Ayvu rapyta. León Cadogan omoĩ o kuatiañe'ẽme: Ayvu rapyta: Textos míticos de los Mbyá-Guarani del Guairá... Mbya-Guarani Avano’õ Gueroviaré Ymaveguare Purahéi Jehaikue. Mbya-guarani Avano’õndy upépe oMombe’u mba’eichaitépe (Hemimo’ãme) oÑepyrũ-va’ekue Ñe’e, Arapy tenondeve, Yporu Guasu (Diluvio Kastilla Ñe’ẽme), ha Mba’eichaitépa oñeMboÑepyrũ Opaite Mba’e. iPype jaJuhuta avei Temimbo’e oPaichaguáva jaiKoPorahagua oÑondivepa, TekoPotime, ha oReko heta Morangu henyhetéva Arandu ha RoryRekógui. Ha'e petei Kuatiapy Jehai oÑemboJojáva umi Jehaikué Guasu oMoMba’evéva Tekovekuéra opa Arapýpegua Tetãme. Oñembohéro “kláisikoicha”, umi Kuatiatypy (libro,book), nde pora, arandu ha jehaiporaveva ko Arapy’ari. Oike pe Aty jeiporavopyre, ha’eva umi KuatiaAtypy Hesaguasuvéva ko ñande Amerika Ypykuéra rembopiapokue opaichaverõ: ko Aty Guasúpe ningo oiKe Mbovykoete RembiApónte: oñeMoĩ jepi iPype Ko’ãa: 1) Ayvy Rapyta, Mbya-Guaranikuéra Purahéi, 2) Popol Vuh, ha’eva Maja Guatemálapegua(máya)rembiapokue: 3) Manuskrito de Huarochiri (Ande Yvytyrusundy Tetãnguára). Ara ára jeHasápe oñeMomba'eve oHóvo ko ñandeYpykuéra Rembiapokue. OñeMboHasáma hína Heta Ñe'enguépe: iPyahuvéva Ha'e peteĩ Jopara Pyahu Hérava Portunhol selvagem,(Portuñol Selvático Kastilla Ñe'eme, oñeÑe'eva Argentina, Brasil ha Paraguay TetaRembe'ykuérape).- Techapyrã: Ñamandu Ru Ete tenondegua oyvára peteĩgui, oyvárapy mba'ekuaágui, okuaararávyma tataendy, tatachína ogueromoñemoña. Oámyvyma, oyvárapy mba'ekuaágui, okuaararávyma ayvu rapytarã i oikuaa ojeupe. Oyvárapy mba'ekuaágui, okuaararávyma, ayvu rapyta oguerojera, ogueroyvára Ñande Ru. Yvy oiko'eỹre, pytũ yma mbytére, mba'e jekuaa'eỹre, ayvu rapytarã i oguerojera, ogueroyvára Ñamandu Ru Ete tenondegua. Ayvu rapytarã i oikuaamavy ojeupe, oyvárapy mba'ekuaagui, okuaararávyma, mborayu rapytarã i oikuaa ojeupe. Yvy oiko'eỹre, pytũ yma mbytére, mba'e jekuaa'eỹre okuaararávyma, mborayu rapytarã oikuaa ojeupe. (...) (¿Es necesario/interesante/posible proveer tradución/interpretación en guarani paraguayo?) Traducción/interpretación en español: (1) El verdadero Padre Ñamandu, el primero, de una pequeña porción de su propia divinidad, de la sabiduría contenida en su propia divinidad, y en virtud de su sabiduría creadora hizo que se engendrasen llamas y tenue neblina. (2) Habiéndose erguido, de la sabiduria contenida en su propia divinidad, y en virtud de su sabiduría creadora concibió el origen del lenguaje humano. De la sabiduría contenida en su propia divinidad, y en virtud de su sabiduria creadora, creó nuestro Padre el fundamento del lenguaje humano e hizo que formara parte de su propia divinidad. antes de existir la tierra, en medio de las tinieblas primigenias, antes de tenerse conocimiento de las cosas, creó aquello que sería el fundamento del lenguaje humano hizo el verdadero Primer Padre Ñamandu que formara parte de su propia divinidad. (3) Habiendo concebido el origen del futuro lenguaje humano de la sabiduria contenida en su propia divinidad, en virtud de su sabiduria creadora concibió el fundamento del amor. antes de existir la tierra, en medio de las tinieblas primigenias antes de tenerse conocimiento de las cosas, y en virtud de su sabiduria creadora, el origen del amor lo concibió. (4) Habiendo creado el fundamento del lenguaje humano, habiendo creado una pequeña porción de amor, de la sabiduria contenida en su propia divinidad, y en virtud de su sabiduria creadora el origen de un solo himno sagrado lo creó en su soledad. Antes de existir la tierra en medio de las tinieblas originarias, antes de conocerse las cosas el origen de un himno sagrado lo creó en su soledad. (5) Habiendo creádo, en su soledad, el fundamento del lenguaje habiendo creado, en su soledad, una pequeña porción de amor habiendo creado, en su soledad, un corto himno sagrado, reflexionó profundamente sobre a quién hacer partícipe del fundamento del lenguaje : sobre a quién hacer partícipe del pequeño amor; sobre a quién hacer partícipe de las series de palabras que componían el himno sagrado. (6) Habiendo reflexionado profundamente, de la sabiduria contenida en su propia divinidad, y en virtúd de su sabiduria creadora creó a quienes serian compañeros de su divinidad. (7) Habiendo reflexionado profundamente, de la sabiduria contenida en su propia divinidad, y en virtud de su sabiduría creadora creó al (a los) Ñamandu de corazón grande. (8) Lo creó simultáneamente con el refiejo de su sabiduría. Antes de existir la tierra, en medio de las tinieblas originarias, creó al Ñamandu de corazón grande. Para padre de sus futuros numerosos hijos, para verdadero padre de las almas de sus futuros numerosos hijos creó al Ñamandu de corazón grande. (9) A continuación de la sabiduria contenida en su propia divinidad y en virtud de su sabiduria creadora al verdadero Padre de los futuros Karai al verdadero Padre de los futuros Jakairá al verdadero Padre de los futuros Tupã les impartió conciencia de la divinidad. Para verdaderos padres de sus futuros numerosos hijos, para verdaderos padres de las palabras-almas de sus futuros numerosos hijos les impartió conciencia de la divinidad. (10) A continuación el verdadero Padre Ñamandu para situarse frente a su corazón hizo conocedora de la divinidad a la futura verdadera Madre de los Ñamandu, karai Ru Ete hizo conocedora de la divinidad a quien se situaría frente a su corazón, a la futura verdadera Madre de los Karai. Jakaira Ru Ete, en la misma manera, para situarse frente a su corazón hizo conocedora de la divinidad a la verdadera Madre de los Jakaira. Tupã Ru Ete, en la misma manera, a la que se situaria frente a su corazón, hizo conocedora de la divinidad a la verdadera futura Madre de los Tupã. (11) Por haber ellos asimilado la sabiduria divina de su propio Primer Padre; después de haber asimilado el lenguaje humano; después de haberse inspirado en el amor al prójimo; después de haber asimilado las series de palabras del himno sagrado después de haberse inspirado en los fundamentos de la sabiduría creadora, a ellos también llamamos: excelsos verdaderos padres de las palabras-almas; excelsas verdaderas madres de las palabras-almas. Fuente: Cadogan, León: Ywyra ñe'ery: Fluye del árbol la palabra. Asunción, CEADUC-CEPAG, 197 Ehechave (Vea también) Guaira (Incluyer un enlace para un otro artículo sobre los Guaraní del Guairá.) Ambuére joaju (Enlaces externos) http://www.guarani-raity.com/html/ayvurapyta.html - "Ayvu rapyta" rogue "Guarani raity" tendápe. http://geocities.com/ayvurapytaportunholselvagem.blogspot.com - 121k -(portunhol selvagem Ñe'eme http://www.revista.agulha.nom.br/ag67bienaldelgado.htm http://www.nelool.ufsc.br/simposio3/Douglas_Diegues.doc http://www.centopeia.net/traducoes/172/douglas-diegues/ayvu-rapyta--em-portunhol-selvagem-%5Bkapitulo-ii%5D/ http://revistamacedoniobelarte.blogspot.com/2006/02/poesa-mtica-mby-guaran-ayv_113953421091961450.html avañe'ẽ Avañe'ẽ ha Guaraniñe'ẽ ombohéra hikuái umi Guaranikuéra pe iñe'ẽ teépe. Guarani ha'e peteĩva umi te'yikuéra Amérika-gua ñe'ẽnguéra apytépe hetave iñe'ẽhárava, oñemohendáva irundy tetãnguéra iñambuévape (Paraguái, Argentina, Volívia ha Pindoráma). Avei, ha'eñoite ojehechakuaáva ñe'ẽ teéramo peteĩ tetã Ñembyamérika-guápe. Tupi ha guarani ñe'ẽ aty guasu rehegua, oguereko hetáichagua ñe'ẽnunga, upéicharõ jepe oĩ jekupyty ijapytepekuéra ha heta mba'épe ojojogua ko'ã ñe'ẽnungakuéra. Avañe'ẽ ha karaiñe'ẽ ha'e Paraguái retaãme ñe'ẽ tee ary 1992 guive. Japypateĩ 2006 guive ha'e avei ñe'ẽ tee Mercosur-pe, karaiñe'ẽ ha poytugañe'ẽ ykére. Ñe'ẽ ypy Avañe'ẽ he'ise Idioma Guarani. Péva ha'ehína pe ñe'ẽ ha'ekuéra oipurúva oñomongeta hag̃ua, ombohasávo ojupe hemiandu, hembikuaa, hembiasa ha hembipota. "Ava" niko he'ise tekove, yvypóra, tapicha, kuimba'e térã kuña oikóva oñondive, peteĩ avano'õme (sociedad); "ñe'ẽ" ikatu he'ise "ñemongeta ahy'o pu rupive". Péva ha'ehína pe tembipuru guasu guarani kuéra oipurúva ojokupyty hag̃ua, ojoapytépe. Ñe'ẽ niko omopeteĩ chupekuéra ha ohechauka avei avakuéra oikoha peteĩ tetãme ha upe tetãme ojepuruha peteĩ ñe'ẽte, ha’éva avañe'ẽ. Guarani ñe'ẽte ñemohenda Opaite ñe'ẽte oĩva yvy ape ári niko oñemohendakuaa ñe'ẽkuaaty (lingüística) rupive ha upevarã tekotevẽ ñanemandu'a Augusto Schleicher (1821-1867) (rusú poapypasá kôipopá ha peteî - rusú poapypasá poteîpopáha pokôî)rembiapokuéreha, ha'e oheja avei hapykuere ñe'ẽkuaaty rembiasápe. Schleicher he'íkuri ñe'ẽte ikatuha oñemohenda mbohapýpe, kóicha: Ñe'ẽnguéra iñe'ẽpehẽteĩva (lenguas aislantes o monosilábicas), ko'ãva apytépe oĩ chinañe'ẽ, iñe'ẽpehẽteĩteĩva (Fu – Man – Chu). Ñe'ẽnguéra iñe'ẽjoapykuaáva (lenguas aglutinantes), tuykiañe'ẽ guaicha, ombojoajúva ñe'ẽpehẽtai (afijo) ñe'ẽrapóre (raíz). Iporã ja'e avañe'ẽ oñemohendaha avei ko'ãva apytépe (n-a-mbo-guata-se-i-eté-pa-kuri). Ñe'ẽnguéra iñe'ẽrapoambuéva (lenguas de flexión), umi ñe'ẽte indoeuropeo-icha. Ko'ãvape, ñe'ẽ iñambue iñe'ẽrapópemavoi karaiñe'ẽme ojehuháicha (camin/o, as, a, amos, áis, an). Aipórõ guarani ñe'ẽte ija umi iñe'ẽjoapykuaáva apytépe, ha upépe ojoavýma karaiñe'ẽgui oñemohendáva umi iñe'ẽrapoambuéva apytépe. Ko mba'e iporã ñamyesakã oĩgui heta tapicha -yma ha ko'ága- oñeha'ãva ohesa'ỹijo avañe’ẽ Castellano oñehesa'ỹijoháicha, ha ivaivéva -oikuaaporã’ỹre- oipuruséva Guarani ñe’ẽre Castellano ñe’ẽtekuaa. Ñe'ẽjoapykuaa Ñe'ẽjoapykuaa avañe'ẽme niko ojehu mokõi térã hetave ñe'ẽ ỹrõ ñe'ẽpehẽtai -ñepyrũrãme ojoavýva he’isévape- ojoaju jave omoheñói hag̃ua peteĩ ñe'ẽ pyahu, he'ise pyahúva avei. Guarani ñe'ẽtépe ñe’ẽjoapykuaa oñemohendajey mokõime: Ñe'ẽjoapyete (composición), ha ñe'ẽpehẽpurukuaa (polisíntesis). Ñe'ẽjoapyete Kóvape umi ojoajúva ñe’ẽmanteva’erã (palabra), taha’eha’éva. Techapyrã: Tero + tero: pirapire (pira + pire) Tero + teroja moteĩva papýva: jasykõi (jasy + mo-kõi) Tero + teroja tekome’ẽva: ka'aguasu (ka’a + guasu) Tero + ñe’ẽteja: ta'ãngambyry (ta’ãnga + mo-mbyry) Tero + ñe’ẽtéva: apykahai (apyka + hai) Teroja tekome'ẽva + teroja tekome'ẽva: hovyũ (hovy + h-ũ) Oĩ avei ñe'ẽ ojoajuhápe mbohapy téra hetave he’iséva, peteĩ ñe’ẽ añorã. Techapyrã: Tero + tero + tero: tupãmba'ejára (tupã + mba'e + jára) Tero + 2 teroja tekome’ẽva: mba'everaguasu (mba’e+vera+guasu) Tero + tero + ñe’ẽtéva + tero: ñe'ẽpehẽpurukuaa (ñe’ẽ+pehẽ+puru+kuaa) Ñe'ẽpehẽpurukuaa Kóvape katu umi ojoajúva ñe'ẽ ha ñe'ẽpehẽtai. Iporã ja'e avañe'ẽme jaguerekoha hetaiterei ñe’ẽpehẽtai opaichaguáva (ára, ysaja, kokatu, ñe’ẽteko ha ambuéva). Techapyrã: N: ñe'ẽpehẽtai: ysaja (forma) O: ñe'ẽpehẽtai: avaite ha papyguigua (número y persona) Poro: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽ'apoha (voz) Mbo: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽ'apoha (voz) Guero: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽ'apoha (voz) Guata: ñe'ẽ ñe'ẽtéva (verbo) Se: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽteko (modo) I: ñe'ẽpehẽtai: ysaja (forma) Etereirasa: ñe'ẽpehẽtai: kokatu (grado) Pa: ñe'ẽpehẽtai: ysaja (forma) Kuri: ñe'ẽpehẽtai: ára (tiempo), ha Hikóni: ñe'ẽpehẽtai: ára (tiempo). Hai'ypyhára ha ñe'ẽtekuaahára Avañe'ẽ ojehai ñepyrũ p'’i Franciscano ha Hesuitakuéra og̃uahẽ rire Paraguái retãme. Ha'ekuéra oikotevẽkuri guarani ñe'ẽtére ombohasa hag̃ua Hesukirito jeroviakatu ñande ypykuérape. Upevarã ha'ekuéra oipurúkuri karaiñe'ẽte tai (letra) ha heta apañuãime (problema) ojejuhúkuri ndikatúigui ohai heta taipu (fonema) avañe'ẽgua. Techapyrãrõ, karaiñe'ẽme ndaipóri pu'ae jurugua: "y", pu'ae tĩgua: "ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ" ha puso ('). Jepémo upéicha, ary 1591, Fray Luis de Bolaños, franciscano, ohaíkuri kuatiañe'ẽ peteĩha avañe'ẽme, ñane retãme. Hembiapokue héra "Catecismo en Guaraní". Upégui, Pa'i Antonio Ruíz de Montoya, hesuíta, ohaíkuri Guarani ñe'ẽryru ha ñe'ẽtekuaa peteĩha, ñane retãme. Upe hembiapokue ypykue héra "Tesoro de la Lengua Guaraní", ohaíva'ekue ary 1639. Upéi, ary 1640, onohẽkuri "Arte y vocabulario de la Lengua Guaraní". Ipype Ruíz de Montoya ohesa'ỹijoma Guarani ñe'ẽpukuaa (fonología), ñe'ẽysajakua (morfología) ha ñe'ẽjoajukatu (sintaxis). Avei 1640 ohaíkuri "Catecismo de la Lengua Guaraní". Upéi, ary 1705, Pa’i Joseph Serrano, hesuíta, ombohasákuri Guaraníme "De la diferencia entre lo Temporal y lo Eterno". Ary 1721 katu Pa’i Paulo Restivo, hesuíta, ohaíkuri latín ha avañe’ẽme “Manuale ad usum Patrum Societatis Jesu”. Ary 1724, Nicolás Japugua'ỹ, ñande ypykue i-kristiáno rekova, ohaíkuri “Explicación del catecismo en Lengua Guaraní”. Upe ary upévape Pa’i Antonio Ruíz de Montoya ha Pa’i Paulo Restivo ohaíkuri “Arte de la Lengua Guaraní”, oñehesa'ỹijojeyhápe Guarani ñe’ẽtekuaa. Ary 1727, Nicolás Japugua'ỹ ohaíkuri ambue hembiapo hérava “Sermones y Exemplos en Lengua Guaraní”. Upe rire, ary 1867, Paso Pukúpe, Ñorairõ Guasu aja, oñemboajékuri Guarani ñe'ẽte haikatu, ojepuru'akue "Kavichu'i", "El centinela", "Cacique Lambaré" ha "La Estrella" jehaípe. Tapicha omoañeteva'ekue haikatu ha'ékuri: Luis Caminos, Carlos Riveros, Andrés Maciel ha Juan Crisóstomo Centurión. Ary 1920 guive -Moisés Santiago Bertoni ñemotenonde rupive- omba’apókuri Academia Guaraní. Upépe ono’õ: Manuel Domínguez, Ignacio A. Pane, Eloy Fariña Núñez, Guillermo Tell Bertoni, Tomás Ozuna ha Narciso R. Colmán. Academia omoambuejepékuri héra. Péicha “Academia Guaraní” rire oñembohérakuri “Academia de Lengua e Instituto de Cultura Ibero-Guaraní”; upéi “Academia de la Cultura Guaraní”, ha ipahápe, ága peve, “Academia de la Lengua y Cultura Guaraní”. Moisés Santiago Bertoni heta ohesa’ỹijojepékuri ñane avañe’ẽ. Hembiapoita apytépe oĩ peteĩ hérava “Influencia de la Lengua Guaraní en Sudamérica y Antillas” (1916), omyesakãháme avañe’ẽ jehai ha ñe’ẽpykuaa (semántica). Avei ohaíkuri “La lengua Guaraní como documento histórico” (1920), “La civilización Guaraní” (1922) ha “Ortografía Guaraní” (1927). Juan Franciso Recalde omoheñóikuri, ary 1923, ambue Guarani rayhuhára ndive avano’õ hérava Cultura Guaraní. Avei, Recalde ohaíkuri “Nuevo método de ortografía Guaraní”, ary 1924. Ipype ohesa'ỹijókuri: pu’ae tĩgua, pu'ae ahy'ogua, pu'ae ahy'otĩgua, achegety, pundiekuéra, papapy ha ñe’ẽtéva. Ary 1926, Guillermo Tell Bertoni ohaíkuri “Fonología, prosodia y ortografía de la Lengua Guaraní”. Ipype ohesa’ỹijókuri avañe’ẽ purãngatu, ñe’ẽpukuaa, ysaja mbotove ha España ñe’ẽ oikéva Guaraníme. Avei ohaíkuri “Diccionario Guajaki – Castellano” (ary 1939) ha “Análisis glotológico de la Lengua Guaraní” (ary 1941). Ary 1935, Antonio Ortiz Mayans ohaíkuri “Diccionario Castellano-Guaraní”. Ha’e onohẽkuri avei “Breve diccionario Guaraní-Castellano, Castellano-Guaraní” (1941). Hembiapo pyahuve héra “Lecciones de Guaraní. Ore ñe’ẽgui otyky hiérete” (1984). Ary 1939, avano'õ hérava Cultura Guaraní omyasãikuri Guarani ñe’ẽte achegety oipurútava ojoapytépe ha ombohérava “Ortografía de la Lengua Guaraní adoptada por Cultura Guaraní del Ateneo Paraguayo”. Upe achegety apópe omba’apókuri ko'ã tapicha: Manuel Riquelme, Emiliano Gómez, Adolfo Avalos, Feliciano Morales, José del Pilar Avalos, César Samaniego, Narciso R. Colmán, Juan C. Díaz ha Félix Fernández. Ary 1944, osẽkuri yvytu pepóre Cipriano Codas rembiapokua hérava “Elementos de ortografía razonada de la Lengua Guaraní”. Avei, ary 1944, Pa’i Antonio Guasch ohaíkuri “El idioma Guaraní. Gramática”, ha’evahína Guarani ñe’ẽtekuaa mokõiha, upéi ha'evoi omohypy'ũvéva ha omboherapyahujeýva “El idioma Guaraní. Gramática y antología de prosa y verso”. Upe hembiapópe Guasch ohesa'ỹijo avañe'ẽ ñe’ẽtekuaa (ñe’ẽpukuaa, ñe’ẽysajakuaa ha ñe'ẽjoajukatu). Ary 1948, Guasch ohaíkuri avei “Diccionario Guaraní-Castellano / Castellano-Guaraní” hetaitéma ojepurúva ha upehaguére heta jey oñenohẽjeýva. Ipahápe, ary 1955, Guasch ohaíkuri “Catecismo de la Doctrina Cristiana”. Avei 1944 guive Reinaldo Julián Decoud Larrosa ombo’eñepyrũkuri Guarani ñe’ẽtekuaa ha’e oipyahãva ha omoherakuã hatãvéva omoheñóivo, ary 1961, Instituto de Lingüística Guaraní del Paraguay, ha’e oisãmbyhy’ypyva’ekue. Decoud Larrosa rembiapokue upe hekoverosãvéva ha ága meve ojepurúva Guarani ñe’ẽte ñembo’épe. Ary 1946, Eduardo Saguier ohaíkuri "El idioma Guaraní – Método práctico" ohesa'ỹijohápe: achegety, pu’ae, pundie, muanduhe, tero, teroja, terarãngue, ñe’ẽtéva ha papapy. Upéi, ary 1951, onohẽkuri “Martín Fierro en Guarani”. Ary 1950, Anselmo Jover Peralta ohaíkuri “El Guaraní en la Geografía de América”, ha Tomás Osuna ndive onohẽkuri "Diccionario Guaraní-Español y Español-Guaraní". Upe árype (1950), oikókuri Montevideo, Uruguaý-pe, amandaje guasu oñemboherava’ekue Primer Congreso Internacional Guaraní-Tupí. Ñane retã rérape ohókuri upépe: Guillermo Tell Bertoni, Reinaldo Julián Decoud Larrosa, Antonio Guasch, Hérib Campos Cervera, Rogelio Escobar Gómez, Antonio Ortíz Mayans ha Óscar Ferreiro. Upépe oñemboajékuri peteĩ achegety avañe’ẽme g̃uarã. Upéi, ary 1956, oikókuri Paraguaýpe, ñane retãme, ambue amandaje oñemboherava'ekue Segundo Congreso Internacional Guaraní-Tupí. Ary 1961, Gaspar N. Cabrera ohaíkuri “Guaranỹrõ I. Fundamento de la enseñanza y fonología del Idioma Guaraní”. Upéi, ohaíkuri “Carácter peculiar de la cultura Guaraní” (1965), “Guarañỹrõ II. Escritura y numeración del idioma Guaraní” (1969) ha “Significado de la palabra Guairã” (1972). Ary 1981, Basílides Brítez Fariña ohaíkuri “Curso de idioma Guaraní. Sistema grafía tradicional”, ohesa’ỹijóhape ha’e oikũmbyháicha avañe’ẽ ñe’etekuaa (ñe’ẽpukuaa, ñe’ẽysajakuaa ha ñe’ẽjoajukatu). Upéi, ary 1983, Natalia Krivoshein de Canese onohẽkuri “Gramática de la Lengua Guaraní” ombopyahujeýva upe rire (2001) Feliciano Acosta ndive. Iporã ñanemandu’a avei, ary 1990, Natalia de Canese ha Feliciano Acosta onohẽhague “Ñe'ẽryru. Diccionario Guaraní-Español”. Ha’ekuéra omoinge kóva ryepýpe heta ñe’ẽ pyahu mitã oipurúva mbo’ehaópe. Ary 1992, Félix de Guarania onohẽkuri hembiapokue hérava "Curso práctico de Idioma Guaraní". Uperire, ary 1998, ohaíkuri "Gran diccionario Katygára". Ha upe mboyve onohẽjepékuri ambue ñe'ẽryru hérava "Diccionario Ñe'ẽ Aty Mirĩ". Ary 1993, José Valentín Ayala oikuatiákuri hembiapo hérava "Gramática Guaraní", upéi ombopyahujeýva ha ombohérava “Nueva Gramática Guaraní” (2000). Ary 1996, Miguel Verón ha Ángel Arce onohẽkuri ñe'ẽryru hérava "Diccionario usual de la Lengua Guaraní". Ary 1997, Celso Avalos Ocampos onohẽkuri hembiapokue hérava "Diccionario etimológico Guaraní – Castellano. Guarani ñe'ẽngatu". Lino Trinidad Sanabria ohaíkuri “Polisíntesis Guaraní. Contribución para el conocimiento tipológico de esta lengua amerindia”, ary 1998, ha ipype ohesa’ỹijo Guarani ñe’ẽte ñemohenda. Ko tembiapópe ohechauka avañe’ẽ ñe’ẽpehẽpurukuaa. Upéi, ko’ága, ary 2002, onohẽ hembiapo tuichavéva, hérava “Avañe’ẽ. Gran diccionario Guaraní”. Ary 1999, David A. Galeano Olivera ohaíkuri “Diferencias gramaticales entre el Guaraní y el castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación” ohechaukahápe –ñe'ẽtekuaa ñembojáva rupive- moõpa ojoavy hikuái Guarani ha castellano. Upe árype (1999) avei Feliciano Acosta onohẽkuri hembiapo hérava “Guarani ñe'ẽpyahu, juehegua ha juehegua'ỹ”. Avei, ary 1999, Ida Genes ohaíkuri ñe'ẽnguryru hérava “Ñe’ẽroky. Ñe’ẽryru Guarani”. Ary 2000, Domingo Adolfo Aguiler oikuatiákuri hembiapokue hérava “Diccionario koygua. Sinónimos informales en Guaraní”. Upe tembiapópe ha’e ohechauka mba'éichapa heta ñe'ẽ ha ñe'ẽjoaju jaipuru Guaraníme ñe'ẽ jueheguarõ. Ary 2002, Ramón Silva onohẽ hembiapokatu hérava “Primer diccionario neológico Guaraní”, omohysyihápe heta ñe'ẽ pyahu ojepurúva avañe'ẽ ñembo’épe ha ambue henda rupi. Ary 2002, David Galeano Olivera onohẽ iñaranduka hypy'ũvéva hérava "Guarani Ñe'ẽkuaaty – Lingüística (en) Guaraní", oguerekóva opaichagua marandu Guarani reko ha avañe'ẽ rehegua. Ko aranduka ojehaipaite avañe'ẽme. Ipype jajuhukuaa: ñe'ẽpukuaa, ñe'ẽysajakuaa, ñe'ẽjoajukatu; ha upéicha avei, Guarani ñe'ẽte ñemohenda ñe'ẽteita apytépe. Apeve Guarani hai'ypyhára ha ñe'ẽtekuaahára rysýi, jepémo ha'ekuéra oñanduka hikuái hemiandu ha hembikuaa karaiñe'ẽtépe térã ombojoparahápe Guarani ha España ñe'ẽte. Mbo'ehára ha aranduka ñe'ẽtekuaaguigua Heta mbo'ehára katupyry oikuaauka -ñane retã ha ambue tetã rupive- Guarani ñe'ẽtekuaa, ohaíva hikuái tekombo’erã. Umíva hína aranduka (texto) apohára. Ja'ekuaa avei Ministerio de Educación, ary 1994 guive, aranduka ñe'ẽkõime, mitã ha mitãrusu oipuruva’erã iñemoarandúpe. Avei, iporã ñanemandu'a mayma mbo'erã (asignatura) oñembo'eva'erãha mokõive ñe'ẽme. Ipahápe, tekotevẽ ñamomba'eguasu Ida Genes, María Elvira Martínez de Campos ha María Eva Mansfeld de Agüero rembiapokue, Ministerio de Educación ryepy guive omyasãiva Guarani ñe’ẽte Tekombo’e Myatyrõme (reforma educativa). Jepémo upéi mbohapyve rendaguépe oñemohenda mbo’ehára hekokatu'ỹva oñeha'ãva'ekue oityjey yvýre tembiapo guasuete avañe’ẽ rayhupápe ojejapóva. Ehecha avei Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje Tupi ha guarani ñe'ẽ Guarani Ñe’ ẽ Rerekuapavẽ Mandu'apy Ohai David Galeano Olivera (Ateneo de Lengua y Cultura Guarani - Paraguay) Avañe´ẽ Joaju Mapa lingüístico de Muturzikin.com de las lenguas tupí-guaraníes Arte de la lengua guaraní, 1724 Ruíz de Montoya, Antonio Tesoro de la lengua guarani, 1639 Ruíz de Montoya, Antonio Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní Avañe'ẽ Pindoráma ñe’ẽnguéra Ñorairõ Guasu Mokõiha ha'e akue ñorairõ oiko heta tetãme, oñepyrũ va'ekue 1939-pe ha opa 1945-pe. Upe aja oñorairõ haimete opa tetã Yvy jerekuégui, opaite umi tetã mbaretete, oñembyaty mokõi atýre oñembojováiva: Umi Ñorairõ Guasu Mokõiha Oñoirũva ha umi tetã mbaretete mbyteguágui. Kóva ha'e akue ñorairõ tuichavéva opaite yvypóra rembiasakuégui, tetãnguéra ogueraha va'erã ambue tetãme amove 100 sua ñorairõhára ha oiko «ñorairõ guasu» reko, he'iséva umi tetã oñorairõva oipurupaite ñorairõ ñeha'ãme iviru remimono'õ, imboka atykuéra ha hembirekokuaa rembiapo, upéicha noñembojoavyvéima viru remimono'õ tetãyguápe guarã ha ñorairõme guarã. Ko ñorairõ herakuãite avei heta tetãygua omanógui —techapyrãme, Holocausto, ojeity mboka okapúva táva guasu ári, Hirochíma ha Nagasáki ojekapupa mboka guasúre átomo rendyry oipurúva— Ñorairõ Guasu Mokõiha ha'e upe oporojukavéva, ndaipóri ñorairõ ambuéva ijojaha, amo 50 térã 100 tekove omano. Ñorairõ oñepyrũ ára 1 jasyporundy ary 1939-pe, Alemáña ondyrývo Polóñare, Alemáña nási ojaposégui hetã guasurã oñembohérata Reich Mbohapyha Európa yvýpe, ha upéi ára 3 jasyporundy Tavetã Joaju, Hyãsia ha umi oĩva Tetãnguéra Ñembojoajúpe oñemoĩ Alemáña rehe, ombohovake hese. Ary 1939 paha guive ha 1941 ñepyrũ meve, Alemáña ondyry ha oñemomba'e pya'eite heta tetãre Európa yvyrusúpe. Nási kuéra ha soviétiko kuéra ojapókuri jekupytyha, upéicha URSS oñemomba'e ha oñembojára heta yvy pehẽnguére umi hetã ijykeguávagui, kuarahyreike gotyo. Tavetã Joaju ha Tetãnguéra Ñembojoaju añónte ipokatu ombohovake hag̃ua umi tetã mbaretete mbyteguágui amo Áfrika pehẽngue yvateguápe ha ñorairõ ýpe. Jasypoteĩ 1941 aja, tetã mbaretete mbyteguágui oñepyrũ ondyry URSS rehe, upéicha oñepyrũ ñorairõ yvýre tuichavéva ndaijojáiva ko'ãga peve. Jasypakõi 1941-me, Hapõ pya'e ondyry Tetãvore Joapykuéra rehe, Hyãsia, Vyretáña Guasu ha Tetãnguéra Yvýi retãvorekuéra rehe Ásia-pe ha paraguasu Py'aguapýpe, oñembojára voi yvy tuichavévare, Hapõ niko oñorairõ Chínare 1937 guive ha ombotuichave hetã apekue Ñembykuarahyresẽ Ásiape. Umi tetã mbaretete mbyteguágui noñemotenondevéima Hapõ nosẽ pu'akáigui heta yguasu ñorairõme, tetãnguéra mbaretete mbyteguágui ndaipu'akáigui avei ñorairõ Yvate Áfrika-pe ha Stalingrado ñorairõme. Ary 1943 aja, Alemáña ndaipu'akái Kuarahyresẽ Európa-pe, tetãnguéra oñoirũva ondyry Itália rehe ha Tetãvore Joapykuéra ipu'aka meme heta ñorairõme paraguasu Py'aguapýpe, upéicha tetãnguéra mbaretete mbyteguágui ikangyve ha oñemomichĩ. Ary 1944 aja umi Ñorairõ Guasu Mokõiha Oñoirũva kuarahyreikegua ondyry Hyãsiare, upe aja Joaty Soviétiko oñemomba'e jey hetãvorére ha upéi ondyry hikuái Alemáña retãre. Umi tetãnguéra oñoirũva ipu'akaite tetãnguéra mbaretete mbyteguágui rehe ary 1945 aja, upéicha opa ko ñorairõ guasu, upe rire oñemosãso opa umi tapicha Alemáña omoĩ ka'irãme ojuka hag̃ua. Ñorairõ Európa-pe opa URSS ha Polóña oñemomba'e Berlin rehe, upe rire Alemáña oñeme'ẽ ha omomarandu hekópe ndaipu'akaiha, ára 8 jasypo 1945-pe. Tetãvore Joapykuéra ipu'aka avei Hapõ Mburuvi aty ñorairõhára rehe ha sapy'aite oñeha'arõ upe tetã ondyrýta voi Hapõ ypa'ũnguéra rehe. Tetãvore Joapykuéra oity rire Hirochíma ha Nagasáki ári tembipu mboka guasu okapúva ha URSS ondyry rire Manchúria rehe, ñorairõ Ásia-pe opa, ára 15 jasypoapy 1945-pe, Hapõ oñeme'ẽvo ha omomarandu hekópe ndaipu'akaiha. Ñorairõ Guasu Mokõiha niko omoambue mba'éicha tetãnguéra ojejokupyty ha mba'éicha avano'õnguéra oñemohenda. Ipaha rire, ojejapo Tetãnguéra Joaju oipytyvõ hag̃ua tetãnguéra ojeheko porãve, ojejokupyty ha ani hag̃ua oiko ñorairõ guasu ambuéva. Tetãvore Joapykuéra ha URSS oñemoĩ tetã mbaretetéicha oñombohovakéva, upéicha oñepyrũ Ñorairõ Ro'y, hi'arékuri 46 ary. Upe aja, Európa retãnguéra mbaretete ikangyve ha mbeguehápe oñepyrũ hikuái oipe'a ikolónia Ásia-gui ha Áfrika-gui. Oñepyrũ avei tetãnguéra omba'apo jey oñondive, omoporã iviru remimono'õ ha ojejokupyty porãve hag̃ua. Mokõi oñorairõva Tetãnguéra oñorairõ oñembyaty mokõi atýre: Umi Ñorairõ Guasu Mokõiha Oñoirũva (tetãnguéra oñoirũva) ha umi Tetã mbaretete Mbyteguágui (tetãnguéra mbyteguágui). Oñepyrũvo ñorairõ, umi Tetã mbaretete Mbyteguágui ha'e akue Alemáña, Itália ha Hapõ. Oiko akue heta jekupytyha ha ñembyaty ombojoaju hag̃ua ã mbohapy tetã, oho oñondive hag̃ua ñorairõme. Upe rire oñembojoaju avei hese Hĩlándia, Elovákia, Rrumáña, Vugária, Hungyria, ha Tailándia. Ñorairõ pukukuévo, oĩ tetã oheja ko atýpe ha oñembojoaju tetãnguéra oñoirũva rehe, Itália techapyrãme. Umi Tetãnguéra Oñoirũva ha'e akue Tavetã Joaju ha umi Tetãnguéra Ñembojoaju atygua, Hyãsia, Polóña, Jugolávia, Gyrésia, Véyhika ha Chína oñepyrũvo ñorairõ. Marandu'i Mandu'apy Joajuha Don Quijote de la Mancha ha'e peteĩ tembiasagua'u ohai karai Españaygua Miguel de Cervantes Saavedra. Osẽ ipehẽngue peteĩ ary 1605 iñepyrũme ha ombohéra El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha, ha'e peteĩva umi tembiapokue tenondeguaitégui karaiñe'ẽ iporãhaipyre ha opaite ñe'ẽporãhaipyre, ha peteĩva umívagui oñembohasáva heta ñe'ẽme. Ary 1615-jave osẽ ipehẽngue mokõi oñembohérava El ingenioso caballero don Quijote de la Mancha. Tembiasagua'u karaiñe'ẽme Peteĩ 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Umi Ñemongu’e Joguerahaviárava Remimbopokuérava Ñane Apytu’ũme Ha Imomba’ete Tekovekuaápe Guarã Mariela Szirko rupive Electroneurobiología (Tajurekokuaa Aratirindy pegua) Aveí akã’i moherakuahára Helmut Wautischer-pe (oñemoherakuátava: The MIT Press, Boston, MA, 2005), Ontology of Consciousness: A Modern Synthesis Copyright © 2002 Mariela Szirko. Maymavaite ikatu oike ko tembiapo kóvape; ikatu avei ojekuaauka opa ñe’ẽmosarambiha rupive, noñemokechẽíma guive ko marandu ha mamógui ou; oñemombe’úvarã avei mamópa oĩ pe ijypy. Parehára: Postmaster [-=at--] neurobiol.cyt.edu.ar MBYKYHÁPE GUARANÍME Ñane apytu’ũ niko omba’apo haguã, ojapo avei oimeraẽva mba’e hetéva ojapó haicha. Oimeraẽva mba’e hetéva ambuéicha, avei ñane apytu’ũ oguereko ijapytépe heta vore chu’imimi hérava tetemirĩete. Ha’ekuérava oĩ oikóva ojere tapiaite umi mba’era’ỹi michĩetevéva hérava tuminguaave’ỹ pa’ũ rupi térã hyepypekuéra, ha ova’ova hendágui haimete ku tesape ipya’e haicha. Oĩ ramo máva oñemohendáva peteĩ mba’e oku’e pya’etéva, ári, upé guive oikuaase mba’épa ojehu ijerére, péicha ojehu ichupe: umi mba’e oĩva okápe pa’ũpa’ũngue oñeha’ã ñaimo’ãiténte ára ha pa’ũnandi ojepysóva ysýcha. Mombyrykue, tuichakue ha hi’arekué niko iñambuepa ñandéve jahovamombe ú ramo. Ko’ã mba’e ojekupytypa pe máva omañahatãva hína hesekuéra ñemongu’é rehe, kóva he’ise, pe jesarekohára javeve. Upévare umi ñemongu’e ipya’e porãva, ikatu haguãichava ohechauka upe temimbopo upéva, héra joguerahaviárava, ha ohovamombe’u pe mba’ekuaavete apỹirekokuaa vore, hérava mba’ekuaarã joguerahaviárava. Ñamoĩkuaa techapyrã, umi arapa’ũ ñaimo’ã ipukúva ha umi pa’ũnandí katu ñaimo’ã imbykýva. Ko temimbopo kóva ojehu avei umi mba’e apytépe, ha ikatu jahecha peteĩ ita ryepýpe, térã yvyra pehẽngue peteĩ ryepýpe. Ñane apytu’ũ apytekuápe ojehu avei upeichaite. Ko’ã ñemongu’e hyepypegua ojapópa nañói temimbopo umi oikovéva ryepýpe. Omoheñóipa temimo’ã peichaguánte téra amoichaguánte. Ñeporandu tuichavéva niko mba’éichapa ko ñemongu’e kóva omoheñói ramo umi temimbopo vorengarekokuaápe guarã, ha mba’éichapa upéva oñembojuaju ñane apy’ã rekóre; jaikuaáma niko ko ñemoarandu kóva ohupyty hague temimbopo iporãporãva. Sa’ary XVIII mbyté guive, Virreinato Río de la Plata-pe, pe tajurekokuaa omoheñóiva’ekue pe tajurekokuaa aratirindy pegua. Kóva ojapo haguã hikuái, oikuaaha’ã raẽ umi pira oguerekóva aratirindy, ha oikóva umi Ysyryguasu Pilcomayo, Parana ha Yparaguay-pe. Ko tembiapo kóva niko oipe’a tape porãite ojejuhu haguã heta temimbopo ha’evéva upevarã. Oñemoinge rire ipa’ũme heta tembiapo ymaveguare, ojapóma hĩna mbohapypa ary rasa upe marani upéva oguerojera hague peteĩ jehecha mba’ekuaarãva ñane apy’ã ha apytu’ũ rehegua; ojekuaasé niko mba’épa oiko ñane apy’ã ha apytu’ũme jajujeývo pe py’amanógui, manovýgui, jekepukuro ýpegui, andu’ỹ paitégui téra jeke jepiguágui. Ko jehecha kóva niko ohechaukaitévoi ñandéve pe ñasẽvo ñande jehegui ha jaha mombyryete, ñanderesaraípaha opa mba’e oĩva ñande jeréregui ha’etehánte avei jakéva ha nañañangarekovéi mba’evére. Ko ñemongu’epa kóva niko ogueru ondive heta ñemoambue ñane vorengarekokuaápe guarã, ha ojehu omỹimbágui umi tetechu’iete ñane apytu’ũ megua; ñane apytu’ũ niko oguereko avei aratirindy. Umi apỹirekokuaahára niko omomba’ete avei ko ñemyesakã kóva. Ko’ã kuaaha’a ha jejuhú niko oñemopyenda heta poromonguera oikóva’ekue ári, ha upévare oñembo’e jejopý va’ekue Aranduópe hetaite ary pukukue ko Argentina-me; ko’ãga aénte niko umi mba’ekuaavetehára tetã ambue rupigua omboaje avei chupe. Ko’ã jejuhu ha ipuru ñepohanorã oipytyvõite avei umi tajurekokuaahápe, ãngarekokuaahápe ha opa umi oporombo’eva arandurã rehe aveípe, oikóva omba’apoite ñane apy’ã ha apytu’ũ rehe; avei umi mba’ekuaavetehára, oikóna oikuaaha’ã heta mba’e porã, ikatúta ojuhu ha omboaje heta mba’ekuaatenonde oĩva ipypekuéra, ha oipuru hembiaporã rehe. HAIPY OIMBA’VA An essential preprint: "Effects of relativistic motions in the brain and their physiological bearing" (To be published in Helmut Wautischer, ed., Ontology of Consciousness: A Modern Synthesis) (English) http://electroneubio.secyt.gov.ar/index2.htm SUMÁRIO EM PORTUGUẼS ; SUMARIO Y PÁRRAFOS INICIALES EN CASTELLANO ; Tavao Buenos Aires pegua - Tasyo iñakãme hasývape guuarã "Dr. José Tiburcio Borda" Javykyháva Jeheka haguã Tajurekokuaa Aratirindy peguápe ha Kuatiahaipyre Tajurekokuaa Aratirindy pegua ISSN: 0328-0446 Ingyatérra (ingleñe'ẽme, England) ha'e peteĩ tetã oĩva Tavetã Joajúpe. Ijyvy apekue ha'e ypa'ũ Vyretáña Guasu pehẽngue ñembygua ha mbytegua, ojejuhuhápe ko ypa'ũme Ekósia ha Gales, oĩ avei ijyvy apekuépe 100 ypa'ũ imichĩvéva, techapyrãme ypa'ũnguéra Sorlingas ha ypa'ũ Wight. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Ekósia ha kuarahyreike gotyo Gales —oñomohembe'y yvy rupi—, yvate kuarahyreike gotyo ojejuhu para Irilánda, ñemby kuarahyreike gotyo para Sélta, kuarahyresẽ ngotyo para Yvate ha ñemby gotyo Mancha ypo'i. Ingyatérra apekuépe oiko 84% opaite Tavetã Joaju retãyguakuéra hetakuégui ha iviru remimono'õ hetakue ohupyty amo 85% opaite Tavetã Joaju PIB-gui. Ko yvy pehẽngue ko'ãgagua ojejuhuhápe Ingyatérra, oiko chugui ymaite guive avano'õ opaichagua rekoha, ojapo amo 35.000 ary guive, hákatu héra ou anglokuéra pegua, peteĩ umi Heymáña retamágui, oho hikuái ypa'ũme ha opyta upépe amo saro'y V ha VI aja. Omoheko peteĩ hikuái hetãnguéra ha tavakuéra ary 927-pe ojapo hag̃ua tetã peteĩ ha ary 1500 guive, saro'y XV aja, oñepyrũrõguare umi jeho mombyry ojapo Európa retãnguéra oho hag̃ua Amérikape, Ingyatérra oñembotuicha ha okakuaa, iñarandupy ha heko tee oñemuasãi oparupi. Ojehecha oñepyrũ ha okakuaa ko tetãme pe Ingleñe'ẽ, anglikáno jerovia ha Ingyatérra reko me'ẽ —heta tetã oparupi oipuru akue heko me'ẽ ypykatu rupáicha— upéicha avei amandajerape (peteĩ tekuái reko oporavóva mburuvicharã tendota atýra amandaje rupive ha ojokuái hese) ojeipuru tetã rekuái rekóicha heta tetãme. Tavetã Ingyatérra —upe Tekorã Rhuddlan pegua rupi, ary 1284-pe ojejapóva, omoĩ avei ijyvy apekuépe Gales retã— ha'e akue peteĩ tetã hekosãsóva ary 1707 peve, oñembojoajúvo Ekósia retãre upe Kuatia Joajurã rupive, ojapo hag̃ua Tavetã Vyretáña Guasu. Ary-pe 1801 Tavetã Irilánda oñembojoaju Tavetã Vyretáña Guasúre ha upéicha ojapo hikuái Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Irilánda pegua 1922 peve. Irilánda oñemosãso ha oñemboja'o rire, oiko chugui Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Yvate Irilánda pegua. Mandu'apy Joajuha Página oficial del gobierno del Reino Unido Mokõi 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Mbohapy 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Irundy 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Po 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Cháko Ñorairõ, Paraguái ha Volívia retãnguéra, oñepyrũ jasyporundy ary 1932-me ha opa jasypoteĩ ary 1935-me, oñemomba'e haguére Yvate Cháko. Kóva oreko sa'i ava ha iñama'ỹ, ha upévare mokõi tetã nomoĩporãi hembenguéra ha ndojekuaaporãi Cháko ha'e Paraguáigua térã Volíviagua. Volívia oñehundi Pacífico Ñorairõme (1879), uperire omomba'e ramo Cháko, kóva ha'e hape paraguasu Atlántiko gotyo, Paraguái ysyrýre. Avei oñeimo'a'akue oĩha ñandy hũ yvyguýgui oúva; péicha he'i Standard Oil Co. Estados Unidos-gua oĩva Volíviape. Tembiasakue Ñorairõ Paraguái Volívia 1932 1933 1934 1935 Paraguái, herateéva Paraguái Tavakuairetã (), hína tetã opytáva Ñembyamérika mbytépe. Hyepýpe oĩ 17 tetãvore ha tavusu, Paraguay, ombovóva ijyvy ape, ha oñembovóva avei 259 tetãvore'ivépe. Itavusu iguasuvéva héra Paraguay. Paraguái hína tetã ojeporuha apoukapy peteĩcha maymáva guarã, jekopytyjojarapépe, noiméi tupã rapépe. ipu'aka oimeite tetã py'ápe ha hekuái oiko mburuvicharapépe. Paraguái avei omoheñõi Ñemby Ñemuha Arahentína, Pindoráma ha Uruguái ndive. Omohembe’y Arahentína ndive ñembykuarahyresẽ, ñemby, ñembykuarahyreike ha kuarahyreike gotyo; Vorívia ndive yvate ha yvatekuarahyreike gotyo ha Pindoráma ndive kuarahyresẽ ha yvatekuarahyresẽ ngotyo. Yvy ape 406 752 km²-gui ndive, kóva hína poha tetã imichĩvéva Ñembyamérikame. Ijyvy tuicha ojekuaa mokõi tendáre ojopehẽ’áva ysyry Paraguay ndive: tenda kuarahyresẽ gotyogua, tenda itavaitevéva, ha tenda kuarahyreike gotyogua, hérava Cháko. Ndorekói para rembe’y jepe, oreko ysyry rembe’y ha ygarupa ysyry Paraguay ha Paranápe ome’ẽva ichupe tape paraguasu Atlántiko guio Hidrovía Paraná-Paraguay rupi. Paraguái apoukapyguasu ha'e Paraguái hína tetã oikohápe arandueta ha iñe'ẽkõi, oreko katu mokõi ñe'ẽ mburuvichapegua, karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ. 94 % mitãnguéragui orekóva 15 ary Paraguáipe omoñe'ẽkuaa ha ava oiko haimete 78,1 ary peve ha'éicha CIA World Factbook. Oime tenda 98-pe yvypóra ñakãrapu'ã rechaukahápe 0,728 ndive 2020-me ha ko YÑR ijyvate. Paraguái herekopykuaápe oĩ 11,4 % pehẽngue ñembyaty ha mymba reheguágui, 33,5 % pehẽngue apopyrégui, 47,5 % pehẽngue pytyvõgui ha 7,6 % tásape. Yvypóra oguahẽ ñepyrũme Paraguáipe Neolítikogui ag̃ui, 3200 ary Kiríto mboyve. Ára Kolõ mboyvépe oikoraka'e ko'ápe ava tupi-guarani ha matáko-guaikuru. Ñeguahẽ ava Epáñagua ndive oñepyrũ Epáña poguy ko tendápe saro'y XIX-pe, ko saro'ýpe katu Paraguái ohupyty isãso. Tenda réra kuaa Téra ypykue ou tenda réragui avañe'ẽme paraguay, jaikuaámarõ ''Y'' avañe'ẽme (ɨ taipýpe heta tetã rehegua) ndorekoiete je'e ''Y'' karaiñe'ẽme, ha'e peteĩ pu'ae ojejapóva ahy'o ndive rehe ha avei cerrada central no redondeada. Ndaipóri peteĩ paha opytaitéva téra Paraguay ñepyrũ. Kuaara'ãnguéra itapiaguavéva Paraguái marandekóme ha'e: Ysyry omoñepyrũ peteĩ para. Pajagua y (payaguá-y, payaguá-i): kuimba'e oguerúva mboka ha arandukuaa ava Epáñagua Félix de Azara ñandeoguerúmi ko'ã mokõi mba'e ikatúva oiko, peteĩha omombe'u pajagua ávare oikóvami ysyry rembe'ýpe; ha ambue mba'e ikatúva oiko omombe'u ko téra ou peteĩ tuvicha guasúgui hérava 'Paraguaio'. Ysyry ohasa para rupi (Karugua Guasu): kóva he'i marandeko mbokuatiaha ha haihára Arhentínagua ha Hyrãsiagua Paul Groussac. Ysyry avágui oikóva parápe: kóva he'i tendotakue Paraguáigua Juan Natalicio González. Ysyry koróna ndive: kóva he'i pa'i Antonio Ruiz de Montoya. Avañe'ẽme, tetã tava guasu ojehero Paraguay ha tetã ojehero Paraguái. Marandeko Ára Kolõ mboyve Yvy tuichápe kuarahysẽgotyogua (yvy tuicha ysyry Parana ñembykuarahyresẽ gotyo ha ysyry Paraguay yvatekuarahyreike gotyo) oiko ambue te'ýi india-amérikagua oñorairõva ojupe. Ne'ĩra ndojekuaái mba'e ava atýra oiko ko yvy mboyve, oñeimo'ã lágidokuéra katu oiko ko yvy mboyve ha oñeimo'ã avei pampidokuéra orenonde'a ko mbya. Ñemongolonia Kalo III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda 1776-pe ha oheja ipoguýpe Argentina, Uruguái, Río Grande ha Santa Catarina, Brasil, upéicha avei, Paraguái, Bolivia ha Chile yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mba’e, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Aires-pe. 1806 ha 1807-pe Inglaterra-ygua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemomba’e umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdoba-gui ohua’ĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõva’ekue Inglatera-ygua ñemosẽme. 1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra -ára 24 jasypoteĩ ary 1810-pe- avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ Epáña poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ. 1811-pe, Mburuvichapavẽ Manuel Belgrano ha iñorairõharakuéra ou Buenos Aires-gui omosãsóvo Paraguáy Yvypehẽ Epáña poguýgui. Upérõ ha’ekuéra oñorãirõ mbarete Takuary (9 jasyapy 1811) ha Paraguarípe oñemotenondehaguépe hesekuéra Epáña rérape oñorairõva. Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemongu’e guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsova’ekue Paraguáype Epáña poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Péicha, 15 jasypo arako’ẽme Paraguay hekove sãso, opáy, opu’ã ha oguata ijehegui ha ojehekýi Epáña poguýgui. Velasco oñemboykékuri peteĩ jasy ohasa mboyve. 17 jasypoteĩ 1811-pe, peteĩ amandaje oiporavókuri peteĩ Aty Sãmbyhyrã, omoakãva Fulgencio Yegros. Pe Tetãygua Amandaje Mokõiha oñembyatýkuri 30 jasyporundy 1813 guive 12 jasypa 1813 peve. Upérõ ojeporavókuri peteĩ ñesãmbyhy pyahu hérava Tetãrerekuára ha omoakãva Fulgencio Yegros ha José Gaspar Rodríguez de Francia; ha avei ojeporavo ñe’ẽ Tetã omyengoviáva ñe’ẽ Yvypehẽme. Pe Amandaje ijatyva’ekue 3 jasypa 1814-pe ojapókuri José Gaspar Rodríguez de Francia-gui Paraguáy Retã Ruvicha Pu’aka’apyra’ỹva. 24 ary pukukue javeve José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhy Paraguái. Ha’e ombotyvoi ko ñane retã opavave pytagua resa renondégui. Upevakuére avei opaite ñane retãygua remikotevẽ oñemoheñói ñane retã ryepýpente. Oñembohetave ñemitỹ, mymba ñemoña ha mba'e'apo ogapypegua. Tetã oñemomba’e yvýre ha upéi omboja’o ha ome’ẽ yvyvore oñemba’apo hag̃ua ipype. 1844-pe, Carlos Antonio López -ha’eva’ekue tetãrerekuára- ojeporavo ñane retã ruvichárõ ha upekuévo oñemboaje avei peteĩ léi guasu, ha’éva peteĩha ñane retãme. Ha’e oisãmbyhýrõguare oipe’ajey ñane retã rokẽ pytaguakuérape; ombopyahu tekombo’e ohupytyva’erã opavavépe, ojehepyme’ẽ’ỹre; ha avei omoñepyrũ tape ha ogavusu apo. Péicha, 1869 peve -umi ary pukukuépe- heñói, okakuaa ha imbarete Paraguái Retã mbohapy motenondehára (oñepehẽnguéva) rembiapo rupive. Umíva hína: Karai Guasu José Gaspar Rodríguez de Francia, Carlos Antonio López, ha ita’ýra, Francisco Solano López. Ta'anga Tetãnguéra Ysyry guasu: Parana ysyry Paraguái Monday Tebikuary Akidaban Apa Ypane Araguay Akaray Yno'õ guasu oĩ yno'õ Ypakarai. Tetãvore Paraguái Ava Paraguái pépe ningo oĩ 6.347.884 tetãguakuéra. Tava Paraguáipe Paraguái itavakuéra tenondegua Ko rysýi ohechauka pe 20 tavakuéra tenondegua Paraguáipegua, ary 2021. Mandu'apy Umi Amérika ñe'ẽnguéra tee ha'e umi ñe'ẽ ypykuégua ha oñepyrũva ku yvyrusu Amérikape, ha umi ypa'ũme ojeréva chupe avei, oguahẽ guive umi ypykue peteĩha oguahẽ meve umíva Európa pegua, Afrika ha Asia pegua, hetaiterei ningo ndoñeñe'ẽvéima ko'ãga upe guive. Amérika ñe'ẽmbo'e asãi tuichaiteva'ekue oñepyrũ oñyñýi Kiritóval Kolõ ñeguahẽ guive ary 1492-pe, ojaitypógui upépe tetã ambuegua. Techapyrãrõ, ikatu ja'e Pindorama retãme ymaite oĩhague 1200 ñe'ẽ. Ko árape 170-ntema oĩ, hetave opahaguaichaitéma. Umi ñe'ẽ oñemohenda mbohapy Ñe'ẽ aty: Ameríndia, Na-déne ñe'ẽ ha Eskímo-aleutína Ameríndia Ñe'ẽ aty ikatu ha'e iñasãivéva opa arapýpe, térã, oñembyeja'aojeýva hetave ñe'ẽ atýpe: 600 ñe'ẽ oñembyaty hetave 100 atýpegui. Ko asãi guasu mokõi mba'ére: ijyvy tuichaiterei, Ñembyamérika tuichakuére, Mbyteamérika ha avei oike tuicha Yvateamérika gotyo (ápe ndoikéi yvy oĩháme ambue mokõi Ñe'ẽ aty), ha umi mbya aty oĩva upe yvyguasúpe oñemoha'eñóre. Yvyguasu yvate gotyo imbarete alonkíno aty, ñe'ẽnguéra techapyrãrõ arapaho, cherokii ha dakóta. Mbytepeve jajuhu uto-astéka aty kománche térã náua. Andes yvy gotyo jajuhu ava ñe'ẽ yvyguasúpe oñeñe'ẽvéva, kechuañe'ẽ – 10 sua rupi oñe'ẽva – avei aimarañe'ẽ ha mapuche. Tupi ha guarani ñe'ẽ ha'e ekuatorial-tukanoáno atygua. Mokõive ysyry Amasóna rembe'ýre oĩ atykuéra ge, páno, karíve, ko'ã ñe'ẽ oñe'ẽva ko árape mbovymíntema, techapyrã ñamoĩ madíha (ge), marúvo (pano) ha panáre (karíve). Ñe'ẽ aty mokõiha, na-déne, iñasãiva Alaska ha Kanatã kuarahyreikére gotyo. Oĩmimi avei ñe'ẽ iha'eñóva, ko'ã ñe'ẽtýme oike atavaskáno aty, hendive naváho ha apáche, ambue ñe'ẽ pa'ũme. Ipahápe, eskímo-aleutína Ñe'ẽ aty iñasãiva yvyguasu yvate gotyo, Alaska guive Kyoẽlándia meve. Eskímo aty ñe'ẽme oike inui ha júpiy. Avañe'ẽ añomi ameríndia ñe'ẽ ipavẽva peteĩ tetã tuichakuére: Paraguái. Ambue ñe'ẽnguéra noñemopavẽi maraverã térã oĩnte ñe'ẽpavẽ ijyvy'imíva, ápe oike kechuañe'ẽ térã Perũ retãme aimarañe'ẽ. Mayma tetã Amerikagua oñemoñe'ẽpavẽ peteĩ térã heta ñe'ẽ oguerahava'ekue upe yvyguasúpe Europagua: karaiñe'ẽ, ingyaterrañe'ẽ, hyãsiañe'ẽ, poytugañe'ẽ ha holandañe'ẽ. Ñe'ẽnguéra aty Ñembyamérika Ñe'ẽnguéra aty (Ñembyamérika): Aravak ñe'ẽnguéra Karib ñe'ẽnguéra Chapakúra ñe'ẽnguéra Chibcha ñe'ẽnguéra Je ñe'ẽnguéra Páno ha Takána ñe'ẽnguéra Maku ñe'ẽnguéra Kéchua ñe'ẽnguéra Tukáno ñe'ẽnguéra Tupi ñe'ẽnguéra Arava ñe'ẽnguéra Aimára ñe'ẽ Barbakóa ñe'ẽnguéra Boróro ñe'ẽnguéra Kawapána ñe'ẽnguéra Kañar ha Puruha ñe'ẽnguéra Charrúa ñe'ẽnguéra Chipáya ha Uru ñe'ẽnguéra Choko ñe'ẽnguéra Cholon ñe'ẽnguéra Chon ñe'ẽnguéra Uaikuru ñe'ẽnguéra Uahíbo ñe'ẽnguéra Harákmbut ha Katukína ñe'ẽnguéra Uárpe ñe'ẽnguéra Javuti ñe'ẽnguéra Hirahára ñe'ẽnguéra Hívaro ñe'ẽnguéra Kamakã ñe'ẽnguéra Karaja ñe'ẽnguéra Kariri ñe'ẽnguéra Krenak ñe'ẽnguéra Lúle ha Viléla ñe'ẽnguéra Maskoi ñe'ẽnguéra Matáko ñe'ẽnguéra Mashakali ñe'ẽnguéra Moseten ñe'ẽnguéra Mura ñe'ẽnguéra Nambikuára ñe'ẽnguéra Kawáskar ñe'ẽnguéra Otomáko ñe'ẽnguéra Paes ñe'ẽnguéra Puri ñe'ẽnguéra Sáliva ñe'ẽnguéra Sechúra ha Katakao ñe'ẽnguéra Timote ñe'ẽnguéra Tikúna ha Yuri ñe'ẽnguéra Tinígua ñe'ẽnguéra Iágua ñe'ẽnguéra Uitóto ñe'ẽnguéra Yanomámo ñe'ẽnguéra Samúko ñe'ẽnguéra Sáparo ñe'ẽnguéra Aikanã ñe'ẽ Andaki ñe'ẽ Andóke ñe'ẽ Kúnsa ñe'ẽ Auake ñe'ẽ Baenã ñe'ẽ Betoi ñe'ẽ Kamsa ñe'ẽ Kandóshi ñe'ẽ Kanichána ñe'ẽ Kayuváva ñe'ẽ Chikitáno ñe'ẽ Chono ñe'ẽ Kofan ñe'ẽ Kulle ñe'ẽ Gaméla ñe'ẽ Guachi ñe'ẽ Guato ñe'ẽ Iránche ñe'ẽ Itonáma ñe'ẽ Jeiko ñe'ẽ Joti ñe'ẽ Kaliána ñe'ẽ Kapishána ñe'ẽ Koaya ñe'ẽ Maku ñe'ẽ Mapudúngu ñe'ẽ Matanaui ñe'ẽ Mochíka ñe'ẽ Movíma ñe'ẽ Munichi ñe'ẽ Natu ñe'ẽ Ofaye ñe'ẽ Omuráno ñe'ẽ Oti ñe'ẽ Pankararu ñe'ẽ Paiagua ñe'ẽ Pukína ñe'ẽ Rikbáktsa ñe'ẽ Sabéla ñe'ẽ Tarúma ñe'ẽ Taushíro ñe'ẽ Tekiráka ñe'ẽ Trumai ñe'ẽ Tusha ñe'ẽ Urarína ñe'ẽ Atikum ñe'ẽ Guarao ñe'ẽ Shoko ñe'ẽ Shukuru ñe'ẽ Iágan ñe'ẽ Iarúro ñe'ẽ Iate ñe'ẽ Iurakare ñe'ẽ Iurumangui ñe'ẽ Bóra ñe'ẽnguéra Esmerálda ñe'ẽ Guámo ñe'ẽ Léko ñe'ẽ Múre ñe'ẽ Puináve ñe'ẽ Ñe'ẽte'ypy Aravak ñe'ẽte'ypy Karib ñe'ẽte'ypy Chapakúra ñe'ẽte'ypy Nambikuára ñe'ẽte'ypy Tupi ñe'ẽte'ypy Tukáno ñe'ẽte'ypy Takána ñe'ẽte'ypy Sáparo ñe'ẽte'ypy Mandu'apy Alemáña (Alemañañe'ẽme: Bundesrepublik Deutschland), héra tee niko Tavakuairetã Ñembyatypyre Alemáña, ha'e peteĩ umi mokõipa poteĩ tetã hekosãsóvagui oĩva pe Európa Joajúpe. Tavakuairetã ñembyatypyre oguatáva amandaje rape rupive, jekopytyjojápe. Itavusu niko Berlin. Ijapekuépe oñemohenda papoteĩ tetãvore ñembyatypyre (Bundesländer) ha ijerére ojejuhu yvate gotyo pe para Yvatevogua, Ndinamáka, Suésia (y rupive) ha para Vátiko; kuarahyresẽ ngotyo Polóña ha Chekía; ñemby gotyo Áuteria ha Suísa; ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Hyãsia, Luxemburgo, Véyhika ha Tetãnguéra Yvýi. Alemáña yvy apekue hína 357.022 km² ha hi'ára rova oikoe ha iñambue ary pukukuévo. Oĩ amove 83 sua tapicha oikóva ko tetãme, upéicha pe tetã hetavéva tapicha oĩhápe umi Európa Joaju retãnguéra apytépe, upéicha avei pe tetã mbohapyha hetavéva pytagua oĩhápe. Tetãvore Joapykuéra rire, Alemáña niko mokõiha ovasehápe tapichakuéra tetã ambuévagui. Umi ñe'ẽngue alemán ha Alemania oguahẽ akue latinañe'ẽme upe ñe'ẽ ymaguare Heymáña megua rupive allmanis (oñembojoajúvo all he'iséva ‘mayma’ haman he'iséva ‘yvypóra’, upéicha hína, ‘mayma yvypóra’); karai rrománo marandekóre oñemoarandúva héra Amiano Marcelino ohai peteĩháme Alamannia amoite saro'y IV aja oñe'ẽ hag̃ua Heymáña retãnguéra ojoajúva rehegua. Umi Rróma Mburuvi pegua oipuru ave katu ã ñe'ẽngue ombohéra hag̃ua alamanekuéra retã (ndaha'éiva alemanekuéra), Heymáña retã hi'aguĩvéva Rróma Mburuvípe. Upe guive ojeipuru ko ñe'ẽngue ombohéra hag̃ua ko tetã tuichakue. Ary 962 guive, Alemáña rekohakuéra oĩ Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu apyteitépe, upéicha oiko 1806 meve. Saro'y XVI pukukue aja, oiko ko tetã vore yvateguágui ojehuhápe pe Ñemyatyrõ oñemoĩva. Peteĩ tetã hekosãsóva ko'ãgagua ramo, heko peteĩva oikóvo pe Hyãsia ha Purúsia ñorairõ amo 1871 aja. Oiko rire pe Ñorairõ Guasu Mokõiha, Alemáña nási rehe ipu'akárõguare umi tetã oñoirũva, oiko Alemáñagui mokõi tetã iñambuéva, pe Tavakuairetã Ñembyatypyre Alemáña ha pe Tavakuairetã Jekopytyjojáva Alemáña, ojoaju jey hikuái 1990-pe, ho'árõguare pe Berlin mongoraha. Alemáña niko Tetãnguéra Joaju, OTAN, G-7 ha tetãnguéra G4 atyguáva. Tetã imba'ehetavéva irundyha pe PIB nominal rupive, ha pe mba'ehetavéva Európa retãnguéra apytépe. Imba'eguasuite pe ojeiporavohápe Európa mba'e ha ijekopyty porãite tetãnguéra ambuéva rehe. Herakuã porã omotenondévagui tembikuaaty mba'e ha pe omboypýva mba'e pyahu. Tetãvorekuéra Alemáña ha'e peteĩ tavakuairetã ñembyatypyre ha oguereko 16 tetãvorekuéra. Mandu'apy Joajuha Portal web de deutschland.de y "DE Magazin Deutschland" Európa (Paramboypýi) ha'e peteĩ yvyrusu oĩva upe yvyrusu guasu Eurásiape, opytáva umi paralélo 36º ha 70º mbytépe, yvate gotyo ñande Yvy pehẽnguépe. Európa yvy rembe'y ojekuaavéva ha'e pe opytáva kuarahyresẽ mbytépe gotyo yvy pehẽngue yvatéva, ojejuhu yvate gotyo paraguasu Árktiko ha ñemby gotyo ojejuhu upe para Yvy mbytépe. Kuarahyreike gotyo ojejuhu paraguasu Atlántiko; kuarahyresẽ gotyo ojejuhu pe yvyrusu Asia, omboja'óva umi yvyty Urales, pe ysyry Ural, pe para Káspio, pe yvytyrysýi Káukaso, pe para Hũ ha umi ypo'i Bósforo ha Dardanelos. Európa ha'e yvyrusu michĩvéva mokõiha, ijyvy apekue ha'e 11 000 000 km2. Oguereko ipype heta tetãnguéra hekosãsóva, pe guasuvéva ha'e Rrúsia ha pe michĩvéva ha'e Táva Vatikano. Ha umi mokõi tetãnguéra ha'e avei pe oguerekovéva tapicha kuéra ipype (Rrúsia) ha pe oguereko sa'ivéva tapicha ipype (Vatikáno). Európa ha'ehína irundyha yvyrusu orekovéva tapicha kuéra ipype, Asia, Áfrika ha Amérika rire, ogureko 739.000.000 tapicha. Európape oñepyrũ opaite Yvy kuarahyreike rembiapo tee. Saro'y XVI guive, heta tetã Európa pegua ipu'akaitéva, oñembojára rire (saro'y XVII - XVIII pukukuévo) heta tendápe Áfrikape, Amérikape, Ásiape, ha upéi amo Oseaníape. Pe Ñorairõ Guasu Peteĩha ha pe Ñorairõ Guasu Mokõiha omomichĩ Európa ñemotenonde ha pu'aka, ha upéi Tetãvore Joapykuéra ha Joaty Soviétiko oñemotenonde. Upe Ñorairõ Ro'y ojapo umi mokõi tetã guasuvéva ha omotenondevéva (EEUU - URSS) omboja'o Európa "mongoraha hatã" rupive (cortina de hierro). Európa ombojoajúvo oñepyrũ pe Európa Ñemoñe'ẽrenda ha pe Európa Joaju kuarahyreike Európape. Tetãnguéra Umi tetã hekosãsóva opytáva Európa, héra tee avañe'ẽme. Oĩva avei umi tetã ha tenda hekosãsóva nunga, umíva tetãnguéra hekosãsóva tee ojekuaavy tekosãso ko'ã tetãgua. Ndaipóri umíva oĩha hekopete ONU-pe: Mandu'apy Poteĩ 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Pokõi 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Pohapy 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Pa 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Porundy 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 Papaha Jaguarete mymba yvyamérikapegua. Okambúva Kuatiarogue Poravopyre Ta'anga poravopyre Ojehuva'ekue jave Reikuaápa... Vikipetã rehegua Pedro Juan Caballero ningo peteĩ tetã opytáva 532 km mombyry Paraguáigui. Ha'e Amambái departamento táva guasu. Upépe oiko 80000 ava. Opyta ojovái peteĩ tetã hérava Ponta Porã (Vrasil). Ko tetã oreko 106 ary. Oñejogava'ekue ary 1899 pe, peteĩ laguna hérava Ponta Porã ykére. Paraguái tava Karaiñe'ẽ, españañe'ẽ, térã katiliáñe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ Europa pe ojeipurúva ojehesa'ýijo haguã ambue ava kuera upe rupi guáva. Ha'e avei Tetãnguéra Joaju ñe'ẽ. Kuatiahaipyre ypykue karaiñe'ēme ojejuhu saryty XI peguare. Edad média guýre, Kastilla jokuairape opu'ã Ivérika yvy gotyo, upeicha rupi opu'ã iñe'ẽ: árave gui oipe'a va'ekue yvýre iñepyrũrã, oparei haguépe ñe'ẽ mosáraves ha árave, ha upéi ñe'ẽmbo'e yvy leonésa ha aragonésa, ápe oñepyrũ omuña karaiñe'ẽ leone ha aragonépe, upéicha rupi ko'ãga oikomíntema ã ñe'ẽ. Haimete péicha, karaiñe'ẽ omboguevi váskoñe'ẽme, ha avei yvy gotyo, katalã ñe'ẽme. Sa ro'y XV pahápe, oñepyrurõ guare avei ñe'ẽ oñembopyahu, karaiñe'ẽ isarambive ohupytýgui amerikagua yvy. Ivérika yvýpe, ojehecha porã mokõi ñe'ẽjoavy, jepeve ikatupyry hikuái: yvate ha yvy gotyo. Karaiñe'ẽ ojepurúva Europape oĩ hetaichagua: yvategua, Kastilla la Vieha gotyo, jepeve Madrid-pe imbarete iñe'ẽ, yvategua avei. Mandu'apy Joaju Luisõ hérava avei Luisón España ñe'eme ha'e peteĩ mymba jaguápe ojoguáva, ivai, hesa vera ha iñakãnguasu. Pyhare pytévove oho ojapajeréi te'õngue ári, upévare hesa'yju ha ine. Oje'e avei pyhare og̃uahẽha oturuñe'ẽ puku, maymáva ahendúvape omopirĩmba. Sapy'a rei opokóvo nderehe ho'ysãva, upéva ha'e Luisõ nemomarandu og̃uahẽmaha nde ára paha, oĩramo kuña imembýva pokõi (7) kuimba'e ijapytépe oĩva'erã katuete Luisõ he'i la mombe'u gua'u. Luisõ ha'e pokõiha memby Tau ha Keraná orekova'ekue. Mombe'ugua'ukuéra guarani Teju jagua heta ojogua teju tuicháva, ha oreko pokõi jagua akã. Kóva ha'e Tau ha Kerana memby tuichavéva, térã ijypykue, mombe'ugua'ukuéra guarani mbo'épe. Hete tuichágui ndaikatúi oipuru pe mbarete ha'e orekóva ha ndaikatui oku'e porã. Jasy Jateréndy Jasy Jatere ha'e iñermáno imitãvéva, upéva oraha erira ha yva'a ichupei katuhaguã ho'u, oipytyvõ ichupe ikatuhaguã hoy'u ha osẽ okápe upeipi ikatu haguã omaña upeipi. Mombe'ugua'u Teju jagua oiko peteĩ itakuápe oiméva yvyty Jaguarón-pe, ápe ha'e oñatende pe plata yvyguy, ha la hesãkuéra omombo tatatĩ, ha'e ijuky Tupã oipota oiko ichugui upéicha, ndaikatui oku'e porã orekohague pokõi jagua akã ha avei hete teju mba'e chaguã. Okoterẽ guasu iñermáno michĩvérari Jasy Jatere. Mombe'ugua'ukuéra guarani Mbói tu'ĩ kova ha'e hina Tau ha Kerana memby mokõiha. Ha'e hina peteĩ mboi iñakã gua’ãva, haku ha ivaietérõ, Teju guýve ongoruru. Kóva rehe oje'émi: mba'e te'õ rerekuára, pira, mbusu, ysapy, ha yvoty mbojerehára. Mbói tu'ĩ ha'e peteĩ mbói ituicha oreko'a peteĩ gua'a aka, ipy mokõi, huguai ipuku, na ipepoi ha novevei Mombe'ugua'ukuéra guarani Moñái ha'e hina Tau ha Kerana memby mbohapyha. Mbohapy hague, umi ñu ha yvytu jara, ipokovivare ija'éva ha mondahare avei oñangareko. Mombe'ugua'ukuéra guarani Jasy jatere kóva ha'e Tau ha Kerana memby irundyha, guarani mombe'ugua'u hína. Oje'e ko mitã'ígui yvágaicha hesa hovy asýva ha kuarahy mimbícha iñakãrangue sa'yju. Michĩ ramo oñe mbotavy jepe mborayhu añetégui henyhẽ, ha oguahẽvo asajepyte osẽ omosarambi yvoty ropéicha, mborayhu eirete. Oje'e hese opívo oikoha opa rupiete ha ipópe ogueraha ka'a rakã pehẽngue. Oje'e avei hese oimeraẽ ojotopáro hendive ogueraháta mombyry chupe ha are rire opoíta ichugui ha pe tapicha opytáta itavyete uperire ha ojapoarã. Mombe'ugua'ukuéra guarani Kurupi ha'e Tau ha Kerana memby pohá. Ha'e ndajeko peteĩ karia'y karape'i oikova asajepyte ka'aguýre kañyhápe. Oikóje okape oha'arõ mitãkuña osẽva asajerei hógagui. Sapy'ánte kuñatai ojejuhu ramo Kurupindi, tuichaiterei oñemondýi ohechágui karia'y karape hete ha ipiru karãpáva. Ndaipóri kuñataĩ okañyse'yva ohechávo karia'y vaiete. Tuicha py'a tytýipe okañyse hesa renondégui. Kurupi ojaará'ara katuete ha ogueraha ka'aguy hesakahápe kapi'ipe hovyũ ha hyakuãvyreiva ári arairõ ombotarova térã ojuka peve. Kurupi oguereko tembo tuichaitereíva ha ipukuetereíva oliáva iku'are. Kurupi ha'e peteĩ ava tie'ỹ (atrevido). Mombe'ugua'ukuéra guarani Ao ao ha'e hína Tau ha Kerana memby ñemoñare poteĩha, mombe'ugua'ukuéra guarani mbo'épe. Oje'e niko Ao Ao oikoha kure ka'aguýicha, aty-atýpe oñondive, ha oikoha yvypóra ro'óre. Upévare oiko tapia ko'ãva rapykuéri. Oĩ ramo ojupíva yvyra rakãre ani hag̃ua Ao ao ho'u ichupe, ko'ãva oñemoĩ ojo'o pe yvyra rapo oity hag̃uaicha pe yvyra ha upéicha ho'u pe yvate oĩvape. Pindo'ýre ojupívare katu mba'eve ndojapói, ku oguerokorõguáicha hesekuéra kurundu. Mombe'ugua'ukuéra guarani Mombe'ugua'u Ao ao ha'e ojogua ovechápe ha iñaka katu ojoguave kure akãme. Ko téra Ao ao ou pe ikue'i ojehenói háicha ao-ao-ao. Avéi kóva ha'e peteĩ mymba ho'úva yvypóra, heta imemby ha'éicha iñarõ. Upéva noikotevẽi peteĩ irũ rehe oñemuña haguã. Upéva ha'e yvytykuéra Paraguái pegua jara. Ao ao ojogua ovechápe ikatu hag̃ua ombotavy iprésape ha ho'u haguã ichupe. Ha avei imbareteterei katupy oity yvyra akã haeño'ite ha ojejapíramo ichupe mboka 10 jey nomanói-jey, ha hatĩ haimbe ha ipuku. Ao ao pehẽnguenguéra Ao ao oguereko pokõi pehẽngue ha'éva Tau ha Kerana membykuéra: Teju jagua Mboi Tu'ĩ Moñai Jasy Jateré Kurupí ha iñermáno imitãvéva Luisõ (Luisón, karaiñe'ẽme) Epáña (Karaiñe'ẽ: Reino de España) peteĩ tetã hekosãsóva, oikóva Európa Joatýpe, oporombojára Porokuái peteĩme amandajére rupive. Epáña retã oñemohenda 17 tetãvore hekosãsóva ha mokõi táva hekosãsóva rupive, oiko avei retãkuére 50 tetãvoremi. Itavusu ha'e táva Madrid. Ha'e peteĩ tetã oĩha Kuarahyreike Európape ha Yvate Áfrika avei. Európape oĩ opa Yvyapy Ivéria rupi, tetã Poytuga kuarahyreike gotyo, Hyãsia retã ha Andorra yvate kuarahysẽ ngotyo, ñemby gotyo ojejuhu upe tetãvore Tavetã Joaju pegua héraha Hivyrayta (Gibraltar), Európape oĩha avei upe ypa'ũ aty Ypa'ũnguéra Baleares (upe para Yvy mbytépepe); Áfrikape oĩ upe táva héraha Ceuta ha upe ambuéva héraha Melilla, umi Ypa'ũnguéra Canarias avei (paraguasu Atlántikope) ha heta ypa'ũ ambuéva oĩva Áfrikape ha Epáña rembe'ýre. Epáña ijapekue hína 504 645 km², upévare Epáña ha'e tetã tuichave irundyha Európapegua, Rrúsia, Ukyáña ha Hyãsia rire. Ijyvy yvatekue meme hína 650 metro, upéva Epáña peteĩ umíva tetã heko yvytyvéva pegua Európape. Epáñame oikove 47 129 783 tekove, ary 2013 jave. Epáña Leiguasu he'i karaiñe'ẽ ha'e tetã ñe'ẽ tee ha opa umíva Epáña pegua oikuaava'erã ha oñe'ẽkuaava'erã chupe. Ary 200 jave, amo 89 % oñe'ẽva karaiñe'ẽ hóga guive. Oĩ avei ñe'ẽ ambuéva heko tee "tetãvore tetãvore" rupi. Mandu'apy Joaju Ava, yvypóra, tekove (). kuña kuimba'e mitã Joaju hyepyguávandi Anatomia yvypóragua Mandu'apy {{Infobox_País | nombre_oficial = República Federativa do Brasil Tetã Joaty Pindoráma | nombre_común = Pindoráma | de = de | imagen_bandera = Flag of Brazil.svg | imagen_escudo = Coat of arms of Brazil.svg | imagen_escudo_tamaño = 110px | símbolos = | imagen_mapa = BRA_orthographic.svg | lema_nacional = Tekoitépe ha ñakãrapu'ãme (Poytugañe'ẽme: «Ordem e Progresso») | himno_nacional = | capital = Vrasília | capital_población = 2.789.761 (2013) | ciudad_principal = São Paulo | idioma_oficial = Poytugañe'ẽ | gobierno = Tetã Ñembyatypyre mburuvicharapépe | dirigentes_títulos = Mburuvicha Tekoviaruvicha | dirigentes_nombres = Jair Bolsonaro | fundación = Sãso | fundación_hitos =  • Mombe'upyre • Ohechakuaava | fundación_fechas = Poytuga pegua7 jasyporundy 1822-pe29 jasypoapy 1825-pe | superficie = 8.514.877 | superficie_puesto = 5 | superficie_agua = 0,65% | fronteras = 14.691 km | costas = 11.491 km | población = 207.660.929 (2017) | educación | población_puesto = 6 | población_densidad = 23.8 | PIB_nominal = $ 1.177.706 mil (2006) | PIB_nominal-año = 2007 | PIB_nominal_puesto = 10 | PIB_nominal_per_cápita = $ 6.220 (2007) | PIB = $ 1.804.593 mil | PIB_año = 2006 | PIB_puesto = 8 | PIB_per_cápita = $ 9.531 (2007) | IDH = 0.765 | IDH_año = 2019 | IDH_puesto = 84 | IDH_categoría = alto | moneda = Real (R$, BRL) | gentilicio = Pindoramagua | horario = UTC-5 guive UTC-2 peve, aravo ete ha'e: UTC-3 | cctld = .br | código_telefónico = 55 | prefijo_radiofónico = ZVA-ZZZ, PPA-PYZ | código_ISO = 076 / BRA / BR | miembro_de = ONU, OEA, CSN, CPLP, Mercosur, CIN, OEI, G8+5 }} Pindoráma (Poytugañe'ẽme: República Federativa do Brasil térã Brasil) ha'e tetã hekosãsóva tuichavéva Ñemby Amérikape ha tetã tuichavéva poha opa Yvýpe ha tetã pokõiha orekovéva tapichakuéra ipype. Pindoráma retã añónte pe oñeñe'ẽhápe Poytugañe'ẽ yvyrusu Amérikape. Pindoráma ijypykue opaichagua, hetaite umi oúva tetã ambuévagui, tetã tuichaikue rupi ojehecha umi ijypykuéva Európa, Amérika, Áfrika ha Ásia pegua, ha hetaiterei ojopara. Opyta kuarahyresẽ ngotyo Ñemby Amérikape; ijerére ojejuhu yvate gotyo Venesuéla, Gujána, Surinã, Gujána Hyãsia pegua ha Paraguasu Atlántiko; kuarahyresẽ ngotyo Paraguasu Atlántiko jey ojejuhu; ñemby gotyo tetã Uruguái; kuarahyreike gotyo Arahentína, Paraguái, Vorívia ha Peru; ha yvate kuarahyreike gotyo Kolómbia. Ko tetã hembe'y haimete opa tetã rehe Ñemby Amérika pegua, nahembe'ýinte Chíle ha Ekuatóry rehe. Pindoráma iléi guasu ãgagua, ary 1988 pegua, he'i Pindoráma ha'eha Tetã Ñembyatypyre mburuvicharapépe. Ipype oĩ 26 tetãvore ha peteĩ Táva Hekosãsóva hérava Brasilia, péva hína Pindoráma itavusu. Ijyvy apekue niko amo 8.514.876,599 km², upéicha hína 47,9% Ñembyamérika yvýgui, hyepýpe oĩ 5.570 táva ha amo 207.660.929 tapicha ary 2017 jave. São Paulo hína táva tuichavéva Pindoráma pegua, oreko amo 11.821.876 tapicha. Oguereko avei Pindoráma ypa'ũnguéra Atlántikope: Penedos de São Pedro e São Paulo, Fernando de Noronha ha Trindade e Martim Vaz. Pindoráma ohupyty isãso ára 7 jasyporundy ary 1822 jave, tetã Poytuga pegua, ha upéi hekosãsóvo oiko ko Mburuvi Pindoráma, imburuvichavete peteĩha ha'e akue karai Dom Pedro I. Pindoráma tavakuairetã oñepyrũnte ary 1889 jave, karai Deodoro da Fonseca (Pindoráma rendota peteĩha) omohu'ã ku Pindoráma Mburuvi. Pindoráma réra Ko ñe'ẽ "Pindoráma" ou tupiñe'ẽ: pindo-rãma térã pindo-retãma, ha he'ise pindoty retã. Pindoráma héra Poytugañe'ẽme ha'e Brasil ha oje'e ou seltañe'ẽ, ha he'ise pytã tata rendyicha, hákatu, ko'ãga Brasil ha'e peteĩ yvyramáta réra (Palo Brasil), oĩ va'ekue hetaiterei Pindoráma retãme oguahẽvo umi Poytugagua. Ymaite Pindoráma hérakuri Monte Pascoal (ava kuéra Poytugagua oguahẽvo Pindoráma retãme, ary 1500-pe), ha upéi oñembohéra chupe Ypa'ũ Vera Cruz, Santa Cruz Retã, Nova Lusitânia, Cabrália, ha ambuéva. Tembiasakue Ñepyrũ ha Kolónia ára Poytuga oguahẽ akue Pindorámame jasyrundýpe ary 1500 jave, oguahẽvo karai Pedro Álvares Cabral ygarataty. Európa avakuéra ñeguahẽ mboyve, oĩ va'ekue amo 2.000.000 Pindoráma ypykue Amérika tee pegua. Avakuéra tee oĩ va'ekue Pindorámame hetã guasu heta (avakuéra no'õngue guasu oiko va'ekue Pindoráma apekuére), umi tetã tuichavéva ha'e va'ekue upe tupi-guarani, upe macro-jê ha upe aruáko. Tupi-guarani niko mbohapy aty oñemohenda va'ekue: guarani, tupiniki ha tupinamba. Pe tupikuéra oĩva tetãvore Rio Grande do Sul guive amoite Rio Grande do Norte peve, paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Oñepyrũ ary 1534 jave upe kolónia ojapo Poytuga Pindorámame, upe mburuvichavete Huã III omboja'óvo Pindoráma 12 tetã'i oúva ñemoñarégui rupive (capitanías hereditarias), hákatu ko ñemboja'o ndoikoitéi, ha ary 1549 jave pe mburuvichavete omoĩ umi Sãmbyhyhára Guasu (hérava Governador) ojokuái hag̃ua Pindoráma rehe. Saro'y XVI jave, eiratã ha'e akue pe mba'epy Pindoráma oñemuvéva, upéicha Poytuga mburuvi oñepyrũ ogueru Áfrikagua tapichakuéra (Angóla, Nihéria, Senegál, Mosambíke, Marfil Rembe'y, Gána, Yvyáfrika, Gynéa Mbisáu) ha Ásiagua (Índia, Kuarahyresẽ Timor, Makáu, PRC) pegua omba'apo hag̃ua tembiguái monambipyre ramo takuare'ẽndýpe. Oikógui ñorairõ guasu Hyãsia rehe, Poytuga ipu'aka ha oñemomba'e táva Rio de Janeiro rehe ary 1567 jave, ha upéi táva São Luís rehe ary 1615 jave. Upéicharõ, ary 1669 jave oñemomba'e heta táva mbarete rehe Tavetã Joaju pegua ha Olánda pegua, Amasónape. Ary 1680 jave Poytuga oñemomba'e Uruguái rehe. Saro'y XVII ipahápe, pe eiratã ndaha'evéima mba'epy Pindoráma oñemuvéva, hákatu, ary 1693, heta itaju ojejuhu Minas Gerais-pe, Mato Grosso-pe ha Goiás-pe, upéicha katu noñehundíri ko Poytuga ikolónia Pindorámame. Epáña rapichakuéra oñemomba'e jey Uruguái rehe (Banda Oriental hína Uruguái réra upe aja) ary 1777 jave, ha oñemomba'ejeyse Poytuga rendakuéra ambuéva. Hákatu, ojejapo upe Jekupytyha San Ildefonso pegua ha Epáña noñemomba'evéi mba'evére Poytugágui. Ary 1808 jave, upe Poytuga mburuvichavete ñemoñare ha ypykue —ha opaite Poytuga mburuvichakuéra ha karaikuéra— oheja Poytuga, okyhyjégui hikuái Mburuvicha Napoleón Bonaparte rehe, ha'e katu oñemomba'eségui Poytuga rehe ha oñemomba'émagui heta tetã Európa pegua upe aja; upévare ha'ekuéra oheja Poytuga ha ohopa táva Rio de Janeiro-pe, upévare táva Rio de Janeiro oiko Poytuga itavusu ramo. Ary 1815 jave, mburuvichavete Huã VI, mburuvicha ojokuáiva Poytuga pegua, omoambue Tetã Pindoráma reko, ombopa kolónia reko, ha he'i Pindoráma ha'eha upe guive "Tavetã Hekosãsóva Poytuga retã megua". Ary 1809 jave, Poytuga oñemomba'e pe Gujána Hyãsia pegua rehe, hákatu, ary 1817 jave Hyãsia oñembojára jey hese ha ary 1816 jave, Poytuga oñemomba'e jey Banda Oriental rehe, upe rire oñembohéra Provincia Cisplatina. Ary 1825 jave, umi Tetãmi Joaty Ysyry La Plata pegua ha Poytuga oñorairõ, Provincia Cisplatina rehe (Uruguái), ha ary 1828 jave, Provincia Cisplatina ohupyty isãso ha osẽ Poytuga ipoguýgui. Sãso ha Pindoráma Mburuvi Pe Mburuvichavete Huã VI Poytuga pegua oho jey Európape ára 26 jasyrundy 1821 jave ha oheja ita'ýra Pedro de Alcántara, toiko hag̃ua chugui Pindoráma sãmbyhyhára. Poytuga porokuái oñeha'ã ojapo jey Pindorámagui peteĩ kolónia. Umi Pindoramagua katu ndoipotái upéicha, ha Pedro de Alcántara (Pedro I) oipytyvõ hetãyguakuérape ha oguerosapukái Pindoráma isãso, ára 7 jasyporundy ary 1822 jave. Ára 12 jasypa, Pedro oiko Pindoráma Mburuvichavete peteĩha ramo ha upe guive ojehero chupe Pedro I, amo ára 1 jasypakõi jave. Ñorairõ Pindoráma sãso ohekáva oñemyasãi oparupi tetã tuichakue, ñorairõ guasu oiko tetã vore yvategua, yvat ekuarahysẽygua ha ñembyguápe. Poytuga aty ñorairõhára ondyry ipahápe Pindoráma rehe amo ára 8 jasyapy ary 1824 jave, upe rire Poytuga oñeĩ Pindoráma isãsoha ára 29 jasypoapy ary 1825 jave, jekupytyha Rio de Janeiro pegua rupive. Ko tetã léi guasu peteĩha osẽ ára 25 jasyapy ary 1824 jave.Vainfas, p. 170 Ára 7 jasyrundy ary 1831 jave, Pedro I oho jey Európape oikógui Poytuga Retãygua Ñorairõ, ha omoĩ ita'ýra hérava Pedro II omyengovia hag̃ua chupe, po ary orekóvo pe mitã'i. Pe mburuvichavete pyahu, Pedro II, ne'ĩra oisãmbyhykuaa hetãre ha upévare ojejapo mburuvicha aty ojeheróva rehénsia. Pe rehénsia katu heta ñorairõ omoheñói Pindoráma tuichakue. Umi oñorairõséva nombohovái katu Pedro II sãmbyhýre,Souza, p. 326 Upe aja, oñepyrũ tetãvore ohekáva isãsorã, Tavakuairetã Rio Grandense ha Tavakuairetã Juliana hekosãso oikóvo pe Farrápo ñorairõ, ombohováiva Pindoráma Mburuvi rehe. Pedro II okakuaa ha ipu'aka umi ombohováiva hese, hetã ipu'aka avei mbohapy ñorairõme tetã ambuéva rehe —pe Guerra Grande, pe Aguirre Ñorairõ ha pe Ñorairõ Triple Alianza—, Amo 1888 jave opa ramo pe tembiguái reko Pindoramape. Ára 15 jasyporundy 1889 opa porokuái peteĩme, oikógui golpe de estado, ha oñepyrũ tavakuairetã, upéicha karai ñorairõhára ruvicha hérava Deodoro da Fonseca oiko Pindoráma rendota peteĩha ramo. Pindorama apekuaa Pindoráma hembe'y ipukuiterei, Ñembyamérika rehe, ha ijerére ojejuhu yvate gotyo Venesuéla, Gujána, Surinam, Gujána Hyãsiapegua ha Paraguasu Atlántico; kuarahyresẽ gotyo Paraguasu Atlántiko; ñemby gotyo Uruguái; kuarahyreike gotyo Argentina, Paraguái, Volivia ha Peru; ha yvatekuarahyreike gotyo Kolómbia retã. Ko tetã hembe'y haimete opa tetã rehe Ñembyamérika pegua, nahembe'ýiramo jepe Chile rehe ha Ekuator rehe. Pindoráma hína upe teã tuichavéva poha opa Yvýgui, tetã Rrúsia, Kanatã, China ha Tetã peteĩ reko Amérikagua rire, ha avei ha'e tetã tuichavéva mbohapyha Amérikape, ijapekue hína 8 514 876,6 km². Pindoráma oguereko heta yvyty, yvytyrysyi, ñu guasu ha ysyry puku. Pindoráma ijysyrykuéra tenondegua ha tuichavéva ha'e ku ysyry Paranaguasu —ysyry tuichavéva mokõiha opa Yvýgui- ha Ysyry Parana, Ysyry Yguasu, Ysyry Negro, San Francisco, Ysyry Xingú, Madeira ha pe Ysyry Tapajós hína ysyry imba'eguasúva Pindoráma retãme guarã. Umi mymba ha ka'avo Pindoráma pegua opaichagua hína, umi mymba okambúva ituichavéva ha'e hína: Pe jaguapytã, pe jaguarete, jaguarete'i, aguarakuéra, taitetukuéra, pe mborevi, jurumikuéra, mykurẽ, aíguekuéra (perezosos) ha pe tatukuéra. Táva tenondegua Arandupy Jetepyso Jetepysópe, Pindoráma oguereko 5 FIFA pu'aka rechaukaha vakapipopo rehegua ha ojapo akue pe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1950 ha FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014 avei; ary 2016-pe, Pindoráma retãme oiko upe Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2016 táva Rio de Janeiro-pe. Avano'õ Pindorámagua aranduyma oúva 3 pártepe: Poytuga, Áfrika ha Guarani. Ehecha avei Rapái: (Poytugañe'ẽme: rapaz'' [kuimba'e] + Avañe'ẽme: 'í = rapa'í) Sogue Kamba Mandu'apy Joaju Sitio oficial del gobierno Brasileño Sitio oficial del gobierno Brasileño Sitio oficial de la presidencia Sitio oficial de la cámara de diputados Sitio oficial del senado Perfiles de países de la FAO: Brasil Brasil en Guía del Mercosur {{Infobox_País | nombre_oficial = Republica ArgentinaTetã Arahentína (térã Arahentína) | nombre_común = Arahentína | imagen_bandera = Flag of Argentina.svg | imagen_escudo =Coat_of_arms_of_Argentina.svg | imagen_escudo_tamaño = 100px | símbolos = | imagen_mapa = Argentina_orthographic.svg | lema_nacional = En unión y libertad (avañe'ẽme: Joajupe ha Nesãso) | himno_nacional = Himno Nacional Argentino avañe'ẽme ''Tetã Arahentína Momorãhéi| capital = Buenos Aires | capital_población = 3.042.581 (2008) | capital_coor_fmt = | capital_coor = | ciudad_principal = Buenos Aires | idiomas_oficiales = Karaiñe'ẽ (tee) | gobierno = Tavakuairetã itavayguarekuaiva | dirigentes_títulos = Mburuvicha Ombuekoviáva | dirigentes_nombres = Alberto Fernández Cristina Fernández de Kirchner | fundación = Independencia | fundación_hitos =  • Arange | fundación_fechas = De Epaña Ára 9 jasypokõi rehegua, ary 1816 | superficie = 2.780.400 km² | superficie_puesto = 8 | superficie_agua = 1,1 % | fronteras = 9.665 km | costas = | población = 40.117.096 (2010) | población_puesto = 31 | población_densidad = 14 hab/km2 | PIB_nominal = | PIB_nominal_año = | PIB_nominal_puesto = | PIB_nominal_per_cápita = | PIB = | PIB_año = | PIB_puesto = | PIB_per_cápita = | IDH = 0,845 | IDH_año = 2020 | IDH_puesto = 46 | IDH_categoría = Muy alto | moneda = Peso (ARG) | gentilicio = Argentino, -a | horario = UTC-4 | horario_verano = UTC-3 | cctld = .ar | código_telefónico = 54 | prefijo_radiofónico = AYA-AZZ, LOA-LWZ, L2A-L9Z | código_ISO = 032 / ARG / AR | miembro_de = ONU, OEA, Mercosur | notas = }}Arahentína (teratee República Argentina; avañe'ẽme Tetã Arahentína térã Arahentína''') tetã oĩva Yvyamérika yvýpe. Ijykére oĩ yvate gotyo Paraguái ha Volívia, yvatekuarahyresẽ gotyo Pindoráma, kuarahyreike ha ñemby gotyo Chíle ha kuarahyresẽ gotyo Uruguái ha Paraguasu Atlántiko. Arahentína tetã yvy oñemboja'o 23 Tetãmini (Provincia) ha peteĩ Táva Hekosãsóva (Autónomo) Buenos Aires, ha'eha itavusu. Ipukukue: 2.780.400 km², hyepýpe oiko 40.117.096 ava - he'i Instituto Nacional de Estadísticas y Censos (INDEC) jasypoteĩ 2010. Arahentínaygua omosẽ'akue jokuáigui virrey Españagua Baltasar Hidalgo de Cisneros ha upéi ha'ekuéra ojapo Primera Junta 25 jasypo 1810. Uperire 9 jasypokõi 1816-pe oguerosapukái Declaración de la Independencia táva San Miguel-pe opytáva Tucumán-pe. Epáña omonei Argentina Sãso 21 jasyporundy 1863. Tekotevẽ tavusu Buenos Aires Salta Rosario Córdoba Mendoza Parana Mar del Plata Neuquén Taragui Santa Fe Posadas Tucumán Formosa La Plata Ushuaia Argentina Tetãmininguéra Ta'anga Mandu'apykuéra Joajuha Álbum de Estampillas Madrid táva ha'e Epáña tava guasú. Iñepyrũme ha'evaekue peteí árabe táva. Alfonso VI de Castilla oñemotenonde hesé 1083 pe. 1561 pe oñepyrũ tavaguasú Felipe II oga guasú. Epaña táva Méhiko ( ]), hérava avei Méhiko Tetãvorekuéra Joaju (karaiñe'ẽme: Estados Unidos Mexicanos,) ha'e peteĩ tetã ñemby Yvateamérika pegua. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Tetã peteĩ reko Amérikagua, ñemby kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Mbelise ha Guatemala, kuarahyreike gotyo paraguasu Py'aguapy ha kuarahyresẽ ngotyo para apyte Méhiko ha para Karíve. Méhiko ojejuhu tenda 14 tysýipe tetã tuichavévare, ijyvy'apekue hína 2.000.000 sua km². Ha'e avei 11ha tetã oguerekovéva tapicha kuéra ipype, ary 2013-jave oikove Méhikope amo 118.000.000 tapicha kuéra, ha opavavéva oñe'ẽ karaiñe'ẽ, ha'éva hína ñe'ẽ tee tetãgua umi 67 ñe'ẽ ambuéva ta'ýi pegua. Itavusu ha itáva tuichavéva ha'e Táva Méhiko, oguerekóva 8 857 553 tapicha kuéra oikovéva ipype, ary 2013-jave Táva guasuvéva Táva Méhiko Guadalajara Monterrey Puebla táva Toluca Tijuana Méhiko tetãvore Mandu'apykuéra Arandukapurupyre Arriola, Mario (1986). "El grupo Contadora y el problema de la distensión en Centroamérica". En Áreas, (7): 109-115. Murcia: Universidad de Murcia. Aveleyra Arroyo de Anda, Luis; Maldonado-Koerdell, Manuel y Martínez del Río, Pablo (1956), Cueva de la Candelaria, Instituto Nacional de Antropología e Historia, México. Bernabéu Albert, Salvador: "«La religión ofendida». Resistencia y rebeliones indígenas en la baja California colonial", en Revista Complutense de Historia, 20: 169-180. Versión electrónica consultada el 3 de enero de 2010. Joaju Presidencia de la República Senado de la República Cámara de Diputados Instituto Federal Electoral Instituto Nacional de Estadística y Geografía (INEGI) Amérika térã "Awya Yala" ningo yvyrusu ojeipysóva paraguasu Árktiko guive paraguasu Antártiko peve. Ipukukue rupi, 42.000.000 km², opyta mokõihápe yvyrusukuéra apytépe. Hete oñemboja'o irundy hendápe: Amérika Yvateogua, Amérika Mbyteogua, Antillas ha Amérika Yvyogua. Hera ypy Ko yvyrusúpe ningo oñembohéra raẽ "América"-icha peteĩ kuatia Cosmographiae Introductio Európa-pe ohaíva'ekue Mathias Ringmann, oñe'ẽ jave yvýre ojuhúva Cristóbal Colón. Ypykuéra ombohéra ichupe "Awya Yala", he'iséva "Yvy ityarõ etéva". Ko ñe'ẽ ou te'ýikuéra hérava Kúna Panama-gua ha ojerureva'ekue ojeipuru hag̃ua mburuvicha aimara Takir Mamani.(1) Amérika Hembiasakue Jepéramo oñeimo'ã avakuéra ou raẽ Amérika-pe Siberia-gui 12-14.000 ary Beringia Yvyvovo rupi ko'ãga heta hetave tembikuaahára oimo'ã ndaupéichai ojuhúgui heta mba'e ohechaukáva ikatuha avakuéra ou América-pe ymave guive. Mbohapy sa ary oipu'aka rire Europa América-pe oñepyrũ oñemosãso, tenonderãme umi pa'apy colonia Americayvateogua, ary 1776. Péicha heñói tetã USA. Uperire ary 1804-pe umi tembiguái Africagua oĩva Francia poguýpe oñemopu'ã avei omombyta hag̃ua ambue tetã pyahu hérava Haiti. Ary 1809 oñepyrũ oñemosãso avei ambue tavakuéra oĩva España poguýpe. Ary 1822 Brasil oñemohenda peteĩ Tekokuaiño-icha (tetã orekóva peteĩ mburuvicha guasu año). Tetãnguéra hekosãsova Mandu'apy Amérika Volívia () tetã oĩ apyte gotyo Yvyamérikape. Ijykére oĩ yvate gotyo ha kuarahyresẽ gotyo Pindoráma; kuarahyreike gotyo Perũ ha Chile; ha ñemby gotyo Argentina ha Paraguái. Volivia niko oreko 406.752 km² ha pépe ningo oĩ 6.347.884 tetãguakuéra. Itavusu héra Sucre, hakatu, Volívia Porokuái renda ha'e távaguasu La Paz ha itáva guasuve ha tenondegua ha'e Santa Cruz de la Sierra. Ta'anga Mandu'apy Volívia Uruguái (), héra tee Tavakuairetã Kuarahyresẽygua Uruguái (), ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva Ñembyamérika pegua, oĩva ñemby kuarahyresẽ ngotyo ku yvyrusúpe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Pindorama ha kuarahyreike gotyo ku tetã Argentina. Kuarahyresẽ ngotyo oreko hembe'y paraguasu Atlántiko rehe ha ñemby Río de la Plata rehe. Ijapekue hína 176 215 km², apekue rupive Uruguái hína pe tetã michĩve mokõiha, tetã Surinam rire. Ary 2011 jave, umi Uruguái retãygua hína 3,29 sua tapicha, upévare iñemoiha 10ha umi tetãnguéra Ñembyamérika pegua, umi tetãygua hetakuére. Uruguái niko peteĩ tavakuairetã mburuvicharapépe oñemboja'óva 19 tetãvore ha 89 táva. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e hína Montevideo, orekóva 1,3 sua tekovekuéra ipype, ha umi táva ojeréva Montevideo ndive ojeipapa 1,7 sua tapichakuéra, ha'éva 53% opaite Uruguái retãygua. Uruguái oipytyvõ akue omoñepyrũ hag̃ua upe Tetãnguéra Joaju aty, Mercosur, OEA, upe UNASUR ha G77 avei. Apekue ko'ãgagua Uruguái retã pegua ojeikuaa va'ekue Banda Oriental réra rupive —orekóva ipype avei pehẽnguemi upe tetãvore Pindoráma pegua Rio Grande do Sul ko'ãgagua—. Oñembohérava upéicha ijapekue oĩva kuarahyresẽ ngotyo ysyry Uruguay pegua ha ha'e va'ekue upe yvy ikuarahyresẽvéva Río de la Plata Virreirenda pegua. Ára 27 jasypoapy ary 1828 pegua ojejapo jekupytyha omoñepyrũ tetã hekosãsóva. Uruguái ha'eha upe tetã orekovéva tapicha ohaikuaáva ha omoñe'ẽkuaáva ipype opaite Amérika Latína-pe, ONU he'iháicha. Héra ypy Tavetã España ojajo aja ikolónia Amérikape oñembohéra akue Uruguái Banda Oriental-háicha ha, umi arykuéra peteĩha tekosãso ñorairõ jave, oñembohéra Uruguái upe Provincia Oriental-háicha. Poytuga ha Pindoráma oñemomba'e aja Uruguái apekue (1816-1828) oñembohéra chupe Provincia Cisplatina. Ojejapóva Uruguái iLéi guasu peteĩha ary 1830-pe, oñemoĩ ko ysyry Uruguái réra tetã pyahúpe, upévare oñembohéra chupe Estado Oriental del Uruguay karaiñe'ẽme. Ha ipahápe Uruguái Léi guasu ary 1918 pegua, oñemoĩ ko téra tee ko'ãgagua. Ára ohasa jave, ko tetã ojeikuaa Uruguái mante, ñe'ẽ oúva avañe'ẽ pegua, ha orekóva heta he'iseha: Uru ysyry retã térã Uru ysyry. Umi guyra'i hérava uru rehe, oikovéva ysyry Uruguái hembe'ýre. Upéicha, avañe'ẽme: uru; gua, «pegua»; ha y, «ysyry», uru pegua ysyry. Jatyta ysyry. Oúva ko ñe'ẽ avañe'ẽ pegua urugua, he'iséva 'jatyta oikóva ýpe', ha y, 'ysyry', ysyry Uruguái oikovégui hetaite jatyta, térã urugua kuéra. Guyra ysyry. Upe ñe'ẽpehẽ uru he'ise hína guyra —urutáu, yryvu, javuru— ha guay «ysyry». Uruguái táva Uruguái retã oreko 89 táva, 25 orekovéva 20 000 tapichakuéra ary 2011 jave. Ta'anga Mandu'apy Joaju Official website Uruguái 1 ary ha'e peteĩha ary. Tembiasa Yvy oguereko 252 sua avagua. Teñõi Hesu Nasaregua Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 1 Tembiasa Teñõi Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 2 Tembiasa Kuarahyresẽ Asia Mburuvicha Juri Kogurio pegua omoambue itavetã tavusu, Jolbon Ógambarete pegua Gungnae Ógambarete-pe. Europa Menneas oñemoambue Aqueronte Atena pegua. Mburuvicha César Augusto ombopyahu isãmbyhy ambue 10 ary míve. Mba'ekuaa ha Mba'ereko Yvyrajere jejuhupyre, China retãme. Mava Galileape oñeñepyrũ oipuru Rroma jogapo reko. Teñõi Pablo de Tarso: apóstol cristiano. Ban Biao, historiador chino. María Magdalena. Tiberio Claudio Balbilo, astrólogo greco-egipcio. Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 3 Tembiasa Teñõi Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 4 Tembiasa Teñõi Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 5 Tembiasa Teñõi Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 6 Tembiasa Teñõi Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 7 Tembiasa Teñõi Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 8 Tembiasa == Teñõnon i == Mano Ary 1 - 99 als:0er#Johr 9 Tembiasa Teñõi Mano Ary 1 - 99 als:10er#10 Papaha 11 Papaha Papaha 13 Papaha Papaha 14 Papaha Papaha 15 Papaha Papaha 16 Papaha Papaha 17 Papaha Papaha 18 Papaha Papaha 19 Papaha Papaha 30 Papaha Sa (, 100) papapy rehegua, pa jey pa. Papaha Su (Karaiñe'ẽ: mil) ha'e peteĩ papapy ojojáva sa pa jeýre. Ojehai péicha: 1.000. Papaha Óga ha'e pe tenda oikohápe tekove kuéra terã yvypóra, terã avakuéra ipehẽnguenguéra ndive. Ko ñe'ẽngue reheve oñembohéra jepi avei mymba-tekoha, oikohápe tymbakuéra, taha'e sarigue, térã oikóva ñande pa'ũme. Yvypóra ojapo ambuéichagua óga oiko hag̃ua arapýpe: upéicha opa tetãme jahechakuaa óga oikoéva ojuehegui. Ikatu oikoe ojuehegui ta'angarehe, ojejapoháicha, terã umi mba'eypy ojeipurúva ipype, térã ituichakuérupi, terã hepykuérupi, terã moõpa oñemohenda (okáragua óga, távagua róga), térã máva g̃uarãpa: hoga'ỹva peg̃uarã, ipirapiretáva peg̃uarã, mboriahúvapeg̃uarã. Jogapokuaa Kuri'ytýva (poytugañe'ẽme: Curitiba) hína peteĩ táva Pindorama retãme, ha'éva tavusu tetãvore Paraná pegua. Héra ou avañe'ẽgui "kuri'ytyva" ha ohasa poytugañe'ẽme Curitiba. Ko távape oĩ 1 828 092 tapicha kuéra (ary 2010 jave) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 430.9 km2 nunga. Upepe ojejapo akue Húvol Tembiesarái Yvypavẽ ary 2014 jave. Tavayguakuéra: 1 948 626 (2020) Densidad: 4 479,2 hab./km² Superficie: 435,036 km² Gentilicio: Kuri'ytývano Ta'ãnga Ambuére joaju http://curitiba.pr.gov.br http://curitiba-brazil.com Parana (tetãvore) táva Oĩ ko Lituaña Europape tetã. Ñe'ẽ: lituañañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Vilñus Tekove niko ha'e peteĩ teko omoingoéva mba'erekokuaa retekuéra oguerekóva tekovekuaa mba'ekuéra, ndoguerekóivagui. Oĩ tekove opaichagua, ha'éva ka'avo, mymba, pira, urupe ha hetave ambuéva. Tekovekuaaty ha'e niko upe tembikuaaty iñangaturãvéva oha'ỹijóva tekove. Upe rupi, tekove rembiasáre oiko teñói, ñemongakuaa, ñemongaru, ñemoña ha mano. Ndaikatúiramo jepe jaikuaaite, ojehecha oĩ tekove ñande Yvýpe amo 3700 sua ary guive, oĩramo jepe umi ñehesa'ỹijohára he'íva ikatu amo 4250 sua ary guive, térã amo 4400 sua ary guive, he'iháicha peteĩ kuatia ñemoarandurã oñemosarambíva Nature rupive. Mandu'apy Joaju Tekovekuaaty Polóña (poloñañe'ẽme: Polska) —ha'etehápe, Tavakuairetã Polóña (Rzeczpospolita Polska)— ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩ kuarahyresẽ gotyo Mbyte Európa-pe, oikóva Európa Joaju (UE). Ijerére ojejuhu yvate gotyo para Váltiko ha óblast Kaliningrado (Rrúsia oñembojára chupe), yvate kuarahyresẽ gotyo Lituaña, kuarahyresẽ gotyo Vielorrúsia, ñemby kuarahyresẽ gotyo Ukyáña, ñemby gotyo Chekía ha Elovákia ha kuarahyreike gotyo ojejuhu tetã Alemáña. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e Varsóvia (1.729.000 hab.) opytáva kuarahyresẽ-mbytépe ku retãme. Polóña rendakue oguereko heta ñu guasu yvate gotyo ha yvytyrysýi heta ñemby gotyo. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e Varsovia, Mazovia retã itavusu ymaguare, heta tapicha kuéra poláko he'i ramo jepe, táva Krakóvia itenondevéva, ha Posnania, tapicha kuéra poláko itavusu tee, Polóña ypykue. Mandu'apy Joaju Ambuéva Poland.gov.pl — Portal del Ministerio de Asuntos Exteriores de la República de Polonia (karaiñe'ẽme) Peru térã Perũ (kechuañe'ẽme ha aimarañe'ẽme: Piruw, ) ha'e peteĩ tavakuairetã oĩva Ñembyamérikape. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Kolómbia ha Ekuator; kuarahyresẽ gotyo Pindorama; ñemby kuarahyresẽ gotyo Volívia; ñemby gotyo Chile; ha kuarahyreike gotyo Paraguasu Py'aguapy. Perũ oreko heta tekoha, yvytyrysyi Andes, ka'aguy Amasóna, yvyku'ipa renda ha yvyty pa'ũnguéra. Hyepýpe oĩ 30.475.144 ava kuéra, oñe'ẽ karaiñe'ẽ ha ambue ñe'ẽ ypygua, kechuañe'ẽ ha aimarañe'ẽ avei. Oguereko hembe'ykuéra Paraguasu Py'aguapy rehe. Ko tetã oguahẽ kuri isãsome Españagui ary 1824-pe. Táva tenondegua Lima Cusco Arequipa Trujillo Piura Iquitos Puno Ayacucho Cajamarca Huancayo Chachapoyas Mandu'apy Joajuha Yasir Arafat (1929-2004) ha'e kuri Palestinagua mburuvicha ha Fatah partido myakãhára. Oñorairõ Israel reheve. Omano Parĩpe. Paletína Jopói Nobel Py'aguapyguigua Fatah ha'e partido político Palestinagua ojoajúvae'kue Yasir Arafat ndive. Oñorairõ Israel reheve. Fatah's Intellectual office website Al-Krama (Fatah kuatiañe’ẽ) Fatah mokõi hova (from www.omedia.org) Paletína Mormón Kuatiañe'ẽ ha'e peteĩ kuatiañe'ẽ ojeporuva Hesukrísto Tupao Marangatukuéra Arapahapegua-pe. Ha'e Amérika profetakuéra jehai ñembohasa inglés-gui. Ko tupao yvypóra, herava Mormónkuéra ko kuatiañe'ẽgui, oporu ko kuatiañe'ẽ Biblia hendive. Pe aty 1823-pe, peteĩ ángel ojehechauka kuimba'e mitã Hose Smith Estados Unidos-pe Estado de Nueva York-pe. Ko ángel he'i "ha'eha pe maranduhára oñemboúva chupe Tupã renondégui, ha héra ha'eha Moroni." He'i avei "oĩha peteĩ kuatiañe'ẽ oñeñongatuva'kue, ojehíva pláncha oroguigua ári, ome'ẽva peteĩ ñemombe'u umi oikove yvyva'ekue kóva ko continente árigui, ha moõguipa ou ypyraka'e hikuái. Avei he'i oĩha ipype evanhélio ijapyra'ỹva paha, pe Salvador ome'ẽ haguéicha umi oikove ypyva'ekuépe." "Pe tembiasakue ymaguare upéicha osẽva'ekue yvyguýgui peteĩ tavayguakuéra ñe'ẽramo oñe'ẽrõguáicha yvytimbo guive, ha oñembohasa peteĩ ñe'ẽ pyahúpe pe Tupã don ha pu'aka rupive pe ñe'ẽ marangatu ohechaukaháicha, oñemoherakuã ypy inglés-pe ary 1830-pe ha oñembohéra 'The Book of Mormon.'" Ko kuatiañe'ẽ pehengue oñembohasa ypy avañe'ẽme ary 1982-pe ha oñembohéra Mormon Kuatiañe'ẽ Pehengue, katu ary 2009-pe oñembohasapajey ha oñembohéra "Mormón Kuatiañe'ẽ." Ehecha avei Mormón Kuatiañeʼẽ rysýi oñembohasáva ambue ñe´ẽme Hose Smith Mandu'apy Joaju Mormón Kuatiañe'ẽ Mormón Kuatiañeʼẽ rysýi oñembohasáva ambue ñe´ẽme Mormon Kuatiañe'ẽ ojeikuaukáma Avañe´ẽ me Mormón Kuatiañe'ẽ Benigno Gabriel Casaccia Bibolini ha'e peteῖ kuatiahaihára, mombe'upuku haiha, mombe'urã haiha ha ñoha'anga haiha. Ha'e o'arahecha paraguaýpe 20 jasyrundy 1907 guive ha omano 24 jasypateῖ 1980 jave; isy hera Margarita Bibolini ha itúva Benigno Casaccia. Imitã ha imitãrusu jave Colegio Nacional de la Capital-pe omohu'ã imbo'epy temimbo'e ramo. Oñembokatupyry Facultad de Derecho-pe (Universidad Nacional de Asunción), oñepyrũ periodismo ha ombopaha abogado-pe. Ha'e oñepyrũ kuatiahaipyre “El Liberal-pe” ha avei “El Diario-pe” upéicha heta kuatiahaipyre oĩma paraguaýpe oñemoherakuãva- upéicha oñemboyke mbarete narrativa jehaípe. 1926-pe oguerekorõ guare 18 ary ombokuauka peteĩha mombe'urã hérava "El honor de un castellano", Kuatiahaipyrepe paraguaýgua hérava "El mundo paraguayo". Upérõ oreko 17 ary ha omopyendáma iñapytu'ũ roky ñe'eporãhaipyrépe hi'aranduka peteĩha héra ha herajoapy mokõime: Benigno Casaccia Bibolini. Oñemotenonde ohóvo oipyhy héra Gabriel Casaccia, ha péva téra ipaháva ha oiporúva hembiapo omopyendávo, ha upéicha ojekuaa ichupe umi mombe'upuku ohaívape ha umi mombe'urã aty ñembyatýpe (colecciones de cuentos). Imitãrusu ramo ára mbykymíme omba'apo política-pe, upéva ogueraha ichupe Argentina gotyo, oiko ra'e Posadas, Provincia de Misiones ha upéi, oho ha opytaite, Buenos Aires-pe. Hekovekue Oñemomba'eguasu ha heikuaa hendaitépe umi mba'e oñandúva, omopyenda, moderna narrativa paraguaya. Augusto Roa Bastos, tendota guasu mbo'eupuku apo tetã Paraguáipe, ohupyty jopói Premio Cervantes de Literatura he'íva “Gabriel Casaccia ha'e pe omoñepyruva'ekue narrativa paraguaya contemporánea, añetehápe hembiapópe ome'ẽ tembiasa omoheñóiva, ha ijapoharépe, mérito ijojaha'ỹva oitýva ha omboguatáva peteĩ género tetãme ojeheroháicha novelísticamente inédito”. Roque Vallejos, poeta e investigador, katu he'i: “Barret guive avave gueteri narrativa paraguaya rehe omopyenda mbaretépe ojehasáva tetãme “realidad nacional”. Ro'e niko tembiasa yvypóra ohasáva oúva Paraguáipe ohasáma irundýha siglo rupi, heta jey sociología-pe ojehecha oñehenóise “ficción”, tavagua jehasa ndikatúi oñemoambue. “Ndojehechakuaái tetã ojehasáva ha péva oñeporandu ha'e, ha péva ichupe guarã peteĩ misterio”, he'i Casaccia peteĩ kuatiañe'ẽme hi'ensayo-pe, ombopapapývo heta mba'e oikóva ha ombotovéva nomboykéi tembiasakue orekóha ha'e voi: andu yma guaréva “sentimiento compensatorio del pasado”; andu'ỹ “insatisfacción del presente”; japu tetã rembiasápe “falseamiento de la historia”; “narcisismo oporomongéva”; “ipokã tendota civil-kuéra”; “kuaa'ỹ tekosãsõre”. “Ko'ã mba'e ha hetave mba'e -he'i Casaccia- ha'e ñane retã ohasáva añeteguápe”... Oje'eva'ekue ha'eha representante ikatupyryvéva ñe'ẽpor0Òhaipyrépe orekóva ñane retã... Ñe'ẽporãhaipyre Casaccia rire oñeinspira hembiapópe omoambuévo apañuãime ha péva ojehéro “fenómeno problematizador” oipykúiva. Ko'ã mba'e antiliteratura ojapóva Casaccia oikuaaukáva retórico ipokãvéva ha ikatupyryvéva ombo'opívo realidad ojehasáva...” Hugo Rodríguez-Alcalá, hemiandu “Historia de la Literatura Paraguaya-pe” (1971) imandu'a Casaccia ha “La babosa” rehe: “ha'e peteĩ artista hemiandu kuaáva, imandu'áva imitã ha imitãrusu ramo guare. Mitã ha mitãkyrỹi, ohasáva heta ára tava'i oiméva treinta kilómetro Paraguaýgui. Hekove py'aguapýpe, yno'o guasu iporãitereíva rembe'ýre, ha'éva Lago Ypakarai. Umi óga, galería tuicháva, orekóva korapy ha yvotyty henyhẽva yvyramáta kakuaa opu'ãva kirirĩme oipepirũháicha ramo tekove porã ha py'aguapývape. ¿Mba'éichapa oguerohory itáva -Aregua- haihára expatriado “La babosa” ohaíva? ¿Ha'éva peteĩ tenda ome'ẽva techaga'u ha omoĩva ichupe upe kurundu, imba'eporãvéva? Ndaha'éi ko'ãvante. Oiméne hemiandu oñembojere, Casaccia omoĩta ichupe peteĩ escenario ndoka'eitéva ha ndaha'éi pe ohayhuetéva. Upépe oguyguy, pyta'ỹ ha tie'ỹme, peteĩ mitã imba'epotáva, hayhu ombotyryrýva, orekóva pe ha'enteséva tekove oĩva, nandi veráva, ndaipóriva. Umi pokõi angaipa capital oike ha ojehaitypóva Areguápe imbaretevéva versión paraguaya orekóva esencia universal... Tetãme oñemomba'e guasu umi tendotápe, añetehápe, ojehechakuaa “La babosa” los antihéroes. Se alegará que Casaccia vive en una época literaria de proliferación de antihéroes... oñeme'ẽva. Katuetéva, ani hesarái térã omboyke ojekuaáva oñeikotevẽha oje'e mboyve: ñane retãme ndikatúi oñembotove temiandu ojeguerekóva pe oñeñanduháicha ha oje'évo mba'eichapa tetã rekove ha hembiasa, kóva opu'ã ha oipyhy umi mba'e oikóva añetehápe peteĩ sentido orekóva heko imba'éva ha iñepyrũmby omoheñóiva iñapytu'ü rokýgui. Péicha, kyre'ỹ antiidealizador ha antisentimental ombohovái peteĩ “manía” osẽva iñapytu'ügui ha hemiandúgui ojeipe'ava'erã ichugui pe ombohova mo'ãva (la máscara)”. Raúl Amaral, karai arandu hembiasa kuaandy Paraguái rehe ko siglo-gua, “Iñepyrũmbýpe” mombe'u puku “Los Huertas”, Casaccia mba'éva, omoañete: “Tuicha mba'e imandu'ava'erã aníve haguã ojejavy, osẽva peteĩ visión ombotovéva ha noĩmbáivape: Casaccia nosẽi ãnga jeitýpe térã omoheñói andu Areguáre (ha imbovyvéva Paraguáire) imombe'u guive somombykýnte ha omopyenda aty tavaygua orekóva, umi tekove ha ohasáva apañuãime (peteĩ térã heta jey) orekóva hapo yvóra jerépe. Ñembyasy, ñaña, jehasa asy, “mbareté” jepokuaa, ndohechaukáitetã tétã, táva térã umi tenda oĩha, ihente voi hembiasa ára ha árape opa tenda ha yvóra ojeikóvape”. Hembiapo Opáichagua hembiapo omoheñóiva oreko -50 ary pukukue- 10téra oikéva 7 mombe'u puku, 2 mombe'urã atyguasúpe ha peteĩ obra ñoha'angápe. Oñemohendáva cronológicamente. Umi Mombe'upuku ha'e: Hombres, mujeres y fantoches (1930) Mario Pareda (1939) La babosa (1952) La llaga (1963) Los exiliados (1966) Los herederos (1975) Los Huertas (1981), publicada póstuma-mente. Mombe'urã atyguasu: El guajhú (1938) El pozo (1947). Ñoha'anga El bandolero oñemoherakuã 1932 jave. Omenda argentina Carmen Dora Parola ndive, opytáva ipehẽnguekuéra. Omano Buenos Aires, Argentina-pe, 24 Jasypateĩ 1980 jave. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Casaccia, Gabri Agustín Pío Barboza, puraheihára, ohai ha purory mohendáha, heñói Paraguaýpe, 5 jasypo 1913 jave, itúva Alberto Barboza ha isy Pabla Rojas. Omoñepyrũ hembiapo a capella oiko jave festival de música ha aty vy’ahápe. Imitã ha imitãrusúpe Imitãrusuetépe (1929) oho Buenos Aires gotyo agregado del vapor “Mixu”rõ, argentina poyvi guýpe. Ombojopyru hembiapo estibador portuario ha ombopúvo avei imbaraka purorýpe, oikuaa Basilio Melgarejo Molinas (“Melga”), hendive omoñepyrũ dúo peteĩha ha upéva rire trío “Melgarejo-Barboza-Feliú”. Iguata ñepyrũmby Tavaguasu porteña-pe omoañete peteĩ grupo tembiapópe ko’ãpuraheihára ndive, Samuel Aguayo, Emilio Bobadilla Cáceres ha Diosnel Chase, oiko solista upe orquesta oisambyhýva Francisco Alvarenga, Juan Escobar ha Julián Alarcón, ko’ãva ombo’e ichupe oikuaave haguã. Upéi oikuaa José Asunción Flores-pe, 1933 arýpe, ha peteĩ ary rire ograváma “Ñasaindýpe” (Flores mba’éva purory ha ñe’ẽpoty Félix Fernández mba’e), guarania peteĩha orregistra peteĩ disco-pe. Upe ára guive oipykúi karréra iporãitereíva ha ndaipóri ohapejokóva ichupe purahéy ñemoherakuãme, omopyendávo techapyrã ijeheguiete teko porãme ha imara’ỹva hekovépe ha apopyrãme. Oikova’ekue, solista purahéipe, “Orquesta Ortíz Guerrero” ndive, oisãmbyhýval Maestro Flores hendive José Bragato, Aniceto Vera Ibarrola, Emilio Bobadilla Cáceres, Gumersindo Ayala Aquino, ha ambue tekove arandu. Ary 1943 ou jey Paraguaýpe oimévo delegación omyakãva umi Maestro José Asunción Flores, Francisco Alvarenga hal tenor Emilio Vaesken, oipepirũva Comisión de Festejos de la Fundación de la ciudad de Asunción ombopu haguã fiesta de gala 15 de agosto reheguávape. Uperõ Augusto Roa Bastos ohai: “Barboza, ombopu 15 jasypokõime (agosto) peteĩ fiesta de gala-pe ikatu agua umi purahéi oguahẽ ñe’ãme ha omoambue ritmo upe jave / melodía yma guaréva itáva mba’eva iñe’ẽ rupi. / Omboveve yvytu atãicha purahéi reẽ / nde rejúva mombyr`ygui, / py’aguapy ha hesakãva, luz de terrones hesakãva / ha guiratĩ rape ha yvytúvape”. Oimeva’ekue avei trío oimévo Félix Pérez Cardozo ha Eulogio Cardozo. Ary 1944 oñemoarandu estudio opurahéivo Escuela de Música de la Universidad de Río de Janeiro, kóva peteĩ beca ome’ẽva Gobierno Nacional. Dio avei umi concierto ha audición ñoha’anga, ñe’ẽ’ãsãime oiko ramo Brasil-pe, mbo’ehára Carlos Lara Bareiro omokyre’ỹva omoherakuã haguã ñane música paraguaya. Hembiasakue Ary 1947 oho jave Brasil a Méjico gotyo, oipepirũva ichupe Gumersindo Ayala Aquino oike haguã conjunto “Los Guaireños”, Luis Alberto del Paraná, Digno García ha Humberto Barúa. Oikundaha Méjico, Cuba ha ambue tetã centroamericano. Oñepyrũvova década de los ‘50 omotenonde peteĩ gira umi tetãnguéíra norte sudamericano gotyo avei Centroamérica, Méjico, Estados Unidos de Norteamérica ha Europa, upérõ solista térã ambue conjunto-kuéra ndive. Ary 1954 jave, Luis Alberto del Parana ohenói ichupe ombosako’i haguã “Trío Los Paraguayos”, hendive arpista Digno García. Llegados Europa gotyo, ofirma peteĩ contrato sello Philips Holanda-gua ndive, oñemoĩvo artista exclusivo heta ary pukukue. Decreto Poder Ejecutivo rupive ohupyty inombramiento “embajadores de la música paraguaya” ramo. Ary 1957jave ombosako’i conjunto “Barboza ha iñirũnguéra”, hendive Ramón Mendoza, Leonardo Figueroa ha Carlos Centurión, oipykúivo ñemoherakuã ñande purahéipe Europa ha Medio Oriente gotyo. Ary 1962, ou jey hetã Paraguái-pe, omenda puraheihára Yvera ndive ( hera teéva Francisca Zayas), oñondive opurahéi ha heta tendáre omba’apo hikái, upéicha oñepresenta ñe’ẽ’asãi, ñoha’anga ha ta’angambyrýpe. Ary 1968, oimévo Europa gotyo omopyenda conjunto “Los Barboza”. Ograva hikuái mbohapy disco ipuku’imíva ha omoherakuã puko’épe, ta’angambyry, ñoha’ãnga, mbo’ehao, arandu’o guasu ha umi óga espectáculo público ojehechaukahápe. Upéi itajýra, Diana Barboza, avei oñeha’ã cultora del canto popular, ary 1988 guive. Ñemomba’eguasu Ary 1994-pe, Gobierno Nacional ome’ẽ ichupe peteĩ condecoración Orden Nacional al Mérito, omba’apógui kyre’ỹme ohai ha omoherakuãgui ñane retã purahéi.. Ary 1996 ombyaty hekovépe ohasáva hikuái peteĩ aranduka antológico ohenóiva “Ruego y Camino”. Ary pahávo Oguahẽvo 1997, Congreso Nacional ome’ẽ ichupe jopói Premio Nacional de la Música upe rubro Música Popular, hembiapo porõite “Mi patria soñada”, orekóva ñe’ẽpoty Carlos Miguel Giménez mba’éva. Peteĩ entrevista periodística-pe ojejapova’ekue jasyporundýpe (setiembre) ary 1998 guare, Barboza, oñe’ẽ hembiapo omohendava’ekuére “Che aju gira puku ajapova’ekue Centroamérica ha Méjico gotyo, ary 1950 jave, oúvo peteĩ ka’aru don Carlos Miguel ha ohechauka ñe’ẽpoty ohaiva’ekue ary mokõi ohasávape. Ha’e ohasa heta ñembyasy, teko’asyetépe revolución jave (imandu’áva guerra civil 1947-me). Ha’e kolo’o, omoïségui peteĩ téra político. Ha’e ndaha’éi político, chéicha. ha’e ohai “Mi patria soñada” ohasa rire heta. amohenda chupe purory. Rohenduka ko purahéi romohendava’ekue 53 jave, don José Antonio Moreno González rógape oï jave umi ministro, comandos renondépe... Ha’éma voi don José Antonio ndoguerohory mo’ãiha. Mayáva opyta ohendu kirirĩetehápe. Don José Zacarías Arza... ha’e raẽte oñe’ẽ ha ropyta jurujáipe he’ívo vy’apópe “Kóva peteĩ programa de gobierno”. Ary 1998-pe, ombotývo 85 ary ha 70 cultor de la música ramo, opresenta tembiapo discográfico hendive orquestación ha iñirũ instrumental Maestro Oscar Cardozo Ocampo (insigne arreglador musical oikóva Argentina-pe, itúva kuri avei compositor ha creador paraguayo arandu karai Mauricio Cardozo Ocampo), maymáva oguerohory ichupe ko’ã hembiapo ñemomorã ha oñemomba’eguasúva.. Hembiapokue Ohai haimete 80 composición ha umíva apytépe oñemotenonde “Alma vibrante”, “Flor de Pilar”, “Mi patria soñada”, “Sobre el corazón de mi guitarra”, “Muchachita campesina” ha “Mis joyas de Buenos Aires” (verso ohaíva poeta Carlos Miguel Giménez), “Dulce tierra mía”, “Serenata”, “Viva la vida, viva el amor” ha “Muchacha dorada” (ohaíva Augusto Roa Bastos), “Oiméva che róga”, “Oñondivemí” ha “Reservista purahei” (Félix Fernández), producción imba’eva, jehai ha purory, “Emociones de mi tierra” ha “Ruego y Camino”, “Sombras de ausencia” (Enrique Ganoso ndive), “Voz del viejo río” (Aníbal Romero ndive). Karai Agustín Barboza omano 18 jasypakõime 1998 arýpe oreko jave 85 ary, táva Paraguaýpe. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Barboza, Agustin Carlos Lara Bareiro (o’arahecha táva Kapiatápe, Paraguái, 6 jasyapy 1914 jave), itúva Juan Carlos Lara Castro, ha isy Lorenza Bareiro. Itúva ombo'e chupe ohayhu haguã añete pyrory (música) ha hendive oñemoarandu rudimento arte reheguáva upei oguahẽva katupyrýpe "perfección". Imitãme ha imitãrusu pe Omotenonde iñemoarandu "Banda de Músicos del Batallón de Boys Scouts-pe" ha, péva 1932 guive, oike "Banda de Músicos Policía" táva guasu pe, avei "Ateneo Paraguayo" pe, mbo’ehára Remberto Giménez ndive. Ary 1940 ha 1943 jave ha’e va’ekue presidente "Asociación de Músicos del Paraguay" pe. Ary 1943 ohupyty beca gobierno Brasil-gui oúva oñemoarandu haguã Escuela Nacional de Música Universidad de Río de Janeiro-pe, ko’àpe oime poapy ary. Upepe oestudia armonía, contrapunto ha fuga Newton Padua, José Paula da Silva ha Virginia Fiuzza ndive, composición Joao Ottaviano ha violín Francisco Chiafitelli ndive. Peicha oipyhy mbo’epy dirección orquestal mbo’ehára Francisco Mignone ndive, hendive oguahẽ omopyenda músico formación académica Paraguàipe. Ary 1950 omohu’ã hi’arandupy Universidad –pe ha omotenonde peteĩ concierto, hembiapópe, Rio de Janeiro gotyo. Ou jeyvo tetãme, ary 1951 jave, omopyenda "Orquesta Sinfónica de la Asociación de Músicos del Paraguay", omba’apòva mokõi temporada. Oestrena obra ojeheróva: “El sueño de Renée” ha “Suite Guaraní” Juan Max Boettner, ha “Sinfonía en Si Bemol” Otakar Platil. Ary 1954 jave oisãmbyhy “Madame Butterfly” de Giacomo Puccini, elenco Sofía Mendoza ndive. Hembiasakue Omba’apo omoherakuãvo Orquesta Sinfónica de la Asociación de Músicos del Paraguái ha hembiasa kuaandýpe umi oimèva mbytèpe omoheñòi ary 1957-pe, Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Asunción (OSCA) aty porãme. Ndaipòrigui py’aguapy política-pe oñemondo ichupe tetã okahàre ha upèi oho mante exilio-pe, ary 1955 jave. Oiko heta ary tetã Argentina mbohapýpa ary, pèicha avei ambue músico paraguayo ndive kerayvotý oreko ijeju jey tetãme, oiko Buenos Aires ha oho Santiago de Chole-pe ha ograva umi idisco oisãmbyyhy Sinfonica Asociación del Profesorado Orquestal, tavaguasu porteña-pe ha oñeha’ã oikòvo Motenondehàra coro ha mbo’ehàra ramo. Oimèvo director de orquesta ramo opavave imandu’a hese orekògui disciplina ha organización hembiapo ha hekovèpe. Umi composición orekòvape ojehecha orekòha influencia estilo impresionista, oiporúvo material oùva folklore musical Paraguáigui. Hembiapo oñeñongatus 35 ary pèva ijoja dictadura general Alfredo Stroessner rehe (1954-1989) ha oñemoherakuã ho’a rire ko mburuvicha guasu. Hembiapókue Hembiapo sinfónica-pe ojejuhu "Suites paraguayas 1 y 2" serie "Acuarelas Paraguayas'"'; "Concierto para piano ha orquesta"; la gran guarania do mayor-pe "Ko’ẽju mba’e apohára rapépe", oestrenáva orquesta Sinfónica Río de Janeiro; Guarania Sinfónica para coro ha orquesta, pe ojehaiva "Ñande poyvi guýpe" Enrique Bogado; "Guarania N.º 3 en Re, Ñasaindy jave", ohaiva’ekue Darío Gómez Serrato. Hembiapógui piano-pe guarã ojekuaavèva Acuarelas Paraguayas ha mbarakápe guarã, "Tres piezas en Mi: Preludio agreste", "Guarania y Alegría" ohai hetaiterei purahéi popular ha avei ojapo arreglo sinfónico ha’éva música de inspiración folklórica, ijapytépe "Cholí" José Asunción Flores ha "Mi destino", Mauricio Cardozo Ocampo mba’éva. Jeguerohory Ary 1996 ohupyty, póstumamente, peteĩ condecoración gobierno nacional''-gui “Honor al mérito”, ha ary 1997 jave oñemoherakuã aranduka orekòva hembiasakue imandu’àva orekòva ipype memoria. Ary pahávo Omano tavaguasu Buenos Aires-pe 20 jasypa 1987 jave. Hetekue ojegueru repatriado hetã ohayhuetèvape, jasyporundy 2007 ohasàvape. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Bareiro, Carlos Cayo Sila Godoy heñói tàva Villarrica-pe, Paraguái, 4 jasypakõi 1919 jave. Oñemomba’e guasu Mbarara mbopuhàra ramo Paraguáipe, omboguatàha umi tembiapo ohejava’ekue compositor misionero Agustín Pío Barrios (Mangoré). Mitã ha imitãrusúpe Oñemoarandu música-peitío Marciano Echauri ndive ha uperõ oreko 16 ary, armonía, Juan Carlos Moreno González ndive. Ohupyty peteĩ beca gobierno paraguayo –gui oñembokatupyry haguã Buenos Aires-pe, Argentina, upépe oñemoarandu mbarakapùpe Consuelo Mallo López ndive ikatupyrýva mbarakapúpe . Hembiasakue Ary 1953 ramo, ojerurégui Gobierno Nacional ombosako’í gira artístico-cultural, oipykúivo ruta ohejava’ekue Mangoré. Oikuave’ẽ umi concierto, oñe¨è aty guasu ñemoarandúpe ha ombyaty hetaiterei marandu ha documentación compositor paraguayo.arandúre ha’èva Mangore. Ary 1959 ha 1962 jave oiko oñemoarandu ha oñembokatupyrýve pe oikuaavápe karai Andrés Segovia ndive- o`ñemomba’éva ha’égui mburuvicha instrumentista Mbarara arandúpe yvóra jerépe Siglo XX-pe amo Santiago de Compostela, España-pe. Ary 1963 ramo, oipepirũ ichupe presidente John F. Kennedy, ojapo agua peteĩ gira de concierto Estados Unidos de Norteamérica gotyo.. Ary 1977, oipytyvõ ichupe programa “Amigos de las Américas”, capítulo Paraguay-Kansas, oipysóva umi tembiapo estado de Kansas-pe, oikuave’ẽvo curso de perfeccionamiento, conferencia ha actuación umi tavaguasu tuichavéva ha’éva Wichita, Topeka ha Lawrence. Ary 1980-pe oho ombopu peteĩ concierto oikóval Japón gotyo ha 1983 ramo oho Autaralia, oikundaha rire umi tetã América ha Europa gotyo. Hembiapo rupive ohupytýva Ary 1948, Asociación Música de Cámara de Buenos Aires ome’ẽ ichupe peteĩ diploma omotenonde porãitereigui concierto temporada upe arýpe).. Ary 1994, ojeiporavo asesor musical Vice Ministerio de Cultura del Paraguay ha oĩ haguã miembro del Consejo Asesor Nacional de Cultura-pe. Ombopuhàicha Godoy omoheñóiva ha’e peteĩ estilo imba’entéva orekógui opáichagua tembiporu ha’èva música popular orekóva peteĩ tratamiento armónico contemporáneo, oikèva avei umi composición hesakãva oñembohapèva atonalidad. Gotyo. Hembiapo mbo’ehàra purorýpe omokyre’ỹ oĩve agua mitã pyahu arandu reñòi omomba’eguasúva ko’ágã arte paraguayo ha oikundaháva mundo oguerohory ha ojepopetéva ichupe opáichagua público ha avei ohupyty crítica mbarete. Upéicha, ojepytaso kuñataì concertista katupyry ñane retãguáva Luz María Bobadilla, ha’e Sila temimbo’e irundýha ary pukuku mbarakapúpe. guitarrística. Hembiapokue Umi disco apytépe oime: “Sila Godoy en concierto”, ogravava’ekue Nueva York, Estados Unidos de Norteamérica-pe, ary 1982; “Sila Godoy”, ograváva Australia-pe, 1983 arýpe; “Aranjuez” ha “Madrigal”, mokõi volúmen casetes, ombaytyva’ekue grabación ambue, 1994 jave; “La música de Agustín Barrios Mangoré ha José Asunción Flores”, disco compacto ombyatyva’ekue grabación imba’èva ndive, 1994 jave. Péicha investigador ramo omoherakuã, co-autoría Luis Szarán ndive aranduka “Mangoré. Vida y obra de Agustín Barrios”, 1994-pe, ombosako’i oikóvo “Los documentos de Barrios” ; “Barrios visto por sus contemporáneos”. Hembiapo mbarakapúpe ojekuaa “Habanera”, “Moto perpetuo”, “Extasis”, “Cuatro piezas para guitarra clásica”, “Fiesta campesina”, “Canción íntima”, “Oración a Tania”, “Capricho”. Orekóva ñemyatyrõ umi obra José Asunción Flores –omoheñóiva’ekue Guarania- ha’e ojapo trascripción mbarakapúpe, omotenondévo version moderna ha’ete omohenda oikuaahàicha “Nde rendápe aju” ha “Gallito cantor”. Oiko Paraguaýpe, omotenonde conferencia, charla, concierto didáctico, ha oikuave’ẽvo audición radial ha televisiva-kuérape. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Godoy, Cayo Victor Montorfano, heñòi hi’atýpe, tava’i ojejuhúva tetãvore Guairápe, Paraguái; ko táva hérava "Victor Montorfano" o’arahecha 20 jasypateĩ 1908 jave, itúva Teodoro Montorfano Pérez ha isy Cándida Rosa Cardozo Silvero. Iguata ñepyrũmby Ha’e tekove oñemomba’eguasùva Paraguàipe hembiapo andúre, ombokatupyry mba’èichapa ipu ha imbopu rory ñemohenda yasapùpe (arpa). Jepiguàicha tàva okahàre, oñemoarandu rudimento ejecución ambue arpista ndive, upèva rehe oikuaàva autodidacta ha ndojekuaài imbo’ehàra. Oime peteï trío, paradigmático, arpa ha mokõi mbarakàpe, Ampelio Villalba ha Diosnel Chase, omoirũva poeta Pedro José Carlés, hendive oho tavaguasu Paraguaýpe (Paraguaýpe) ary 1928 jave, ojekuaauka avei umi festival tavarandùre ojejapòva, ombosako’ìva Teatro Granados karai Aristóbulo “Nonón” Domínguez ha umi tenda atyha pyhareguàpe. Ary 1931 jave oho igrupo ndive Buenos Aires gotyo, Argentina, ko’àpe omba’apo ha heta arýpe. Pèicha tetã rembiasàpe hetaiterei músico paraguayo ohòva ha omokunu’ũva tavaguasu l porteña imembýicha, heta tapichàpe ymaite guive. Hekovekue Pya’eterei, hembiapo ojekuaàva estilo ha composición ha’e omoĩva, heta je`ýpe omoheñòi purory ysapùpe guarã (arpa), oguerahàva ichupe oñemoakarapu’ã haguã pya’eterei ha oguerohorýva público opaichaguáva. Heta conjunto-pe oikeva’ekue ha upèicha ary 1945-me omopyenda ha’ete voi hi’atyete. Oimèvo Buenos Aires ha Río de la Plata pukukue ohasa porãterei oñemomba’égui hembiapo ha herakuã opa tendàre, pèicha peteï tape oïva tavaguasu argentina Mendoza-pe hoguera héra ha herajoapy oñemoĩ upe tendàpe. Ograva hetaiterei disco ko’àgã peve oñehendùva, pe oñemoherakuã ha ojeguerohoryetereìva ha’e, “Guyra campana” (“Pájaro campana”), oñehendùva internacionalmente orekóva peteĩ motivo onomatopéyico; ko’ã obra oĩ “Motivo popular” ramo umi enciclopedia ha aranduka ojehaìva ha omombe’ùva música paraguaya mba’èichapa, maymàva oñandu ha omomba’e recopilación hal ojapòva, armado omohu’ãva ko pieza capital orekògui talento oúva Pérez Cardozo-itégui. Ome’ẽva peteĩ tenda omongakuaàva ha ojeporúva arpa paraguaya ñemoherakuãme ha ojeipysóva aspecto técnico-pe oñemoĩvévo mba’epu ombohetavé cuerda, pèicha ipo sãsõva, omoirũvo acorde quebrado polca paraguaya-pe guarãva ha omoĩvèvo recurso técnico po akatuàpe (acordes ha melodía kuã pohape guarã, trémolo, glisando ha ambue efecto). Hogaygua Omenda argentina Victoria Sánchez Sáenz ndive, ipehẽngue mbohapy: itajýra ha`e Angela Rosa, Bienvenida ha ita’ýra Víctor. Hembiapokue Hembiapokue apytèpe oime pe oñemomba’eguasuvèva arpa-pe guarã ha’èva, “Guyra campana”, “Carreta guy”, “Jataity”, “Llegada”, “Mi despedida”, “Angela Rosa”, “Che valle mi Hy’aty”, “Che valle mi Yaguarón”, “En tí hallé consuelo”, “Tren lechero”, “El sueño de Angelita”. Ombopiro’y ñe’ẽpoty vore oñeinspiràva mokõi ñe’ẽpapàra, ha’èva Vìctor Montórfano (“Tetagua sapukái”, peteĩ himno oikuaaukàva “pueblo sapukài” oguerosapukàiva oguah{e agua àra iporãvèva Paraguàipe); Antonio Ortiz Mayans (“Burrerita”, “Pasionaria”, “Puntanita”, “Asunceña” ha “Taperé”), Félix Fernández (“Rosa”), Rigoberto Fontao Meza (“El arriero”), Andrés Pereira (“Mariposa mi”), argentino Hilario Cuadros (“Los sesenta granaderos”, oñehendùva Argentina gotyo ojeguerekóva himno popular añetèrõ) ko poeta-pe tuicha mba’e loguerekòva tetã Paraguái hekovépe, Emiliano R. Fernández, obra en conjunto omopyendàva pilar añeteguàva purahèi teko ñorãirõme, imbaretègui ipurory ha ojehechàgui jehaìpe tetã rayhuete (“1º de Marzo”, “Che la reina (Aháma che china)”, mborayhu reheguàva (“Oda pasional”, “Oñondiveminte”) tèrã opàichagua omombe’ùva (“Desde la selva” ha “Primavera”).0ime avei “Ka’aguy ryakuã”, “Isla Puku”, recopilación motivo popular “Jaha che ndive”, “Lui ryevu”, “Misiones”. Hembiasa pahãpe Pe “mitá guasu” kakuaa (niño grande) ojehero pe hete ha ijyvatekuère, omano avave oha’ãrõ’ỹme Buenos Aires, Argentina-pe, 9 jasypoteĩ 1952. Jave Atahualpa Yupanki, tendota mbarete purory ha ñe’ẽpotýpe orekóva inspiración folklórica ko siglo Argentina-pe, opurahẽi ichupe ipurahẽi ñembyasýpe “Canción del arpa dormida” (ombopurorýva Herminio Giménez): “.Péicha ha’e peteĩ kuarahy ha ka’aguy misterio / agreste romance-gui oùva india ha mensú / oguahẽva ipòpe yvy gaucha chemba’èvape / oipyahàva armonía, ¡oh! Mitã guasu./ Omokunu’õva ensueño oguerahàva ñande rekove / hal viajero rehòva ha nderejuvèi haguã. /Ko àrape arpa india opyta oke / peteĩ guarania ndikatùiva osẽ”. Enlaces Externos Melodias Paraguayas Staff Musicas Paraguayas Mundo Anuncio Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Perez Cardozo, Felix Maneco Galeano o’arahecha Puerto Pinasco-pe, Paraguái, 13 jasypo 1945 jave. Itúva W. Antonio Galeano ha isy Ana Mieres, heratee ha’e Félix, itaita itùva rèrape, ha Roberto, isy tùva rèra ogueraha. Imitã ha imitãrusúpe Oreko ramo mokõi ary oiko mba’e vaiete, guerra civil 47 guàre. Itúva, ohòvo ka’irãme ojepytasòvo umi hemiandu ha kerayvotýre ha’e oguerekòva, imandu’a katuete pèva rehe oimé jave puerto Pinasco muelle-pe, ombojerokývo ipañuelo omomaiteívo, hete morotĩ sa’yju porã ha ikyre’ỹva. Ko’ã àrape oñeme’è ichupe jopòi ramo peteĩ mbaraka, ñembosaraiha, ha pèva omoirũ ichupe opurahèi ha’e pe oùva iñakãme, opa mba’e rei.. Oñepyrũvo 1948, ipehẽngue ndive oguahë hikuài peteĩ ñe’ẽme ou hagua oiko Paraguaýpe. Omoñepyrũ iñemoarandu Mbo’ehao San José-pe, institución educativa ojoajùva hekove pukukue. Imitãrusùpe ndoguerohorýi ete ã mba’e ha upèicha jepe oñemoarandu Liceo Militar “Acosta Ñúme” ha upèi Mbo’ehao Carlos Antonio López-pe. Omohu’ã isecundaria Mbo’ehao Lasalle, tetã Buenos Aires, Argentina-pe, calificaciones sobresalientes ohupyty ikatupyryetereìgui. Ary 1962 jave, itúva ndive oimèva misión diplomática-pe, ipehẽngue ndive oho hikuài tavaguasu porteña gotyo. Upèpe, Maneco, ambue mitãrusukuèra ndive, paraguayo ha’ehàicha, omoheñòi peteĩ conjunto orquesta ha’e ombopu Mbarara ha opurahèi. Ou jeývo tetãme, oike Universidad-pe. Nomohu’ãi iñemoarandu. Oñepyrũ oñemoĩ compositor ramo. Pèicha década ’60 rupi ohechauka hembiapo ñepyrũmby, iporãitereìva ipotĩgui tembiapo. Hembiasa ñepyrũ Iñangirũ ha mbo’ehàra oipytyvõva periodismo mbo’epype, Fernando Cazenave, oipepirũ ichupe i oike haguã omba’apo kuatiahaipyre ABC Color ñemoheñóime, oipe’ava hokẽ, ary 1967 jave. Pèicha oñepyrũ tembiapo momaranduhàra social ramo, condición omotenondèva, ñembovúpe, omano meve, omba’apova’ekue La Tribuna ha Diario Hoy-pe, ko’àpe oime kuri Omyakã Sección Deportes ha avei Secretario de Redacción ramo. Ohayhuetèva purahèi ha purory rire, ha’e hembiapo mbo’ehàra ramo omotenondèva. Ary 1974 guive 1978 peve ombo’e Música ohenòiva imbo’ehaópe “Su” Colegio, San José. Ára 19 jasyrundy 1969 jave omenda María Cristina Barrail Pecci ndive. Itajjýra irundy: Sandra María, Viviana Guadalupe, Ana Karina ha María Alegría. Hembiapokue Amo ‘60 pahàvo omohenda umi purahèi opormoirũva ha’èva comparsa carnaval-pe guarã pe oñemotenondetàva Club Centenario-pe. Ko’ã comparsa ha’e, avei, oisãmbyhy. Ko’ã arýpe, añetehàpe 1969 ha 1970, orekòva peteĩha composición satírica. “Ko’ã apañuã oguerúva tta’angambyry òga kuèrape peteï kuimba’e chèichaguàpe”, “La chuchi” ha “Tomás te canasta” pya’eterei oguerohor`yva opavave público. Hendive, oñepyrũ oipyhy perfil imba’èva ha avavèpe noñembohasàiva Maneco Galeano composición popular paraguaya. Oguãhẽvo 1970, ary mitãrusukuèra pyahu ohaiva ha ojekuaàva hembiapòre peteĩ aty ojeheròva tenda vy’ápe oñembyatýva hikuái peña-pe “La Guarida del Matrero”, oregenteáva Santi Medina, oimeva’ekue avei peteĩ programa ta’angambyrýpe orekòva temática navideña, ha pèicha oikuaauka “Dos trocitos de madera”, opytàva ha ojeguerohorýva ko’aite peve, kòva obra “seria” omoñepyrũva. Ary 1971 jave heñòi “Soy de la Chacarita”.Oikuaauka festival benéfico oikòva umi damnificado-kuèra rèrape okakuaaitereìgui Río Paraguay, ho’ava tukumbòicha umi oìkova y rembeýre. Upe arýpe. Omopyenda ambue iñirũnguèra Carlos Noguera, Mito Sequera, Juan Manuel Marcos, José Antonio Galeano, omopyenda pe ojeheróva “Joven Alianza”, hembipotàpe oime kuri avei peteĩ cooperativa de creadores y artistas, oñemboguata’imi pèva oúgui umi tahachi omosarambi política imbarete upèrõ dictadura-pe ojeiko. Péicha, omotenonde iñapytu’ũ roky rembiapo ndopytu’ũi hikuài. Omoheñói ary, 1972 ha 1976 ramo, hembiapo iporãvéva. Ohai avei “Despertar”, “San si Juan no que sí”, “Para un rostro labrador”, “Pinasco”, “José Trombón”, “Para decir”, “Don José de todas partes”, umi oguahẽvèva. Ohai avei “Ceferino Zarza, compañero” (orekóva Jorge Garbett purory) ha “Cantando” (ombopurorýva Jorge Krauch). Avei Carlos Noguera oipyaha peteĩ obra añoite ohaiva’ekue oñondive pe oheróva Nueva Canción Paraguaya, “Al caído en la víspera”, ha’èva peteĩ homenaje cantautor chileno Víctor Jara-pe, ojejukava’ekue poriahuvereko’ỹme oiko jave golpe militar 1973 hetãme.. Ko obra, ohasávo ára oñemoherakuã opaite tendáre ombohéra “Víctor Libre”. Kóva oñemomba’eguasu ha’ègui peteĩ composición “López” rembiapo purorýpe, ñe’ẽ aty montaje, purahéi, ñe’ẽpoty ohaìva Juan Manuel Marcos imandu’ávo guerra de la triple alianza oikova’ekue Paraguái rehe, oestrenáva heta gente atýpe ha’égui peteĩ suceso público 1973 arýpe, upe Grupo Experimental de Teatro “Angekíi”. Umi purahéi omohendáva Maneco ha’e “¡Independencia o Muerte!”, “Canto a Felipe Varela” (ñe’ẽpoty ohaiva’ekue Marcos) avei “Resurgirás, Paraguay”, ha’èva oda Martin Mc Mahon mba’éva ojededikáva ñane retã. Péicha oiko festival ‘73, oiméva Quinteto Vocal de la Facultad de Derecho de la UNA, opurahéi agua hikuái Festival Universitario de la Canción oikova’ekue upe arýpe. Conjunto, Grupo Sembrador, ogana peteĩha jopòi a la Composición, opurahéivo “San si Juan no que sí”. Ary 1975, oúvo sapy’aite Augusto Roa Bastos avave nopenài gueteri hese, Sembrador omotenonde peteĩ recital oguerohorývo ñande haihàra paraguayo, oestrena haimete, 16 obra oimèva Nuevo Cancionero Paraguayo-pe. Ijapytèpe oime “Donde la guarania crece”, ombopurorýva Maneco moñe’ẽrã Roa Basto mba’èvagui, ojeguerohorýva. Upe ‘75 guive ’76 peve, oñemoĩvo purosy iñirũ ohechaga’uetèvape ha iñangirũete Jorge Garbett –oikuaava’ekue 1974 ar`ype- omohenda letra mimi orekóva lirismo hypy’ũva: “Ella es así”, “Se le quiere” avei “Lluvia”. Ary 1976 ha 1977 jave oestudia música umi mob’ehàra Carlos Dos Santos ha Luis Cañete ndive. Omoheñòi “Cigarra, tonta cigarra”, péva oreko José Luis Appleyard ñe’ẽpoty, “Ndareíri oje’e”, Rudi Torga ñe’ẽpotýgui avei “Ka’akupe piari”, peteĩ polea kyre’ỹ ohaiva’ekue iletra ha pèva añoite Maneco guaraníetèpe. Pèicha oñembokatupyry ha hembiasa kuaa Taller Musical Sembrador omboyke purahèi ñemoheñòi ha oñemoĩ omba’apo periodista ramo. Upe tiempo purory omokirirĩ “silencio musical” –ha’e ohenoihàicha- ha’e “Mombe’urã” omoherakuãva “Dominical de Hoy” kuatiahaipyrépe. Pèicha oñemokirirĩ, ha, oguerovia upe purahèi noipytyv0§i omoambue agua heta mba’e ojehasáva hetaite árama. Hembiasa pahàpe Ary 1980 jave, oikuaa cancer orekóha, ko mba’asy oguerahàva ichupe yvy apégui. Oikuaàvo oikotàha Primer Festival Ypakarai de la Composición Musical, omba’apo jey omojheñòivo iñapytu’ũ roky. Ha péicha ha’éva hembiapo paha, “Poncho de sesenta listas”, ohupytýva mokõiha jopói ko festival-pe. Ohejàvo fructífera producción musical –hetaiterei ha tuicháva-, jehai periodístico hypy’ũva, temimbo’ekuèra imandu’áva hese ikatupyry ha iñarandúgu ha hetaiterei angirũ ohayhuetéva ichupe, omano Maneco Galeano Paraguaýpe, 9 jasypakõi 1980 jave, upérõ oreko 35 ary.. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Galeano, Maneco Augusto Roa Bastos (o’arahecha Paraguaýpe-Paraguái, 13 jasypoteĩ 1917 – omano Paraguaýpe, 26 jasyrundy 2005 jave), ha’e kuimba’e aranduoñemomba’eguasúva ñe’ẽpapára haihára paraguayo ramo, ojeguerohory chupe internacionalmente ohupytývo Premio Cervantes, ha’èva peteĩ jopòi mayma hi’arandúva ohupytyva. Hembiapo ohaiva’ekue oñembohasa opàichagua ñe’ẽme, amo 25 ñe’ẽ pytaguàvape. Hekovépe Tuguy guaraní osyry hetére, isy portuguesa hekoitépe, kuaandy orekóva ou mbo’epýgui, itúva karai burgués oñemohendáva clase media-pe, imbarete ha nosẽiva pe he’ìvagui teko omboguatávape, omykãva’ekue imba’apohàpe peteĩ refinería takuare’ẽndýpe. Augusto Roa Bastos imitã kirỹme oikova’ekue Iturbe-pe, tava’i oĩ Guaira tavaguasúpe, kuaandy ñe’ẽkõime ombojopyrúva. Ouva’ekue oiko Paraguaýpe, omoñe’ẽva oñemoarandúvo umi aranduka tembiasakue reheguáva ojeheróva libros clásicos franceses ohaíva William Faulkner oipurukáva ichupe itío, obispo Hermenegildo Roa ha`´eva itúva tyke’ýrar, hendive heta ary oiko távapy Paraguaýpe. Oreko jave 15 ary, 1932-me, oiko guyryry opu’ãvo ojuehe Paraguái ha Bolivia ojekuaáva Guerra del Chaco ramo, okañỹ ambue iñirũnguèra ndive mbo’ehao pa’iku´era omya’akãvagui, upérõ ha’e pupilo, oñandúvo hembia`´ape mba’épa ñorãirõ guasu ha oiko enfermero ramo oñangareko umi guarini rehe; hetaiterei mba’e ohecha ha oñandu teko’asy ha poriahuverekópe ha péva omoheñói tuguy pochy mba’éichapa ikatu omombia, ndoguerohorýigui umi mba’e oikóva.. Oñepyrũ ohai ñoha’anga ha omba’apòvo administrativo de banca térã periodista ramo kuatiahaipyre ha’èva El País, diario ojeguerekóva upérõ Paraguaýpe (Paraguaýpe) oipytyvõva ichupe ijeho ñepyrũ Europa gotyo, Inglaterra-pe. Ary 1944 oike kuri peteĩ aty hérava Vy'a Raity ("El nido de la alegría"), tuicha oike ipype ko aty ikatu agua ombopyahu iñe’ẽpoty jehai ha apopyrã oïva Paraguáipe oje’eháicha década del 40, omoirũva haihàra Josefina Plá ha Hérib Campos Cervera. Oikorõ Guerra civil, periódico El País rupive oñemotenonde mbeguekatúpe teko sãsõ ha jejopýpe omilita ỹre partido político mba’eveichaguávape. Oguahẽvo 1945 ohasa peteĩ ary porã Inglaterra-pe oipepirũgui ichupe British Council oĩ agua corresponsal de guerra kuatiahaipyre El País rehe; upéicha oentrevistal general De Gaulle; ohaa upégui Francia gotyo ha oasisti periodista ramo juicio Nüremberg oĩva Alemaña-pe. 1947 ramo oheja mante táva Paraguay, ombocháke ha ojopy chupe gobierno omomýiva ha opu’ãsévo gobierno ndojeguerohorýiguima peteï golpe de Estado ñeha’ãme, ha upéva rupi oho oiko tetã Buenos Aires, Argentina-pe omba’apo upépe peteĩ compañía de seguros-pe; oikuaauka heta tembiapo jehaipy os{eva iñapytu’ũ rokýgui upèpe. Ary 1976 oñemopyenda dictadura argentina ha péva hoguera ichupe Hyãsia gotyo oiko haguã, oipepirũ Universidad de Toulouse oguerhorýgui hekove, ha pèicha oiko heta ára upe tavaguasúpe omba’apo mbo’ehàra ramo ñe’ëporãipyre ñe’ẽkõime mbo’epýpe (universitario de literatura y guaraní) 1989 peve, upèpe ojepy’amongeta rire oike jey iñakãme ou opyta het0Ò Paraguàipe okúi rire dictador paraguayo Alfredo Stroessner, Roa ndoguerohorýiva hembiapo vaíre mburuvicharõ upévagui heta otaky hese. Ary 1982 ojeipe’a ichugui upe ciudadanía paraguaya, ha oñeme’ẽ ichupe ciudadanía española 1983-me. Hembiasa pukukuèpe, Roa Bastos heta jopói ohupyty, oñemomba’eguasúvo premio British Council (1948) oúva Concurso Internacional de Novelas Editorial Losada (1959) , Premio de las Letras Memorial de América Latina (Brasil, 1988) avei Premio Nacional de Literatura de su País (1991). Pèicha 1989 ohupyty Premio Cervantes. Oguahẽ jeývo Paraguáipe ha hekove pahàpe ohai peteï columna de opinión diario Noticias de Paraguaýpe-me. omopyenda pe oje’e hypy’ũva hembiapópe haihàra Augusto Roa Bastos: omopyenda naiporãiva, ha’etéva yvypóra ha’eteséva oikotevẽva oñangareko ambue yvypòra tekove rehe. Teko hendape’ỹva omoheñòiva peteĩ mba’asýpe oikóva.. Jejopy heñòiva ohapejokoséva ñepu’ã guyryrýpe. Che mitãrõ añandu ndaguerohorýiha mburuvicha oiporúva tukumbóicha imbaretekue, poriahuvereko’ỹme opa mba’e rire, araka’eve ne'îra ha'e mba’erepa ojapo " Roa Bastos omboguatàva hyembiapópe ojehechakuaa avañe’ẽ guarani eñíva ñe’ẽ guaranietégui. Péicha oestrena ñoha’angápe umi ojeheróva pieza teatral La carcajada, 1930-pe, omoñepyrũva carrera literaria ichupe guarãva; ohai ambue ñoha’anga’i ha’èva La residenta ha El niño del rocío, ary 1942-me, Mientras llegue el día, oestrenáva 1946 jave. Ary 1937 orekóma peteĩ mombe’upuku (novela) Fulgencio Miranda, araka’eve noñemoherakuãiva, péva, ohupyty peteĩ jopói oúval Ateneo Paraguayo-gui, peteĩ ejemplar avave ndoikuaáiva hapykuére, okañyete. Iñe’ẽpoty oike, ambue aranduka ñe’ẽpoty mbytépe, El ruiseñor de la aurora y otros poemas (1942), El naranjal ardiente. Nocturno paraguayo 1947-1949 (1960) avei El génesis de los Apapokuva (1970). Ombyatyva’ekue umi artículo periodístico ha’e ohaiva’ekue upe ohenóiva La Inglaterra que yo vi (1946), imandu’ávo ijeho ñepyrũ Europa gotyo. Mombe’urã ñemitỹhára, ombaytýva colección ha’eháicha El trueno entre las hojas (1953), El baldío (1966), oñe’ẽva tavaygua apañuãire (problemas sociales y políticos) hetã reheguàva, Los pies sobre el agua (1967), Madera quemada (1967), Moriencia (1969), Cuerpo presente y otros cuentos (1971), El pollito de fuego (1974), Los congresos (1974), El Sonámbulo (1976), Los juegos (1979), Antología personal (1980) y Contar un cuento y otros relatos (1984). Ohai umi mombe’u puku herakuãitéva. Ijapytépe oime: El Hijo de hombre (1960), ohupytýva jopói Concurso Internacional de Novelas de la Editorial Losada 1959-gui peteĩ mural-icha, omombe’u mba’eichaitèpa Historia del Paraguay, siglo XIX mbyte rupi Guerra del Chaco peve, omombe’éte, Itape rembiasakue. Péva trama iñapañuãiva ha umi mba’e oikóva oñemohendáva papapy rupive (orden cronológico) ha ombojopyruhápe mombe’uhàra (narrador), oñembokatupyry drama nacional. Ha’e oipyhy ha omohenda ko mbombe’upuku sínepe guarã 1960 arýpe ombohéra La sed. Upéva rire ohai mbombe’upuku oñemomba’eguasuetéva, Yo el Supremo (1974), kóva tembiapo oguah{eva yvatéte ha ohechaukáva José Gaspar Rodríguez de Francia reko ha hembiasa, ojekuaa haícha ichupe ha’ehágue dictador de Paraguay 26 ary pukukue, omoheñóiva yvóra tekojoja’ỹme (mundo de injusticia), omomba’apo tembiguái ramo (explotación), ñemboyke (racismo), y’uhéi (sed), ñembotapykuére ha mano (persecución y muerte), ñepu’ã ha ñeha’ãrõkuaa tavapýpe (rebelión y perseverancia de un pueblo) ñemomba’e guasúpe ojehechaukáva kirito yvyra otalláva peteï kuimba’e lepra orekóva ha peteĩ mba’yrutĩmbo osyryrýva ombojopyrúva hembiapópe. (Cristo tallado por un leproso y en un tren). Ko mombe’upuku ohechauka oikuave’ẽvo tesaperã umi mba’e oikóva añetehàpe (más realista) pe orekóva género "novela de dictadores" latinamericanos. Oipyaha Rodríguez Francia mombe’u hekove oity’ỹre yvýre hekove ha hembiapo (’sin demonizarla), upérrosímiles, upéicha ohecha umi ivíctima oisãmbyhýva peteĩ regimen tiránico. Péicha avei ñoha’anga’i hérape oĩva ary 1985. Omotenonde género novelístico Vigilia del Almirante (1992), ary ojegueromandu’àva quinto centenario del Descubrimiento de América, mombe’u puku tembiasa omombe’úva Cristóbal Colón rembiasakue; El fiscal (1993) - "El Fiscal", aveil "Hijo de hombre" ; "Yo el supremo", oike umpe mbohapy tembiapo ha’èva peteĩ trilogía imandu’áva ko haihára "El Fiscal" ñepyrümbýpe ha’eháicha "monoteísmo del poder- , Contravida (1994), Madama Sui (1996), Los conjurados del quilombo del Gran Chaco (2001) avei Un país detrás de la lluvia (2002). Ohai hetaiterei guion cinematográfico ijapytépe. Shunko (1960), ohupytyva peteĩ jopòi ha’égui mejor guión cine argentino 1960 arýpe; Alias Gardelito (1960), oganával festival Santa Margarita Italia-pe 1961me; La sed (1960) ha Don Segundo Sombra (1970). Hembiapokue El ruiseñor de la aurora, y otros poemas. (1942) El naranjal ardiente, nocturno paraguayo. (1947-1949) Hijo de hombre. (1960) El Baldío. (1966) Madera Quemada. (1967) Yo el Supremo (1974) Lucha hasta el alba. (1979) El Fiscal. (1989) Vigilia del Almirante. (1992) Madama Sui. (1996) El trueno entre las hojas. (1953) Los pies sobre el agua. (1967) Moriencia. (1969) Cuerpo presente, y otros textos. (1972) El pollito de fuego. (1974) Los Congresos. (1974) El somnámbulo. (1976) Los Juegos. (1979) Antología personal. (1980) Contar un cuento, y otros relatos. (1980) On Modern Latin American Fiction. (1989) Metaforismos. (1996) Mandu'apy Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua‎ GUARANI REKO HA ÑE'Ẽ REMBIASA 1. ÑANDE YPYKUÉRA 1.1. Aty guataha (corrientes migratorias) 1.2. Ava Pypuku (Caballero-ygua) 1.3. Ava Itaipuygua 1.4. Guarani retãngatu (Civilización Guarani) 1.5. Guarani tekopykatu ha jeroviakatu (Moral y religión Guarani) 1.1. ATY GUATAHA Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapo porã ojapova’ekue ñane retãme ohapykuehóvo ñande rapo; ja’eporãsérõ, oikuaa porã hagua ñande ypykuépe: mávapa ha’ekuéra, moõguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñane retãme, mba’éichapa hete, mba’éichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa omba’apo hikuái. Ha’e he’i umi ñande ypykue ouhague hikuái Asia, Australia ha Malasia-gui. Ha’ekuéra jeko oike Amérikape Estrecho de Bering rupi, oĩva ko’ága Alaska-pe. Avei, umi ñande ypykue oikejepékuri Amérikape Pacífico para rupi. Umi oguahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migratoria), ha’ehína umi oñembohérava Australoide. Ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãme hína Choroti, Chulupi, Lengua, Tova, Angaite, Sanapana ha Guana. Australoide rire, oguahẽ hikuái atyguataha mokõiha (segunda corriente migratoria), ouva’ekue Siberia-gui. Ko’ãva ikatupyryvéma. Oipurukuaáma mymba kangue ojapo hagua hembipururã. Heseguakuéra hína Chamakóko ha Moro (Ajoréo). Ipahápe, atyguataha mbohapyha (tercera corriente migratoria), oguahẽva Paraguaýpe ha’ehína umi oñehenóiva Malayo. Ko’ãva katu ñemitỹhára ha oipurukatu hikuái ita ojapo hagua hembipuru. Iñemoñare ñane retãme hína umi iñe’ẽ Guaraníva: Mby’a, Ava Katu (Ava Guarani), Pãi, Ache, Guaraju ha Tapiete. 1.2. AVA PYPUKU (CABALLERO-YGUA) Ary 1986, oñemoñepyrũkuri peteĩ tembiapo ijojaha’ỹva Táva Caballero-pe, oĩvahína Paraguari yvyvorépe (Departamento de Paraguari). Pe tembiapo omoakã José Antonio Perasso, ñane retãyguáva; ha Luciana Pallestrini, Italia-ygua. Ha’ekuéra oheka upépe ñande ypykue rapykuere. Mokõivévante iñarandu ha ikatupyry upe mba’épe. Hembiapokueraita rehe ae ko’ága jaikuaa Caballero-pe oikohague ñande ypykue “Ava Pypuku” ojapo mbohapysu poteĩsa ary (tres mil seiscientos años). Upépe ha’ekuéra ojogapo, oheja ikaruha rapykuere, oñotỹ umi omanóvape ha ojapo hembipururã yvy, ita ha kanguégui. 1.3. AVA ITAIPUYGUA Itaipu Binacional omopu’ãva Hernandarias-pe tendyry’apoha (hidroeléctrica) ombojoaju avei Paraguay ha Brasil retãme tembiapoguasúpe. Upépe, oñemopyenda mboyve upe mba’e guasuete, ojejuhúkuri avei ñande ypykue rapykuere. Umíva katu itujavéntema. Ha’ekuéra oikojepékuri upérupi ojapo poapysu ary (ocho mil años). Itaipúpe ñaguahẽvo jajuhukuaa, iñongatupyre, japepo (ha’ekuéra oipurúva oñotỹ hagua omanóvape), hembipurukuéra yvy, ita ha kanguégui ijapopyréva. 1.4. GUARANI RETÃNGATU Moisés Bertoni niko ohaíkuri mbohapy aranduka ijojaha’ỹva, hérava “La civilización Guarani” omboguapyhaguépe opa mba’e ha’e ohechakuaáva Guaranikuéra rekópe. Ha’e ohecharamo ha omomba’eguasu mba’eichaitepevépa ipotĩ ha hesãi hikuái. Avei ohechakuaa mba’éichapa hekove puku, ha he’i upe mba’e ojehuha hesãigui hikuái hetepýpe ha iñapytu’ũme, hekorory ha ipy’aguapykuaáre. Oñangarekokuaa hikuái ijehe, ndaha’éi ku ikaruhetáva térã ikaruvaíva. Ndo’úiva yva itujúva térã hi’aju’ỹva, térã tembi’u ndojyporãiva. Oikuaa avei karu’ỹ (ayuno), ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térã oaguyjeme’ẽvo Tupãme; ỹramo omopotĩvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare, karaiva térã paje ojapo hikuái upe karu’ỹ oñepyrũ mboyve iñemongeta Tupã ndive; upéicha avei, okaru’ỹ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha ohechaukávo ipy’arory Tupãme. Ipotĩ asy ndaje ojapokuévo hembi’urã ha okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy hembi’u ha upépe ae okaru. Katuete ojepohéi porã ojapo hagua hembi’urã ha okaru mboyvemi. Ndo’uguasúiva so’o, oĩvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u. Mymba ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi Européo rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e hembi’urã opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva. Ndo’úiva hikuái guyra rupi’a. Ko’ãva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri, andai, kurapepẽ ha mbokaja. Kuimba’e, kuña ha mitã opu’ãre ohóma ojahu ha oñakãky’o ysyrýpe. Oĩjeko ára ojahuhápe pakõi (12) jey. Chiriguanokuéra oipuru ñandyra ra’ỹi josopyréva oñakãky’o hagua. Oñangarekokuaa avei ipyapẽ ha ipysãpẽre. Oñakãky’óvo oipuru hikuái peteĩ havõ ha’ekuéra ojapóva ka’avokuéragui. Ojahupa rire ha oñemokã porã mboyve, omonambaite hikuái hetére mba’eñandýva (ungüento, pomada), ojapóva hikuái urukúgui. Upehaguére hete ha hóva jepe ipytãngy asy opytávo. Upehague ko’ẽme ojahu onohẽmba peve uruku rembyre hetégui, uperiremínte omonajey hagua ijehe. Hopehýi jave ha’ekuéra oñemohendáma ikyhápe. Péicha jave ndaha’éi ku oñeha’ãva hikuái omboyke topehýi. Ha’ekuéra okese jave oñeno ha orambi ñepyrũma. Oguata puku jave ñu térã ka’aguýre ha ohupytývo chupekuéra topehýi, oñeno ha oke yvýpe ha upeichahápe, pyhare javérõ, omohenda ipy pyte tataypy gotyo, ombyakúvo hete ha ani hagua iro’y. Tata ndogueiva’erã araka’eve. 1.5. GUARANI TEKOPYKATU HA JEROVIAKATU Ava Guarani niko ndoúi oikohaguáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oĩha kóva rire upe yvy marã’ỹ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha mba’ehekotee’ỹva ndaijaraiha. Ava ndikatúi oñemomba’e umi mba’e umívare. Ava Guarani ou yvy ape ári oñembohekokatu hagua. Upevarã oikova’erã jekupytýpe hapichakuéra ha hekoha ndive, hekoha ryepýpe. Oipurukatuva’erã oĩva guive hekohápe. Opaite mba’e hyepýpe oñemohendávaniko oguereko ijarýi (genio tutelar), péicha oĩ tajy jarýi, guasu jarýi, ka’a jarýi ha ambuéva; oñeñandukáva hikuái tekoha oipuruvaisévape. Yvyra jaitýta jave tekotevẽ jaity umi ñaikotevẽtava, ani jaityparei. Upéicha avei ñamymbajuka jave tekotevẽ jahekýi umi jaipurútavante, hembýramo katu ñaporombojopoiva’erã. Jaipurukuévo umi mba’e oĩva tekohápe niko ñamomegua jahávo upe tenda. Upéicha rupi avei ava Guarani ohechakuaávo tekoha imegua ñepyrũha, ováma ambue yvy pehẽme. Upe aja tekoha purupyrépe hokyjey ha oñemoñajey opa mba’e oĩva hyepýpe. Avakuéra niko are oikundahajepékuri ijyvy oipo’o hagua yvakuéra hamba’e. Upehaguére, ndojehaitypo’aréi mamove. Upévare avei, ojejavy umi he’íva ha’ekuéra ovaha okyhyjégui omanóva ángagui, ousapy’áramo omondýi hagua chupekuéra. Añetehápe, avakuéra ova ha ova ohekágui hembi’urã, ndaha’éi kyhyje añógui. Tekotevẽ ñanemandu’a, ymave, ha’ekuéra oguerahaha hendive, ova ha ova jave, umi omanova’ekue kanguemimi, jahechápa ndoikoveijeýmba’e ñembo’ejeroky ha purahéi rupive, ojehuhaguéicha Pa’i rete kuaraýre, ha’éniko hekovejeýkuri omano rire. Upéicha avei, ha’ekuéra oiporavo herarã tekogua (naturaleza) ryepýgui. Ñandékatu ñamoĩsete ñande réra tape térã távakuérape. Ha’ekuéra nahániri. Ja’ehaguéicha tekohágui oipyhy hikuái herarã. Techapyrãrõ, ja’ekuaa avei mburuvicha herava’ekue Kapiatã oipyhyhague héra, hekohágui; omomba’eguasu ha ohecharamógui upe ka’avo. Avakuéra oñangareko, oikuaa pypuku ha ohayhu añete oĩmiva guive tekohápe. Upehaguére, tekoha ryepýpe ha tekoha ndive mante ha’ekuéra oikokuaa, tekoha’ỹre ha’ekuéra ndaha’éi mba’eve. Ijeroviakatúgui ja’ekuaa ha’eha hekovekuéra sã. Upégui osẽmbaite opa mba’e: hekopykatu, hembikuaa ha hembiapoita. Ha’ekuéra ojerovia peteĩrente, sapy’ánte héra hetáva. Mby’akuéra apytépe ojehero Ñande Ru Papa Tenonde, ha’evahína ypy ha paha. Paĩ Tavyterã apytépe katu hera Ñane Ramói Jusu Papa. Amo hapópe, upe mba’e ohechauka porã ñandéve ha’ekuéra oikuaaporãha mba’éichapa heñói arapy, yvy ha ava, jeroviakatu rupive nga’u. Ñande Ru Papa Tenonde jeko -Mby’akuéra apytépe- omoheñói arapy, yvy, mymba, ka’avo, mba’ehekotee’ỹva (mineral) ha ava; ha avei -ñepyrũrãitépe- omoheñói ñe’ẽ térã ayvu ha’ekuéra he’iháicha. Omoheñói avei, mborayhu ojoapyteperã ha peteĩ momorãheikatu (himno sagrado); ha mbohapyve osẽ ichugui ha oĩ ipype, ipytúpe. Ko’ã mba’e jaikuaávo hesakãne avei ñandéve mba’érepa ha’ekuéra omomba’eguasuete ñe’ẽ. Ha’ekuéra noñe’ẽreíri ha noñe’ẽhetái, tekotevẽvante he’i. Upehaguére iñe’ẽngatu hikuái. Ava Guarani oheka upe aguyje ohupytýva hekokatu rupi; ha upevarã ombokatu hekopy ha hete, ha oñeha’ã avei oiko jekupytýpe hekoha ndive. Katu niko ñe’ẽ iporãvéva Guarani ñe’ẽme ha he’iséva marã’ỹ; upehaguére avei pa’ikuéra -ogueruva’ekue Hesukirito jeroviakatu- oñemomba’e mokõive ñe’ẽre ohero hagua i-santo-kuéra, ohenóivo chupekuéra marangatu (marã’ỹngatu), avañe’ẽme. 2. GUARANI ÑE’ẼTE REMBIASA 2.1. Guarani ñe’ẽte reko ypy 2.2. Paraguay retã España poguýpe 2.3. Paraguay ñemosãsõ. Francia ha López arapa’ũ 2.4. Ñorairõ guasu Argentina, Brasil ha Uruguay ndive 2.5. Ñorairõ Guasu riregua arapa’ũ 2.6. Cháko ñorairõ 2.7. Avañe’ẽ rembiasa agagua 2.1. GUARANI ÑE’ẼTE REKO YPY 2.1.1. Tembikuaaty rupive (orígen científico) 2.1.2. Jeroviakatu rupive (orígen religioso) 2.1.1. Tembikuaaty rupive Tembikuaatyhára rembiapo rupive jaikuaáma –B. Susnik rupi- moõguipa ou’ypy hikuái ñande ypykuéra, moõrupípa iñasãi ha mávapa iñemoñare; jaikuaáma avei ha’ekuéra are guive oikohague hikuái Amérikape. Guarani yvy tee oñepyrũ Karive ha Guajanáme ha oguahẽ Uruguay peve ha ojepyso Para Guasu guive Yvyty Los Andes peve. Umírupi jajuhukuaa heta téra Guarani ha -ja’ehaguéicha- ohechaukáva ñandéve moõ guive moõ peve ojepyso Guarani retã guasu Amerikapýpe. Ñane retãme, Paraguaýpe, péina hasypeve jaikuaa añetehápe mboy arýmapa ojapo ha’ekuéra oikoha. J. Perasso ha L. Pallestrini oikuaauka ñandéve Ava Pypuku, Paraguariygua, oñemboyvyguyhague upérupi -omano rire- ojapóma 3.620 ary. Péicha avei, ñamoñe’ẽkuri Ava Itaipuygua itujaveha. Umíva oñeñotỹ ñepyrũ Alto Paranáre ojapóma 8.000 ary. Umi mokõi mba’eguasuete ága ae jaikuaaporãva, ome’ẽ ñandéve Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte reko ypy. Jaikuaa porã ava ha ñe’ẽte heñoiha oñondive. Avaetaitágui heñói avano’õ ha avano’õygua ojokupyty hikuái ñe’ẽte rupive. Ava Guarani oheja iñe’ẽte rapykuere opaite henda rupive: Paraguay, Brasil, Bolivia, Argentina ha Uruguaýpe. Avañe’ẽ niko ha’ekuéra oipuru ojokupyty hagua ojoapytépe ha avei ohero hagua: arapypegua (kuarahy / mbyja), hembiapo (japepo / yvyrapã / hu’y), tetã (Paraguay / Guajana), yvyty (itamarãty / yvytyrusu), ysyry (akaray / pirapey / jatytay), ka’avo (ygary / tajy / kuri’y), mymba (chore / tajasu / kanindeju), ita (itaju / Itakuruvi) hamba’e. 2.1.2. Jeroviakatu rupive Yvatemive ja’ékuri ága ae jaikuaaha Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte reko ypy, tembikuaaty rupive. Ja’e avei ava ndive heñoiha ñe’ẽte. Ja’ekuaa avei Ava Guarani omomba’eguasuetereiha jeroviakatu ha opa mba’e hekokatu ha hekomarãva oñeha’ã hikuái ombohovái jeroviakatu rupive. Águi jahechakuaáta mba’éichapa ñe’ẽte henoi’ypy Ava Guarani jeroviakatúpe. Upépe ndaha’éi ñe’ẽte heñóiva ava ndive. Guarani jeroviakatúpe -Cadogan omonguatiáva Ayvu rapytápe- ñe’ẽte, ha’ekuéra oheróva ayvu, ha’ehína Ñande Ru Papa Tenonde rembiapokatu peteĩha. Ava mboyve Ñande Ru Papa Tenonde -upe hekokatuvéva- omoheñóiraka’e ñe’ẽte. Ñande Ru Papa Tenonde omoheñói ayvu (ñe’ẽte) ijeheguivoi ha omohenda ipypevoi. Ñande Ru Papa Tenonde hekokatúramo ñe’ẽte (ayvu) -ha’evoi omoheñóiva’ekue- hekokatu avei ha’e hekokatuháicha. Ayvu (ñe’ẽte) omoheñói rire Ñande Ru Papa Tenonde omoheñói opaite mba’e arapy ha yvýpe. 2.2. PARAGUAY RETà ESPAÑA POGUÝPE Paraguaýpe -kóva hína ñane retã réra tee- oguahẽkuri umi Español, Cristobal Colón riréma. Péicha, ary 1524, ohasa Paraguay rupi Alejo García, ha’evahína upe pytagua opyrũ’ypyva’ekue ñane retã. Hapykurimínte, ary 1527, Sebastián Gaboto oikundaha ysyry rupi Guarani retã. Upéikatu, ary 1537, Juan de Ayolas ha Juan de Salazar oguahẽ hikuái Paraguaýpe ha omoheñói upe táva omboherava’ekue “Fuerte Nuestra Señora de la Paraguaýpe”. Domingo Martínez de Irala ouva’ekue upe rire, oñemokuña ha heta oporomomemby, ambue España-ygua ojapohaguéicha. Hendive oúma avei pa’ikuéra, ohekombo’e ha ombohekovepyahujeývo ñande ypykuépe. Ha’ekuéra omopu’ã heta táva pyahu itupão reheve. Ary 1575, ou’ypýkuri umi pa’i Franciscano ha omoheñói Kapi’atã, Jaguarón, Atyra, Altos, Ka’asapa, Juty hamba’e. Péicha avei, ary 1604, Hesuitakuéra ou’ypýkuri ha omoheñói San Ignacio Guasu, Santa María, Santa Rosa, Santiago, San Cosme ha Damián, Trinidad, Jesús, Belén ha Loreto umíva. Ha’ekuéra oñeha’ãmbaitékuri oikuaauka España ñe’ẽte, ijepokuaa ha ijeroviapykatu Hesukirito rehegua. Upe guive España ñe’ẽte ija ñepyrũ Guarani retãme. Jepémo upéicha, ndojehecharamói ha sa’i ojepuru. Españaygua jeýnte umi oipurúva iñomongetápe. Ohechakuaágui mba’eve ndikatumo’ãiha ohupyty España ñe’ẽte rupive, oñepyrũ hikuái oñemoarandu avañe’ẽme, jahechápa péicha omotenondeporãve hembiapoita. Ary 1610 guive, ha’ekuéra oñepyrũkuri onohẽ yvytu pepóre kuatiañe’ẽ (libro) Guarani ñe’ẽtekuaa ha Hesukirito rembiasaguigua, ha’ekueravoi ohaíva ha avei ombonguatiáva ñande ypykue i-kristiáno rekóva, oikóva ipoguýpe. Pa’i José Serrano ohai “La diferencia entre lo temporal y lo eterno”. Pa’i Antonio Ruíz de Montoya katu omonguatia “El arte y vocabulario de la Lengua Guarani”. Ñande ypykue hérava Nicolás Japugua’ỹ ohai ary 1724 “Explicaciones del Catecismo en Lengua Guarani” ha “Sermones y ejemplos”, ary 1727. Ohai hagua Guarani ha’ekuéra oipurúkuri España ñe’ẽte achegety ha upevakuére avei heta ñe’ẽ Guaranimegua -upe guive ha ága peve- ojehai ha oñemoñe’ẽ hekope’ỹ. Pa’ikuéra rupive Guarani ñe’ẽte ojehai ñepyrũ. Guarani ñe’ẽte ojepurúkuri upérõ ogapýpe ha tupãópe: ñembo’e (misa), ñemoñe’ẽngatu (sermones) ha purahéipe (cantos). Avei, umi España-ygua oipurúkuri Guarani ñe’ẽte ohekombo’évo ñande ypykuépe ñoha’ãnga rupive. Guarani ñe’ẽte naikangýi, imbareteve uvei, upevakuére mburuvichakuéra ojepy’apy hikuái. Oĩvoíkuri peteĩ, Gobernador L. Rivera ohaiva’ekue Virrey Melo de Portugal-pe kóicha: “Ivaieterei mba’e ojuhúva ko’ápe. Guarani ñe’ẽténte ojepuru. Ypykuéra ndoikuaaséi mba’eve España ñe’ẽtégui; ha hi’ári avei, noikuaaseguasúi mba’eve ñandehegui ha ñanemboyke hikuái”. Ko’águi ikatu avei ñamboja’o Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte rembiasa mokõime. Peteĩvape jajuhúta ñande ypykue oĩva España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe, ko’ãvape ñamboherakuaa Guarani hekosãva, oikóva chuguikuéra koygua (oñembokógava térã oñemitỹkuaáva). Oikóva peteĩ tendápe, Reducción Jesuítica-pe, tembiguáirõ. Hesuitakuéra oheko’óva ojapo hagua chuguikuéra kristiáno. Ko’ã ñande ypykue oikojepékuri péicha -Hesuita poguýpe- 164 ary. Hesuitakuéra oñemosẽ Paraguaýgui ary 1768. Ambuévape katu ñamboherakuaa Guarani hekosã’ỹva, ha’evahína ka’aguygua. Ho’a’ỹva’ekue España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe. Ko’ãva oiko ka’aguýre. Upépe, ova ha ováva peteĩ tekohágui ambuévape tembi’u rekávo (oñembokoga’ỹva térã oñemitỹkuaa’ỹva). Ko’ãva ojepokuaa, oipurukatu, ogueroguata ha omyasãijeýva iñemoñare apytépe Ava Guarani reko tee. Jepémo Paraguay retã oĩkuri upérõ España poguýpe, kuña Guarani -oikóva kuimba’e España-guá ndive- ohekombo’e imembykuérape Guaraníme ha upévare mitã péicha okakuaáva ndoikuaái ha noñe’ẽikuri España ñe’ẽtépe. Oĩháicha Guarani hekosãva ha Guarani hekosã’ỹva, ja’ekuaa avei oĩhague: 1)Guarani ñe’ẽte ojehe’a’ỹva España ñe’ẽre, oikuaa ha oipurukatúva ava ka’aguygua, ha 2)Guarani ñe’ẽte oheróva España rembikuaa ha Hesukirito jeroviakatu. Upéicha rupi, ko arapa’ũme, Guaraníme ijákuri España ñe’ẽmimi, oĩ’ỹ ha ojekuaa’ỹva avañe’ẽme, kóicha: kavaju, vaka, ovecha, kavara, kamisa. Avei heñóikuri ñe’ẽ pyahu ojehero hagua kristiáno rembikuaa, kóicha: Tupã, tupão, tupãnói, angaipa, yvága, añaretã, mongarai ha avare. 2.3. PARAGUAY ÑEMOSÃSÕ. FRANCIA HA LÓPEZ ARAPA’Ũ Ohasávo ára, umi Paraguay ra’yteéva -Guarani ha España-ygua ñemoñare- ikane’õ hikuái pytagua jejahéigui ha upévare ono’õñemíjepi ha peichahápe oguahẽ peteĩ ñe’ẽme omosãso hagua Paraguay España poguýgui ha upevarã oipuru hikuái Guarani ñe’ẽte iñomongetápe. Fulgencio Yegros, Pedro Juan Caballero, José Gaspar Rodríguez de Francia, Vicente Iturbe, Fernando de la Mora, Antonio T. Yegros, Juana María de Lara, Juan F. Recalde ha Mariano A. Molas oñe’ẽ hikuái Guaraníme, ha peichahápe ary 1811 –15 jasypo ko’ẽme- omosãso hikuái ñane retã España poguýgui. Ñane retã mosãsohára oipurúkuri upérõ ñe’ẽñemi (santo y seña) Guaraníme. Upéi, ary 1814 guive, José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhýkuri Paraguay retã. Ha’e oñeha’ãkuri omotenonde ñanemba’éva: mba’e’apo, yvy’a ha ñane ñe’ẽte avei. Francia voi oipuru Guarani ñe’ẽte iñomongetápe ha marandu myasãime. Avañe’ẽ ojepuru tapia opaite mba’épe: ogapýpe, mbo’ehaópe, tupãópe hamba’e. Peichahápe, Anastacio Rolón -ñe’ẽpapára Karaguataygua- oipyahã Guaraníme momorãhéi (himno) ypykue. Ary 1844, Carlos Antonio López ojupi Paraguay motenondehárarõ. Heta mba’e porã ojapókuri ñane retã rayhupápe; jepémo upéicha, omboyke avañe’ẽ ha omotenonde España ñe’ẽte, ohechakuaágui ipytyvõharakuéra ndaikutupyryiha ñomongetápe. Upe mba’e omyatyrõ hagua Carlos Antonio López omoheñóikuri heta mbo’ehao ha heseve España ñe’ẽte puru mitã ñemoarandúpe. Péicha avei kuatiañe’ẽ upérõ oñenohẽva apytépe ndaiporiete Guaraníme ojehaíva. Oĩmbaite castellano ha latín-pe. López omboherajoapy pyahu ñande ypykuépe. Ary 1840 rupi heñói Juan Manuel Avalos (Aguai’y, Karapeguápe). Ha’e ohaíkuri “Che lucero aguaiyy”. 2.4. ÑORAIRÕ GUASU ARGENTINA, BRASIL HA URUGUAY NDIVE Argentina, Brasil ha Uruguay ojoaju hikuái ha ojeity Paraguay ári ñorairõme. Ñorairõ Guasu ojepyso 1865 guive 1870 peve. Francisco Solano López -Carlos A. López ra’y-omotenondékuri upérõ Paraguay guarinikuérape (soldado). Upérõ Guarani ñe’ẽte oñemotenondejey, ha’égui ñe’ẽte oipuruvéva tetãygua ha upévare avei Francisco Solano López ha ipytyvõharakuéra oñemoñe’ẽ Guaraníme iguarinikuérape. Avei, oñembohetia’e hagua Paraguay ra’ývape, osẽraka’e irundy kuatiahaipyre (periódico): “Kavichu’i”, “El Cacique Lambare”, “El Centinela” ha “La Estrella”, ojehaíva Guaraníme. Ipype ogueru hikuái purahéi, ñe’ẽpoty ha marandu opaichaguáva. Natalicio de María Talavera (1839-1867), ha’éva ñe’ẽpapára Guarani peteĩha, oikuatiákuri Kavichu’ípe ko ñe’ẽpoty he’íva: 2.5. ÑORAIRÕ GUASU RIREGUA ARAPA’Ũ Opaitévo Ñorairõ Guasu, oñepyrũkuri Guarani ñe’ẽtépe guarã ára vai. Umi pytagua ñandeaho’iva’ekue ohechakuaa hikuái Guarani ñe’ẽte omombareteha Paraguayguávape. Upévare omoñepyrũ hikuái ambue ñorairõ oñeha’ãva’ekue omboyke ha ojuka Guarani ñe’ẽtépe. Bartolomé Mitre, Argentina-ygua mburuvicha, oñeha’ãkuri opaite ára ha opaite hendáicha ojuka avañe’ẽme. Ha’e he’iva’ekuevoi Guarani ojehekýirõ ñane retãgui, kóva ikatutaha oñemongu’i ha ipehẽmimi oñembojoaju Argentina, Brasil ha Uruguaýre. Mitre remiandu oku’e heta hendáicha. Upe tembiapo ky’a oñepyrũkuri umi ñane retãygua ndive, ohóva Argentina retãme oñemoarandúvo mbo’ehararã. Oñemoinge iñakãme Guarani hekomarãha. Upérõ oje’e ñepyrũ ¡Guarángo! Guarani ñe’ẽhárape. Avei ojepurujepe ambue mongyhyjerã: jeja’o, tovapete ha jurupete. Péicha avei, Guaraníme oñe’ẽva oñesũva’erã mbo’ehao korapýpe: juky, itaku’i térã avati tupi ku’i áiri. Ary 1870, Cirilo A. Rivarola oisãmbyhýva ñane retã Carlos Loizaga ha José Díaz de Bedoya ndive; onohẽ peteĩ kuatiapyre (resolución) ombotovéva avañe’ẽ puru mbo’ehaópe. Heta mba’e vai ohasa upérõ -ndahi’aréi peve- Guarani ñe’ẽte ha upevakuére ja’ekuaa avei ko’ágaite peve ndaiporiha yvy ape ári ñe’ẽte avañe’ẽicha hembiasa asyetéva. Jepémo noñeñe’ẽveiva’erã Guaraníme, ñane retãygua oĩhaguéicha ndaipy’amirĩri ha akóinte oipurukatu avañe’ẽ iñomongetápe. Aipórõ, jeja’o, jurupete, ñesũ mbo’ehao korapýpe hamba’e nomokangýi ñane retãyguápe ha upevére oipurupuruve iñe’ẽ tee. Upérõguare Guarani rayhuhára apytépe oĩkuri Moisés Santiago Bertoni (Lottigna-Suiza, 1857-1929), heta kuatiañe’ẽ ohaiva’ekue omomorãvo Guarani reko. Hembiapokatu apytépe oĩ “La civilización Guarani”. Péicha avei, heta ñe’ẽpapára katupyry omyasãi hemiandu yvytu pepóre, umíva apytépe jajuhukuaa: Narciso R. Colmán (Yvytĩmi, 1880-1954), ohaiva’ekue “Ñande ypykuéra”; Francisco Martín Barrios (San Juan Bautista, 1893-1939) omoñepyrũva’ekue ñoha’ãnga Guaraníme ha avei ohaiva’ekue ñe’ẽpoty “Che kuãirũ resa”; ha ipahápe, ñanemandu’ava’erã avei Manuel Ortiz Guerrero (Villarrica 1893-1933) ha Félix Fernández (Itaygua 1897-1981) rehe, hetaite ñe’ẽpoty porã ohaiva’ekue. Ja’eva’erã avei ary 1920 oñemoheñoihague Academia Guarani. Upéicha avei, ary 1922, Félix Trujillo omoheñói kuatiarandu (revista) Okára potykuemi, omyasãiva ñe’ẽpoty, purahéi ha opaite Paraguay mba’eteéva. 2.6. CHÁKO ÑORAIRÕ Ary 1932 guive, 1935 peve, ñane retã oikékuri ñorairõme Bolivia retã ndive. Upérõ, jepiveguáicha, Guarani ñe’ẽte oñemohendajeýma tenondetépe. Añetehápe, avañe’ẽ ha’ékuri Paraguay mboka hyapuhatãvéva. Tuvichavete José Félix Estigarribia ohechakuaágui upe mba’e onohẽraka’e kuatiapyre 51, he’íva Paraguay ñorairõharakuéra oipurutaha Guarani ñe’ẽte oikuaauka hagua opaichagua marandu, ojoapytépe. Boliviagua-ygua oipyhýjepi marandu ha ndikatúi ombojerekatu castellano-pe ha jepémo ombojerekatu mba’eve nahesakãi chupekuéra. Techapyrãrõ ñahesa’ỹijokuaa kóva: “Heta ojeroky rire lo mitã péina oho peteĩteĩma hikuái. Che ra’ykuéra péina oitypeijoáma óga renonde”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Tuicha ñorairõ rire, Bolivia-ygua ojeity hapykue gotyo”. Ambue marandu katu he’i: “Che syva guasu, che sombrero’i ha hakuhína kuarahy”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Ñorairõ renda tuicha ojepyso. Paraguay ñorairõhára ndahetái. Bolivia-ygua hatãngue ombokapu ore ári”. Ja’ekuaa avei Cháko ñorairõme oñemoheñoihague heta ñe’ẽ pyahu. Opaite mba’e oñembohéra Guaraníme, péicha: mba’yruvevépe (avión) ojeherókuri guyrapepo’atã; mba’yrumýi (vehículo) katu oñembohéra muamua; mbokapohýipe (ametralladora pesada) oje’e kururu guasu. Avei Guaraníme ojehero mburuvichakuérape. Techapyrãrõ: Akã guasu (José F. Estigarribia) ha Leõ karẽ (Cnel. Rafael Franco). 2.7. AVAÑE’Ẽ REMBIASA AGAGUA Opa rire Cháko ñorairõ, Guarani ñe’ẽte rembiasa iñambue ñepyrũ, hetavehaguére upérõ tapicha arandupyréva ohecharamo ha ohayhu añetéva avañe’ẽ. Águive jajuhukuaáta ambue ñe’ẽporãhaipyrehára (literato) omyasãiva ñane ñe’ẽte ñe’ẽpoty (poesía), mombe’ukuaa (cuento), tembiasagua’u (novela) ha ñoha’ãnga (teatro) rupive. Péicha: Emiliano R. Fernández, Gumersindo Ayala Aquino (Villarrica, 1910-1972), Carlos Miguel Jiménez (Pilar, 1914-1970), Julio Correa (Paraguay, 1890-1953), Teodoro S. Mongelos (Ypakarai, 1914-1966), Darío Gómez Serrato (Paraguay, 1900-1985), Juan Maidana (Karaguatay, 1917-1982), Epifanio Méndez (San Pedro del Parana, 1917-1985), José D. Portillo (Unión, 1924-1984), José A. Acuña (Aregua, 1911-1979), Mauricio Cardozo Ocampo (Yvyku’i, 1907-1982), Ida Talavera de Fracchia (Paraguay, 1912-1993), Pedro Encina, Mariano Celso Pedroso, Rudi Torga (San Lorenzo, 1938), Zenón Bogado (Guaira, 1954) ha Sabino Giménez umi ojekuaavéva apytépe. Ary 1950, heñóikuri Asociación de Escritores Guaranies (ADEG), ombyatýva Guarani ñe’ẽpaparakuérape. Ko’agaite peve ohaíva apytépe jajuhukuaa: Rubén Céspedes-Tatajyva, Mario R. Alvarez, Feliciano Acosta, Ramón Silva, Carlos Martínez G., Lino Trinidad, Tadeo Zarratea, Carlos Cleto Cañete, Modesto Escobar, Graciela Martínez, Susy Delgado, Pedro Escurra, Modesto Romero Cueto, Wilfrido Acosta, Rubén Rolandi, Pablino Gómez, David A. Galeano Olivera, Miguelángel Meza ha Félix de Guarania. Iporã ñanemandu’a avei tembikuaarekahárare. Ko’ãva apytépe: León Cadogan (1899-1973), ohaiva’ekue ary 1959 hembiapokatu “Ayvu Rapyta”. Ambuéva katu Dionisio González Torres (Paraguay, 1911-2001) ohaiva’ekue, heta kuatiañe’ẽ apytépe, “Cultura Guarani” (1991). Ko’a guive, ñanemandu’áta Reinaldo Julián Decoud Larrosa rehe (Paraguay, 1911-1972). Mbo’ehára katupyry, heta mba’e ojapova’ekue Guarani ñe’ẽtére. Ha’e omoheñóikuri Guarani ñe’ẽtekuaa (ñe’ẽpukuaa, ñe’ẽysajakuaa ha ñe’ẽjoajukatu) jaipurúva avañe’ẽ ñembo’épe. Avei, ohaíkuri Guaraníme “Jopare pyahu” (nuevo testamento) ha “Ñane retã purahéi guasu” (himno nacional). Ja’ekuaa hese ae ary 1944 guive Guarani oñembo’ehague “Escuela Superior de Humanidades” ko’ága hérava Facultad de Filosofía Universidad Nacional de Paraguaýpe-pe. Ary 1956 guive Colegio Nacional de la Capital-pe, ombo’eñepyrũkuri avañe’ẽ mitãrusúpe. Ary 1961, omoheñõi ha oisãmbyhy’ypy Instituto de Lingüística Guarani del Paraguay, ko’ága ogueraháva héra. Decoud rembiapokue rupive, ary 1967, ojejerurékuri Tetãygua Amandaje Guasúpe (Convención Nacional Constituyente), upérõ ijatýva, Guarani ñe’ẽtégui oiko hagua -Léi Guasu rupive (Constitución Nacional)- Paraguay ñe’ẽte. Upe mba’ejerure rupive Léi Guasu 1967 guarépe, oñemopyendákuri Art. 5º, he’iva’ekue: “Español ha Guarani ha’eha Paraguay ñe’ẽte, ága tetã ñemotenondépe ojepuruvéta Español”, ha avei Art. 92, he’ivakue: “Paraguay retã oñangarekova’erã Guarani ñe’ẽtére ha oñeha’ãmbaiteva’erã omoinge tekombo’épe, omotenonde ha ombohekokatuve”. Ary 1972, Decoud rembiapokue rupive, oñemoheñói Guarani ñe’ẽte mbo’esyry mbo’ekuaahararã (licenciatura en Lengua Guarani), Instituto Superior de Lenguas, Universidad Nacional de Paraguaýpe-pe. Upe arýpe, oñemoheñói avei Secretaría de Lengua y Cultura Guarani Ministerio de Educación-pe. Avei oñemoheñói ambue Academia Paraguaya del Idioma Guarani. Upéicha avei, ary 1975, Ministerio de Educación omoinge Guarani ñe’ẽte mbo’ehararã mbo’esyrýpe (formación docente). Upéi ary 1977, iñapysẽ kuatiarandu (revista) Ñemitỹ, Feliciano Acosta omotenondéva Tadeo Zarratea ha Natalia de Canese ndive. Ary 1978 katu Colegio Nacional de la Capital-pe, oñemoheñóikuri Academia de Lengua y Cultura Guarani. Ary 1985, oñemoheñóikuri ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI ha’éva ko’ága Guarani rayhuhára no’õ ruvicha ñane retãme. Ipype oĩ mbo’ekuaahára, mbo’ehára, temimbo’e ha avañe’ẽ rayhuhára omba’apóva Guarani itenonde ha ojehayhuve hagua ñane retãme. Upépe oñembo’e avañe’ẽ mbo’ehararã, ojejapo opaichagua tembikuaareka ha oñenohẽ kuatiañe’ẽ opaite mba’eguigua (ñe’ẽtekuaa, mbo’ekuaakatu, ñe’ẽporãhaipyre, ñe’ẽkõi umíva rehegua). ATENEOygua omba’apo 100 táva Paraguay retã tuichakue javeve. Ary 1987, avañe’ẽ oñemoinge mitãrusu mbo’ehaópe (nivel medio) ñane retã tuichakue javeve. Ary 1992, Guarani ñe’ẽtégui hasypeve oiko ñane retã ñe’ẽte España ñe’ẽ ykére, peteĩcha. Léi Guasúpe -oñemboajeva’ekue 1992- Art. 140º he’i: “Paraguay ha’e tetã hembikuaa arandu hetáva ha iñe’ẽ mokõiva. Estado ñe’ẽ tee ha’e Castellano ha Guarani. Leipe he’iva’erã mba’éichapa ojepurúta mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe’ẽ ha opaite imbovyvéva ñe’ẽ, ha’e tetã rembikuaa arandu avei”. Upéicha avei, Art. 77º he’i: “Mbo’ehaokuérape iñepyrũrã mitãme oñembo’eva’erã hogaygua ñe’ẽ teépe. Upéicha avei oñemoaranduva’erã chupekuéra mokõive Paraguay ñe’ẽme. Umi tapicha, tetãygua aty mbovyvéva, noñe’ẽiva Guaraníme, oiporavokuaa Paraguay ñe’ẽ peteĩha oñembo’euka hagua”. Ary 1992 avei oikókuri tetãygua papakatu (censo nacional), ha upekuévo -heta mba’e apytépe- ojehuhu ñane retãme oĩha: 50% iñe’ẽkõiva (Guarani ha castellano), 37% oñe’ẽva Guarani año, 7% oñe’ẽva castellano ñe’ẽte año ha 6% katu oñe’ẽva imbovyvéva ñe’ẽtépe (ypykue ñemoñare ha pytaguáva). Avei ary 1992 Tetãygua Amandaje (Congreso Nacional) omboaje kuatiapyre (ley) he’iva España ha Guarani ñe’ẽte oñembo’eva’erãha mitãmbo’ehao (escuela), mitãrusumbo’ehao (colegio) ha aranduópe (universidad). Ary 1994 oñepyrũkuri Tekombo’e Myatyrõ (reforma educativa) ha heseve Guarani ha España ñe’ẽte ñembo’e, he’iháicha Art. 77, Léi Guasupegua. Avei upe arýpe oñemoheñói Comisión Nacional de Bilingüismo. Ary 1995, Guarani ñe’ẽte ijákuri Mercosur ñe’ẽte apytépe castellano ha portugués ndive. Ary 1996 guive Guarani ñe’ẽte oguereko ñepyrũ hogue tee Internet-pe. Peteĩva, umi oñemohendaramóva apytépe, ha’ehína oñemohérava kóicha: www.ateneoguarani.edu.py. Ipahápe ja’ekuaa Guarani ko’ága oñembo’eha heta tetã rupi: Argentina, Brasil, Bolivia, Estados Unidos, Francia, Países Bajos, Austria ha Alemania-pe, techapyrãrõ. JOSEÉ DANIEL MARECO CABALLERO Fuentes por David Galeano Olivera y José Daniel Mareco Caballero (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI - PARAGUAY) avañe'ẽ Káso ñemombe'u () ha'e umi ñemombe'u iñasãiva ñande retãpýre ha ñande rapicha omombe'úva imandu'akuévo hembiasakue térã ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso oĩ. Ikatu péicha, ñahendu: póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha Peru Rima umíva rehegua. Oĩ avei omombe'úva mba'éichapa heñói kuri tavakuéra, ỹramo oñe'ẽva guyra, mymba, térã ka'avo kuera rehe. Oĩ itie'ỹva, avei ñanembopukáva, ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva. Upeichavérõ jepe, maymáva ñanerekombo'e ohechaukágui ñandéve pe ñande ava rekoite; avei oguereko gui upe arandu ka'aty oje'eha. Ko'ãga rupinte oñembyaty ha mbeguekatu pe ojehai ohóvo. Avei oñemomba'eguasúve ha ojehecha kuaa ramo jey. Káso ñepyrū ñande retãme I moñepyrũhára ñande retãme ha'e hina Karai mbo'ehára Rubén Rolandi. Oiko oparupirei, taha'e ha'ehápe, ñane retãpýre. Terere jerépe, ka'ay he'ẽ syrykuhápe, tataypýpe, ỹramo omanóva ñeguereko'ẽháme. Mokõi, mbohapy, irundy térã hetave tapicha oñembyatýrõ, katuete oikova'erã káso ñemombe'u. Ñane retãme niko ñaimehaguéicha jaikuaa umi káso, jepéramo peteĩminte. Káso mombe'uha Umíva ha'e umi omombe'úva. Katuete oimeva'erã ijapytepekuéra ñande ru, ñande sy, ñane ramói, ñande jarýi. Ha'ekuéra ha'e umi oikuaavéva, ha iñe'ẽ mbegue sogue sogue rorýpe oikuaaukáva ñandéve umi mba'e ojehuva'ekuendaje. Umi ñande rapicha okaraygua niko ha'e umi oikuaa ha omombe'ukuaavéva, upevakuére avei hetave oĩ oñemombe'úva Guaraníme ha sa'ive España ñe'ẽme. Pindo jero'a -Ohai: Rubén Rolandi. Ou ndaje ko hina Tupãsy ha Hose moõingombo, hetáma oiko hikuái, Tupãsy hyeguasuetéma, imemby potaitéma voi katu. Ha otopa sapy’a hikuái yvyra mata ne porãva tape yképe ha upemarõ opyta upea guýpe jekoraka’e. Hose ndoikatúi ohupyty hogue ojapo haguã Tupãsýme hogarãmi. Upemarõ ndaje ko oñesũ yvyraguýpe ha ipy’aite guive ojerure Ñandejára pe ohupytymi hagua yvyra rogue. Uperirente ndajeko ojero’a yvyra, ha’eño rei. Upépe Hose oipyhy oipe’a heta porã hogue, ha ojapo hogakuerarãmi. Ha upéa upe yvyra rogue guýpe ogueru va’ekue Tupãsy imemby. Ha upeicha rupi ko hina ko’agãite peve opyta Pindo ojero’a. Piririta ha Pykasu -Ohai: Rubén Rolandi Oiko ndaje ko raka’e mokõi guyra ojohayhu etereiva, ndaipóri ha’ekueraichagua, amoite, amoite, mombyry. Upei ndaje peteĩ ára oñomongeta hikuái hina, ha’e ou amóingo Ñandejára ikalvário rehe. Upépe osẽ he’i peteĩva, guyra: "Tekotevẽma jaha, amo ou Ñandejára". Ombohovái chupe iñirũ: "Ma'erãiko jajapuráta térã jakyhyjéta ko karai tuja, ky'a, rendyva puku gui, ha upei hi'ari che, che chúko, añakãkarãi raẽ mante va'erã aku'e haguã". Ha opyta; iñirũ katu ohopa hese. Upe guyra oiporiahuvereko va'ekue Ñandejára pe ha osẽ oho, ha'e hina Pykasu, ha upéicha rupi hague porã overa asy; ha upe opyta va'ekue oñakãkarãi rãe ha'e hina Piriríta, ha opyta ko'ãga peve iñakã chara. Aka'ai (Acahay) -Ohai Rubén Rolandi Oĩ va'ekue peteĩ indiomi ra'ãnga vai cháko, ha ohechauka ijyvápe peteĩ lado, ha "acahay" he'i ipyti'áre, ohechaukájeko itaju (riqueza, oro) renda. Oúva la gente, ha oho yvyty gotyo, ohechaukaha gotyo ta'ãngami, ha maymávapente ombotavy. Upe rirente peteĩ árape, ou peteĩ kuimba'e, ha he'i upe ta'ãngamíme: "Etimádo, aréma reiko nde japu. Ko'agui aikuaaukáta ndéve "aca hay", ha omopẽ hese peteĩ garróte. Ojeka upe ta'ãngami ha henyhẽte ipype itaju (oro, riqueza); ha upeicha rupi ko hina upeva upe tenda ojekuaa Acaháy pe. Tūngy (Pychãichi) -Ohai: Rubén Rolandi Oĩ ndaje ko raka'e peteĩ Rey, ha oguereko itajýra peteĩ iporãitereiva. Kuñataĩ ne porãva, oje'eva chupe Princesa; ha upe kuñatãi araka'eve ndopukáiva. Heñói guive ha'e ndopukái, ndoikuaái ha'e mba'epa he'ise jepuka. Oñe'ẽva chupe itúva, ha ha'e ndopukái; ha upéva oikuaaseterei karai Rey mba'érepa, mba'eicha rupi pa itajýra Princesa ndopukái. Upe rirente peteĩ árape, ou peteĩ Tũngy mombyry gui, moõingo nimbo, oikóva mba'apo reka, ha og̃uahẽ sapy'a karai Rey rógape, ha he'i ichupe ndoguerekoi pa imba'aporãmi; ha upépe he'i ichupe karai Rey: "Aguereko peteĩ che rajy ndopukáiva ha rembopuka ramo cheve, ame'ẽta ndeve hetaiterei itaju (oro), amboja'óta mbyte rupi voi itaju aguerekóva ha ame'ẽta ndéve”, ha oñaníma katu Tũngy ombopukávo Princesa pe. Upe rire ngo Tũngy, peteĩ pyharevete osẽ, oho, oike peteĩ ka'aguy nde vaiva pe. Oñepyrũ ojapo jepe'a, oity ha oity yvyra mata. Sapy'aite ramo g̃uarã, hetaitereíma ojapo jepe'a. Jepe'a neporãva ojapo. Upei katu ogueru jejepe'aita ojapo va'ekue. Ombyatypa peteĩ yvytýpe (cerro), oĩva karai Rey róga renondépe, ipilón jepe'aita upe yvytýpe. Omboapu'a asy Tũngy umi jepe'a ha ojupi hi'ári, yvatete oĩ Tũngy hína. Oñemongu'engu'e jepe'a ári, ha osyryry ou upe yvyty apére. Pururúpe ojogueru hikuái Tũngy ha jepe'aita iguýpe. Ha upévango ohendu Princesa, ikoty guive, oikuaaseterei mba'épa upe oikova, mba'épa upe hyapu vaipava yvyty gotyo, ha osẽ okápe oma'ẽ yvyty gotyo, ha ohecha mba'e kakuaa guasu ojeréva oúvo hina, ha Tũngy katu hi'ári amo yvatete, ha upéva ombohoryeterei Princesa pe, ha oñepyrũ opuka, opuka, ohecha guive opuka og̃uahẽmeve hóga renonde pe. Hetaiterei ombopuka Princesa pe upe mba'e. Upevango oikuaa karai Rey, itajýra opukahague; ha ovy'aiterei ha omboja'o mbyte rupi itaju oguerekóva ha ome'ẽ Tũngy pe. Póra Ohai: David A. Galeano Olivera ("Kuña póra") Karai Victorio Pirandello ha ita'ýra --pytagua mokõive-- ou kuri Italia gui ha oguahẽ rire ñane retãme ojohogapo Ypakarai pe. Tuicha ndaje upe yvy ha'e kuera ojogua va'ekue. Henyhẽte opaichagua yvyra gui, upeva kuere omba'apo hikuái yvyra ñekytĩ ha jehepyme'ẽme. Tuichaiterei gui upe yvy ojoguáva, ombovókuri hikuái heta henda pe, péicha oñepyrũ oity rãe peteĩ henda pe ha upe gui ohasa ohóvo ambue pe. Mokõivemínte omba'apo. Sapy'apy'a omoirũjepi chupe kuera karai González ikarretami reheve. Peteĩ jey ndaje, karai Pirandello ra'y opu'ã ha ha'eño oho oity haguã yvyra. Upe ára, ha'e oike peteĩ tenda pyahu pe, oĩva peteĩ ysyrymi mboypýri. Oguejy hymba kavaju ári gui, omosaingo vosa ogueru hape hembi'urã, ha'e... Upei katu oiporavo yvyra oity haguã, ha oho reima heseve. Oñepyrũ ndaje ombota ha ombota, ha upeichaháguinte ohendu máva ombotáva avei ikupépe. Ojere, omaña, ha ndohechái mba'eve. Upémarõ, oñepyrũ jey kuri ombota, ombota ha ombota, ha vokóike ohendu jey ombotáva, ko'ãga ijykére. Ojere, omañajey, ha... ndohechái mba'eve. Oñembotavyetente ha'e; ha ombojoapy jeynte hembiapo. Ombota, ombota ha ombota jey, ha neipamírõ guarã ohendu jey máva ombotáva avei, ko'ãga katu, henonde pe. Upérõ ndaje ko raka'e karai Pirandello ra'y ojehesa hupi, omaña henonde gotyo, ha ...... mba'eve ndohechai. Ñemondýi reheve, ojupi hymba kavaju ári ha pya'epe ko oipykúi hóga rape. Mba'evete nomombe'úi itúvape. "Añeñandu vai", he'inte chupe. Ambue ára, opu'ã ha oho jey omba'apo haguãicha. Oguahẽ upépe ha upeichaiténte avei oiko jey hese. Irundy ára puku kue jeveve oiko kuri upe mba'e karai Pirandello ra'yre, ha upeichavérõ jepe, mba'evete vera nomombe'ui itúvape. Upéinte niko, upe ára pohápe, oguahẽ ndaje oúvo karai González ikarretami reheve. Upe karia'y vaicha ha'ete ojeroviavéva hese ha omombe'u ichupe hembiasakue. "Oiméne niko póra mba'e, che ra'y", he'i ndaje ko raka'e chupe karai González. Oho hikuái mokõive upe tenda peve. Oguejy hikuái. Karai González oguapy ijypypete ohendu haguãicha oimeraẽ mba'e. Mitãkaria'ymi katu, jepiverõguáicha, oñepyrũ ombota yvyra oity haguã. Ombota, ombota ha ombota, ha upeichaháguinte ohendu máva ombotáva ikupépe. Opo voi ha he'i karai González pe: "Rehendúpa ra'e". "Nahániri, nahendúi mba'eve", he'i ndaje karai González, ha upei ombojoapy: "Oiméne nderehe ojeroviave, upévare ndévente oñeñanduka hina", ha upéi he'ive: "Jagueru va'erã karai Pa'i ha ñañembo'e hese". Ha karai Pirandello ra'y ombohovái kóicha: "Cherehente ramo ikatu jagueru, ko'ãga katu che ru ndoipota mo'ãi. Ha'e niko ndogueroviái ko'ã mba'e". Ou ndaje ko mitãkaria'y ha karai González heta oñomongeta karai Pirandello ndive, ha heta rire osẽ omonei chupekuéra. Ko'ẽmi rehe oúma karai Pa'i ha hendive heta tapicha tekorei ha omomba'eguasúva umi mba'e. Oñembo'ejoaite hikuái, ha opakuévo ñembo'eguasu, Pa'i ohovasa upe tenda ha ohypýi ykaraipyrépe. Henonde, mokõive ijyke, ha ikupe gotyo ohovasa ha ohypýi; ha upeichahápe ohecha hikuái mba'éichapa peteĩ hendápe otimbo pe yvy, hendy'imi tata, ha upéi katu ogue. Oguete voi. Oñemboja hikuái, ha'e... mokõi kuimba'e ndaje osẽ he'i uperõ: "Jajo'óna, oiméne niko pláta yvyguy mba’e". Oñepyrũ ojo'o ha oimo'ã'yrē ojuhu hikuái peteĩ kuña rete kangue kue. Tuicha oñemondýi ha'ekuéra. Ha karai Pa'i he'i: "Jagueraháta, ha'e ñañotyta tupão korapy pe". Ha upeichaite ndaje ko raka'e ojapo. Ambue ára ko'ẽme, oho jey kuri karai Pirandello ra'y oity hagua yvyra. Ombota, ombota ha ombota, ha'e... oity yvyra. Mba'evetema nohenduvéi. Jasy Jatere -Ohai: David A. Galeano (Jasy Jatere niko hova tavy hina) Peteĩ karai, hembireko ha ita'yramimi oiko va'ekue Ysyry Sakãime, tava'i oĩva Ka'asapa pe. Upépe ojehogapo kuri hikuái ha omba'apo kokue pe. Mbohapy mitã jeko oguereko, ha mbohapyve iñakãhatã, hetia'e ha hesãi. Kalo'i ndaje upe iñakãhatãvéva umi mbohapy mitã'i apytégui. Ndojoguaiete Robertito ha Maria'ípe; ko'ã mokõi katu imarangatuve voi. Kalo'i ndopytái peteĩ hendápe. "Sevo'i", he'imi va'erã ichupe umi iñirũmimi. Sapy'ante katu okañymi va'erã hóga gui. Oho ha ka'arupytũ rupi ou jey. Péicha jave ndaje heta oipo'omiva; isy ohogue'ómi va'erã hetyma ha hevi ro'o re typycha hũ. Upeichavérõ jepe, ndoúi ha ndohói Kalo'i pe, ha'ete noñanduiva voi isy, térã itúva ñeinupã. "Cháke, peichaháguinte Jasy Jatere ndegueraháne ha nembotavyraíne", he'imi va'erã hikuái ichupe, omondýi hag̃ua mitã'i akã hatãitépe. Upéinte niko peteĩ asaje, ohendu hikuái oturuñe'ẽ sapy'apy'áva hóga jerére. Upe mba'e oñandu avei isy ha itúva, ha ñembojaruhápe ndaje ko he'i kuri Kalo'i pe: "Háke, aipóva hína Jasy Jatere ndeguerahaséva. Aníke remýi ko'águi. Sapy'ami rire ndaje opu'ã kuri Kalo'i túva ha ndojuhúi ita'yra'ípe: "Moõ jeýma pa oiméne oho. Pévape hi'ã chéve jajokua va'erã ani hag̃ua omýi; upéicharõ añoite opytáta ogapy pe", he'i ndaje ko raka'e ndojuhúimarõ Kalo'ípe. Opu'ã avei upérõ karai rembirekomi, ha mokõive oñepyrũ oheka Kalo'i pe. Okañyete. Iñipytũma katu ha ne'irãnte ojuhu hikuái ichupe. Ndokéi ndaje upe pyhare. Hetaitereirasa oheka hikuái ha mamove ndojuhúi mitã'i akãhatãme. Mbohapy ára haguépe ndaje, peteĩ karai og̃uahẽ ha omombe'u ichupekuéra pe moõpa ojuhúkuri peteĩ mitã'i ojogua nungáva Kalo'ipe. Pya'épeko oho hikuái ipiári ha --añetehápe-- ojuhu Kalo'i pe itavyraiete, ojere ndaje ko peteĩ yvyraróre poñyháme. Ndaikatuvéi ndaje ko oguata, ha noñe'ẽkuaavéi avei. Naimandu'avéi itúva ha isýre. Ohupi karréta pe ha ogueraha hikuái hógape. Ko'ag̃aite peve péicha oiko. Ndokueravéi. Jasy Jatere ndaje oñembohory kuri hese. Péicha he'i Ysyry Sakãy gua. Mboriahu ryg̃uata káso -Ohai: David A. Galeano Olivera Karai Hilario ha hogaygua kuera oiko va'ekue, iñepyrũrãme, Itakyry pe. Upépe omba'apo hikuái ikokuépe. Mandyju ha manduvi niko umi mba'e oñemity kakuaavéva, ohepyme'ẽ hag̃ua. Oiko porã hikuái, imboriahu ryg̃uata. Imarangatu hikuái. Heta tapicha ohayhu añete Hilario ha hogayguakuéra pe, ha oĩ ra’e avei ohayhu’yva ichupekuéra pe. Péicha ndaje, peteĩ ko’ẽ, ojuhu hikuái juky iñasãiva hóga jerére. Osẽ ha ohohápente, hóga jerére, juky mante ojuhu. Oñemondýi voi ha’ekuéra. Oñembo’e avei, ha upéi ohypýi ykaraipyre pe. Ña Carmen --Hilario rembireko-- oitypei kuri ha ombyatypa peteĩ vosa pe, ha’e... ka’arupytũ rupi oñotykuri --iména ndive-- kuarahy jeike gotyo. Upeichavérõ jepe, upe ára guive nosẽ porãvei mba’eve chupekuéra. Ña Carmen ndaje ko ou kuri hasy katuete voi. Hilario katu ojuhu kuri irundy hymba vaka oñekarãi ha huguypáva, upéi omanomba va’ekue ichugui. Ha’e oñangareko aja hembireko ha umi hymba vakáre, ysokuéra oñemohyguatã kuri imandyju ty pe. Upeichaite ndaje ko raka’e ojehu kuri. Vaípe ko ojehecha hikuái. Iñambuepaite hekove kuéra. Peteĩ pohãnohára chaē he’i kuri chupekuéra: «Mba’evai niko ojejapo penderehe. Ndaha’éi vyrorei. Che ndachepu’aka mo’ãi hese. Pehayhu ramo pende rekove ha pene ñemoñare, peho va’erã ko’águi ha pya’e avei. Pepyta ramo ko’ápe ikatu pemanomba; pehóramo ikatu pende akã pu’ã jey». Pya’e ndaje ko Hilario ha ipehẽngue kuera ojapyhy kuri ijaomimi ha oje’ói Itakyry gui. Mombyry voi oho upégui, Karaguatay pe. Upépe ojehogapo vai vai; ha upéicha avei, heta ára ndaje ohasa asy. Yvýpe ha mba’e oke ha okaru. Hilario ha ita’ýra ypykue oho kuri omba’apo peteĩ mandyju týpe. Mbeguekatu pe ojogua jey kuri tupa, apyka, mesa, umíva. Upeichaha rupi ndaje, peteĩ ka’arupytũ, Hilario --ou rire imba’apoha gui-- oguapy kuri itapýi rovái okai’u hembireko ndive; ha oñemongetahágui hina hesaho hikuái peteĩ karréta nandíre, ohasáva ohóvo, ha ndaje ko oguahẽvo peteĩ mbokaja tuja henondépe --namombyrýiva hoga kuera gui-- oguete kuri Hilario ha Ña Carmen resa renondégui: «Mba’épiko péva», he’i ndaje hikuái ojupe. Mokõive ndaje imandu’a kuri upérõ umi hoga ykere gua ñe’ẽnguére. Ha’ekuéra niko omombe’úmi va’erã Hilario ha Ña Carmen pe Karaguatay iporaha, ha sapy’apy’a ojejuhuha upépe pláta yvyguy. Ñorairõ Guasu rapekue voi niko raka’e. Ambue ka’arupytũme ojehu jey kuri upe mba’e: «Oiméne niko kóva hína pláta yvyguy mba’e», he’i ndaje ko raka’e hembireko pe, ha ombojoapy: «Ko’ẽramo jajo’ota». Upe ára irundy hápe Hilario ndohói omba’apo. Opyta kuri; ha hembireko ha ita’ýra ypykue ndive oho kuri mbokaja tuja oĩha meve. Ogueraha hikuái peteĩ jo’oha (pala), ha oñepyrũ ojo’o. Pya’e voi ndaje ojuhu peteĩ karamegua’i. Onohẽ raka’e hikuái ha oipe’avo ojuhu hyepype gua omimbipáva, nimbo ra’e pláta yvyguy. Ovy’aiterei hikuái, jepérõ upéicha nomombe’úi kuri avavete pe. Oguerokirirĩnte hikuái. Mbohapy ára rire ndaje ko Hilario osẽ kuri ohopa heseve Brasil pe, ha upépe ohepyme’ẽ kuri. Heta pirapire ndaje oñeme’ẽ kuri ichupe. Upégui ou rire, ojogua kuri hogarã Paraguay pe. Ko’agãite peve oiko ko’ape. Ipirapire heta jepiveguáicha; ha’e... kakuaa omba’apo. Añetetémbo ra’e upe he’i va’ekue chupekuéra pohãnohára chaē: «Pehóramo ikatu pende akã pu’ã jey». Ha añetehápe, upeichaite oiko hesekuéra. Mba’e vai rire, mba’e porã mante va’erã, péicha niko oje’eva voi jepi. Peru Rima ombyaty ramo guare kuarahy - Ohai: Miguelángel Meza. Ovañandeko Perurima róga ypýpe peteĩ kuñakarai ha mbohapy imemby kuña porã porãva. Peru nahendái oikuaaségui mba'éichapa ojáta hesekuéra. Ro'ýjeko umi árape. Oĩ peteĩ ykua'yvu porã upérupi agui, ohohápejepi umi kuñataĩ oguerúvo y. Peteĩ ko'ẽme ro'yeterei rire pyhare, pe kuarahy osẽ yvatemi rupi hína, oho Peru oñemboi peteĩ hesakãmihápe ykuarapépe, ojope ojope haguáme chupe kuarahy. Opívo vera oñeno ovayvávo oñakãmbype'a. Uperiremínte ohendu oúma hikuái umi Kuñataĩ ykuaraperãicha ha Peru oñemoi oma'ẽgua'u kuarahýre. Oguahẽ hikuái ha oñemondýijoa: "Mba'éiko karai Perurima rejaporeína péicha opívo", oporandu hikuái mbohapyve. Peru ni ndopukavýi ha he'i chupekuéra: "Ange pyharéngo cheratãmo'ã ha aje'i ko'ẽtĩ akay'uhápe hína, añembo'e ha ajepy'apy jave, ho'a cherehe peteĩ pytũ ha ahendu oñe'ẽrõ chéve Ñandejára. Ha he'i chéve ko pyharépe ro'yetereivetaha ha omono'õ'yva guive kuarahy omanombátaha. Ha péina che amono'õma'aína. Upépe oporandu umi kuñataĩ Perúpe: "Ha mba'épiko ore rojapomiva'erã karai Peru". "Ha pejapova'erã ko che ajapoháicha", he'i Peru. Oñemboíjeko opívo vera umi mbohapy kuñataĩ ha oñeno ovayvávo oñakãmbype'ajoa hikuái ha oma'ẽ kuarahýre. Opu'ã Peru ojerejere hesekuéra ha oma'ẽ peteĩre; tuicha tete atã rehevéma, he'i chupekuéra: "Napenerenyhẽmo'ãi kuarahýgui peẽ". "Mba'éguipiko karai Peru", he'i kyhyje hikuái. "Ha pe kuarahy pembyatýva guive oike peteĩ ikuahárupi, ha osẽjey ambue ikuahárupi", he'i Peru. "Ha mba'épiko karai Peru rojapomiva'erã upéicharõ", oporandu hikuái. "Peha'ãrõ, che ambotýta peẽme pe peteĩ ikuaha", he'i Peru ha ojupi peteĩ ári ha omboty porã chupe ikuaha. Upégui ova ikypy'y ári ha omboty porã avei chupe pe peteĩ ikuaha. Ha upégui ova tyke'ýra ári ha upévapemakatu omboty porãitevéntema ikuaha. Omoĩmba rire chupekuéra kuarahy jokoharã, oñenojey opytu'u. Uperiremi opu'ãjey omaña hesekuéra ha he'i: "Osẽ gueterei michĩmi kuarahy. Tamboty porãmandivoi peẽme", he'ipáre ojupijeýma omboty chupekuéra upe osẽmiha gueteri. Mbohapyvépe oheja porã rire opu'ã he'i: "Che cherenyhẽma kuarahýgui. Aháta ógape". Ohokuévomahina, he'i mbohapyvéa Perúpe: "Reimetaikoreína karai Peru nde rógape. Reimétarõ rogueraha hagua ndéve ore sy, embotymi hagua avei chupe ikuára, ha tombyaty kuarahy". Péicha Perurima ombyatýkuri kuarahy... ...ha upépe opa. Fuente Ohai: David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI - PARAGUAY) avañe'ẽ PUKARà GUARANÍME – CHISTES EN GUARANI PERURIMA (Omombe’úva: Miguelángel Meza - Luque) Oguapýndajeko mbohapy pa’i peteĩ asaje okaru haguậ, tuichaicháva so’o ka’ẽ henondepekuéra ha upeichahágui ohecha sapy’a Perurimáme oúrõ ha he’i ojupe: "Ñahenoimína Perúpe okaruhaguáicha gua’u ñane ndive ha ñañembohorymi hese”. Hi'aguimávo Perurima oñe’ẽmondo chupe peteĩ pa’i: “Peru, ejúpy oremoirǔ, jakaru oñondive”. Oja Peru ha oguapýmavoi. Ojesareko ha ohecha mbohapýnte oî so’o ka’ê. Osê he’i pa’i Leu: “Jajovasá Pa'i Leu he'i - En el nombre del Padre ha ipojáima so'o rehe, Pa'i Tani he'i en el nombre del hijo ha ipojáima ambuere - Perurima ohechávo ivaítaha hendive ha oñe'ẽ mboyve Pa'i Livo osẽ he'i - ou mboyve Espiritu Santo ha'útama che kóva ha ipojái so'o ka'ẽre ha'e raẽ. Ha péicha Peru oñembohory jey Pa'ikuérare. KORAPÝPE (Omombe’úva: Delia Audona Olivera - Kapiata) Kachíke ojupi avión-pe, oiko chugui co-piloto. Peichaháguinte, ohendu hikuái ayvu guasu: opukáva, osapukáiva hamba’e. Nimbora’e umi pasajero apytépe oï peteï hi’arambotýva ha ha’etépe opavave opurahéi chupe “terevy’aitéke” ha ojepopetejoa chupe. Piloto he’i Kachíkepe: “Tereho emokirirï umívape”. Kachíke, oñemonde kate asýva, oho ha uperiremínte oujeýma ha he’i: “Oïma ne rembijerure mi coandante”. Añetehápe, piloto ohechakuaa opahague ayvu. Upémarö oporandu Kachíkepe: “Mba’éichapiko remokirirï chupekuéra”. Kachíke ombohovái: “Aha ha ha’e chupekuéra: pende ayvútaramo tapehopa korapýpe ha aipe’a pe okë ha amondopaite chupekuéra korapýpe” (Nimbora’e -oikuaaporä’ỹre- oity avión-gui chupekuéra) 3 LEONES (Omombe’úva: Silvia Cardozo Vda. de Núñez – San Antonio) Kachíke og̃uahë peteï ógape. Oñembo’y, omaña kyhyje ápe ha pépe, ha upéi ojepopete. Osë óga jára ha Kachíke he’i chupe: “Nderekóipiko tres leones”. Óga jára ombohovái Kachíkepe: “Hëe, areko tres leones”. Kachíke osë he’i chupe: “Ndaikatuichénepiko eñapytimi mbohapyvépe, tahasa nde korapy rupi ha upéi epoijey chuguikuéra” OKA’ÚVA (Omombe’úva: Sabina de la Cruz Núñez Cardozo - Kapiata) Oka’úva oike ñemuháme ha he’i: “Aipota 10 lítro guari”. “Moöpa oï hyrurä”, he’i chupe ñemuha jára. Ha pe oka’úva he’i: “Hendivevoi reñe’ëreína”. ADIVINADOR (Omombe’úva: Paublino Carlos Ferreira Quiñónez – Fndo. de la Mora) Kachíke ojupi oikytï hag̃ua yvyra rakä. Upe jave ohasa upérupi Kalo ha he’i chupe “Re’áta upégui reikytïrö yvyra nde py jokoha”. Añetehápe, Kalo he’ipávo péango, Kachíke ho’a ha oúmakatu heseve yvýpe. Upérö, Kachíke -ojehúvo hese Kalo he’iva’ekue chupe ojehutaha hese- osë he’i Kalópe: “Ndéngo adivinador-ra’e” TUICHAITE LEMBÚRE (Omombe’úva: Rudi Torga - Paraguaýpe) Moköi oka’úva -tuichaite lembúre- ijurujái omaña yvate gotyo. Peteï he’i hina: “Amóva Jasy”. Ambue katu he’i: “Nahániri. Péva kuarahy”. Péicha oï hína moköive. Upe jave ohasa upérupi ambue oka’úva. Upémarö he’i hikuái chupe: “Emyesakämína oréve peteï mba’e... kuarahy térä jasýpa pe ohesapévahina”. Pe ohasáva he’i chupekuéra: “Ndaikuaái. Chéngo ndaha’eivoi arupigua”. Y REMBE’ÝPE (Omombe’úva: Sabino Giménez Ortega: Aravo’i - Tovatĩ) Moköi kachíke oï hína y rembe’ýpe. Peteïva omoinge ipy ysyrýpe ha ambuéva katu omoinge ipo ysyrýpe. Peteï karai omañáva hesekuéra oporandu moköivéape: “Mba’éiko pejapopeína”. Peteï kachíke ombohovái chupe kóicha: “Ro-pesca-hína”. Pe karai he’ijey chupekuéra: “Ha... mba’éichapiko pe-pescá-ta péicha”. Upémarö, ambue kachíke omyesakä chupe: “Ha... chéngo che py sevo’i ha ha’ékatu ipo pinda”. OVETÄ APU’A (Omombe’úva: Edgar David Galeano Núñez - Kapiata) Tani oho gua’i retäme ha heta omaña rire, ojuhu ovetä oïmíva guive ijapu’aha. Oporandu mba’érepa ovetä oïmiva guive ijapu’a ha peteï gua’i ombohovái chupe kóicha: “Kuarahy ija porä hag̃ua ore rógape” EMPERADOR (Omombe’úva: Bernardo Luis Acevedo - Luque) Kachíke niko oho Buenos Aires-pe omba’apóvo. Ohasa umi ára ha ohaíjepi ipehënguekuérape. Peteï ára og̃uahë isýpe peteï kuatiañe’ë ha ipýpe Kachíke omombe’u isymíme oikohague chugui Emperador, Buenos Aires-pe. Tuicha vy’ángo oiko hógape. Sapy’aite g̃uarä oparupietéma ojekuaa upe mba’e guasuete. Are rire, peteï ko’ëme, Kachíke og̃uahësapy’a hógape. Osëngo opavavéva ohug̃uatï chupe. Ovy’ajo'aiténgo umi ipehënguekuéra. Ohecharamóvo chupe umi ipehëngukuéra ha opavave iñirü ojapo hikuái chupe opaichagua vy’aguasu: purahéi, jeroky, káso hamba’e. Péicha avei oiko karu guasu ha oñemboy’u guari tuichaháicha. Peichahápengo peteïva oporandu chupe: “Mba’eichakue piko oiko kuri ndehegui Emperador”, ha Kachíke ombohovái: “Ha peteï ára niko ajuhu che mba’apo pyahurä ha upépe aikévo niko che patrón pyahu he’i chéve: ndehegui oikóta emperador ko ára guive. Péichante”. Osëjey peteï hapicha he’i chupe: “Ajépa ndepo’áite. Ha’e... oiko rire ndehegui Emperador piko mba’e rejapo” Kachíke osë upépe he’i chupekuéra: “Ha mba’épiko reipota ajapo... ambohyru péra, ko’ë guive pyhare peve”. MBOHAPY IMEMBY (Omombe’úva: Salomón Melgarejo - Paraguaýpe) Peteï kuñakarai niko mbohapyvoi imemby. Peteï ára, oñemongeta hendive peteï karai oporandúva kuñakaraimíme mba’épa oikóta imembykuéragui okakuaapávo. Kuñakarai, ohechaukávo imemby tuichavéva, he’i: “Kóvagui oimeva’erä oikóta futbolista mba’e”. “Anichéne. Mba’érepa ere”, he’i chupe upe karai. Kuñakarai ombohovái chupe: “Ha’e... ha’éngo opay guive, oke peve oiko pelota rapykuéri”. Ohendúvo upe mba’e, karai oporandujey: “Ha amóva, mbyteréva, pévagui piko mba’e oikóta”. Kuñakarai omañávo imemby mbyterére he’i: “Ha’e... pévagui oimeva’erä oikóta músico mba’e”. “Anichéne. Ha... mba’érepiko ere”, he’i chupe upe karai. Kuñakarai ombohovái chupe: “Ha’e... ha’éngo opay guive, oke peve oiko opurahéi ha ombopu imbaraka’i”. Ohendupávo upe mba’e, karai oporandujey: “Ha amóva, pe ipahaguéva, pévagui piko mba’e oikóta”. Kuñakarai omañávo imemby’i pahaguére he’i: “Ha’e... pévagui oimeva’erä oikóta político mba’e”. “Anichéne. Ha... mba’éreiko ere”, he’i chupe upe karai. Kuñakarai ombohovái chupe: “Ha’e... pévango rehupívo úpa... okakáma nderehe”. MUAMUA (Omombe’úva: Paternio Emiliano Vera González - Villarrica) Peteï pyhare moköi gua’i omonda peteï tuja’ípe ha pya'épeko oike hikuái ka’aguýre ha oïmakatu omuñáva chupekuéra. Ka’aguýpe oï heta muamua hendy ha oguéva. Nimbora’e umi gua’i ndoikuaaivavoi mba’épa muamua, upévare peteïva osë osapukái hapichápe: “¡Pya’éke, che irü. Ejeity yvýpe!”. “Mba’érepiko”, oporandu chupe hapicha. “Ha... nderehecháipiko. Ñati’ü jepe ñande reka linterna reheve”. ITA GUASU (Omombe’úva: Celso Velázquez - Paraguaýpe) Kachíke oha’ahína partído, ka’arupytu. Upéingo iñipytüetenungáma ha mba’evéma ndojehechavéi. Peichaháguinte Kachíke oho heseve ha osapukái “pejeíke che rapégui”, ha ohupytývo, hatäiterei oinupä pe pelóta ha Kachíke omopëmi ipy. Nimbora’e pelóta osëkuri okápe ha hendaguépe Kachíke opyvoíkuri peteï ita guasu. Iñirünguéra niko ohupi hikuái Kachíkepe ijyva ári ha ogueraha chupe hógape. Kachíke niko hasërängue, opuka omanóta. Peteïva oporandu chupe: “Mba’érepiko repuka, nerasërängue”. “Chéngo amopë che pýnte”, ombohovái chupe Kachíke. “Ha mba’e upéva piko”, he’ijey chupe hapicha. Kachíke osë he’i chupe: “Nderehechaséipiko mba’éichapa oiméne hasëhína upe o-cabecea-va’ekue. Ha... upévako pe chembopukávahina”. TROMBÓN (Omombe’úva: Roque Jacinto Lovera - Paraguaýpe) Gua’i ou Paraguaýpe peteï jerokyhápe, óga ikatévape ha peichahágui hyerasýsapy’a. Oporandu baño-re ha peteï he’i chupe: “Al fondo y a la derecha”. Nimbora’e gua’i ndoikuaaivavoi “baño moderno” ha oikénte peteï koty iñipytüvape, opokopoko ha ojuhúvo pe mba’e apu’a, oguapýmakatu ojapo ku jaikuaáva. Upéinte niko peteï músico, pochy reheve, ou ha he’i: “Mávapiko pe tavýcho okakava’ekue che trombón-pe”. Peteï gua’i oike ka’aguýpe ha upeichaháguinte peteï guyra vaicha oñe’ëva chupe ha osapukáiva: “¡gua’a!”. Nimbora’e gua’i ndoikuaaivavoi pe guyra hérava gua’a ha ohendúvo gua’a ñe’ë, gua’i osë he’i chupe, pochy reheve: “Erérire gua’i ne akäitépe rojapimo’ä” RECREO (Omombe’úva: Luis Martín Cuenca - Paraguaýpe) Peteï ára Kachíke he’i: “Ko’ërö guive aháta mbo’ehaópe, añemoarandu”. Upémarö, umi mitämimi oikémava mbo’ehaópe he’i hikuái chupe: “Kachíke, aníke nderesarái, reguerahava’eräha mba’e re’u hag̃ua recreo-pe. Ambue ára ko’ëme Kachíke ohómakatu mbo’ehaópe ha ogueraha hendive hembirekópe. Mbo’ehára oporandu chupe ma’eräpa ogueru hembirekópe. Kachíke ombohovái chupe kóicha: “Ha’u hag̃ua recreo-pe” TAPE Kachíke ou mombyrygui ha oikévo hógape, peteï hapicha oporandu chupe: “Kachíke, mba’éichapa oïhína ñande rape. Ndaivaietéipa”. Kachíke ombohovái chupe: “Che ndaikuaái. Che aju vereda rupi” MÁNGO (Omombe’úva: Sabina de la Cruz Núñez Cardozo - Kapiata) Peteï Gua’i ojupi peteï parraléra ári ha peteï tapicha ohasáva upérupi oporandu chupe: “Ma’eräpiko rejupi upépe”. “Ha’u hag̃ua mángo”, he’i chupe gua’i. Tapicha he’ijey gua’ípe: “Mba’éichaiko re’úta mángo upépe, pévango úva”. “Mángo ha’úta”, he’ijeývo gua’i onohë i-bolsillo-gui peteï mángo ha... ho’u. COCA’I (Omombe’úva: Pablino Gómez Vera – San Lorenzo; ha upéi Serafina Haidée Villalba – San Pedro del Parana) Leö ha ju’i oike hikuái peteï ñemuháme. Ka’i -ha’éva ñemuha jára- omomatei chupekuéra ha upéi oporandu: “Mba’épa pe’úta”. Ju’i ojerure guari ha Leö katu he’i: “Che, Coca’ínte ha’úta”. Ka’i ohendúvo upéva, oñemondýi ha ombovu kamisa lómo, oimo’ägui Leö oñe’ëha hese. (Leö niko Coca Cola michïvante ra’e pe ho’uséva, ndaha’éi ñane irü ka’ípe) PALANCA DE CAMBIO (Omombe’úva: Abdón Galeano Benítez - Kapiata) Peteï ára Kachíke, oikóva Kuruguatýpe, he’i: “Che ndaikuaai ko’ág̃a peve Ciudad del Este, upévare asëta ha aha aikuaami hag̃ua”, ha upehague ko’ëme Kachíke osësapy’a ka’aguýgui. Ha’éngo ndoikuaáiva ko Paraguáy, imitä guive ha ikaraipa peve niko ka’aguýpentevoi oiko. Nosëivavoi upégui. Upévare avei moköi hapicha osëmava’ekue ka’aguýgui ohekombo’e chupe ha omombe’u chupe mba’épa ojapova’erä. Omombe’u chupe ojupiva’eräha Rysa-pe, ohepyme’ëva’eräha ipasaje hamba’e... Osë javete tapehüme og̃uahë avei mba’yrumỹi Rysa-pegua. Kachíke -ikate asýva, icorbata’ipáva- ojupi, ohepyme’ë ipasaje ha oguapy mba’yru mboguatahára ykete. Upéingo, Kachíke omañéjepi mba’yru mboguatahára omomỹi jave pe palanca de cambio. Ha’é’angango ndoikuaaivavoi mba’épa upe mba’e ha ojepy’ap ñepyrü. Are oho rire, mba’yrumỹi opyta ha mba’yru mboguatahára oipe’a okë ha he’i: “Kuñakarai ha karaikuéra ko’ápe japytu’úta 15 minutos ha upéi jahajeýta” ha oguejypaite hikuái. Upéingo ojupipajey mba’yrumỹime ha ipahaítépe ojupi pe mba’yru mboguatahára ha ha’e oguapývo ndojuhuvéisapy’a ipalanca de cambio. Oheka oparupiete, ijapykaguýpe jepeve ha ndojuhúi mamove. Upémarö Kachíke oporandu chupe: “Mba’éiko okañy ndehegui, karai”, ha tapicha ombohovái chupe: “che palanca de cambio”. Kachíke ojaivy, ohupi ipópe upe palanca de cambio ha’e onohë ha oñongatuva’ekue ha he’i mba’yru mboguatahárape: “Kóvapiko. Ku uje’ietéma renohëseva’ekuépiko. Na’ápe che anohëma ndéve”. MÁVAPIKO OJOKÓTA (Omombe’úva: Abdón Galeano Benítez - Kapiata) Mba’yru mboguatahára omoïjey hendag̃uáme ipalanca de cambio ha mba’yrumỹi oku’ejey. Kachíke ohómakatu Ciudad del Este-pe. Mbeguakatúpe mitä Rysa henyhë ohóvo. Nahembyvéima apyka ojeguapy hag̃ua. Peichahágui ojupi peteï kuña hyeguasúva ha Kachíke opu’ävoi ome’ë chupe ijapyka. Kachíke omaña ha ojuhu opavave oñembo’ýva niko ojejoko peteï yvyrapukúre. Upémarö ha’e avei oñemoï ijykerekuéra ha ojejoko upe yvyráre. Mbeguekatúpe inandijey upe mba’yrumỹi ha oïma avei heta apyka inandíva ojeguapy hag̃ua, ha’e... Kachíke katu ndoguapýi. Hatängo ojejoko yvyrapukúre. Mba’yru mboguatahára ojepy’apýma hese ha osë he’i chupe: “Kachíke, eguapýna, anivéna nekane’örei” ha Kachíke tovasýre ombohovái chupe: “E’a, ha che aguapýropiko máva ojokovéta ko yvyrapuku”. TÏ SYRY (Omombe’úva: Cecilio Ramón Coronel Gómez – Ka’aguasu) Peteï mitä’i ho’uhína itïsyry ha heindy ohechávo chupe péicha, oho he’i isýpe: “Mamá, mamá, Lui ho’uhína itïsyry”. Isy pochy reheve ou he’i Luípe: “Mba’érepiko nere-convida-i ne hermano-pe”. HAGUÉRE (Omombe’úva: Serafina Haidée Villalba – San Pedro del Parana) Kachíke niko ivare’a korócho oúvo ha sa’i ipirapire. Upéingo, pe ivare’ave jave, ojuhúsapy’a hapépe peteï ñemuha, ojehepyme’ëhápe ryguasu ka’ë. Kachíkengo hesajere ha hendysyrypa omañávo umi ryguasu ka’ë ojere’asývahína, ojehesy aja. Pya’éko, py’a kororöre, Kachíke oñemboja ha oporandúma ñemuha járape mboýpa hepy umi ryguasu ka’ë. Ñemuha jára he’i chupe: “20.000”. Ohendúvo péva, Kachíke he’i chupe: “Chéngo areko 10.000 mante”. Upépe ñemuha jára he’i Kachíkepe: “Oïma. Ame’ëta ndéve haguére...” Péva ohendúvo Kachíke he’i: “Mba’éichapiko ha’úta hague reheve” ARCO (Omombe’úva: Rudi Torga - Paraguaýpe) Kachikekuéra ou Paraguaýpe ha oho hikuái ohecha aipo partido, Olimpia ha Cerro Porteño oha’äva. Ha’ekuéra niko ndoikuaáivavoi upe mba’e hérava fútbol, jepémo upéicha, hesahojoa omaña mba’éichapa heta tapicha ikü okápe, itavývaicha, omuña hikuái pe mba’e’apu’a. Opa rire ohendu hikuái peteï he’íva: “Olimpia ganó dos a cero”. Ojevývo hekohápe, ha’ekuéra he’i hikuái: “Ko’ëro, ñande avei jajapomíta upe jahechava’ekue, jahechápa mba’e ñañandu”. Ko’ëmbamívo oñepyrüma oha’ä hikuái. Ohoreíngo heseve hikuái. Ohasa rire moköi aravo, peteïva -noha’äiva, oïva okápe- osapukái chupekuéra: “Pepytu’umína ha peju perambosa” ha osë peteï Kachíke ombovái chupe: “Ndaikatúi, cero a cero gueterei” ha otu’u ojuehe, omuña ipy’aropúvaicha pe mba’e’apu’a. Asajetévo, osëjeyma peteïva osapukai chupekuéra: “Pepytu’umína ha peju pekaru” ha osëjeýma peteï Kachíke he’i: “Ndaikatúi, cero a cero gueterei” ha ombovu hikuái kamisa lómo mba’e’apu’a rapykuéri. Iñipytü javete niko peteïva osapukáijeýma chupekuéra: “Pepytu’umína ha peju pe’u kojói mbejúre” ha peteï Kachíke otyryrýva mba’e’apu’a rapykuéri, iküsëmbáva ha hesajerepámava, he’ijey: “Ndaikatúi, cero a cero gueterei”. Upémarö, tapicha oïva okápe, pochy reheve, osapukái chupekuéra: “Mba’éichapiko cero a cero-ta, ko ko’ëti guive peha’ävapeína”. Ha osë Kachíke Santacruz ombohovái chupe: “Ha’e... mba’éichapiko reipota romoinge upe gol, ndaore-arco-iningo”. TIRO LIBRE (Omombe’úva: Rudi Torga - Paraguaýpe) Ambue ára ko’ëme, Kachikuéra oñemoïjey peteï ñe’ëme ha oha’äjey peteï partido. Upearä omoïma hikuá hi’arco-rä. Oha’ähína hikuái ha peichaháguinte peteï opyvoi hapicháre. Kachíke Refere osapukái: “Tiro libre”. Omohenda pe mba’e’apu’a ha oñepyrü oguata henonde gotyo ha oipapa, upéi Kachíke Refere opyta, ohechauka iku’äme ha he’i: “Aquí la barrera”. Upémarö irundy tapicha ojapómakatu upe barrera. Kachíke Romerito oguevi ha ou heseve opyvoihag̃uáicha mba’e’apu’áre. Upe javete umi irundy, oïva barrera-pe, ojere ha omaña hi’arco gotyo. Kachíke Refere ombopu ituru ha he’i irundyvévape: “Mba’épiko péva. Ma’eräpiko pejere” ha Kachíke Gamarra, oïva barréra-pe, ombohovái chupe: “Ha’e... oréniko rohechase avei pe gol oike jave”. MBÓI (Omombe’úva: Porfiria Orrego Invernizzi – San Lorenzo) Peteï ára Kachíke ohepyme’ëse hóga. Pya’évoi ojuhúmakatu ojoguaséva chugui. Og̃uahë hikuái peteï ñe’ëme ha upehague ko’ëme oho hikuái escribanía-pe. Upépe karai escribano ojejapo chupekuéra pe kuatia. Upéi oguapy pe karai ojoguátava ha ohai heraguapy. Upéingo oguapy Kachíke ohai hag̃ua heraguapy. Oipyhy pe haiha ha oñepyrúmakatu ohai. Ipukúngo pe ijehai, ohaivéröke ohai. Ojapóngo peteï raya ipukurasáva. Ohechávo upéva, karai escribano ojepy’apy ha oporandu Kachíkepe mba’éichapa héra, ha Kachíke he’i chupe: “Che cheréra mbói”. NDACHEKUAAVÉIMAPIKO (Omombe’úva: Carmen Ramona Caballero de Vera – General Aquino) Kachíke oike korapy ahénope, ojupi naräha rakäre ha oipo’o hi’a. Upéi ijára ohecha chupe ha he’i: “Eguejy chéve upégui”. Upéi, oguejy rire yvýpe, karai oporandu chupe: “Mávaiko nde”. Kachíke he’i: “E’a... ndachekuaavéimapiko. Chéngo pe angete aime’akue amo yvate”. DISJOCKEY (Omombe’úva: Javier Arévalos Morel – San Juan Nepomuceno) Moköi Kachíke omoköhína bar-pe ha ohendu hikuái opaichagua purahéi peteï radio rupive. Upéinte ndaipuvéi pe radio ha oporandu hapichápe mba’épa ojehu chupe. Kachíke ovichea ha ojuhu pe radio ryepýpe peteï tarave re’öngue ha upémarö osë he’i iñirüme: “Omanómbora’e ñande radio disjockey”. OMONDÝIRAMO GUARE VAKÁPE (Omombe’úva: Roque Jacinto Lovera - Paraguaýpe) Peteï Kachíke oike omba’apo peteï Paraguayo ndive. Péva he’i chupe: “Peteï mba’énte nde rejapóta. Reñangarekóta amo che yvyotyty, ani hag̃ua vakakuéra ho’upa umi che yvotymimi iporäporäitéva”. “Ha mba’épa ajapova’erä”, oporandu Kachíke. “Ha vaká oikévo che yvotytýpe, nde remondýiva’erä”, he’í chupe pe karai. Upéingo, peteï vaka ou oikésapy’a pe yvotytýpe ha Kachíke ohómakatu chupe, mbeguekatúmi ha kirirïhaitépe. Oñembojapaite ha oñe’ë vakápe, ijapysápe, ha he’i chupe: “Vaka, vaka... nde sy oime omano”. Upéi ou he’i óga járape: “Amondýi tuicha porä chupe. Ha’éngo chupe isy omanohague”. OMONDÝIRAMO GUARE RYGUASÚPE (Omombe’úva: Luz Edith González de Segovia - Guajayvi) Kachíke oike omba’apo peteï Paraguayo ndive. Upeichaháguiente upe óga jára he’i Kachíkepe: “Terehomi emondýi chéve amo ryguasu”. Kachíkengo oho mbeguekatumi ha peichaháguinte pe ryguasu ojere ha omaña porä Kachíkere. Upémaro ha’e ojevy ha he’i óga járape: “Ndaikatúi amondýi ryguasúpe”. Óga jára ohechapaiteva’ekue upe ojehúva, oporandu chupe: “Ha mba’érepiko ndaikatúi remondýi ryguasúpe”. Kachíke ombohovái: “Ha... mba’éichapiko reipota amondýi, cherechajepémaniko”. HÉEEPA (Omombe’úva: Lucía Valiente González – Isla Puku) Peteï mitä’i ho’uhína naräha ahéno ha peichahágui ojuhu chupe ijára ha he’i chupe: “Héeepa...” Mitä’i oïva naräha rakäre ombohovái chupe: “Oï héva ha ndahéiva avei”. PÁILA (Omombe’úva: Augusto Martín Jara López - Yü) Kachíke ojogua moköi celular, peteï imba’erä ha ambuékatu hembirekópe g̃uarä. Peteï ko’ëme Kachíke oho Ka’aguasúpe. Oho mboyve, he’i hembirekópe: “Ag̃uahëvo Ka’aguasúpe rohenóita, jahechami mba’éichapa oiko ko’ä celular”, ha oho. Ka’aguasu guive ohenói hembirekópe ha oporandu chupe “Mba’éiko rejaporeína”. Hembireko he’i chupe: “Ambochyryry’aína ryguasu rupi’a, sombrero-pe”. Ohendúvo upéva niko Kachíke oñemona yvýre, opuka ipy’aropúta ha he’ijey hembirekópe: “Mba’éichapiko rembochyryrýta sombrero-pe, ma’eräkatupiko oï pe páila”. MOÖPA OHO KO TAPE (Omombe’úva: Ligia Calonga – Pedro Juan Caballero) Peteï karai ohasáva ohóvo tapére, oporandu Kachíkepe: “Moöpa oho ko tape”. Kachíke ombohovái: “Ko tape ndohói mamove, ndéngo pe rehovareína”. ÁREA CHICA (Omombe’úva: Cecilio Ramón Coronel Gómez – Ka’aguasu) Kachike oho Paraguaype. Ojupi línea 15-pe ha he'i mba’yru mboguatahárape: "Kóvapio OHASA Olimpia cancha rupi?". "Héë", ombohovai chupe mba’yru mboguatahára. Upémarö Kachíke he’i chupe: “Chemboguejymína área chíca akäme ikatúrö”. HATÄITEREI AIPOKA (Omombe’úva: Margarita Leiva – San Lorenzo) Kachíke ombojahuhína imbarakaja ha peteï karai ohasáva he’i chupe: “Kachíke, anítei embojahu ne mbarakajápe, cháke, omanóne ndehegui”. Ambue ára ohasávo karai Kachíke róga renonde rupi, hesahósapy’a Kachíkere ha ojuhu chupe hasëhína. Nimbora’e omano imbarakaja. Ohechakuaávo upe mba’e, pe karaimi he’i Kachíkepe: “Ha’e porä niko ndéve anive hag̃ua rembojahu ne mbarakajápe porque ojahogáta ndehegui”. Kachíke, tasëme, ombohovái pe karaípe: “Ndojahogáiniko... hatäitereínteko aipokákuri”. MOÖPA OPYTA KACHÍKE RÓGA (Omombe’úva: Sabina de la Cruz Núñez Cardozo - Kapiata) Peteï karai og̃uahë peteï távape. Ohupytývo peteï ñemuha, ojuhu peteï ñande ypykue oguapýva upe ñemuha renondépe, ha oporandu chupe: “Ndépa reikuaa moöpa opýta Kachíke róga”. Ha’e ombohovái chupe: “Rehóta ápe, mombyry mombyry ha upéi rejuhúta peteï tajy kakuaa, tapepo’i mbytetépe. Upépe rejeréta nda asu gotyo ha rehojeýta mombyry rehupyty peve peteï yvyraro oïva avei tape mbytetépe. Upépe rejeréta nde akatúa gotyo ha reguatajeýta. Upéi resyryrýta yvy gotyo peteï ysyry peve, ha hembe’ýpe rejuhúta peteï tapỹi, rehasapáta upéva ha rejupíta petei yvyty ha ág̃a reg̃uahëvo hu’äme, rejeréta remaña nde atukupe gotyo ha rehechajeýta upe tapỹimi rehasava’ekue ysyry rembe’ýpe... upéva hína Kachíke róga”. Karai oho ha ojapopaite oje’éva’ekue chupe. Are rire upe karai ojevy ha ohasajeývo ñemuha renonde rupi upe ñande ypykue he’i chupe: “Karai, Kachíke ndaipóri itapỹime, ajépa. Nderejuhúi Kachíkepe, ajépa”. Upe karai ombohovái chupe: “Añetehápe, ndajuhúi hese. Ahareiete, chakeko mombyry korócho. Ha ndépiko mba’éicha reikuaa Kachíke ndaiporiha itapỹime”, ha ñande ypykue ombohovaijey kóicha: “Ha chéngo hína Kachíke...” Upéva ohendúvo, pe karai oporandu chupe: “Ha mba’ére piko aje’i neremombe’úi kuri chéve” ha Kachíke ombohovái chupe: “Ha ndéngo reporandúkuri chéve Kachíke rógapa moö opyta”. DIPLOMA (Omombe’úva: Víctor Román Insfrán Martínez - Paraguaýpe) Peteï karia’y oporandu peteï karaípe: “Mba’éichapiko héra ne remiarirö”. Karai he’i chupe: “Héra Diploma”. “Ha... mba’érepiko héra Diploma”, oporandujey pe karia’ymi. “Ha... che rajýngo oho Paraguaýpe ha oñemoarandu UV Internacional-pe. Upépe oikuaa avei peteï karia’ýpe pya’evoi oikóva hendive. Are rire che rajy ojevyjey ore rógape, peteï mitä’i ijyva ari, ha og̃uahëvo ógape, he’íkuri chéve: na’ápe, kóva ha’e che diploma”. ESCARABAJO (Omombe’úva: Serafina Haidée Villalba – San Pedro del Parana) Moköi gua’i omonda peteï Volkswagen Escarabajo ha nimbora’e ha’ekuéra ndoikuaái péva oguerekoha i-motor hapykuépe. Ojupívo, peteïva omboguatámakatu pe escarabajo’i ha upéi opytasapy’a chuguikuéra tapépe ha pe omboguatáva he’i hapichápe: “Pya’e ehecha ñandéve mba’épa ojehu motor-pe” ha péva -ndoikuaágui i-motor oïha hapykue gotyo, oheka henonde gotyo- oma’ëvo he’i: “¡Ho’ángora’e i-motor!” ha upémarö ohejarei hikuái pe Escarabajo ha ohónte hikuái yvy rupi. YVYRARO (Omombe’úva: Luciano Méndez Lovera – San Roque González) Peteï karai he’i ambuépe: “Ndohasáipa gueterei kamiö Yvyraro”. Pe karai ombohovái chupe: “Heta kamiöma ohasa... ág̃a pe mba’e ndaikuaaporäivaningo mba’e yvyraguápa”. SANDIA (Omombe’úva: Mirtha Alegre de González – Coronel Bogado; ha Pablino Gómez Vera – San Lorenzo) Peteï kuñataï ohasa Kachíke róga renonde rupi, sandia ijyva ári. Ohasávo Kachíke renonde rupi, kóva he’i kuñataïme: “Aikosetépa nde sandiárö”. Kuñataï osë oporandu chupe: “Kachíke, mba’éreiko ere chéve péicha”. Kachíke, maña tie’ỹre, osë ombohovaijey kuñakataïme, kóicha: “che’u hag̃ua che ra’ỹi entero-re”. DOS MANGOS (Omombe’úva: Rubén Rolandi – Mariano Roque Alonso) Kachíke opiropea moköi kuñataïme ha he’i chupekuéra: “Como quisiera ser esos dos mangos pe’úva”. Peteïva kuñataï osë oporandu Kachíkepe: “¿Para qué?”. Kachíke ombohovái kóicha: “Ha porque pe’upa rire la che ro’o, peipytéta che ra’ỹi”. SANACIÓN (Omombe’úva: Felipe Nery Miranda – Arroyos y Esteros) Kóva oiko peteï aty sanacion-guápe. He’i pe Pastor omotenondéva pe aty: “Pepoko pene mba’asýre”. Peteï opoko iñakäre, ambue opoko hetymáre ha upéicha ojapojoaite umi tapicha ijatýva. Peichahágui Pastor omaña hugua gotyo ha ohecha upépe peteï tuja’i opokóva henondére. Upéva ohechávo Pastor osë he’i: “Chéngo ajapo sanación, ndajapói resurrección”. HIELO (Omombe’úva: Saturnina Díaz Molinas – General Resquín) Kachíke ohohína tapére ha peichaháguinte oñepysänga peteï itáre. Peteï kuñataï ome’ë chupe hielo ha Kachíke omoï hyére. Kuñataï oporandu Kachíkepe mba’érepa omoï hyére, ha Kachíke ombohovái chupe: “Ambogue hag̃ua chepy’araku, porque chepy’arakúguinte añepysänga”. DE FONDO (Omombe’úva: Miguel Domínguez Arbe – Villa Hayes) Peteï karai ojejuhúvo Kachíke ndive, oporandu chupe: “Kachíke, mboýpiko oguereko nde yvy, de fondo”. Kachíke ombohovái chupe: “Ndaikuaái”. Upémarö pe karai he’ijey chupe: “Mba’éichapiko ndereikuaamo’äi”. Kachíke ombohovaijey chupe: “Ha mba’éichapiko aikuaáta... ko ne’ïräva ajo’o”. MBARAKAJA HA VAKA (Omombe’úva: Lorenzo Quintana Espínola – Juan de Mena) Mbarakaja oguapyhína yvyra akä ári ha vaka opuka oúvo hendápe. Mbarakaja oporandu chupe mba’érepa opuka ha vaka he’i chupe: “Apukánteko nderehe nemichï ha ndevigotepáma”, ha ojere oho. Upeichaháguinte ohendu opuka mbarakaja ha vaka ojerevoi omaña hese ha oporandu chupe mba’érepa opuka. Upépe mbarakaja he’i chupe: “Ndékatu neg̃uaig̃uíma ha neretïri reiko hag̃ua, péicha, nde titi okápe”. KAVAJU PYTÄ (Omombe’úva: Rosa Jacilda Cardozo de Duarte – Ciudad del Este) Peteï karai he’i Kachíkepe: “Nderehecháipa peteï kavaju chemba’éva”. Kachíke ombohovái chupe: “Ndaha’éipiko peteï kavaju pytä, isämbukúva”. Ohendúvo upéva karaimi ovy’ávoi ha he’i: “Héë. Ha’etéma”, ha Kachíke he’ijey chupe kóicha: “Upéva ha’éramo... ndahechái”. EJERE (Omombe’úva: Serafina Haidée Villalba – San Pedro del Parana) Kachíke ojahúhina, yno’öme, tape yképe. Upe jave ohasa upérupi peteï kuñakarai osapukáiva chupe: “Kachíke, ejere”. Kachíke ombohovái chupe: “E, rehecháma che renonde ha ág̃a rehechaséma che revi avei”. HUMO ASADO (Omombe’úva: Porfiria Orrego Invernizzi – San Lorenzo) Kachíke itavývaicha, ikü okápe, omuña peteï tren ha he’i ohóvo: “Chúku chúku, chúku chúku, chúku chúku, donde hay humo hay asado” NE’ÏRÄ ORAMBOSA (Omombe’úva: Catalino Gilberto Recalde - Villeta) Kachíke ohohína ha peteï karai oporandu chupe: “Mba’éiko rejaporeína, Kachíke”. Kóva ombohovái karaípe: “Okañy che guéi”. Pe karai oporandujey chupe: “Ndaha’éi piko peteï hüva”. “Péva ha’e”, he’i Kachíke vy’apópe ha ombojoapy: “Moöpa oimehína”. Karai he’i chupe kóicha: “Oime amo ka’aguy yképe, okarúhina”. Ohendúvo upéva, Kachíke osë he’i karaimíme: “Péva ndaha’éi chemba’e porque chemba’e ne’ïrä gueterei orambosa”. YVY RUPI (Omombe’úva: Ramona Ayala Colmán - Kapiata) Peteï ára, Villarrica-pe Gua’i ojupi mba’yruguatápe ha ohepyme’ëpa rire i-pasaje mboguatahárape, oguejyjey mba’yruguatágui. Pukavýpe, oguata og̃uahë meve Paraguaýpe -yvy rupi- ha he’i ijupe ou’ajahína: “Ambotavyete vera mba’yru mboguatahárape. Ha’e oime’arä oimo’ä ajutaha imba’yruguatápe”. MILANESA (Omombe’úva: Abdón Galeano Benítez - Kapiata) La profesora pregunta: “Mba’épa pekarúkuri pende rógape”. Los mitä’i gritan: “¡Milanesa!”, menos Kalo’i que dice: “Cocido”. Al escucharlo la maestra, sorprendida, le dice: “Anichéne. Mba’éichapiko rekarúta kojói”. Kalo’i insiste: “Oréngo ógape roarambosa, rokaru ha ro-cená kojóintevoi”. Todos se burlan de él. Incluso, en el recreo sus compañeritos le ponen de marcante “kojói”. Luego de salir de la escuela, camina hasta su casa, donde al llegar -con voz enojada- le dice al papá: “Che ndahamo’ävéima mbo’ehaópe” y le cuenta al papá todo lo que le ocurrió en la escuela. El papá le dice: “Ajépa nde tavy, che ra’y. Umi ne irü niko ijapu. Mba’e milanesa katu piko ho’úta. Ha’ekuéra niko he’ínte ho’uha milanesa. Nde niko reikuaa porä ñandeichaiténte ha’ekuéra kojóinte avei ho’uha, ára ha ára”. El papá palmotea y anima a su hijo diciéndole: “Ko’ërö aháta añe’ë ne mbo’ehára ndive. Ajeruréta chupe oporandujey hag̃ua peëme mba’épa pekaru, ha ág̃a oporandúvo, nde eréta avei re’uha milanesa”. Al otro día, tal cual le dijo a Kalo’i, el papá fue y habló con la maestra. En fin, los alumnos entraron a la clase y luego la profesora les volvió a preguntar: “Mba’épa pekaru kuri pende rógape”. A su turno Kalo’i dice también: “¡Milanesa!”. Sobre la marcha la maestra le pregunta a Kalo’i: “Ha... mboýpiko re’u”. Y Kalo’i, inocentemente, responde: “Dos jarro, prosesora”. KURE TATAKUÁPE (Omombe’úva: Horacio Abdala – Paraguaýpe) Kachíke he’i Leúpe: “Ndépa re’úma kure tatakuápe” ha Leu ombohovái: “Héë, ha’ujepéma”. Kachíke he’ijey chupe: “Ha mba’éicha rupi nerekái reime aja pe tatakuápe”. EN LA ESCUELA (Omombe’úva: Santiago Flores Torres - Paraguaýpe) Un niño campesino, conocedor de la vida en las estancias y de las costumbres de los animales de los tambos y granjas; se muda a la ciudad y allí asiste a la escuela. Un día la maestra les plantea un problema: “Niños, díganme qué pasa si de un corral donde hay viente ovejas, se escapan quince”. Transcurre un tiempo y nadie responde. Como nadie responde, ella les dice: “La respuesta es sencilla... en el corral quedan cinco ovejas”, y mirando al niño campesino le consulta: “¿Verdad, Chive?”. El niño le responde: “Rejavy mbo’ehára”. Sorprendida por la respuesta, la maestra le dice: “Mba’érãpa ere ajavyha”. El niño campesino le replica: “Ndaipóri ovecha tavy, Mbo’ehára. Oïramo veinte, oïhaguéicha osëmbaitéta okápe. Araka’e gua’u cinco opytáta ndéve kora ryepýpe". AGUEREKO (Omombe’úva: Paublino Carlos Ferreira Quiñónez – Fndo. de la Mora) Mbohapy gua’i, ojojuhu hikuái tupaópe. Ha‘ekuéra oñomongeta kyre’ỹ kóicha. Pe itujavéva osë he’i: “Che areko peteï ovecha he’íva: mbeee mbeee”. Pe gua’i mbytegua katu, ojerovu ha he’i: “Ché areko peteï ryguasu he’íva: kaka-kara’a”. Pe gua’i pahaguéva oikova’ekue España-pe ha ikatelláno kate asýpe, osë he’i: “Yo tengo un járro que dice “Ka’a”. CAÑA (Omombe’úva: Anthony Enciso - San Lorenzo) Peteî oka'úva og̃uahê bar-pe ha oporandu mozo-pe: “¡Mozo!, eguereko piko caña”. “Aguereko”, he'i la mozo. Upéi oka'uva he'i: “Upéicharö emboty nde bar, egueru la nde caña ha... jaha ja-pescá”. MAYOR AHÍNCO (Omombe’úva: Rubén Rolandi – Mariano Roque Alonso) A la madrugada, en el cuartel, aún en la oscuridad, la tropa inicia sus actividades del día. Al frente, se encuentra el Coronel quien a voz en cuello, le asigna a cada soldadito la labor que le tocará en el día. Así, manda lo siguiente: “¡Mereles ha nde avei Aquino’i!, pemopotï poräta chéve koty oïva guive... ha pejapóta chéve con el mayor ahínco. ¡Hesakäporäpa peëme!”. Ohendúvo upéva Aquino’i osë he’i: ”Che ruvicha, peteï mba’énte ha’ese ndéve, pe mayor ahínco niko ndaha’éi ñane unidad-gua”. TRAVESTI (Omombe’úva: Cecilio Ramón Coronel Gómez – Ka’aguasu) Un campesinito algo bruto viajaba en su automóvil a Paraguaýpe y al llegar a la Curva de la Muerte vió parada a una persona. Le invitó a subir a su auto y la persona le dijo: “Soy travesti”. El campesinito le contestó: “Che naporandúi ndéve nde apellído-re. Ejupíkatu jaha” PYHAREKUE (Omombe’úva: Abdón Galeano Benítez - Kapiata) Un ruso, un yanki y el paraguayito juegan “quien es el más guapo y el que más lejos puede llegar”. El ruso empieza y dice: “Yo con un cohete, voy y vuelvo, en un día, a la luna”. Todos festejan, aplauden y gritan “¡grande!”, “¡idolo!”. A su turno el yanki replica: “Eso no es nada. Yo puedo ir a Jupiter y vuelvo en dos días”. Todos festejan, aplauden y gritan “¡grande!”, “¡idolo!”. El paraguayito les dice: “Peë pejéva niko vyrorei. Chéngo ajapota pe tuichavéva, pe ijojaha’ỹva... aháta ajere pe kuarahýre ha ajujey pya'e porä". Todos quedan sorprendidos, anonadados, hasta que reaccionan y le dicen al paraguayito: “Eso es imposible. Nadie puede hacer eso. Científicamente es improbable...” El paraguayito, siempre rova’äta, les dice: “Ajépa pendetavy peë gringo. Chéngo ndahamo’äi chupe arakue, chéngo aháta chupe pyharekue”. MARCA (Omombe’úva: Rubén Rolandi – Mariano Roque Alonso) Kachíke oike peteï bar-pe. Ou la mozo oporandu chupe “Mba’e marca de cerveza-pa reipota”. Kachíke ombohovái: “Oimehaichaguánte egueru chéve, chéngo nda-lee-kuaaivoi”.😂😂😂 KURE ÑEHA'à (Omombe’úva: wilfrido cabrera diaz – hetave guive) peteĩ jeýpe oñembyaty kachíckekuéra oha'ã partido ha peteĩ tiro librepe opyvoitajave kachíke vakapipopóre ohasa peteĩ kure ka'aguy ha opyvoi hese ha upéi oho hospitalpe. Upéi hi'irũnguéra oho hendápe omaña kachíkere hikuái ha kachíke hetyma opẽmbaite, opukavy hína, ha hikuái oporandu chupe: Mba'ére piko repuka kachíke - Igrasia ko chéve, aikuaase mba'éicha'anga opyta pe oha'ã iñakãpe pe tiro libre Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI - PARAGUAY) Avañe'ẽ Ñe'ẽ () ha'e pe mba'epu oipurúva tekovekuéra oñemongeta hag̃ua oñondive peteĩ atýpe. TEKOVETY REMIMBA'E. Ñe'ẽ jára ha'e avano'õ, tekovety, pe "sociedad" ja'éva karaiñe'ẽme. Oñeñe'ẽ hag̃ua, tekotevẽ pe ñemongeta. Ñemongeta ha'e upéicha, pe tembiapo oĩva ñe'ẽ apyteretépe ñemogeta rehe oñepyrũ ñe'ẽ. Ha ñemongetápe, ñaikotevẽ mokóĩ tekove: pe máva opoíva ñe'ẽ ha'e oñe'ẽva: ha ku ojapysakáva, ohendúva, tenduhára. Jareko upéicha ñe'ẽpoihára ha ñe'ẽrenduhára. Mombykýpe, jareko poihára ha renduhára. Ha ndaha'éi niko peteĩ mba'epu ñónte, ha'e katu peteĩ Mba'epù osẽva peteĩ tekovégui ambue tekovépeg̃uarã. ha'e ava-rembiapo, tekove rembiapo. Ha pe mba'epu oroja ipypé peteĩ te'ise (significado): upéva rehe ha'e peteĩ ñe'ẽ. oreko'ỹramo he'iséva, ha'eramo peteĩ mba'epu reínte, nda ha'ei ñe'ẽ. Ha'e katu upeicha, Ferdinand de Saussure he'iháicha, peteĩ mbokuaukaháva (signo) orekóva Te'isepy (significado) ha te'isepu (significante), peteĩ ta'anga ipúva (imagen sonora), ha peteĩ temimo'ãpy akãreñóiguáva (concepto mental). Téra opáichagua oñehenói hag̃ua yvypóra, mymbakuéra mba'ekuéra, temi'andu ha mba'eikóva térã ojejapóva. Ñe'ẽita aty jaipurúva ñañemongeta ha jahai hag̃ua peteĩ tetãme térã tavayguakuéra apytépe. Paraguay térã Asunción ha'e peteĩ táva oĩva Paraguái retãme, ysyry Paraguái ha Araguay oñug̃uaitĩhápete. Oĩ tetãvore Capitalpe bahía de Asunción ysyry Paraguái omohe'õva. Ko távape oiko 1 668 335 ava (2004 ary). Táva Paraguay pe oñemopyenda Mburuvicha Róga omyakãva karaí Mario Abdo Benítez oñepyrũ guive omotenonde Paraguái retã, 15 jasypoapy guive. Táva Paraguay niko ha’e Paraguái Retã tavaguasu; ha upévare ipype ojehaitypo tetã motenondeharakuéra (Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje ha Tetã Tekojoja Ruvicha). Reikuaasevérõ Táva Paraguay rehegua, ehesakutu ko'ápe: http://www.mca.gov.py/. Tembiasakue Táva Paraguay oñemoheñói kuri ára 15 jasypoapy ary 1537 jave. Juan de Salazar y Espinoza niko upe imopu’ãhare. Ha’éngo ouva’ekue Amérikape karai Pedro de Mendoza ndive. 15 jasypoapy niko ha’e Virgen de la Asunción ára, upévare Salazar ombohéra chupe, Nuestra Señora de la Asunción. Guarani ñe’ẽme katu héra Paraguay. Paraguay róga guasu oñemopu’ã kuri Guarani Kario retãme, ha’e va’ekue umi oikóva y Paraguay rembe’ýpe. Paraguaýpe ojehero Tavakuéra Sy. Añetehápe, Paraguaýgui osẽ kuri umi omopu’ã va’ekue Táva Buenos Aires, Corrientes, Santa Fe, Concepción del Bermejo, Santa Cruz de la Sierra, Santiago de Jerez ha Ciudad Real del Guayrá. Asunción oñemongarai "Madre de Ciudades". Upe guive Táva Paraguay okakuaa. Ko’ág̃a niko oiko ipype peteĩ sua tapicha; ha Paraguay Retã tuichakue javevépe oiko haimete pokõi sua tapicha. Tekoha Táva Paraguay oguereko ko’ág̃a 69 tekoha, umíva apytépe oĩ heta héra Guaraníva: La Encarnación, Catedral, General Díaz, Pettirossi, San Roque, Ricardo Brugada (Chacarita), San Felipe, Las Mercedes, Ciudad Nueva, Seminario, Vista Alegre, Panambi Retã, Panambi Vera, San Pablo, Terminal, Hipódromo, Nazareth, Villa Aurelia, Los Laureles, Mariscal Estigarribia, San Cristóbal, Herrera, Santa María, Itay, San Jorge, Ykua Satĩ, Manorã, Villa Morra, Recoleta, Tembetary, Mburikao, General Caballero, Pinozá, Barrio Jara, Las Lomas (Carmelitas), Madame Lynch, Salvador del Mundo, Ñu Guasu, Mbokajaty, Mburukuja, Trinidad, Virgen de Fátima, San Rafael, Ita Enramada, Santa Ana, Bañado Santa Ana, Roberto L. Petit, Republicano, Pirizal, San Vicente, Bañado Takumbu, Barrio Obrero, Takumbu, Sajonia, Ita Pytã Punta, San Antonia, Dr. Francia, Banco San Miguel, Tablada Nueva, Virgen del Huerto, Virgen de la Asunción, Bella Vista, Santo Domingo, Cañada del Yvaray, Botánico, Zeballos-kue, Loma Pytã, San Blás, ha Santa Rosa. Ta'anga Joaju Paraguay Tavao Ñanduti Renda. Sitio Web de Asunción Capital Americana de la Cultura 2009 Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos Paraguay Marandu Terminal de Ómnibus de Asunción Renda Paraguay Mbyja'erana ra'anga yvategui Paraguái tava Ka'asapa oĩ ñembýpe táva Paraguáigua retãme. Oĩhína tetãvore Ka'asapame. Ko távape oiko 22.372 ava (2002 ary). Táva Paraguáigua, Departamento Ka'asapa tavusu, opytáva 230 km Paraguaýgui. Héra tee Ou guaranígui "Ka'aguy jehasapa" he’iséva "ka’aguy rire"; guarani retãygua orovia rupi ka’aguy mboypýri Tupã, Fray Luis de Bolaños, oguerojera hague chupe. Ymaitémi herava’ekue "San José de Caazapá". Ojekuaa avei chupe “táva ipajéva ramo”, kuñanguéra neporãva ombotavyrai rupi mbohupa kuimba’évape. Yvy rehegua Yvate, kuarahy resẽ gotyo opyta kordilléra Ka'aguasu ha meseta central brasileña; ko sona yvatekue ndohupytýi 400 m, oĩ yvyty karapemimi arenisca pytãguigua ha yvytypa’ũ puku og̃uahẽva ysyry Paraná ypy peve. Ko yvy tuichakue javeve ojaho’i ypety, ha’éva umi ka’aguy kakuaa opytáva yvy porã ári ha ojepysóva Vrasil ka’aguy guive. Yvy oguejy ha ojupi upépe, yvy gotyo, kuarahy resẽ gotyo, ojejuhu yvype ndekakuáava; peteĩva Tevikuary, ysyry Tevicuary ha Tevikuarymi mbytépe; ko’ãva yvy karape henyhẽva sedimento-gui ha ndoheja guasúiva ohasa y, oipytyvõva oiko hag̃ua ñu, yvypasusũ, ha tenda kakuaa oĩhápe karanda’y, ñanandy tuicha, yvyra karapety, ha yvyra guasu pokã. Ysyry oĩva guive oñepyrỹ ysyry Paraguáipe. Árarova Ndahakúi ni naho’ysãi; jepive haku 21ºC, arahaku aja hakukue ojupi 37ºC, ha araro’ysã aja katu oguejy 1ºC peve. Oĩ umi departamento okyveha apytépe, upévare ko región iporã añetete vaka oñemongakuaa hag̃ua. Demografía Ka’asapápe oiko 23.996 tapicha, umíva apytégui 12.500 ha'e kuimba’e ha 11.496 katu ha'e kuña; péicha he’i Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Barrio ha distrito-kuéra Oreko po "Barrio": Barrio San Pablo Barrio Santa Teresita Barrio San Blas Barrio San Antonio Barrio San Roque Ko’ápe oĩ tupã0'i ypykue, omopu’ãva’ekue franciscano-kuéra. Reducción Franciscana Ka’asapápegua tuicha mba’eterei Paraguái arandu ha rekópe g̃uarã. Hekoasa Ko táva ofunda 1607-me Fray Luis de Bolaños Hernandarias omyakãramo guare mokõiha jey ko provincia, upéramo oiekuaa chupe San José de Tevikuarýramo. Fray Luis de Bolaños omotenonde oñepyrũ hag̃ua peteĩ reducción, oĩhápe kasíke ha ambue ha ypykuéva, upéichante avei franciscano-kuéra, ha ambueve ypykue reducción Itá pegua oipytyvõséva ypykuéra ojapyhy hag̃ua peteĩ tupã pyahu ha’ekuéra ogueraháva. Ko tavusúgui oiko municipio 1872, ág̃a katu ojupi añetehápe distritoramo ley orgánica 1884 guare rupi ae. Ekonomia Ka’asapa tuicha mba’eterei tavaháicha tekombo’e ha industria rupi. Heta industria oreko omba’apóva eíra, aramirõ ha takuare'ẽ rehe. Mba’yruguata Ka’asapa opyta 230 km tavusu Paraguaýgui. Ymavémi opyta ha’eño mombyry, ha péva apañuãi ndetuichávami. Ferrocarril omba’apo gueteriramo guare, Maciel-pegua estación ombojoajúmi chupe Paraguay ndive. Ko távape oñeg̃uahẽkuaa ruta II Mcal. Estigarribia (Paraguay guive) ha ruta VIII Blás Garay rupi (Cnel. Oviedo guive). Turismo Yvu hérava “Ykuá Bolaños” herakuãmombyry; mombe’upy hesegua omyesakã Fray Luis de Bolaños-ite voi oguerojera hague ko ykua, ypykuéra ojopyvaitereíramo guare chupe; jeko aretereíma ndokyvéi ha ypykuéra ojopy chupe ojuhu hag̃ua tape pe apañuãi renondépe Tupã ha’e omyasãiva pokatu rupi. Omombe’u háicha tapichakuéra upépe oikóva, ko yvu máramo ndahypáiva, jepéramo ndokyvéi puku, ha avei oipytyvõ oñembokívape. Tupão ko távapegua oñemopu’ãva’ekue franciscano-kuéra tiémpope. Tupão’i San Roque, ambue techapyrã yma guare ohejava’ekue franciscano-kuéra, ko’ag̃aite peve iporãitemi gueteri. Táva Ka’asapa hembiasakue heta, oguereko gueteri ko’ag̃aite peve óga oñemopu’ãva’ekue colonia aja pe tavaitépe. Ha’eva’ekue Reducción Franciscana apytépe pe tuichavéva Río de la Plata-pe. Tapicha ojekuavéva upepegua Ka’asapagua Paraguái Retã Tendotarekuái Eduardo Schaerer. Tapichakuéra Ka’asapágua omomba’e guasu ha oguerohory ipehẽnguekuéra heñóiva’ekue ijapytepekuéra ha omomba’ehávo chupekuéra omoĩ herakuéra tape réraramo. Ramove tape oñemboherava’ekue, tape tuichavéva pe távape, oĩhápe Palacio de Justicia, oraha "Dr. José de Jesús Aguirre" réra. Iteindyra, Antonia Aguirre, ambue tapicha ojekuaa mombyrýva, ndaha’éi Ka’asapápe año, ojekuaaParaguái tuichaha javeve avei. Dr. Aguirre, ha’eva’ekue pa’i jesuita, psicólogo peteĩha omohendava’ekue Test Psicológico Europa-gua Paraguái rekóre. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Caazapá Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos Asociación Bibliteca Virtual del Paraguay Paraguái tava Ypakaraí oĩ ñembýpe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Central-me. Ko távape oiko 18.000 ava (2002 ary). Paraguái tava Ka'akupé ha'e peteī táva tuicháva opytáva Paraguái retãme. Oĩ hina tetãvore Kordillera pe itavusu pe. Ko táva pe oiko 21 696 ava (2002 ary). Oĩ 57 km táva Paraguaý gui, ojehero chupe "Capital Espiritual del Paraguay". Oñeguahẽvo ára 8 jasypakõime Inmaculada Concepción de María ára, hetaiterei Paraguái ra'y oho oguatahápe omoguahẽ tupãsy Ka'akupéme imaitei, ha omboaguyje haguã. Hera ypy Hérare oje’e oñeguenohē hague guarani ñe'ē gui: "Ka’aguy kupe". Tetãnguéra Ka’akupe oĩ 57 Km. Táva Paraguaýgui, táva guasu tetã Paraguái pegua. Ko táva oĩ yvyty Ka’akupe ári, upe guive ikatu jahechapaite ypa Ypakarai. Ha’e peteĩ táva iporãitereíva oguerekóva heta yvyraty, avei yvyty opaichagua. Onemboja’o 15 barrios ha 17 compañías. Yvypóra jepapa Ka’akupe oguereko 47.251 yvypóra, upévagui oĩ 23.594 kuimba'e ha 23.658 kuña. Kóva oñeguenohẽ Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos-gui. Ararova Ko'ápe hakuve jave ohupyty 39°C ha ho'ysãve jave 3°C. Mbytépe katu 22°C. Oky ary pukukue ohupyty 1.536mm. Tembiasakue Yvypóra ñepyrũ jaikuaa amoite ary 1600 rupi. Mombe'upy Hose rupive (ha'éva peteĩ ñande ypykue) táva Atyra pegua oho ka'aguý Ytũme oĩva oheka hagua tembi’u ha avei yvyra peteĩ tenda ivaiterívape, noguahẽihápe gueteri Nandejára ñe’ẽ, upépe umi mbajakuéra oho hapykuéri. Upémaro Hose okañy peteĩ yvyra guasu kupépe ha ojerure Tupãsyme ponoike avave ohecha chupe, ýrõ ojukáne hikuái chupe. Umi mbajakuéra oho hapykuéri hákaku araka’eve ndojuhúi chupe. Hose upepe oikytĩ pe yvyra ha ogueraha hógape, omba’apo hese ha ojapo ta’anga iporãitereíva, ha’eva ko’ag̃a Tupãsy Ka’akupe, ndojuhúi haguére chupe umi hapichakuéra aña. Upe rire Hose oiko upépe, oikuaa rupi Tupãsy oma’ẽha hese ára ha ára. Ojapo peteĩ tupão michimíva hakatu hetaiterei hapichakuéra oho hendápe omomorãvo hendive imba’ejerovia. Péicha oñepyrũ táva Ytũ rehegua. Ary 1765 pe tenda ojekuaava'ekue "Valle de Caacupé", ko ñe'ẽ Ka'akupe oike maymáva apytu'ũme (karaiñe'ẽme: "detrás del monte"). Upei pe tupão okakuaavéma ha opa 4 jasyrundy (abril) ary 1770-pe, gobernación del Capitán General de Granaderos Carlos Murphy (Charles Murphy), irlandés al servicio del Rey Carlos III de Epáña omotennde ramo guare, avei oñemosẽramo guare umi hesuitakuérape ñane retãgui. 4 jasyrundýpe ojeguereko Ka’akupe heñói hague. Virureko jekuaa Ko távape ojejapo ñandyry mbokajágui oikóva, mba’e he’ẽ ha avei chipa. Avei ojejapo opaichagua mba’apo pópegua (artesanía). Hákatu heta ve oĩ omba’apóva kokuépe ýro mymbakuéra rehegua. Oĩ hetaiterei omba’apóva vakapíre. Avei omba’apóva ñai’ũre (cerámica) opaichagua ta’anga, hetave oĩ ojapóva Tupãsy ha ambue ra’anga. Avei heta oĩ ojehekáva mba’ekuave’ẽme (ventas) oguahẽva Tupãsy ára (8 de diciembre) Vías de comunicación y transporte Oĩ ruta II ári, Mcal. José Félix Estigarribia, ohasáva pe distrito. Oreko avei ñu aviaciónpe g̃uarã. Ka'akupe oreko heta estaciones radioemisoras, canales de televisión ha servicio telefoníagua. Ka'akupe hembiapo Ka'akupepe opa ary ára 8 jasypakõime, heta avakuéra ijaty Tupão Guasúpe omomaitei haguã Tupãsy ára, upéva upe vy'a tenondegua tupão pegua Paraguáipe, ha upévarupi oje'e Ka'akupe ha'eha capital espiritual del Paraguay (Tupã rape itavusu Paraguáipe). Ha'e avei peteĩ táva oreko heta tavarandu, ko'ápe heta ojetopa tavarandu kuéra omba'apova vakapi ha plateria tapiagua, ha upe tavavo Lomape oĩ peteĩ pirograbado en madera reko (ta'anga ojejapóva yvyráre ojehapyhápe), ymaguive ojejapo ko'ãga peve. Tenda jehecha hag̃ua Kóva ome’ẽ ko távape hetaiterei techapyrã. Pe mba’e tuichavéva ha’e tupão guasu Virgen de la Inmaculada Concepción de los Milagros róga oguahẽame tapichakuéra hetaiterei hendágui omomba’e guasu hagua Tupãsýme. Ko'ãva oguatahápe oguahẽ ome’ẽ hagua ijaguije hesai haguére ỹro okuera térã oikoporãre hetãme. Tupão ykére oĩ avei Tupãsu Ykua, oje’éva hese oporomongueraha. Avei oguereko ysyry porã ikatuháme ojejahu piro’y asy arahaku jave. Ko’ãva ha’e ysyry Ytũ, omboja’óva táva Piribebuy-gui; Yakã Ro’ysã, Irala ha avei Ortega. Ikatu avei ojeho mba’ehejapyrã guasu (parque): Defensores del Chaco, Antonio Parquet ha Parque ecológico Lagorá. Oĩ yvyty Kavaju táva Tovatĩme, tapichakuéra omba’apohápe ombotapia hagua ko mba’e iporãmbajepéva (área protegida). Ko yvyty oguereko po tenda oikova’ekue ha’eño itáguigua, oje’e upégui umi pa’i franciscano-kuéra oma’e hague pe tendáre. Oguereko heta mombe’upy ha tembiasakue. Yvyty Cristo Rey avei oguereko heta mba’e, umíva apytépe oĩ peteĩ tape po’i ñande rupíva yvyty ariete oĩháme ñañembo’e hagua. Peteĩ ñembosarái hérava fiesta de Carnaval, oñeguahẽhame heta hendágui. Ko távape oĩ iporãitereíva techapyrã hérava turismo rural y de aventura. Mba'éichapa ñeguahẽ Tape hérava Ruta II rupive, ñasẽvo Paraguaýgui. Km. 48-pe jaikekuévo távape oĩ pe ojeheróra Kurusu Peregrino, pépe oñepyrũ avei tape ohóva táva Atyrá-pe. Ava hekorã Ko’ápe heñoiva’ekue Tte. José María Fariña, ha’eva’ekue peteĩ karai katupyry ñorairõ guasu jave (Guerra de la Triple Alianza). Mandu'apy Geografía del Paraguay - Editorial Hispana Paraguay S.R.L.- 1a. Edición 1999. Asunción Paraguay. Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN: 99925-68-04-06. Distribuidora Aramí S.R.L. Ehecha avei Virgen de Caacupé Joaju okapeguavandi Coord. geográficas e imágenes satelitales NASA, Google Colección de Fotos de Caacupé de Javier Martínez ==== Tembiapojegua: ==== alfarería, cerámica, kambuchi kuera, pire kuera (montura kuera, sapatúpe kuera, termos) , tenda jepyso ohechaukáva ta'anga kuera, akãngao kuera, cestería tyvi kuera karan mba'e me Paraguái tava Mbuyapey táva tetã Paraguáipe. Paraguái tava Pirãi pira Ñembyamérikapegua oikova ysyrýpe, ho'u so'o ha ambue pirakuéra. Pira Piraruku (Arapaima gigas), hérava avei paiche, pirauruku térã arapaima, ha’e peteĩ pira tuicha ojejuhúva juehepehẽ arapaima (Arapaimidae) ryepýpe. Oiko Peru, Ekuatóry, Pindoráma, Kolómbia, Venesuéla, Gujána, Suriname, Volívia, Tailándia ha Malásia y he’ẽme. Héra ou tupi-guaraniñe’ẽgui "pira" ha "uruku" (yvyra ojeipurúva icuhugui ha’ỹi oñembosa’y hag̃ua). Mandu’apykuéra Pira Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje () niko heko ypýkuri 23 jasyporundy 1985-pe, Paraguaýpe. Mbohapy angirũ hérava Arnaldo Miguel Valenzuela Sanabria, Paublino Carlos Antonio Ferreira Quiñónez, ha David A. Galeano Olivera –upérõ oñemoarandúva Guarani ñe’ẽme Instituto Superior de Lenguas, Universidad Nacional de Paraguaýpe- heta oñomongeta rire oguahẽ hikuái peteĩ ñe’ẽme omoheñói hagua peteĩ aty omba’apo hag̃ua avañe’ẽ ha Paraguái mba'etévare. Mba'éichapa heñói anamandaje Upe temiandu oikuaaukákuri hapichakuérape upépe oñemoarandúva, ha tetia'e ha katupyrýpe oñemoñepyrũ atymimi ojeporavo hagua jehupytyrã, aty rerarã ha upe ára oñemboajetahápe aty pyahu. Upe ára 23 jasyporundy 1985 pyharépe ojejapókuri motenondehararã jeporavo, peteĩ amandaje rupive. Ha upérõ avei oje’ékuri 30 jasyporundy pyharépe ojejapotaha aty guasu oñemboajévo 'Guarani Ñe'ẽ ha Arandu Anamandaje (Ateneo de Lengua y Cultura Guarani). Herarã ome'ẽkuri mbo’ehára María Elvira Martínez de Campos ha ojeporavókuri heta téra apytégui. Anamandaje jehupytyrã ojeporavókuri ko’áva: Ombyatýva'erã mbo'ekuaahára ha temimbo'e guaranimegua jekupyty, tetia'e ha tekojojápe; omba’apóva'erã guarani ñe'ẽ ha Paraguái mba'etévare ha upevarã ogueroguatáva'erã opaichagua tembiapo, ñepyrũrãme Paraguaýpe ha upéi mbeguekatúpe Paraguái retã tuichakue javeve; oikuaaukáva'erã hembiapo maymávape, tetãygua ha pytaguávape, ha upevarã oipurũva’erã ikatumíva guive (ta'ãngambyry, ñe'ẽ'asãiha ha kuatiahaipyre); ohekombo'éva'erã guarani ñe'ẽ mbo'ehararãme, osẽtava ohekombo'e ha ohayhukajey guarani ñe’ẽ ha Paraguái mba'etéva, mitã ha mitãrusukuérape. Ha peicha, upe ára guive ko’ága meve Anamandaje omba'apo kyre'ỹnte gueterei. Ko’ága hetáma ija ipype, ápe ha amoite Paraguái retã ruguáre. Anamandaje rembiapo rupive guarani ñe'ẽ ija karaiñe'ẽ ndive, Paraguái retã Léi Guasúpe. Mokõivéva ojoykére, peteĩcha. Upéicha avei, ko aty rupive guarani oike Tekombo’e Ñemyatyrõme. Ha péina, avañe’ẽ oñembo’ehápe Paraguái retã tuichakue javeve mitã ha mitãrusukuérape ha upéicha avei Anamandaje rupive heta mbo'ehararã oñemoarandu itávape, upéicha ko aty omba’apo Concepción, San Pedro, Cordillera, Guaira, Ka’aguasu, Ka’asapa, Itapúa, Misiones, Paraguari, Alto Parana, Central-Paraguaýpe, Ñe’ẽmbuku, Amambay, Kanindeju, Presidente Hayes ha Boquerón-me. Anamandaje remiandúpe oĩ avei guarani ñe'ẽ oñembo'eva'erãha maymávape oñemosãsosérõ Paraguái retã ha retãyguápe. Guarani hína tembipuru tekotevẽva ha ojeipurukatuva'erã oñemoarandu, oñemongakuaa hag̃ua Paraguái. Mitã oñemoarandúva ko’ága, iñe’ẽteépe, tuicha oñakãrapu’ã, ipy’arory ha ipy’aguasúma. Oikũmby ha hesakãma umi mba’e ome’ẽ ha ohesa’ỹijóva mbo’ehaópe. Hasypeve, ága ae ñañehekombo’e Guarani rupive. Kóva ko mba’e ha’ehína Anamandaje kerayvoty tuichavéva ha mbeguekatúpe oñemoañetéva ohóvo. Anamandaje ohuptyva'kue Ary 2007-pe Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje omboty mokõipa mokõi (22) ary ha, mokõipa mokõi ary ombotývo, Ateneo rembiapo ojepyso ha oguahẽma 100 távape, Paraguáy retã tuichakue javeve ha mboypýri avei. Umi mokõipa mokõi arýpe Ateneo-gui osẽma 22.000 Mbo’ehára Guarani, ombo’e ha omba’apokyre’ỹva ñane Avañe’ẽ rayhupápe. Umi mba’e ykére, ñamombe’ukuaa avei Ateneo-pe oñemboaranduhaguékuri Guarani Mbo’esyry Kuaa’ypy rupive 50 000 tapicha mbo’eharapyréva. Avei, oĩ 250.000 mbo’ehára ha mbo’ehararã rupi oñembokatupyryvéva’ekue mbo’esyry mbykymbykýva rupive. Iporã avei jaikuaa Ateneo-gui osẽhaguéma 805 mbo’ekuaahára Guarani. Ateneo heñói ha okakuaa ijehegui. Avave noipytyvõi chupe, ja’ekuaa uvei okápe oĩha omboykeséva térã ojukaséva Ateneo rembiapo; jepémo upéicha, ko atyguasuete hekoverosã, ha arandu ha tetia’épe oho tenonde gotyo ha hendive oku’e Guarani ñe’ẽ, oñembo’yjeýva, ojetyvyrovyróva ha kyre’ỹme oipykúiva hape tee, oguerahátava chupe yvate yvateve. Guarani imitãrusujey. Guarani ñe’ë pyahu ko’ága rupi ojehayhuetevéma. Avei, oïma Léi Guasúpe. Guaranígui oikóma Paraguay retä ñe’ẽ teete. Guarani oikéma avei tekombo’épe; upehaguére, heta mitã ha mitãrusu ohóva mbo’ehaópe --Guarani rupive-- hekove sãso, oñeñandu porã ha ovy’a mbo’ehaópe ha upe iporãvéva -Guarani rehe ae- oñemoarandu añetetéva hikuái. Opaite tenda rupi Guarani ojepuruvéma. Oĩma avei heta aranduka Guaraníme; ja’eporãsérõ, oĩma heta jehaipyre. Oĩma heta marandu castellano-gui oñembohasáva Avañe’ẽme. Upévare, oguahẽma ára jahechakuaávo Guarani ha’eha pe tembipuru oipytyvõtava hekopete oñemongusugue hagua Paraguáygui: mboriahu, tavy ha teko’asy. Upévare avei hesakãva’erã mbo’eharakuérape Guarani ndaha’eiha peteĩ mbo’erãmínte. Nahániri. Guarani hína pe tembipuru ha’evéva orekóva Paraguáy oipukúi hagua upe tape pyahu ha hekokatúva. Yma, ymave Guaraníme oñe’ẽva itavy ha ijuruky’a; ko’ága Guaraníme oñe’ẽva iñarandu ha ojehecharamo. Ko’ága hetáma oĩ tapicha iñarandúva Guaraníme. Guarani ñe’ẽ pyahu iñasãima Paraguay retã tuichakue javeve ha upéicha avei oñembo’e, oñemomba’eguasu ha ojehayhúma ambue tetã rupi. Guarani herakuãporãma ko yvy ape ári. Jaha jahaha gotyo (Argentina, Vrasil, Uruguái, Volivia, Tetãvore Joapykuéra, Kanatã, Francia, Alemaña, Epaña) jajuhukuaa tapicha arandu ohecharamo ha ohayhu añetéva Guarani ñe’ẽ ha Guarani reko. Guarani ñe’ẽ pyahu oĩ avei internet-pe. Hetaiterei mba’e ñane avañe’ẽguigua oĩ internet-pe. Oĩ avei umi tapicha iñaranduvéva he’íva hikuái: ñe’ẽ ija ha ijahetáva internet-pe, hekove pukúta. Aipórõ ja’ekuaa Guarani ñe’ẽ pyahu hekove pukutaha. Hetaiterei tenda niko oĩ internet-pe imandu’áva ha omomba’eguasúva avañe’ẽme, umíva apytépe Ateneo rendatee ha’eva: www.ateneoguarani.edu.py. Avei, ndahi’aréi Guaranígui oikohague Corrientes, Argentina ñe’ẽ teete; péicha avei, ko ary 2007-pe oiko avei ichugui Mercosur ñe’ẽ, castellano ha portugués ykére. Opa ko’ã maba’e ohechauka mba’éichapa Ateneo rembiapo rupive, Paraguáype, ojehupyty hetaiterei mba’e avañe’ẽ momba’eguasuvévo. Moõguipa oñenohẽ marandu Wordpress Wikipedia in Guarani Avañe'ẽ ÑE'ẼPOTY GUARANÍME - POESÍAS EN GUARANI 1. Juan Manuel Avalos(Kangue Herrero) Oje'e heñoihague 1840-pe, Aguai’y, Karapeguápe. Ndaha'éi ku ojekuaaporãmbáva hekovekue. Ojeherova'ekue "Kangue Herréro". Oike avei Ñorairõ Guasúpe oipysyrõvo ñane retã. Hembiapo ojekuaavéva ha'e "Che lucéro Aguai'y". CHE LUCERO AGUAI’Y I Che áma che señora Ndajuhúi ndejoguaha Péina amo nde tyvyta Yvágare oñepinta II Che áma che señora Ndajuhúi ndejoguaha Nde resa ojajái jajái Ni lucero nombojojái III Arai morotĩ poty Opaite chembyesay Che lucero Aguai’y Ombojojáva kuarahy IV Neporã ha nepotĩ Rehesape ha remimbi, Opa ojeroky roky Che lucero Aguai’y. V Toiko aipo ñorairõ Tove cañón tokororõ Nderehe che korasõ Che rekove jepe toso VI Toñehẽ pe che ruguy Tosyry che resay, Esperanza taipoty Che lucero Aguai’y VII Itriste ha ñambyasy Oikekuévo kuarahy, Ambojoja máske che sy Nderehe che tupãsy FIN........... 2.Félix Fernández Heñoi'akue Itauguápe, 1897-me. Imitãrusu guive ohai ñe'ẽpoty guaraníme. Ha'e avei Guarani ñoha'ãnga (teatro) moñepyrũha. Ohai: "Cerro Kora", "Ñasaindýpe", "Reservista purahéi", "Vy'a'ỹ jave", "Nde ratypykua", “Tupãsy Ka'akupe", "Cherendumi María Ana". NDE RATYPYKUA I Epukavymína mitãkuña che mborayhu jára Tahechajey nde juru mboypýri nde ratypykua Nde rova yképe ikuãme oikutuva’ekue Ñandejára Ha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua II Ka’aru pytũ jasy tomimbi nde rova mbytére Ha tory rupápe toñoñañua ñane mborayhu Tuka’ẽ ra’ãvo oñondivete tojeity ojuapére Tojahu hikuái nde ratypykuápe upe ka’aru III Epukavymína mitãkuña chepy’ara’ãva Hoy’umisetéko ipepo paráva upe ñahatĩ Nde ratypykuápe guare ymínte oipy’ajukáva Ha ipepo akãmínte omoakỹsete mokõi panambi IV Nde rova yképe ikuãme oikutuva’ekue Ñandejára, Ha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua, Repukavymírõ mitãkuña che mborayhu jára, Taropurahéi nde juru mboypýri nde ratypykua. 3. Emiliano R. Fernández Heñoi'akue Yvysunu, Guarambarépe, ary 1894-me. Itúva herava'ekue Silvestre Fernández ha isýkatu Bernarda Rivarola. 1914 guive ohai iñe'ẽpoty. Oho oñorairõvo ñane retã rayhupápe Chako ñorairõme. Upe ñorarirõ aja, ary 1934-me, omendákuri María Belén Lugore. Omanókuri 15 jasyporundy 1949-me. Ohai: "Adios trigueña resa yvoty", "Ahakuetévo", "Aháma che chína (che la reina)", "Alborada (en tu ventana)", "A mi florcita del Paraguay", "Causa neñaña", "Paraguaýpe del Paraguay", "Ko'ápe che avy'ave", "Concepción jerére", “Che lucero ñemimby", "Chepochýma nendive", "Despierta mi Angelina", "En tu ventana", "Guavira poty", "La cautiva", "La útlima letra", "Nde juru mbyte", "Noches del Paraguay", "Ñesũháme", "Oda pasional", "Primavera", "Pyhare amangýpe", "Retén-pe pyhare", "Rojas Silva rekávo", "Salud che paraje-kue", "Siete notas musicales", "13 Tujutĩ", "Yvapovõ poty", ha heta ambue ñe'ẽpoty. 13 TUJUTĨ I Che Papoapy regimiento Tamoñarómente ojekuaa Fortín Nanawa che campamento La muralla viva oje’eha II Na tahupimi mano a la viséra Ha tambojoja che mbarakami Amongaraívo Nanawa trinchera Taropurahéi 13 Tujutĩ III Aropurahéita regimiento trece Nanawa de gloria jeroviahaite Ha ityvyrami regimiento siete La muralla viva mopu’ãhare IV Ro’atamahágui tesaraietépe Peteĩ ko’ẽme roñeñanduka Roheja hagua ore ra’yrépe Pedestal de gloria oma’ẽ hagua IX Modelo ore pópe Tujutĩ ore réra Mitã’i pyatã lampinokuete Guyra ha yvytu oñesũpehẽva Ore rovasávo ohasa jave X Oikove pukúva mante ogueroviáne Regimiento trece rapykuereta Ha létra de óropema ojeguáne Historia pyahu ko’ẽramogua XI Reínte Bolivia heko ensuguýva Ndohechamo’ãi y Paraguay Oĩ haperãme ipopía rasýva Trece Tujutĩ kavichu pochy XII Kundt-ko oimo’ãnte yvypyro Ojuhúta ápe pire pererĩ Ha ojepo joka gríngo tuja výro Nanawa rokẽme ojoso itĩ XIII Oguahẽ jave 20 de enero Iko’ẽha ára vierne rovasy Ohua’ĩva’ekue a sangre y fuego Oikepávo ápe ña Boli memby XIV Ko’ẽtĩ guive ore retén dos-pe Kundt rembijokuái ndikatúi oike Osẽgui hapére Rodolfito López Mboka’i ratápe ohovapete XV Umi 105 ipo apenóva Mbohapy hendáguio ihu’u tata Hechapyrãmi tatatĩ ojapóva Ñu ha ka’aguy osununumba XVI Ñahendurõhína guyryry oikóva Ndaja’eivoi jaikovetaha Ndaipóri rupi ipy’a opopóva Tape ndojuhúiva tembiguái ava V Oreave avei paraguayetéva Soldado ja’érõ urunde’ymi Ndaha’éivante rojalavaséva Noroikotevẽi ñererochichĩ VI Mi comando Irra hendive Brizuela Mokõivevoi aña mbaraka Ha el león chaqueño ijykerekuéra Mayor Caballero ore ruvicha VII Cachorro de tigre suele ser ovéro Mácho ra’yre machíto jey Oime kuatiápe 20 de enero Peneñongatu peẽ mbohapy VIII Oimeveva’erãku ore raperãme Ore ra’ãrõva laurelty pyahu Ojupi hagua umíva ru’ãme Regimiento trece oñekuãmbopu XVII Ipyahẽ cañón ndosovéi metralla Jáma mboka’i ha yvate avión Ha ni upevérõ ndoku’éi muralla Omoĩva’ekue Quinta División XVIII Ñane tĩko’õ oúvo yvytúre Cañón ha mboka ratatĩ nengue Ha ojo’a ári jahecha pe ñúre Inevujoa Boli re’õngue XIX Ava’i akãngue ko’ápe ha pépe Akãverakuéra omosarambi A lo chirkaty machéte hãimbépe Ikokuepeguáicha lo mitã okopi XX Péichane voi aipo añaretãme La mba’epochy ifunción jave Ohecha, ohendúvamante ogueroviáne Nanawa de gloria fárra karape XXI Otro pitopu Nanawa de gloria Héra opytáma mandu’arãmi Oscribí chupe ipyahúva historia Tamoñarõkuéra Trece Tujutĩ XXII Tuguyeta apytépe ou la victoria Regimiento trece-pe opukavymi Ága ikatúma he’i la historia Ndopamo’ãiha raza Guarani XXIII Na taje’encuadrá mano a la viséra Ha tamondoho che puraheimi Amongaraíma Nanawa trinchéra Ha che Regimiento Trece Tujutĩ XXIV Fortín Nanawa che campamento La heroica Quinta che División Número Trece che Regimiento Ha solito el uno che Batallón. 4. Manuel Ortiz Guerrero Heñoi'akue 1893-pe, Villarrica-pe. Kuruvai ojapyhy’akue hete imitãrusúpe. Ohai: "Surgente", "Nubes del Este", "Panambi vera". Omanókuri Paraguaýpe, ára 8 jasypo 1933-pe. PANAMBI VERA I Panambi che raperãme Resẽva rejeroky Nde pepo kuarahy’ãme Tamora’e añeñotỹ II Nde réra oikóva ku eíra saitéicha che hay’okuápe Ha omohe’ẽva chéve amboy’úvo che resay Ku ñuatĩndy rupi ñu ka’aguýre ñemoñahápe Iku’ipáva che ánga che pópe huguy syry III Reguejy hagua che pópe Aikóva anga romuña Ha torýpe torypápe Che áripi rehasa IV Panambi ndéichagua Tupã rymba poku oime iporãva Resẽ yvytu ndive che yvotytýre ndesaraki Remimbivérõ ko che resápe remimbipáva Tove mba’éna nderapykuéri tañehundi. 5. Francisco Martín Barrios Heñoi'akue San Juan Bautista-Misiones-pe, ary 1893-pe. Ijoyke’ýkuri Agustín Pío Barrios (Mangore). Hendive oikundaha tetã ambue Amérika ha Europa-gua. Heta ary oikojepe Brasil-pe. Ha’e avei upe omoñepyrũ’akue ñoha’ãnga Guaraníme. Omano Paraguaýpe ary 1939-pe. Ohai “Mariscal López”, “Tupãsy Ka’akupe” ha upe iporävéva ha’evahína “Che kuãirũ resa”. CHE KUÃIRŨ RESA I Mba’eguasuetéko ko che akãme oikéva Ajepy’apy ha ndavy’avéi Che ke ha che páype nacherendavéi Ndaikuaaivoínte ko chéve ojehúva II Kyhápe añeno jahechápa ake Ha mantérei añemyatimói Chepijohapa, che’yuhéi, cheremói Ha ambojopyru kyha ha inimbe III Asẽ ajeity ku kapi’ipépe Che po mokõivépe añemoakãngyta Mbyja oĩháicha entéro aipapa Jahechápa upéicha apyta akemi IV Ha pe che resa ikãmbarei Oimentevoi ko che akã ojo’óva Ku kuãirũ resáicha cherehe oikóva Ñaimo’ã ohapýva pe che korasõ V Kokuehe aháma ahecha pa’i Hi’ãitégui upérõ añemombe’u He’imínte chéve “Reporohayhu Pohã Paraguáy emendavoi” VI Upévako hína pe chéve ojehúva Tupãsy memby chemoakãnundúva Ku oguatakuévo pehechánga’u Ha’ete ipepóva ko anome’ũ VII Yvoty oĩháicha okukúi hapépe Pe humby otytýi, pe hesa omimbi, Ha ñane enkantáva omymýiva ohóvo Ikamisa guýpe mokõi jeruti VIII Hague rokyũmba pe hova yke Hetyma kyrỹi porãite guasu Ikambuchimípako pe ijuru Ha’érõ ichupe “Ta’u che eirete” IX Apoi nde ári yvytu pepo Che ñe’ẽnguemi tohendu ha’e Ko che mba’asy che resa rupi oike Ha che korasõme ojehaitypo. 6. Ramón Silva Heñoi'akue Takumbu, Paraguaýpe, 1954-me. Ary 1993-pe, oiko chugui Licenciado Guarani ñe’ẽme UNA-pe. Ohaíma heta aranduka, péicha: "Hovere vere", "Tangara tangara" ha "Arandu ka'aty aty". PYHAREPYTE LUISÕ NDIVE Pyharepyte Ho’ysãvy Arapoteĩ oñakãity Itĩndy, oñeno, oke Jasy akã guasu Resa pytã sa’yju rurupa Opu’ã, ojupi Ovu, ovu okaputarõguáicha Ijapu’a hendy, ojupi oho Arai hũ hapykuéri Oipyho Ojoko Oikarãi ipepo sarambi Volicho’ípe lo mitã Hoy’uventehína guári Che ajeréma che róga gotyo Topytánte ha’ekuéra Pyharepyte Aguata che año peteĩ Ka’utõre purahéi amboveve yvytúre Tuñe’ẽ amyasãi tapére Ha upeichaháguinte Jaguakuéra oñarõmbajoa Oñarõ kyhyje Oñaro agui Ju’ikuéra ayvu okirirĩmbaite Tapepo’i rire káncha mbytépe Ahendu Sapukái po’ívaicha Guahu guasu che añuã Amondoho turuñe’ẽ Purahéi opa’ã Amokõ tendy Pirĩ ojupi mbeguemi che retymáre Napenaigua’u Aguata mbegueve Upéi ahechámakatu Ahechámakatu Mba’ehũ guasu ojapajeréiva Opyta, cherechávaicha Oguapy ñeno Hesa guasu Hesa po vera hendy sa’yju Yvytu ro’ysã peju po’i Che rova heréi Che aho’i nero Amaña che jerére Mavavéva ndaipóri, che añoite Añemondyinunga Amokõ tendy ha opa’ã che hay’ópe Chepytỹ Añembotavy Chéko karia’y ndaipóri kyhyje Mba’éguipiko akyhyjéta Amaña yke Jaguánteko ha’e chejupe Aturuñe’ẽ teĩteĩ Aguata mbegue kyhyje Aguata mbegueve Añemboja Mba’ehũ guasu cherechávaicha Opo Opu’ã Apyta Ou Jaguaita hapykuéri Ajera, ajera Oúko Cheruguaitĩta Oñemboja Ohasase che rakãmbykua rupi Amboty Chepirĩmbaite Ojupi to’ysã ratã che retére Ajetyvyro Aguatase Cheratãmbaite Che py oñeñapytĩ yvýre Apukase Cherasẽse Añanise Akuaruse Asapukaise Che resa osẽ okápe Che pytuhẽ Che ñe’ã operere, opopo, osẽse, okapuse Añembo’e Luisõ ojekyty che kasõre Ajeraite Ambovu kamisa lómo Pejeíke che rapégui Ajapyhara ñanandy Ha’a Apu’ã Apo Aike che rógape Chararápe Mbururúpe Añemombo che rupápe Chekane’õ sororo Tuichaiterei añemondýi. 7. Carlos Miguel Jiménez Heñoi'akue Pilar-pe, 1914-pe. Imítame ováma Paraguaýpe ha upéi oikókuri Buenos Aires-pe, upépe oikuaajepe José Paraguaýpe Flores, Emilio Bobadilla Cáceres, Félix Pérez Cardozo ha Agustín Barboza-pe. Omano Paraguaýpe ary 1970-pe. Hembiapoita apytépe oĩ: “Alma vibrante”, “Golondrina fugitiva”, “Mi patria soñada”, “Muchachita campesina”, “Flor de Pilar”, “Che yvoty mombyry”, “Okarayguami akä sa’yju” ha “Punta karapãme Serrato ndive”. CHE YVOTY MOMBYRY I Che angapýgui aipo’o Ko’ã mborayhu poty Ha péina yvytu pepo Nde ári ohomíma oity Hypy ha Heta che’ahõ ñemi Hendivekuéra oveve Oho nemyangekoimi II Nde rerami ombojegua Nde Sofía, che ñe’ẽ, Ha’eñónte omohe’ẽ Che purahéi poriahu Ága oime che mborayhu Ichupe omongarai Che kuãirũ rehe ohai Mandu’a ombopyahu III Ne korasõ rovetã He’ihaguéicha nei Ani remboty hatã Jazmín ryakuãvurei Mitãkuña Paraguái Reko marangatumi Che rekove oikarãi Ne pore’ỹ kirirĩ. 8. Sabino Giménez Ortega Heñoi'akue Tovatĩme, 1947-me. Itavapevoi oñepyrũkuri oñemoarandu, upéima avei Paraguaýpe. Oiko ichugui Guarani ñe'ẽ mbo'ehára IDELGUAP-pe. Ohai ñe'ẽpoty Guaraníme osẽva heta arandukápe, péicha: "Y ahora la palabra", "Poesía Taller" ha "Poesía itinerante", mbohapyve Taller de Poesía Manuel Ortíz Guerrero rembiapokue. Omba'apo pukoe Cardinal-pe, upépe are omotenonde tembiapo iñasãiva ko'ẽ jave, hérava "Paraguáy mba'apohára rapére". CHE RU TUJAMI I Aichejáranga che ru tujami nekane’ö’ỹva Ejúna ko’ápe ko che renondépe torohechami Péina aguereko che ñe’ä poty nemba’eräitéva Ejapysaka ko che remiandu ndéve tajykýi II Mba’apópe oikógui umi nde jyva hajyguesëmbáma Ha nde po pire iñanambusúva che ru tujami Umi nde ati’y kuarahy rata ohapy asýva Ága oikotevëma arapytu’u che ru tujami III Ha upevarä péina nde ra’y akakuaapáma Ága chehaitéma ajepytasóta che ru tujami Tove taraha nde rapykuere ku techapyräme Chéveko hi’äma agaite guivéma repytu’umi IV Aguyje che ru, che ru tujami nekane’ö’ỹva, Nde poyvi araháta ko che pyti’ápe tomimbirei Tove kuarahy tohapy avei che pire ikyrỹiva Rombotuichahávo ajepytasóne che ru tujami. 9. Miguelángel Meza Heñoi'akue Ka'akupépe, 1955-pe. Oñemoarandu ypy itávape, ha upéikatu oñepyrũ oikundaha ñane retã mba'apo ha kuaamive rekávo. Oike avei Taller de Poesía Manuel Ortiz Guerrero-pe. Ohai: "Perurima rapykuere" ombyatyhápe heta káso Perurima rehegua. Oguereko avei peteĩ ñe'ẽpotyryru (poemario) hérava "Ita ha'eñoso (Ya no está sola la piedra)". Ita ha'eñoso-pe Miguelángel Meza ohupyty Guarani pytu ypy, oguahẽ Guarani rekoitépe, ipypukuvehápe. Péva ha’e hembiapo oñemomba'eguasuvéva. MIMBY Che ha’e pe mimby Aikova’ekue yvytúrö Asyryry Oiko chehegui mbói Tendy rapére aguejývo Amýi, aku’e Ajapajeréi y ra’änga ndive ha apo Ahasávo yvyguýre Oikytï che syva takuapi Oje’o y’apenu Ha apararä kambuchi Ha aperere yvu rape purahéi Tasë peteï kuápe, Chejopy Tasë moköi kuápe, Chejopy Tasë mbohapy kuápe, Chejopy Tasë irundy kuápe Chejopy, chejopy, chejopy Mimby Takuára kusuvi ondyvúva Mimby Ita morotï rysýi moköi Omoakä karai turuñe’ë ñe’ëndy Che ha’e pe mimby Inimbo ahejáva ka’aguýre Mandyju añuäva ypype Mimby Yvyty omboryrýiva kyse Pyhare, ñasäindy, yvy, y Yma, ko’ága, ko’ërö Chepype aikéva, chejehegui asëva Che ha’e upéva Upe Mimby 10. Susy Delgado Heñoi'akue San Lorenzo-pe, ary 1949. Ñe’ëpapára katupyry ohaíva Guarani ha España ñe’ëme. Oñemoarandúkuri Universidad Nacional de Paraguaýpe-me, oikohaguépe ichugui kuatiahaihára (periodista). Avei oñemoarandu’akue Universidad Cumpletense de Madrid, España retäme. Ohai kuatiahaipyre “Hoy” ha “La Nación” umívape. Iñe’ëpoty ohupytýma heta jopói ñane retä ha tetä ambuépe. Ohai: Ñe’ëpotyryru “Tesarái mboyve”, “Tataypýpe”, “Algún extraviado temblor”, “El patio de los duendes” ha “Sobre el beso del viento”. KUÑA I Kuña... Kuña, mitä, mitäkuña, mitäkuñami... Kuña, kuña, kuña, Kuña, kuñataï... II Mitäkuña guata koni Mitäkuñami Resa vera, kupy po’i, Guata jegua, Saraki, pirumi, Jeroky tarova, sarambi, Mitäkuñami... III Epu’ä, tereho, Nde pya’e ehuguaitï Nde reko kakuaa Nerenóima hikuái, oipotáma hikuái Nekuñambásapy’a, Mitakuñami IV Kuña, kuña, kuña, Kuña, kuñataï... Haimete nemitä gueteri... Epu’ä ehuguaitï Nde reko kuñaite, Háime háime kuña, Mitakuñami... 11. Lino Trinidad Sanabria Heñoi'akue Pedro Juan Caballero-pe, ary 1934-pe. Ha’e avei ñe’ëpapára ohaíva Guarani ha españa ñe’ëme. Imitärusu guive omomba’eguasuva’ekue ñane avañe’ë ha upeichahápe omyasäi ñane retä ha tetä ambuére ñande reko Paraguáy. Oñemoarandu Guarani ñe’ëme Instituto Superior de Lenguas, Facultad de Filosofía, Universidad Nacional de Paraguaýpe-me. Omoheñói ambue tapicha ndive heta aty, péicha: Autores Paraguayos Asociados (APA), Sociedad de Escritores del Paraguay ha Centro Paraguayo de Investigación Lingüística (Cepail), avei oï ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI-pýpe. Umi hembiapo poräita apytépe jajuhukuaa: “Platero ha che”, “Ñane ñe’ë Guaraníme”, “Taruma poty”, “Mitämombe’u” ha “Polisíntesis Guarani”. ÑANE ÑE’Ë MBA’ERÄ I Che ñe’ägui otykýma eiretégui he’ëvéva Ñe’ëmi che arekóva aretéma anohëse Rasaite amomorägui avañe’ë ijukyetéva Sapukáipe che ha’éva yvytúndie toveve II Jahechápa noguahëiri mombyrýva oïháre Ñane retäygua resáre tohecha iporäha Ichuguikuéra ku oiméne okañýva, ndoikuaáire Hetave noñembo’éire Guarani yvotyha III Ymavénte ikangýva yvytu ndepejuhára Ajevénte opa ára ndojehayhúi mamove Péina ága ahecháma mbarete ne ñe’ë jára Hatänguére oñeha’äma Guaraníre iñaröve IV Nderehémante he’íne “Guarani ndejukyetéva” Péva che ahayhuetéva oikuaáramo huguy Jahecháma ipohýiva itanarä tuichaitéva Petỹ hügui irovéva gua’umi nanemoväi. 12. Rudi Torga Heñoi'akue San Lorenzo-pe, ára 19 jasyköi 1938-pe. Heratee ha’ehína Gabino Ruíz Díaz Torales. Ohai guarani ha españa ñe’ëme. Oñemoarandu Escuela Municipal de Arte Escénico-pe ha upépe heñói imborayhu ñoha’ägáre. Omoheñoi’akue iñoha’änga aty hérava “Teatro Estudio Libre”. Omotenonde Dirección de Cultura Popular ha upéi Dirección General de Investigación y Apoyo Cultural Ministerio de Educación y Cultura-pe. Ohai heta ñoha’änga ha umi iñe’ëpoty ijaty peteï ñe’ëpotyryrúpe hérava “Mandu’arä”. MANDU’ARÄ I Aimo’ägui ndera’e che mbujako’ë Aju péicha rohayhu ne kuñakataï Ha nde pópe, yvotýicha, Che rekove amoï II Upéinte iñypytüsapy’a pe ára Ñane mborayhu jajái iñasäihague Ha che ñe’äme oguejy, Chemopirïmbáva pyhare. III Mba’ére ojuavy Pe mborayhu rape Ha opyta tyre’ỹ Oñoirümirängue Ko’ága mombyry Oho vy’apavë Rasáva hesaite Ñanendive IV Rohechájepi che képe pyharekue Ñambopotýrö ojupe ñane kunu’ü Ha che páype upéi ko’ýte rohechase Añandu. 13. Félix de Guarania Heñoi'akue Paraguarípe, áry 1924-pe. Heratee ha’ehína Félix Giménez Gómez. Guarani ñe’ë Mbo’ehára ha ñe’ëpapára ohaíva moköive ñane ñe’ëme. Omoheñoiva’ekue heta Guarani rayhuhára aty, umíva apytépe Instituto de Lingüística Guarani del Paraguay Mbo’ehára katupyry Reinaldo Julián Decoud Larrosa ndive. Avei omoheñói Centro Paraguayo de Investigaciones Lingüísticas, ojekuaavéva Cepail-ramo. Oikundaha ñane retä tuichakue javeve ha avei oikojepe heta ary ambue tetä Europa-pegua rupi. Ohai: “Tuju nde’aho’i che retä”, “Tojevy kuarahy”, “Pétalos” ha hetaiteve ambue. TOJEVY KUARAHY Arai Ijaty Ha ombogue Kuarahy. Yvytu Oipeju Oipete Isaraki Oguejy ha ojupi Yvy ape Omocha’ï ¡Ha pirï ojaho’i che ñe’ä! Ojera ñembyasy Ñeko’öi Chejopy Tesay ijavo’ói Chemyakỹ Yvága ipochy Hendyvu oity Hendy Ha overa Otiri Ha ojeka Ysyry Havu’ä Oguejy Ha opu’ä Hembe’y- Pe oheja Yty Ha apa’ä. Ha oipyhy Morombi Oikytï Tekove Ohapy Ha omopë ¡Ombogue angapyhy! Ñande yvy Ñembyasy Ojaho’i Topa Kirirï Pyti’a Ñemirï ¡Ñapu’ä Tavaygua Jaipeju Arai ky’a Jajoko pytü Ha ro’y Ñamombi Amangy Vai...! Tosoro Ñe’ỹrö Ha ate’ỹ Toso Tove Tojuasa Jyva... Tojoapy Mbarete joja Jaipeka Pyhare, Tako’ë. ¡Tojevy kuarahy!. 14. Pablino Gómez Vera Heñoi'akue Arroyos y Esteros-pe, ára 22 jasypoteï ary 1960-pe. Itúva héra Juan BenignoGómez ha isýkatu Delia Ramona Vera de Gómez. Oñemoarandu Benjamín Aceval, Coronel Oviedo ha itáva Arroyos y Esteros-pe. Upéi imitärusúvo ou Paraguaýpe ha oiko ichugui Guarani ñe’ë mbo’ehára ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme ha avei Instituto Superior de Lenguas Universidad Nacional de Paraguaýpe-pegua.Omba’apo ATENEO-pe sämbyhyhára ha mbo’ehára ramo ha upeichahápe oikundaha ñane retä omyasäivo ñane avañe’ë. Ohai heta ñe’ëpoty Guarani ha españa ñe’ëme avei, ombyatýva peteï ñe’ëpotyryrúpe hérava “Kunu’ü Roky”. SAPATU PYAHU I Che ru ogueru Sapatu pyahu Oipota amonde Ani chero’y II Arohoryete Avy’aiterei Arosapukái Ha chejurujái III Amonde mbegue Ajokua atä Kyhyje aguata Añepysänga IV Ndaipe’asevéi Chembopyrasy Ijapiru’a Chepyta piro V Pysä sarambi Iñakuruchï Otytyjehýi Nacherendavéi VI Pya’e aguapy Hasyeterei Cherasë soro Nakirirïvéi VII Jepe chejopy Añembesu’u Ndaipe’amo’äi Sapatu pyahu 15. Carlos Cleto Cañete Heñoi'akue Itakuruvi de la Cordillera-pe, áry 1943-pe. Ñe’ëpapára katupyry imitä guive oñanduva’ekue mborayhu ijojaha’ỹva ñane ñe’ë Guaraníre. Oñemoarandu itávape ha upéi ikaria’ývo ouva’ekue oiko Paraguaýpe. Oike oñemoarandu Escuela Municipal de Arte Escénico-pe ha upépe avei oñepyrü oike ñoha’änga atýpe. Ohai heta ñe’ëpoty Guarani ñe’ëme ha’evoi omyasäiva’ekue ñane retä tuichakue javeve ha avei ambue tetä rupi. ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme heta tembiapo porä ojapo. Omoheñói ha omotenonde kuatiahaipyre “Paraguái ñe’ë myasäi”. Ohai “Takuare’ë potymi”, “Chakoréva ñande ru”, “Ñu kañy mba’e poty” ha heta ambue. GUARANI RÓGA PYAHU I GUARANI RÓGA pyahu omo’äma kuarahy Ha iguýpe ñandeaty hetaite umi peky Ñambo’e ñamoarandu hesakäne haperä Jahayhu ñane retä Paraguáy jarohory II ATENEO rogaguy Guarani mba’e pyahu Mba’apógui hokypu oikuaáma tetäygua Ñepi’ä ikuatia ipotïva popyhy Anichéne jajevy ñane irü amo Tupä III Ñamoirüke mbaraka tä, tä, tä guaraniete Arpapúpe hendive néike néi japurahéi Vy’apópe ojopohéi tahyapúke tetia’e ATENEO topayve ñambogue ñande yuhéi IV Ha py’ỹike jajohéi typeípe jaiguyru GUARANI RÓGA pyahu ojopóiva pe Tupä ATENEO ja’eha rogaguýpe ñandeaty Paraguáy jarohory tahesäi tokakuaa (Homenaje al ATENEO, por la inauguración de su local llamado GUARANI RÓGA) 16. David Galeano Olivera Heñoiva'ekue Paraguaýpe, ára 18 jasykõi ary 1961-pe. Itúva héra Abdón Galeano Benítez (+) ha isý Delia Olivera de Galeano. Oñemoarandu Paraguaýpe. Oiko ichugui Guarani ñe’ë mbo’ehára Instituto de Lingüística Guaraní ha ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme ha avei Instituto Superior de Lenguas Universidad Nacional de Paraguaýpe-pegua. Omba’apo ATENEO-pe, sämbyhyhára ha mbo’ehára ramo ha upeichahápe oikundaha ñane retä omyasäivo ñane avañe’ë. Ohai ñe’ëpotymimi Guaraníme, ombyatýva peteï ñe’ëpotyryrúpe hérava “Temiandu Pytu”. MAMÓIKO REIME I Mamóiko reime Kirito. Roheka yvate ha ndorohechái, Amaña Tupão ryepýpe ha nereiméi, Aporandu che angirũme ha nandekuaái. Roheka, roheka ha Peichavérõ jepe, ndorojuhúi. Mamóiko reime Kirito II Aipóna oguahẽ ne aramboty Ha nde nereiméi Ñorairõ, kate, tesarái, Pirapire, tarova, Ko’ãva nemyengovia Mamóiko reime Kirito. Aipóna oguahẽ ne aramboty Ha nde nereiméi III Che rapichakuéra oñembosako’íma Ayvúpe reñeha’ãrõ Guari, tembi’ueta, jopói hepyete, Ka’u, tyguatã, jerovia, Peteĩ hendápe imbaretejoa. Ñembyahýi, sogue, tyre’ỹ, Mba’asy, kyhyje, Yty ramoguáicha ambue hendápe oime ojo’apa Mamóiko reime Kirito. Che rapichakuéra oñembosako’íma Ayvúpe reñeha’ãrõ. IV Ndaupeichaiva’ekue. Tuicha iñambue ore rekove. Nde niko heta reguata ha heta rejapo, Oparupirei reju ha reho mba’everõguáicha. Mba’éichapiko, nde, péichaite peve Rejepokuaa porãite, Hasyetépiko oréve, ko’ága, rohapykueho... Ndaupeichaiva’ekue. Tuicha iñambue ore rekove. (22 jasypakõi 1988) Fuentes Ohai David A. Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ Haipyre oñemohũvéva Kėdainiai ha Ketáiñai oĩ ko táva tetã Lituaniape, tetãvore Kaunas-pe. Oĩ ypýpe ysyry Nevėžis. Oĩ po tupao, mokõi sinagoga ha peteĩ minaret táva Kėdainiai-pe. Oikovéva: 31.224 Lituaña táva 2007 - ary Oararecha'akue Omano'akue Oscar Safuan - 28 jasypo Edda de los Ríos - 13 jasypoteĩ Joaju ...2006-2007-2008... Jasyteĩ () Arapapaha Gyregoriopegua jasy peteĩha (1). Joaju Jasyteĩ Jasykõi (), Arapapaha Gyregoriopegua jasy mokõiha. Joaju Jasykõi Jasyapy (), Arapapaha Gyregoriopegua jasy mbohapyha arýpe. Joaju Jasyapy Jasyrundy () ha'e Arapapaha Gyregoriopegua ijasy irundyha arygua. Orekóva 30 ára. Joaju Jasyrundy Jasypo () ha'e hína jasy poha arýgua upe arapapaha Gyregoriopegua ipype ha oguereko 31 ára; hákatu Rróma arapapahápe Maius ha'e akue jasy mbohapyha, jasyteĩ ha jasykõi opytágui ary ipahápe. Tembiasa Ára 1 jasypo ary 1886-pe, táva Chicago-pe (Tetã peteĩ reko Amérikagua) oñepyrũ peteĩ tembiapo jokoha guasu ojeruréva 8 aravo omba'apo hag̃ua, ára ha ára, imba'apohápe, ha upévare ojeporavókuri 1 jasypo Mba'apohára Ára, ojegueromandu'ávo umi mba'apohára ojejukava'ekue. Epáña retãme, Sy Ára oñemboarete peteĩha arateĩ jasypógui, ha ambue retãme Amérikagua oñemboarete arateĩ mokõiháme jasypógui. El Salvador, Guatemala ha Méhiko omboarete 10 jasypópe, ha Paraguái retãme oñemboarete 15 jasypópe, Volívia oñemboarete 27 jasypo ha umi Karíve retãme (República Dominicana ha ambuéva) oñemboarete arateĩ pahaguépe jasýgui. Nikaraguape oñemboarete 30 jasypópe. Ára 3 jasypo oñemboarete Ñemomarandu Hekosãsóva Ára, ONU rupive. Ára 5 jasypo oñemboarete Oporomomembýva Ára. Ára 5 jasypópe Hapõ retãme oñemboarete Mitã Ára. Ára 14 ha 15 jasypópe oñemboarete Paraguái hekosãso ára. Ára 15 jasypo oñemboarete Ñemoñare Ára, ONU rupive. Ára 15 jasypo oñemboarete Méhikope ha Kolombia avei upe Mbo'ehára Ára. Ára 24 jasypo ary 1822-pe ojejapo upe Ñorairõ Pichincha táva Quito-pe, ha oñemosãso Ekuator. Ára 25 jasypópe oñemboarete Afrika Ára, ONU rupive. Ára 25 jasypópe oñemboarete Argentina retãme upe Jasypo Ñemopu'ã omoñepyrũ Argentina. Ára 31 jasypo oñemboarete Petỹ'ỹ Ára, ONU rupive. Mandu'apy Joaju Jasypo Jasypoteĩ (), ha'e hína jasy poteĩha arýgua upe arapapaha Gyregoriopegua ipype ha oguereko 30 ára; hákatu Rróma arapapahápe Iunius ha'e akue jasy irundyha, jasyteĩ ha jasykõi opytágui ary ipahápe. Tembiasa Ára 5 jasypoteĩ, ojegueromandu'a Tekoha jeporu porã ára. Ára 17 jasypoteĩ ojegueromandu'a Túva Ára ku El Salvador ha Guatemála retãme. Ára 19 jasypoteĩ ojegueromandu'a Túva Ára ku Kolómbia retãme. Ára 20 térã 21 jasypoteĩ ha'e, Yvy pehẽngue yvate pegua, arahaku ñepyrũ, ha Yvy pehẽngue ñemby pegua, araro'y ñepyrũ. Ára 21 jasypoteĩ ha'e hína Ary Pyahu Aymara Volivia retãme. Ára 23 jasypoteĩ ojegueromandu'a Túva Ára ku Nikarágua retãme. Ára 24 jasypoteĩ, ojegueromandu'a San Juan Ára. Ára 24 jasypoteĩ, oñemboarete upe Inti Raymi térã Kuarahy Arete, opa tapichakuéra oiko Ándes yvytyrysýipe, Perũ retãme. Oñemboarete táva Cusco-pe. Arateĩ mbohapyha ko jasýpe oñemboarete Chile, Panama, Paraguái, Argentina, Perũ, Costa Rica, Kolómbia, Ekuator, Méhiko ha Venesuéla retãme ku Túva Ára. Ára 24 jasypoteĩ ary 1821-pe oiko upe ñorairõ Carabobo, imba'eguasuite táva Caracas hekosãsorã, upéicha avei Venesuéla hekosãsorã. Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Jasypokõi (), Arapapaha Gyregoriopegua Jasy 7. Oguereko 31 ára. Joaju Jasypokõi Jasypoapy () ha'e irundy jasy arygua. Oguereko 31 ára. Arapapaha Gyregoriopegua ijasy 8. Joaju Jasypoapy Jasyporundy () Arapapaha Gyregoriopegua ijasy 9, oguereko 30 árakuera. Joaju Jasyporundy Jasypa () Arapapaha Gyregoriopegua Jasy 10. Oguereko 31 ára. Joaju Jasypa Jasypateĩ (), Arapapaha Gyregoriopegua Jasy 11. Oguereko 30 ára. Joaju Jasypateĩ Jasypakõi (), Arapapaha Gyregoriopegua Jasy 12. Joaju Jasypakõi 2006 - ary Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...2005-2006-2007... 2005 - ary Oararecha'akue Omano'akue Augusto Roa Bastos - 26 jasyrundy Joaju ...2004-2005-2006... ÑE'ẼTÉVA GUARANÍME (LOS VERBOS EN GUARANI) ÑE'ẼTÉVA He’iséva (concepto) Ñe’ẽtéva ñemohenda (clasificación) Ñe’ẽtéva moambueha (accidentes) HE’ISÉVA Ñe’ẽtéva niko ha'ehína upe ñe'ẽ oñandukáva tembiapo ha mba'apo. Techapyrã: karu = rekaru, okaru, jakaru, rokaru, pekaru, okaru vy'a = revy'a, ovy'a, javy'a, rovy'a, pevy'a, ovy'a ñe'ẽ = reñe'ẽ, oñe'ẽ, ñañe'ẽ, roñe'ẽ, peñe’ẽ, oñe'ẽ ÑE’ẼTÉVA ÑEMOHENDA 2.1. Iñe'ẽpu'andu rupi (por su fonética) 2.2. Hetepy rupi (por su estructura) 2.3. Hekorasapy rupi (por su acción) 2.4. Imosusũ rupi (por su conjugación) 2.5. Ijysaja rupi (por su forma) 2.6. Hekoambue rupi (por su variabilidad) IÑE'ẼPU'ANDU RUPI 2.1.1. Ñe'ẽtéva Jurugua (verbo oral) 2.1.2. Ñe'ẽtéva HETEPY RUPI 2.2.1. Ñe'ẽtevateĩ (verbo simple) 2.2.2. Ñe'ẽteva'eta (verbo compuesto) ÑE'ẼTEVATEĨ Ha'e umi ñe’ẽtéva iñe’ẽrapo peteĩva; ja’eporãsérõ, oikóva peteĩ ñe'ẽgui. Techapyrã: DDDd*guata - guapy - sẽ - kañy – ñani Techapyrã: pokyty reipokyty / oipokyty / jaipokyty / roipokyty / peipokyty / oipokyty Oĩ ñe’ẽtéva katuete oipurúva ñe’ẽpehẽtai mboyvegua “i”, hyapu porã hagua. Techapyrã: ñamosusũvo pokyty, henon-dépe ñamohenda ñe’ẽpehẽtai mbohyapukatúva (partícula eu-fónica) “i”. Péicha: pota (aipota, reipota) / typei (aitypei, reitypei) / ke (aike, reike) / nupã (ainupä, reinupä) / ko (aiko, reiko) / HEKORASAPY RUPI 2.3.1. Ñe'ẽtéva Mbohasapyréva (verbo transitivo) 2.3.2. Ñe'ẽtéva Mbohasapyre’ỹva (verbo Intransitivo) ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRÉVA: Ha’e umi ñe’ẽtéva hesakã’ỹva ijehegui ha oikotevẽva ambue ñe’ẽre, oĩva moĩmbaha mbohasapyrévarõ, hesakã hagua. Techapyrã: gueru = ha’e ogueru vakapipopo ("vakapipopo", moĩmbaha mbohasapyréva) jogua = ha’e ojogua mokõi vosa ("mokõi vosa", moĩmbaha mbohasapyréva) guereko = ha’e oguereko kuatia ("kuatia", moĩmbaha mbohasapyréva) ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRE'YVA: Ha’e umi ñe’ëtéva ijehegui hesakäva. Techapyrã: guata = Chive oguata / guapy = Ñande jaguapy IMOSUSŨ RUPI 2.4.1. Ñe'ẽtevatee (verbo propio) 2.4.2. Ñe'ẽtéva Teróva (verbo predicativo) 2.4.3. Ñe'ẽtéva Terarãnguéva (verbo pronominal) ÑE'ẼTEVATEE: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva ha imo-susũme oipurúvajepi ko’ã ñe’ẽpehẽtai avaite ha papapy-gugua: a - re - o ja (ña) - ro - pe - o Techapyrã: ÑE'ẼTÉVA TERÓVA: Ko’ãva katu ha’ehína umi téra (tero, teroja ha ñe’ẽteja) oñemosusũkuaáva; ja’eporãsérõ, téra oñemboheko ñe’ẽtéva. Techapyrã: Jesarekopyrã Ñe’ẽtéva juruguáva ndive jaipuruva’erã ko’ã ñe’ẽpehẽtai: che / nde / ñande / ore / pende / (h - i - ij hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe). Ñe’ẽtéva tĩguáva ndive jaipuruva’erã ñe’ẽpehẽtai: che / ne / ñane / ore / pene / (h - i - iñ - hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe). ÑE'ẼTÉVA TERARÃNGUÉVA: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva, oñemosusũva terarãnguete moĩmbaha mbohasapyréva ndive. Oñemosusũ avaite peteĩha ha mokõiháme, papyteĩ ha papyetápe. Umi terarãnguete ndo-jokupytýi. Techapyrã: Jesarekopyrã (Observación) Terarãnguete "ro" ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha ha mokõiha, papyteĩme (Che rojuhu). Terarãnguete "po" katu ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha, papypeteĩgua; ha avaite mokõiha, papyetágua (Che pojuhu). Péicha avei, umi ñe’ẽtéva ijysaja’apýva (verbos triformes) (T-R-Henói / T-R-Heka), oiko jave ñe'ẽtéva terarãnguérõ oñe-moñepyrũjepi "R"-pe (nde chereka, ha’e cherenói). Péicha jave noñepyrũiva “T” térã “H”-pe. IJYSAJA RUPI 2.5.1. Ñe'ẽtéva ijysajateĩva (verbo uniforme) 2.5.2. Ñe'ẽtéva ijysaja'apýva (verbo triforme) ÑE'ẼTÉVA IJYSAJATEĨVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva peteĩ ysaja añónte ojepuru hagua. Te-chapyrã: guata / purahéi / juhu / muña / ñani / jeroky / ÑE'ẼTÉVA IJYSAJA'APÝVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva mbohapy ysaja ojepuru hagua. Techapyrã: Teka / Reka / Heka / Tayhu / Rayhu / Hayhu / Tenói / Renói / Henói / HEKOAMBUE RUPI 2.6.1. Ñe'ẽtéva hekopeguáva (verbo regular) 2.6.2. Ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva (verbo irregular) 2.6.3. Ñe'ẽtéva heko'ỹva (verbo defectivo) ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUÁVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva naiñam-buéiva iñe'ẽrapópe oñemosusũvo. Techapyrã: guata / guapy / purahéi / kyhyje / vy'a / juhu / muña. ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUA'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva iñam-buéva iñe'ẽrapópe oñemosusũvo. Avañe'ẽme jaguareko poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva. Techapyrã: JESAREKOPYRà (OBSERVACIÓN) Ko’ã poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva ojoavy hikuái ojoapytépe. Péicha, mbohapy “a”, “u” ha “y’u” ndaha’éi iñam-buéva iñe’ẽrapópe. Nahániri, jajesarekoporãrõ jajuhúta ko’ãva iñambueha -oñemosusũ jave- avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime. Ñe’ẽtéva “ju” ha “ha” katu iñambue hikuái iñe’ẽrapópe oñemosusũ jave, naiñambuéi avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime. Ñe’ẽtéva “e” katu iñambue mokõivépe: iñe’ẽrapópe ha avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime. ÑE'ẼTÉVA HEKO'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva noñemo-susũmbaiva mayma avaitépe. Techapyrã: overa / otiri / osunu / oky / ÑE’ẼTÉVA MOAMBUEHA 3.1.a. Papapy (número) ha 3.1.ã. Avaite (persona) 3.2. Ñe’ẽapoha (voz) 3.3. Ysaja (forma) 3.4. Ñe’ẽteko (modo) 3.5. Ára (tiempo) 3.6. Kokatu (grado) JESAREKOPYRà Guaraníme papapy ha avaite oho oñondive. Ysaja mbotovéva ñe’ẽpehẽtai katu oñemboja’o mokõime: ñe’ëtéva mboyvegua (nd-n) ha ñe’ẽtéva riregua (i-ri) PAPAPY HA AVAITE Ko’ã moambueha ohechauka ñandéve mávapa ñe’ẽtéva moandu apohare ha mboýpa hikuái (papyteĩ ha papyeta) 3.1.1. Ha'eteguáva (categóricas), 3.1.2. Moĩmbyre (imperativas o compulsivas), ha 3.1.3. Potapyrã (optativas) 3.1.1. Ha'eteguáva Papyteĩ: a - re - o Papyeta: ja (ña) - ro - pe – o Techapyrã: 3.1.2. Moĩmbyre Papyteĩ: ta - e - to Papyeta: ja (ña) - toro - pe – to Techapyrã: 3.1.3. Potapyrã: Papyteĩ: ta - tere - to Papyeta: taja (taña) - toro - tape - to Techapyrã: YSAJA Ysaja niko pe ombohekoañete, ombohekotove ha ohekoporandúva ñe’ẽtévape. 3.2.1. Ysaja Moneíva (Forma Afirmativa) 3.2.2. Ysaja Mbotovéva (Forma Negativa) 3.2.3. Ysaja Porandúva (Forma Interrogativa) 3.2.1. Ysaja Moneíva: naiñe'ẽpehẽtaíri. Techapyrã: 3.2.2. Ysaja Mbotovéva: Kóva ojepuru’arã kóicha: Ñe’ẽtéva jurugua ndive: nd + ñe’ẽtéva + i Ñe’ẽtéva Tĩguáva ndive: n + ñe’ẽtéva + i Ñe’ẽtéva (jurugua térã tĩgua) opárõ “i”-pe, oñembojoaju-va’erã hese ñe’ẽpehẽtai ri (noñaníri). Techapyrã: 3.2.3. Ysaja Porandúva: ñe’ẽpehẽtai pa térã piko. Techapyrã: ÑE'ẼAPOHA Kóva ohechauka mávapa ñe’ẽtéva omoandúva apohare. 3.3.1. Ñe'ẽapohaite (Voz activa), 3.3.2. Ñe'ẽapoheta (Voz pasiva), 3.3.3. Ñe'ẽapoukaha (Voz coactiva), 3.3.4. Ñe'ẽapoñondiveha (Voz recíproca), 3.3.5. Ava Ñe'ẽapoñemiha (Voz subsuntiva de personas), 3.3.6. Mymba Ñe'ẽapoñemiha (Voz subsuntiva de animales) 3.3.7. Ñe'ẽapoukapy (Voz objetiva) 3.3.1. Ñe'ẽapohaite: naiñe'ẽpehẽtaíri. Techapyrã: 3.3.2. Ñe'ẽapoheta: Jurugua: je - Tĩgua: ñe. Techapyrã: 3.3.3. Ñe'ẽapoukaha: Jurugua: mbo - Tĩgua: mo. Techapyrã: JESAREKOPYRà Ko’ã mokõi ñe’ẽpehẽtai mbo ha mo omoheñói ñe’ẽtéva mbohasapyréva. Techapyrã: guata ñamosusũrõ ñe’eapohaitépe niko ñe’ẽtéva mbohasapyre’ỹva; ága ñamosusũvo ñe’eapoukahápe katu oikóma ichugui ñe’ëtéva mbohasapyréva Avei ñe’eapoukaha rupive téragui (tero, teroja ha ñe’ẽteja) oiko ñe’ẽtéva. Techapyrã: amboao / amoapatĩ / amomombyry. Peichahápe avei ñambojoapykuaa ñe’eapohaite ha ñe’eapoukaha umi téra rehe. Techapyrã: añemboao / añembotavy / añemomombyry. 3.3.4. Ñe'ẽapoñondiveha: Jurugua jo - Tĩgua: ño. Techapyrã: Ko ñe’ẽapoñondiveha ojepuru papyeta añóme. Noñemo-susũkuaái papyeteĩme, jo ha ño he’iségui ava aty 3.3.5. Ava Ñe'ẽapoñemiha: poro. Techapyrã: 3.3.6. Mymba Ñe'ẽapoñemiha: mba'e. Techapyrã: 3.3.7. Ñe'ẽapoukapy (Voz Objetiva): guero (ro). Techapyrã: ÑE'ẼTEKO Ko moambueha niko oñanduka ñandéve mba’eichaitépa ojehu ñe’ẽtéva moandu. 3.4.1. Ñe'ẽtekoite (indicativo), 3.4.2. Ñe'ẽtekopota (volitivo), 3.4.3. Ñe'ẽtekomo'ã (supositivo), 3.4.4.Ñe'ẽtekokatu (conjetural), 3.4.5. Ñe'ẽtekomeme (habitual), 3.4.6. Ñe'ẽtekopaitéva (totalitativo), 3.4.7. Ñe'ẽtekoapovy (cuasiaccional), 3.4.8. Ñe'ẽteko apoukapy (mediativo), 3.4.9. Ñe’ẽteko apouka (imperativo), 3.4.10. Ñe'ẽteko apoukapohýi (imperativo conminativo), 3.4.11. Ñe'ẽteko apoukavevúi (imperativo amistoso), 3.4.12. Ñe'ẽteko apoukarayhu (imperativo cariñoso), 3.4.13. Ñe'ẽteko apoukajehe'a (imperativo compuesto), 3.4.14. Ñe’ẽteko kuaaporã’ỹva (indeterminado) 3.4.15. Ñe'ẽteko tendapy (locativo), 3.4.16. Ñe'ẽtekojojáva (concomitante), 3.4.17. Ñe'ẽteko apoaguíva (proximal), 3.4.18. Ñe'ẽtekojoáva (colectivo), 3.4.19. Ñe'ẽteko añetéva (narrativo verosímil), 3.4.20. Ñe'ẽteko añetegua'ỹva (narrativo inverosímil), 3.4.21. Ñe'ẽtekopotaite (anhelativo), 3.4.22. Ñe'ẽtekovaicháva (aparencial), 3.4.23. Ñe'ẽteko angapy (pietativo), 3.4.24. Ñe'ẽtekotapiáva (frecuentativo), 3.4.25. Ñe'ẽtekotapiaitéva (frecuentativo enfático), 3.4.26. Ñe'ẽtekomo'ãite (frustrativo), 3.4.27. Ñe'ẽteko ñeha'ãpy (intencional), 3.4.28. Ñe'ẽtekomboyvegua (antelativo), 3.4.29. Ñe’ẽteko kotevẽpy (condicional), 3.4.30. Ñe’ẽtekotee (aseverativo), 3.4.31. Ñe’ẽteko momorãva (admirativo), 3.4.32. Ñe’ẽteko mbojo’áva (reiterativo), 3.4.33. Ñe’ẽteko mombaretéva (afirmativo), 3.4.34. Ñe’ẽteko reiguáva (dubitativo), 3.4.35. Ñe’ẽteko jepokuaagua (usual), 3.4.36. Ñe’ẽteko añeteguaitéva (enunciativo), 3.4.37. Ñe’ẽteko hekopegua (real), ha 3.4.38. Ñe’ẽteko py’ỹigua (intermitente). 3.4.1. Ñe'ẽtekoite: Ñaiñe'ẽpehẽtaíri. Techapyrã: 3.4.2. Ñe'ẽtekopota: se (ipu’atãva-tónica). Techapyrã: 3.4.3. Ñe'ẽtekomo'ã: po-nipo-pipo (ipu’atã’ỹva-átona) Techapyrã: 3.4.4. Ñe'ẽtekokatu: rõ-ramo (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.4.5. Ñe'ẽtekomeme: va (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.4.6. Ñe'ẽtekopaitéva: pa (Jurugua) – mba (Tĩgua). Ipu’atãva. Techapyrã: 3.4.7. Ñe'ẽtekoapovy: vy (ipu’atãva). Techapyrã: 3.4.8. Ñe'ẽteko apoukapy: uka (ipu’atãva). Techapyrã: 3.4.9. Ñe’ẽteko apouka: Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to). Techapyrã: 3.4.10. Ñe'ẽteko apoukapohýi: ke (ipu’atã’ỹva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to). Techapyrã: 3.4.11. Ñe'ẽteko apoukavevúi: na (ipu’atã’ỹva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to). Techapyrã: 3.4.12. Ñe'ẽteko apoukarayhu: mi (ipu’atãva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to). Techapyrã: 3.4.13. Ñe'ẽteko apoukajehe'a: míkena (ipu’atãva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to). Techapyrã: 3.4.14. Ñe’ẽteko kuaaporã’ỹva: mba’e (ipu’atã’ỹva). Kóva oipu-ru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to). Techapyrã: 3.4.15. Ñe'ẽteko tendapy: ha (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.16. Ñe'ẽtekojojáva: vo (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.17. Ñe'ẽteko apoaguíva: nunga (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.18. Ñe'ẽtekojoáva: joa (ipu’atãva) Techapyrã: Ko ñe’ẽteko oñemosusũ papyeta añóme. Noñemosusũ-kuaái papyteĩme, joa he’iségui ava aty 3.4.19. Ñe'ẽteko añetéva: niko-ningo-ko (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.20. Ñe'ẽteko añetegua'ỹva: ndaje-je (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.21. Ñe'ẽtekopotaite: nga'u (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.22. Ñe'ẽtekovaicháva: gua'u (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.23. Ñe'ẽteko angapy: anga (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.24. Ñe'ẽtekotapiáva: mante (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.25. Ñe'ẽtekotapiaitéva: manterei (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.26. Ñe'ẽtekomo'ãite: rei (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.27. Ñe'ẽteko ñeha'ãpy: mo'ã (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.28. Ñe'ẽtekomboyvegua: jepe (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.29. Ñe’ẽteko kotevëpy: mo (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.30. Ñe’ẽtekotee: ma (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.31. Ñe’ẽteko momorãva: sapy’a (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.32. Ñe’ẽteko mbojo’áva: jey (ipu’atãva). Techapyrã: 3.4.33. Ñe’ẽteko mombaretéva: voi (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.34. Ñe’ẽteko reiguáva: nte (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.35. Ñe’ẽteko jepokuaagua: jepi (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.36. Ñe’ẽteko añeteguaitéva: katu (ipu’atã’ỹva) Techapyrã: 3.4.37. Ñe’ẽteko hekopegua: katu – ngatu (ipu’atãva) Techapyrã: 3.4.38. Ñe’ẽteko py’ỹigua: mimi (ipu’atãva) Techapyrã: ARA Ko moambueha oñanduka ñandéve araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva omoandu. 3.5.1. Ára Agagua (tiempo presente) 3.5.2. Ára Mboyvegua (tiempo pretérito) 3.5.3. Ára Upeigua (tiempo futuro) 3.5.1. ÁRA AGAGUA (TIEMPO PRESENTE) 3.5.1.1. Ára Agaguaite (presente perfecto), 3.5.1.2. Ára Agaguapuku (presente imperfecto), 3.5.1.3. Ára Agaguasoso (presente intermitente) 3.5.1.1. Ára Agaguaite: naiñe'ẽpehẽtaíri. Techapyrã: 3.5.1.2. Ára Agaguapuku: ína (ipu’atãva). Techapyrã: 3.5.1.3. Ára Agaguasoso: ikóni (ipu’atãva). Techapyrã: 3.5.2. ÁRA MBOYVEGUA (TIEMPO PRETERITO) 3.5.2.1. Ára Mboyveguaite (pretérito perfecto), 3.5.2.2. Ára Mboyveguapuku (pretérito imperfecto), 3.5.2.3. Ára Mboyveguaiteve (pretérito pluscuamperfecto), 3.5.2.4. Ára Mboyveguaramo (pretérito reciente) 3.5.2.5. Ára Mboyveguandaje (pretérito remoto), 3.5.2.6. Ára Mboyvegua'yma (pretérito anterior), 3.5.2.1. Ára Mboyveguaite: ‘akue (ipu’atãva). Techapyrã: 3.5.2.2. Ára Mboyveguapuku: mi (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.5.2.3. Ára Mboyveguaiteve: va'ekue (ipu’atãva). Techapyrã: 3.5.2.4. Ára Mboyveguaramo: kuri (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.5.2.5. Ára Mboyveguandaje: raka'e (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.5.2.6. Ára Mboyvegua'yma: ra'e (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.5.3. ÁRA UPEIGUA (TIEMPO FUTURO) 3.5.3.1. Ára Upeiguaite (futuro perfecto), 3.5.3.2. Ára Upeiguakatuete (futuro obligatorio), 3.5.3.3. Ára Upeiguakotevẽ (futuro necesario), 3.5.3.4. Ára Upeigua'agui (futuro próximo), 3.5.3.5. Ára Upeiguárõ (futuro dudoso) 3.5.3.1. Ára Upeiguaite: ta (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.5.3.2. Ára Upeiguakatuete: va'erã (ipu’atãva). Techapyrã: 3.5.3.3. Ára Upeiguakotevẽ: ‘arã (ipu’atãva). Techapyrã: 3.5.3.4. Ára Upeigua'agui: pota - mbota (ipu’atãva). Techapyrã: 3.5.3.5. Ára Upeiguárõ: ne (ipu’atã’ỹva). Techapyrã: 3.6. KOKATU Kóva ohechauka ñe’ẽtéva moandu oñembotuicha ha oñemomirĩvérõ. 3.6.1. Kokatu’ypy (grado positivo), 3.6.2. Kokatu Mbojojáva (grado comparativo), 3.6.3. Kokatu Tuicháva (grado superlativo), 3.6.4. Kokatu Tuichavéva (grado supersuperlativo), 3.6.5. Kokatu Tuichaitéva (grado superlativísimo), ha 3.6.6. Kokatu Tuichaitevéva (grado ultrasuperlativo) 3.6.1. Kokatu’ypy: naiñe'ẽpehẽtaíri. Techapyrã: 3.6.2. Kokatu Mbojojáva:3.6.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva (de superioridad), 3.6.2.2. Kokatu Mbojojáva Momichïva (de inferioridad),3.6.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva: ve (ipu’atãva) Techapyrã:3.6.2.2. Kokatu Mbojojáva Momichïva: ‘ive (ipu’atãva) Techapyrã:3.6.3. Kokatu Tuicháva: ete – ite (ipu’atãva). Techapyrã:3.6.4. Kokatu Tuichavéva: eterei – iterei (ipu’atãva). Techapyrã:3.6.5. Kokatu Tuichaitéva: rasa (ipu’atãva). Techapyrã:3.6.6. Kokatu Tuichaitevéva: etereirasa-itereirasa (ipu’atãva). Techapyrã: } Avañe'ẽ Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) (alguna vez te he mentido?) ÑE'ẼPYKUAA GUARANÍME (SEMÁNTICA GUARANI) ÑE’ẼPYKUAA Ñe’ẽpykuaa he’iséva (concepto de semántica) Guarani ñe’ẽpykuaa (semántica Guarani) HE’ISÉVA Ñe’ẽpykuaa (semántica) niko ñe’ẽkuaaty (lingüística) vore ohesa’ỹijóva opaite ñe’ẽ -peteĩ ñe’ẽtegua (lengua)- he’iséva, yma guive ága peve. Iporã jaikuaa oĩha ñe’ẽ he’iséva’ekue peteĩ mba’e ñepyrũrãme ha upéi katu iñambuepaitéva he’isévape; oĩháicha avei ñe’ẽ naiñambuéiva upe he’isévape. GUARANI RETEPYKATU Jaikuaaháicha, ñane ñe’ẽte Guarani oheja hapykuére Amérikape hetaiterei ñe’ẽme, ombohérava tetã ha táva, jepémo umíva ko’ág̃a rupi, oñemoñe’ẽ ha ojehaivaipa. Péicha: “Para-guái” (ha’éva Para-gua-y), Japeju (ha’éva Y-ape-ju), Uruguái (ha’éva Ũrugua-y) ha Itamarati (ha’éva Ita-marã-tĩ). Ja’ekuaa avei Guarani oherohague opa mba’e oĩva hekohápe. Ka’avo térã mba’ehekove’ỹva, ohero hag̃ua Guarani oipurúkuri ñe’ẽpehẽtai upeigua “ty (ndy)” ohechauka hag̃ua umi mba’e aty. Péicha umi tenda: Ka'avo (vegetal) -Aguai hetahápe, ombohérakuri aguaity, -Kurupa’y hetahápe, ombohérakuri kurupa’yty, -Ka’arẽ hetahápe ombohérakuri ka’arẽndy, -Ky’ỹi hetahápe ombohérakuri ky’ỹindy, ha -Mbokaja hetahápe, ombohérakuri mbokajaty. Mba’ehekove’ỹva (mineral) - Juky hetahápe, ombohérakuri jukyty, - Yvy hetahápe, ombohérakuri yvyty (yvytyrusu), - Ita hetahápe, ombohérakuri itaty, ha - Yvy hũ hetahápe, ombohérakuri Yvyhũndy. Mymba -umíva apytépe: ava- hetahápe katu, Guarani oi-purúkuri ñe’ẽpehẽtai upeigua “kua”. Péicha, techapyrãrõ: Mymba -Ype hétahape, ombohérakuri ypekua, - Jaguarete hetahápe, ombohérakuri jaguaretekua, - Guasu hetahápe, ombohérakuri guasukua, - Tapira hetahápe, ombohérakuri tapirakua (tapirakuay), - Kamba hetahápe, ombohérakuri kambakua, ha - Te’ýi hetahápe, ombohérakuri te’ýi (te’yikuary) Ko’ã mokõi ñe’ẽpehẽtai jaikuaaporãrõ ipurúpe /ty-ndy/ ha /kua/, pya’e jaikuaáta mba’épa he’ise ñe’ẽnguéra. Upéicha avei, Ñande Ypykue oipuru avei ñe’ẽpehẽtai upeigua “y”, ombohéra hagua yvyra. Péicha: Yvyra Amamba’y, Karanda’y, Guapo’y, Kurupa’y, Jata’y, Guaja’y, Juasu’y, ha Amba-y Ñande Ypykue oipurujepe avei ñe’ẽpehẽtai upeigua y, ombohéra hagua y’akã, ysyry, umíva. Ága katu, upevarã ojesa-reko porã mba’e pirápa hetave upe ysyrýpe, ha upéva réra om-bojoapy upe ñe’ẽpehẽtaíre. Péicha: Y’akã ha Ysyry Suruvi’y, Pirape’y, Jatyta’y, Akara’y, Javevýi’y. Heta ñe’ẽ ko’ã jahechava’ekue apytégui, ko’ága oñemoñe’ẽ ha ojehai vai. Péicha: Avañe’ẽme oĩ opaichagua tekoharyapura’ã (sonidos onomatopéyicos). Péicha: pãrãrã / perere / piriri / pororo / pũrũrũ / Avei oñemoheñói heta ñe’ẽ pyahu ha upevarã ojepurúku-ri Guarani ñe’ẽrapovoi. Péicha: Mbo’ehao - Kuatiañe’ẽ -Jasyteĩ -Arateĩ Mbo’esyry - Kuatiahaipyre -Jasykõi -Arakõi Mbo’ehára - Kuatiañe’ẽ’i -Jasyapy -Araapy Iporã ja’e avei heta ñe’ẽ oñemoheñoihague ñe’ẽra’ãnga (calco) rupive, péicha ojehecha mba’épa he’ise pytagua ñe’ẽ ha uperire ojejapo ijoguaha. Ta’ãngambyry (televisión) Pumbyry (teléfono) Avakuaaty (antropología) Ñe’ẽkuaaty (lingüística) Oĩ avei ñe’ẽ omoambuéva upe he’iséva: Kavaju mymba / jeja’o (omongavaju chupe) Jagua mymba / oporomombe’úva (Chive ojagua cherehe) Péicha avei oĩ hetaiterei ñe’ẽ ha ñe’ẽjoaju juehegua. Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI - PARAGUAY) avañe'ẽ ÑE'ẼRAPOKUAA GUARANÍME (ETIMOLOGÍA GUARANI) ÑE’ẼRAPOKUAA Ñe’ẽrapokuaa he’iséva (concepto de etimología) Pytagua ñe’ẽ Guaraníme (voces incorporadas al Guarani) HE’ISÉVA Ñe’ẽrapokuaa (etimología) niko ñe’ẽkuaaty (lingüística) vore ohesa’ỹijóva ñe’ẽ rapo oúva ambue ñe’ẽtégui; ja’eporãsérõ, pytagua ñe’ẽtégui. Guaraníme, jaguereko heta ñe’ẽ oúva ambue ñe’ẽtégui ha oikéva avañe’ẽ ñe’ẽndýpe. Jepémo ndaha’éi ñe’ẽ Guarani, oñemoguaraníma. Umíva apytépe ñande jaguereko ko’ãva: "kavaju", oúva caballo-gui (castellano), "vaka", oúva vaca-gui (castellano), "kosereva", oúva conserva-gui (castellano), ha "kavara", oúva cabra-gui (castellano). Ñe’ẽrapokuaa aipórõ ohapykueho ñe’ẽ rapo oúva am-bue ñe’ẽtégui. PYTAGUA ÑE’Ẽ GUARANÍME Guaraníme pytagua ñe’ẽ ija ñe’ẽpurukapy (préstamo) rupive. ÑE’ẼPURUKAPY Péicha oñembohéra umi ñe’ẽ oúva pytagua ñe’ẽtégui ha oikéva ambuépe, oñemoheñói meve upe ñe’ẽ joguaha. Umíva rehegua jaguereko Guaraníme ko’ãva: Aramirõ / Kosereva / Arapaho / Kavara / Kamisa / Vaka / Mesa / Ovetã / Ñe’ẽpurukapy oñemohendajey mokõime: Ñe’ẽpuambue: Kóva ojehu oñemoambue jave pe ñe’ẽ oikéva ryapu. Péicha, “mesa” castellano-pegua oike Guaraníme ha oñembohyapu pyahu, oñemomuanduhe Gua-raníme “mesa”; ja’eporãsérõ oñemboguarani reko, tyapúpe. Ñe’ẽhaiambue: Kóva katu ojehu oñemoambue jave pe ñe’ẽ oikéva jehai. Péicha “carreta” castellano-pe ojehai upépe “c” reheve ha oikévo Avañe’ẽme ojehaíma Guaraníme ojehaiháicha “karréta”. Kóva avei oñemboguarani reko, jehaí-pe. Mokõive mba’e (ñe’ẽpuambue ha ñe’ẽhaiambue) ojehukuaa hikuái peteĩ ñe’ẽme. Péicha, “cabra” castellano-pegua, ohasávo Guaraníme omoambue hyapu ha ijehai: “ka-vara”. Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI - PARAGUAY) avañe'ẽ Almazán táva tetã Epañape, Soria provincia-pe. Oikovéva: 5.727 Epaña táva TA'ÃNGA'I KUATIAPYRE GUARANÍME (SIGNOS DE PUNTUACIÓN EN GUARANI) Avañe'ẽme -ambue ñe’ẽtépe ojepuruháicha- jareko avei umi ta’ãnga’i kuatiapyre (signos de puntuación), ha’éva umi mba’e ñanepytyvõva jahaikatu hagua, hekopete, ñane remiandu. Ñañe’ẽ jave ja’e opa mba’e ja’eséva, ja’eseháicha. Ága katu, ñamonguatiávo umi mba’e ja’éva tekotevẽ ñambohasa porã oguahẽhaguáicha hekopete ñane remiandu taha’eha’évape. Umívape ñanepytyvõ ta’ãnga’i kuatiapyre, ha’éva: Kyta (punto), Kyguái (coma), Kytaguái (punto y coma), Kytakõi (dos puntos), Taikõi (comillas), Taiky (guión), Ñe’ẽrokái (paréntesis), Kyndýi (signos de admiración) ha Kyporandu (signos de interrogación) Kyta (.) Péva hina pe ta’ãnga’i oñandukáva jehai rupi taha’ehaéva pa’u puku jajapóva ñañe’ẽ jave. Jaipuru ñamondoho jave peteĩ ñe’ẽapesã, uperire ñamoñepyrũ hagua ambue ñe’ẽjoaju ipyahú-va. Kyta oñemohendajey, péicha jaguereko: 1.1. Kyta syry (punto seguido), 1.2. Kyta iguýpe (punto a parte) ha 1.3. Kyta paha (punto final) 1.1. Kyta syry: Jaipurúva ñambopaha jave peteĩ temian-du ha hapykuérinte ñamoheñoijeývo ambue ñe’ẽjoaju. Techa-pyrã: Peru omano Paraguaýpe, hogamíme. Heta tapicha ohayhu añetékuri chupe. Upe ary ha’e omanohaguépe ita’ýra ypykue omohu’ã iñemoarandu. 1.2. Kyta iguýpe: Kóva katu jaipuru ñamopa’ũ hagua umi temiandu’aty (párrafo). Techapyrã: Temiandu’aty 1: Peru omano Paraguaýpe, hogamíme. Heta tapicha ohayhu añetéva chupe ome’ẽ chupe imaiteipaha. Upe ára ha’e omanohaguépe ita’ýra ypykue omohu’ã iñemoa-randu mitãrusumbo’ehaópe. Temiandu’aty 2: Ama guasu ho’a Paraguay ári upe ka’aru. Ama renonderã oipeju mbarete yvytu. Arapýre overaverájepi hyapúvo arasunu ha aratiri ojeitývo hatãngue. Tuichaiterei oký-kuri upe ára ha’e omanohague. 1.3. Kyta paha: Ko ta’ãnga’i jaipuru ñamohu’ãitévo ñande jehai. Techapyrã: Ha péicha oguahẽkuri hu’ãme Peru rembiasakuemi.Por cierto "Kyta paha" significa "el punto de la paja" Kyguái (,) Kóva hína ta’ãnga’i oñandukáva pa’u mbykyvéva jajapóva ñañe’ẽ jave. Jaipuru: Ñamopa’ũ hagua mokõi térã hetave vo-re peteĩ ñe’ẽjoajuguigua, ndaipóriramo ipa’ũmenguéra ñe’ẽjoajuha “ha”, “térã”, “ỹrõ”; ko’ãva omyengoviágui kyguáipe. Techapyrã: Hi’ajúma pakova, sandia, merõ, pakuri, yvapovõ ha inga. Jahechauka hagua mokõi térã hetave temiandu peteĩ ñe’ẽjoajúpe. Techapyrã: Chive osẽ, oguata, oñani, oho momby-ry. Ñehenói rire. Techapyrã: Kalo, ejumína. Nde, ndéve niko rohenoihína. Oñepyrũ ha oñemohu’ãhápe ñe’ẽjoajueta po-guyguáva (oración subordinada). Techapyrã: Amo mitã’i akã-hatã, ojoguava’ekue kuatia ha haiha kuehe, péina ohóma im-bo’ehaópe. Kytaguái (;) Ko ta’ãnga’i ohechauka pa’ũ ipukumivéva kyguái oñandu-kávagui. Ndaha’éi ku ojoavyguasúva kyguáigui. Jaipurukuaa: Ñamopa’ũ hagua ñe’ẽ’aty jaipuruhápe ñe’ẽjoajuha mbohova-kéva “jepémo”, “ága katu”, “upéicharõ jepe”. Techapyrã: Ore ro-guata, roñani, rojupi yvyra rakãre; upeicharõ jepe, naorekane’õi. Jahechauka hagua mokõi térã hetave temiandu, ojuehe-gua’ỹva, oĩva peteĩ ñe’ẽjoajúpe. Techapyrã: Tuichaiterei oky, yvytu oipeju kyre’ỹ, arai oñemongu’e ápe ha pépe; ha katu ore rohovérõnte roho. Kytakõi (:) Kóva katu ohechauka pa’ũ ipukuvéva kytaguái oñanduká-vagui. Jaipuru: Kuatiañe’ẽ ñamoñepyrũvo. Techapyrã: Che angirũ Chive: Ahai ndéve ko kuatiañe’ẽ... Ñamboguapýta jave ñande jehaípe, ambue tapicha he’íva térã ohaíva. Techapyrã: Heta oñomongeta rire, peteĩva, kari Poli osẽ he’i: “ko ára guive jaikojeýta peteĩ ñe’ẽme”. Taikõi (“”) Ko’ã ta’ãnga’i jaipuru: Jahesape’a hagua omoñe’ẽvape térã jahachausetereírõ peteĩ mba’e ñamomba’eguasu ỹrõ jahecharamóva. Techapyrã: Jaikóva guive ko tetãme oimeva’erã ñahendujepéma “kachíke” rembihasakue. Ñamboguapy jave ñande jehaípe ambue tapicha remiandu, katuete ñamoñepyrũ ha ñamohu’ãva’erã taikõi reheve. Techapyrã: Hesukirito he’iraka’e:”Pejoayhúke che pohayhuhaguéicha”. Taiky (-) Jaipuru: Ñamondohóvo peteĩ ñe’ẽ ha ipehẽ ñambojoa-pyjeývo iguýpe. Ñamopehẽvo peteĩ ñe’ẽ katuete ñamondoho-va’erã pu’ae opavápe. Techapyrã: oguapysetereí-kuri. Jahechaukávo ñe’ẽ jaipurúva ambue ñe’ẽgui, ja’eporãsérõ, ndaha’éiva avañe’ẽmegua. Techapyrã: Ore mbo’ehára oñemoarandúkuri Gran Bretaña-pe, upépe oikuaájepe John-pe ha oñemoangirũ hese. Ñe’ẽrokái ( ) Jaipuru: Ñamohenda hag̃ua ipype temiandu omyesakãva taha’eha’éva mba’e, marandu, arange umíva. Techapyrã: Ñane retã tavarandu (ñe’ẽ, purahéi, jeroky, ñe’ẽnga) iporã ha tekotevẽ ñamyasãimive jaikoha rupi. Kyndýi (¡!) Ko’ã ta’ãnga’i jaipuru ñamomorã hag̃ua. Techapyrã: ¡Iporãitépa ko ára! Kyporandu (¿?) Ko’ãva jaipurukuaa ñe’ẽjoajúpe ndaipóriramo ñe’ẽpehẽtai ysaja porandúvaguigua “pa”, “piko”, “iko”. Techapyrã: ¿Mba’e reguereko nde ajakápe?. Jaipuru jave umi ñe’ẽpehẽtai ysaja po-randúvaguigua nañaikotevẽi ko’ã kyporandúre. Techapyrã: Mba’épa reguereko nde ajakápe ha moõpiko rehoreína. Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ PU'AE ATY GUARANÍME (GRUPOS VOCÁLICOS EN GUARANI) PU’AE ATY Pu’ae ñemohenda ipusẽháicha rupi (vocales según su intensidad) Pu’ae aty (grupos vocálicos) Pu’ae ñemohenda ipusẽháicha rupi Hesakã hagua ñandéve pu’ae aty, tekotevẽ jaikuaa porã avei máva mávapa umi pu’ae atã ha pu’ae kangy, ñane ñe’ẽte Guaraníme. Pu'ae atã: a - ã - e - ẽ - o - õ Pu'ae kangy: i - ĩ - u - ũ - y - ỹ Pu’ae aty Guarani ñe’ẽtépe niko jaguereko pakõi (12) pu’ae, katuete jajuhútava -heta ñe’ẽme- hyapúrõ mokõi térã mbohapy ojoapy-kuéri. Ko mba’e ojehúramo ja’ekuaa oĩha upépe pu’ae aty. Umi pu’ae aty ñambohyapúvajepi ñe’ẽpehẽme ñamohen-dakuaa kóicha: 2.1. Pukõi (diptongo) 2.2. Puapy (triptongo) 2.3. Pukõi'ỹ (hiato o adiptongo) 2.1. Pukõi Koichagua pu’ae aty ojehu mokõi pu’ae -ojehaíva ojoykére peteĩ ñe’ẽme- oñemoñe’ẽpehẽvo ohojeýrõ hikuái oñondive. Pei-chahápe muanduhe (hai térã pureko) ojehekuavo katuete pu’ae atã ári. Ja’ekuaa avei pukõi oiko hagua jaguerekova’erã: Pu’ae atã (imuanduhéva) + pu’ae kangy Pu’ae kangy + pu’ae atã (imuanduhéva) Pu’ae kangy (imuanduhéva) + pu’ae kangy Pukõime pu’aekuéra oñemohendakuaa, techapyrãrõ, kóicha: Mokõi pu’ae atã ohóva ojoapykuéri ñe’ẽpehẽme, ara-ka’eve nomoheñóiva pukõi. 2.2. Puapy Koichagua pu’ae aty ojehu mbohapy pu’ae oñemo-ñe’ẽpehẽvo ohojeýramo oñondive. Umi mbohapy pu’ae oñemo-hendava’erã kóicha: Pu’ae kangy + pu’ae atã (imuanduhéva) + pu’ae kangy Aipóramo, Puapýpe pu’aekuéra oho ojoapykuéri, techa-pyrãrõ, kóicha: uai (tu / guái) - (jo / kuái) uei (guéi) - (ndo / guéi) 2.3. Pukõi'ỹ Ko mba’e ñahesa’ỹijoporãve hagua, ñamboja’óta mokõi-me: 2.3.1. Mokõi pu’aeguigua Heta ñe’ẽme jajuhúta mokõi pu’ae ojoapykuéri jehaípe, ága ñamoñe’ẽpehẽvo ndahyapumo’ãi hikuái mokõivéva peteĩ ñe’ẽpehẽme. Ko mba’e héra Pukõi'ỹ. Péicha jave pe muanduhe (hai térã pureko) ojehekuavo pu’ae kangy ári. Techapyrã: 2.3.2. Mbohapy pu’aeguigua Oĩmimi avei ñe’ẽ ojojuhuhápe mbohapy pu’ae ojoapykuéri jehaípe, ága ñamoñe’ẽpehẽvo ndahyapumo’ãi hikuái mbohapy-véva peteĩ ñe’ẽpehẽme. Ko mba’épe oñembohéra avei Pukõi'ỹ. Péicha jave pe muanduhe (hai térã pureko) ndojehekua-vói pu’ae atã ári, ỹramo ñe’ẽpehẽme ojojuhu pu’ae hendape’ỹ. Techapyrã: uaa (kua / a) uay (Pa / ra / gua / y) Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Avañe'ẽ ÑE'ẼPUPORà GUARANÍME (EUFONÍA GUARANI) Ñe’ẽpuporã (eufonía) niko aporeko (técnica) ojepurúva sapy’apy’a ikatuhaguáicha mayma ñe’ẽ hyapu katu, porã, rory, hekopete, ha anitéi hyapu vai, pohýi ha hendape’ỹ. Guaraníme py’ỹi jaipuru ñe’ẽpuporã ñambohyapúvo umi taipu tĩgua (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ, g, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ). Techapyrã: Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ Tero guaraníme ha'e ñe'ẽ guaraníme ombohérava ava, mymba, ka'avo térã mba'e. Techapyrã: Kalo - jagua - Tajy - apyka. Tero ñemohenda 2.1. Iñe'ẽpu'andu rupi (por su fonética) 2.2. Ijysaja rupi (por su morfología) 2.3. Hetepy rupi (por su estructura) 2.4. He'iséva rupi (por su significación) 2.5. Ipysokue rupi (por su extensión) 2.1. Tero ñemohenda iñe'ẽpu'andu rupi 2.1.1. Tero Tĩgua (sustantivos nasales) 2.1.2. Tero Jurugua (sustantivos orales) 2.1.1. Tero Tïgua: Ha'e umi tero oguerekóva pu'ae tĩgua (ã - ẽ - ĩ - õ - ũ – ỹ), térã pundie tĩgua (g - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ) ipype. Techapyrã: (ejemplos) Mandyju Petỹ Tañykã Tetyma. 2.1.2. Tero Jurugua: Ha'e umi tero oguerekóva pu'ae jurugua (a - e- i - o - u – y), térã pundie jurugua (ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - puso) ipype. Techapyrã:(ejemplos) Apyka Ao Juru Yvága. Pene 2.2. Tero ñemohenda ijysaja rupi 2.2.1. Tero Ijysajateĩva (sustantivos uniformes) 2.2.2. Tero Ijysajakõiva (sustantivos biformes) 2.2.3. Tero Ijysaja'apýva (sustantivos triformes) 2.2.4. Tero Ijysajarundýva (sustantivos cuatriformes) 2.2.1. Tero ijysajateĩva: Ha'e umi tero oguerekóva peteĩ ysaja año ojepuru hagua. Techapyrã: Jagua / pyhare / avañe'ẽ 2.2.2. Tero ijysajakõiva: Ha'e umi tero oguerekóva mokõi ysaja ojepuru hagua. Peteĩva héra ysaja'ypy ha oñepyrũjepi “T”-pe, ha ambuéva katu héra ysajapuru ha oñepyrũ “R”-pe. Ko'ã tero apytépe oĩve umi ombohérava ñane pehẽnguépe. Techapyrã: Ysaja'ypy: Ta'ýra - Tajýra - Túva - Tykéra Ysajapuru: Ra'y - Rajy - Ru - Ryke 2.2.3. Tero ijysaja'apýva: Ha'e umi tero oguerekóva mbohapy ysaja ojepuru hagua. Ko'ãvape pe ysaja'ypy oñepyrũkuaa “T” térä “O”-pe, ha umi mokõi ysajapuru katu oñepyrũjepi “R” peteĩ-va ha ambuéva “H”-pe. Techapyrã: Ysaja'ypy: Tova - Tetyma - Tañykã - Téra - Óga Ysajapuru 1: Rova - Retyma - Rañykã - Réra - Róga Ysajapuru 2: Hova - Hetyma - Hañykã - Héra – Hóga 2.2.4. Tero ijysajarundýva: Ha'e umi oguerekóva irundy ysaja ojepuru hagua. Koichagua terópe ysaja'ypy oñepyrũ “T”-pe, ha umi mbohapy ysajapurúgui mokõi oñepyrũ “R” ha “H”-pe. Ysaja-puru mbohapyha katu oñepyrũkuaa ambue pundiépe. Techapyrã: Ysaja'ypy : Tymba - To'o Ysajapuru 1 : Rymba - Ro'o Ysajapuru 2 : Hymba - Ho'o Ysajapuru 3 : Mymba - So'o 2.3. Tero ñemohenda hetepy rupi 2.3.1. Teroteĩ (sustantivos simples) 2.3.2. Teroeta (sustantivos compuestos) 2.3.1. Teroteĩ: Ha'e umi tero oguerekóva ipype peteĩ ñe'ẽ añón-te térã oñembohetepeteĩva. Techapyrã: Po Py Ara 2.3.2. Teroeta: Ha'e umi tero oguerekóva ipype mokõi térã hetave ñe'ẽ. Peteĩ ñe'ẽme ojojuhu ha oñomopeteĩ mokõi térã hetave ñe'ẽrapo, ha ojoajukatúvo ombohérava hikuái peteĩ mba'e pyahu. Peteĩ ñe'ẽntema oiko chuguikuéra. Techapyrã: Apykahai Tupãmba'ejára Ararundy 2.4. Tero ñemohenda he'iséva rupi 2.4.1. Tero Ijysajakuaáva (sustantivos concretos) 2.4.2. Tero Ijysajakuaa'ỹva (sustantivos abstractos) 2.4.1. Tero ijysajakuaáva: Ha'e umi tero ñañandúva, jahecháva, hetéva, añeteguáva, ikatúva ñaha'ã ipohyikue, isa'y térã ijysaja. Techapyrã: Jagua / apyka / óga. 2.4.2. Tero ijysajakuaa'ỹva: Ha'e umi tero nañañandúiva, jahe-cha'ỹva, añetegua'ỹ, ha noñembohetéiva. Ikatu'ỹva ñaha'ã ipoh-yikue, isa'y térã ijysaja. Techapyra: Tupã / Yvága / Py'aguapy / Tekojoja 2.5. Tero ñemohenda ipysokue rupi 2.5.1. Teratee (sustantivos propios) 2.5.2. Teratee'ỹva (sustantivos comunes) 2.5.1. Teratee: Ha'e umi téra teete oñeme'ẽva ava, mymba, ka-'avo, térã mba'épe, ha heratee rupi ojoavýmava ambuévagui. Techapyrã: Chive / Paraguay / Kanindeju 2.5.2. Teratee'ỹva: Ha'e umi téra oñeme'ẽva ava, mymba, ka'avo térã mba'e aty ojojoguáva térä ojueheguáva ha ojojaveguávape. Techapyrã: Kuña / Guyra / Táva JESAREKOPYRà 1) Guarani ñe'ẽtépe ndajajuhumo'ãi tero ñemohenda heñoi rupi Castellano-peguáicha. Guaraníme ñe'ẽrapo naiñambuéi. Castellano-pe katu iñambue. Aipórõ, ha jepémo upéicha, Guaraníme jajuhukuaa avei tero ñemohenda heñói rupi (por su orígen), kóicha: 1.1. Tera'ypy (sustantivo primitivo). Noñemoñáiva ambue ñe'ẽgui. Techapyrã: juru – tye – tĩ. 1.2. Teramoñare (sustantivo derivado). Ãva oñemoña oñembojoajúvo tero'ypýre opaichagua ñe'ẽ ỹrõ ñe'ẽpehẽtai. Techapyrã: Juru (juru'i – juruvã – jurupy – jurukua) Tye (tye'i – tyevu – tyepy – tyepo) Tĩ (tĩgua – tĩngua – tĩmbe – tĩndy) 2) Guaraníme tero ñemohenda iñe'ẽpu'andu rupi oñemom-ba'eguasueterei. Péicha, tero jurugua ndive katuete jaipuru-va'erã ñe'ẽpehẽtai jurugua ha tero tĩgua ndive katuete jaipuru-va'erã ñe'ẽpehẽtai tĩgua. Techapyrã: Aguaity / Ñanandy / Jaikuaaháicha "Aguai" niko tero jurugua, upévare ñam-bojoajuva'erã hese ñe'ẽpehẽtai "ty". "Ñana" katu tero tĩgua upévare ñambojoapy hese ñe'ẽpehẽtai "ndy". Tero Arapuru ARAPURU 3.1. Ysaja Arapuru Agagua (forma utente presentiva) 3.2. Ysaja Arapuru Mboyvegua (forma utente preteritiva) 3.3. Ysaja Arapuru Upeigua (forma utente futuritiva) 3.4. Ysaja Arapuru Mo'ãva (forma utente frustrativa) Ko'ã ysaja oñanduka tero arapuru: ága, yma térã upéi. Oĩ avei oñandukáva tero arapuru oñembo'ajemo'ãva ha noñem-bo'ajéiva: 3.1. Arapuru Agagua: Ha'e pe oñandukáva tero puru agaite-voi. Techapyrã: ao (che ao) / Pa'i (Amo Pa'i) / rembireko (ne rembireko) / akã (iñakã) / 3.2. Arapuru Mboyvegua: Ha'e pe oñandukáva tero puru ange, kuehe térã yma (hi'arejepéva). Kóicha jave oñembojoapyva'erã teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua: kue, ngue, re. Techapyrã: ao (che aokue) / rembireko (ne rembirekore) / akã (iñakãngue) / 3.3. Arapuru Upeigua: Ha'e pe oñandukáva tero puru upeigua, tenonderã gotyo. Kóicha jave oñembojoapyva'erã ñe'ẽpehẽtai upeigua: rã. Techapyrã: ao (che aorã) / rembireko (ne rembirekorã) / Pa'i (mbohapy pa'irã) / 3.4. Arapuru Mo'ãva: Ha'e pe oñandukáva tero puru mo'a. Opurutava'ekue ha ojepuru'ỹva. Kóicha jave oñembojoapyva'erã ñe'ẽpehẽtai upeigua: rãngue. Techapyrã: ao (Che aorãngue) / rembireko (ne rembirekorãngue) / Pa'i (Mbohapy Pa'irãngue) / TERO MOAMBUEHA 4.1. Meña (género) 4.2. Papapy (número) 4.3. Kokatu (grado) 4.1. MEÑA 4.1.1. Kuimba'e Meña (género masculino) 4.1.2. Kuña Meña (género femenino) 4.1.3. Meña'ỹva (género neutro) 4.1.4. Meñajoja (género común) 4.1.5. Meñakuaa'ỹva (género epiceno) 4.1.1. KUIMBA'E MEÑA. Ko'ápe ija umi tekove heko-kuimba'éva. Upévare avei heta jey oñembojoapy teróre ñe'ẽ: “kuimba'e”, péicha jave oikóva ñe'ẽpehẽtai upeiguárõ. Ojepu-rukuaa avei ñe'ẽpehẽtai upeigua: "me", oñemomeña kuimba'e hagua peteĩ tero. Kóva ojepuru umi téra hekokuña añóva ndive; ja'eporãsérõ, oguereko'ỹva kuimba'e meña. Techapyrã: karai / kavaju / mitãkuimba'e / vakame / ryguasume / 4.1.2. KUÑA MEÑA. Ko'ápe katu ija umi tekove hekokuñáva. Upévare avei heta jey oñembojoapy teróre ñe'ẽ: “kuña”, péicha jave oikóva ñe'ẽpehẽtai upeiguárõ. Techapyrã: Kuñataĩ / vaka / Kame / mitãkuña / jaguakuña / 4.1.3. MEÑA'YVA. Ko'ápe ija umi mba'ehekove'ỹva; ja'eporãsérõ, ndahekokuimba'é'ỹ ha hekokuñá'ỹva. Amo hapó-pe, imeña'ỹva. Techapyrã: Apyka / Tesa / Yvytu / Yvága / Tekojoja / Táva / 4.1.4. MEÑAJOJA. Ko'ápe katu ija umi tero ojoavy'ỹva, ojepurukuaáva kuimba'e ha kuñáramo. Ko'ãva rehe, oñembojoa-vy hagua, oñembojoapy ñe'ẽpehẽtai upeiguárõ: “kuimba'e” ha “kuña”, peicharõ añoite oñembohekokuimba'e ỹrõ katu oñem-bohekokuña. Techapyrã: “Mitã” (kóva jaipurukuaa kuimba'e ha kuñarõ. Ñambojoavysérõ, ñambojoajúmanteva'erã hesekuéra: “kuimba'e” / mitã-kuimba'e; ha “kuña” / mitãkuña). “Memby” (kóva avei jaipurukuaa kuimba'e ha kuñarõ. Ñambojoavysérõ, ñambojoajúmanteva'erã hesekuéra: “kuimba'e” / membykuimba'e; ha “kuña” / membykuña). 4.1.5. MEÑAKUAA'YVA. Ko'ápe ija umi mymba mirĩmimi, michĩgui ndojekuaáiva ha'épa kuimba'e térã ha'épa kuña. Techapyrã: tahýi / ñati'ũ / lembu / tarave / 4.2. PAPAPY 4.2.1. Papykõi (número genérico) 4.2.2. Papyteĩ (número singular) 4.2.3. Papyeta (número plural) 4.2.1. PAPYKÕI. Guaraníme niko tero ndaipapapyjekuaái ha'eño jave; ja'eporãsérõ, noĩri papyteĩme ha noĩrinte avei pap-yetápe. Upévare ja'e upe jave tero ipapykõiha. Techapyrã: jagua / óga / apyka / karai / tesa / yvytu / 4.2.2. PAPYTEĨ. Tero ipapyteĩ hagua katuete ogueraha-va'erã Teroja Moteĩva papyteĩme (techaukarã, mba'éva, papý-va térã kuaa'ỹva). Techapyrã: Ko jagua / Pe yvytu / Amo karai / Upe pyhare / Peteĩ apyka / Che róga / 4.2.3. PAPYETA 4.2.3.1. Papyeta apopyre (plural de construcción) 4.2.3.2. Papyetaite (plural específico) 4.2.3.1. PAPYETA APOPYRE. Tero ipapyeta hagua katuete oguerahava'erã Teroja Moteĩva papyetápe (techau-karã, mba'éva, papýva térã kuaa'ỹva). Techapyrã: Ko'ã karai / Umi apyka / Heta karai / Mayma yvoty. 4.2.3.2 PAPYETAITE a. Papyetaite Ha'etéva (plural especifico discriminativo) ã. Papyetetaite Mbohetáva (plural específico de multitud) a. PAPYETAITE HA'ETÉVA. Kóva ojehu ñambojoajúrõ teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua “kuéra” (tero jurugua ndive), ha “nguéra” (tero tĩgua ndive). Ko'ã ñe'ẽpehẽtai (kuéra ha nguéra) katuete ojoajuva'erã teróre. Techapyrã: karaikuéra / ogakuéra / mitãnguéra / ñe'ẽnguéra. ã. PAPYETAITE MBOHETÁVA. Kóva ojehu ñambojoajúrõ teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua “eta”, tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “ita”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ). Techapyrã: Tero opáva Pu'ae'atãme: jaguaita - apykaita - ogaita. Tero opáva Pu'ae kangýpe: kavajueta - ju'ieta - petỹeta. 4.3. KOKATU 4.3.1. Kokatu'ypy (grado positivo) 4.3.2. Kokatu Mbojojáva (grado comparativo) 4.3.3. Kokatu Tuicháva (grado superlativo) 4.3.4. Kokatu Tuichavéva (grado supersuperlativo) 4.3.5. Kokatu Tuichaitéva (grado superlativísimo) 4.3.6. Kokatu Tuichaitevéva (grado ultrasuperlativo) 4.3.7. Kokatuvusu (grado excelso) 4.3.1. KOKATU'YPY. Kóva niko oñanduka tero ha'etéva, heko-petéva, ndahekoambuéiva. Nombojoapýiva hese mba'eveichagua ñe'ẽpehẽtai. Techapyrã: yvoty / mitã / karia'y / kuimba'e / 4.3.2. KOKATU MBOJOJÁVA 4.3.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva (comparativo de superioridad) 4.3.2.2. Kokatu Mbojojáva Moñondivéva (comparativo de igualdad) 4.3.2.3. Kokatu Mbojojáva Momichĩva (comparativo de inferioridad) 4.3.2.1. KOKATU MBOJOJÁVA MBOTUICHÁVA. Kóvape katu peteĩ tero, mokõigui, oñembotuicha ñe'ẽpehẽtai upeigua "ve" rupive; ja'eporãsérõ, tuichave ambuégui. Techapyrã: Luchi ikaria'yve Luchígui / Kóva ijyvotyve amóvaicha / 4.3.2.2. KOKATU MBOJOJÁVA MOÑONDIVÉVA. Kóva oñan-duka mokõi térã hetave tero ojojaha, ndojoavyiha ojoehegui. Pe-varã peteĩvare oñemboajúva'erã katuete ñe'ẽpehẽtai upeigua "icha". Techapyrã: Luchi ikaria'y Lakúicha / Kóva ijyvoty amóvaicha / 4.3.2.3. KOKATU MBOJOJÁVA MOMICHĨVA. Kóvape katu pe-teĩ tero, mokõigui, oñemomirĩ ñe'ẽpehẽtai upeigua "ive" rupive; ja'eporãsérõ, imirĩve ambuégui. Techapyrã: Luchi ikaria'y 'ive Lakúgui / Kóva ijyvoty'ive amóvagui / 4.3.3. KOKATU TUICHÁVA. Kóva ha umi ambue kokatu ñahe-sa'ỹijótava oñanduka tero ñemongakuaakuaave, ñembo-tuichatuichave. Ko kokatu ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "ite", tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “ete”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ). Techapyrã: karia'yete / karaiete / mitãite / 4.3.4. KOKATU TUICHAVÉVA. Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "iterei", tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “eterei”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ). Techapyrã: karia'yeterei / karaieterei / mitãiterei / 4.3.5. KOKATU TUICHAITÉVA. Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "rasa". Techapyrã: karia'yrasa / mitãrasa / 4.3.6. KOKATU TUICHAITEVÉVA: Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "itereirasa", tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “etereirasa”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ). Techapyrã: karia'yetereirasa / mitãitereirasa / 4.3.7. KOKATUVUSU: Kóva ha'ehína kokatukuéra ruvicha, upe tuichavéva, ijojaha'ỹva. Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "pavẽ". Techapyrã: Karia'ypavẽ / Mburuvichapavẽ / JESAREKOPYRà Ko'ã ñe'ẽpehẽtai kokatuguigua jaipurúva tero ndive, ha'e avei umi jaipurútava teroja, ñe'ẽtéva ha ñe'ẽteja ndive. Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ TEROJA GUARANÍME Paparã Ha'e ñe'ẽ omoteĩ ha otekome'ẽva terópe. Techapyrã: TEROJA ÑEMOHENDA 2.1. Teroja Tekome'ẽva 2.2. Teroja Moteĩva TEROJA TEKOME'ẼVA Ha'ehína umi teroja otekome'ẽ térã otekochaukáva terópe. Techapyrã: puku / mbyky / porã / vai / pyahu / tuja / yvate / karape / piru / kyra / Ñe'ẽjoajukatúpe (sintaxis), ko'ã teroja tekome'ẽvagui oiko moĩmbaha tekome'ẽva. Techapyrã: Karai karape / Kavaju piru / Ita morotĩ / Teko potĩ / TEROJA MOTEĨVA Ha’ehína umi teroja omoteĩva teró-pe. Ohechauka, oñemomba'e térã oipapakuaáva terópe. Ñe'ẽjoajukatúpe ko'ã teroja moteĩvagui oiko moĩmbaha moteĩva. Teroja moteĩva oñemohendajey kóicha: 2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã 2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva 2.2.3. Teroja moteĩva papýva 2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva 2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã: Ko’ãva -héra he’iháicha- ohechauka tero oñemohenda agui térã oñemohenda mombyrevérõ. Oñemohendajey hikuái kóicha: 2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua 2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua 2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua 2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua Techapyra: Upe karai ouva'ekue Ku mainumby oikoháicha Aipo mbokapu oikova’ekue 2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva: Ha'ehína umi teroja oñemom-ba'éva teróre. Guaraníme, ojepuru ñe'ẽpehẽtai mboyvegua -teroja rekovia- ojehechauka hagua ava mbohapyha mba'e. Ko'ãva ñambopapyeta hagua ñambojoajúva'erã teróre ñe'ẽpehẽtai "kuéra” (tero juruguávare) ha "nguéra" (tero tĩguá-vare). Techapyrã: H, Ij, Iñ, i, hi' H, Ij, Iñ, i, hi' + tero + kuéra (nguéra) Ava mbohapyha mba'éva ñe'ẽpehẽtai (Índices de posesión de tercera persona) "H" puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva taipu "T" térã "O"-pe; ja'eporãsérõ, ojepuruva'erã tero ijysaja'apýva ndive (T-O /R/H). Techapyrã: "IJ” puru: Kóva katu oñembojoajuva'erã umi tero juruguá-re, oñepyrũva pu'aépe ha imuanduhéva ipu'ae pahápe. Techapyrã: "IÑ" puru: Kóva oñembojoajuva'erã umi tero tĩguáre, avei oñepyrũva pu'aépe ha katu imuanduhéva ipu'ae pahápe. Techapyrã: "I" puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva ambue pundiépe, ndaha'éiva “T”; ja'eporãsérõ, ndaha'éiva tero ysaja'apýva. Techapyrã: "HI" puru: Kóva katu ojepuruva'erã umi tero oñepyrũva pu'aépe. Ko pu'ae ñepyrũmby imuanduva'erã. Techapyrã: 2.2.3. Teroja Moteĩva Papýva: Ha'e umi ohechaukáva tero retakue; ja'eporãsérõ, oipapa terópe. Oñemohendajey kóicha: 2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva (numeral cardinal) 2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva (numeral ordinal) 2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva. Ha'e umi teroja akóinte jaipurúva jepi jaipapa hagua opaite mba'e. Techapyrã: 2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva. Ko'ãva oñemoheñói ñambojoapývo ñe'ẽpehẽtai “ha” papapy papývare Techapyrã: peteĩha / mokõiha / mbohapyha / irundyha / Mbo'esyry peteĩha Óga mokõiha iporãve Apyka mbohapyha chemba'e Kóva ha'e kuatia poha 2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva: Ha'ehína omombe'úva tero retakue, ága katu nomohesakãporãiva mboýetépa upe tero reta-kue. Upeguivoi ou upe héra: kuaa'ỹva. Techapyrã: mayma yvoty / oimeraẽ kavaju / heta kuatia / TEROJA MOAMBUEHA 3.1. Papapy 3.2. Meña 3.3. Kokatu 3.1. Papapy 3.1.1. Umi teroja moteĩvape (techaukarã, mba'éva, pa-papýva ha kuaa'ỹva) jajuhukuaa papyteĩ ha papyeta. Péicha: Techapyrã: 3.1.2. Ága katu, teroja tekome'ẽva ndaipapapýi Techapyrã: Pe karai marangatu Umi karai marangatu Papyteĩ Papyeta Jahechakuaaháicha, “Pe karai” oĩ papyteĩme ha “Umi ka-rai” oĩ papyetápe; ága katu, teroja tekome'ẽva "marangatu", mokõivévape, naiñambuéi. Upévare, ja'ekuaa teroja tekome'éva ndaipapapyiha. Meña Teroja moteĩva (techaukarã, mba'éva, papapýva ha kuaa'ỹva) ha teroja tekome'ẽva, naimeñái hikuái. Techapyrã: Umi karai marangatu Umi kuñakarai marangatu Jahechakuaaháicha, teroja moteĩva techaukarã “Umi”, ha teroja tekome'ẽva “marangatu” naiñambuéi mokõive techa-pyrãme; jepémo upéicha, mokõive tero “karai” ha “kuñakarai” ojoavy hikuái imeñáme. Peteĩva ikuimba’e meña ha ambuéva katu ikuña meña. Kokatu 3.3.1. Teroja tekome’ẽva rehe ñambojoapykuaa umi ñe'ẽpehẽtai kokatuguigua. Péicha: Kokatu'ypy : vai (naiñe’ẽpehẽtaíri) Kokatu Mbojojáva : vaive Kokatu Tuicháva : vaiete Kokatu Tuichavéva : vaieterei Kokatu Tuichaitéva : vairasa Kokatu Tuichaitevéva : vaietereirasa 3.3.2. Péicha avei ja’ekuaa teroja moteĩva papapýva ha kuaa'ỹvape ohupytyha avei kokatu ñe'ẽpehẽtai. Techapyrã: Peteĩete kuatia ajuhúkuri Hetaite apyka oĩ amo Hetaiterei karai oúkuri Hetaitereirasa mitãkuña ajuhúkuri upépe Teroja jepuru: Teroja ha'e ñe'ê omoirûva terópe ha heíva mba'éichapa térã moõ pevépa oguahê. Heta teroja oî, ha katu jaguereko haguã umíva ñande resa renondépe, jajesarekomíta ko kuaapy angáre. Teroja Tekome êva: ha'e ñe'ê ombotekome'êva terópe. Techapyrã Mitã porã Jagua hû Mesa apu'a Papapýva: hae umi ñeê ohechaukáva mboy térã mboyhápepa oî. Mokõi, irundy, peteîha Kuaaÿva: hae umi ñeê ndohechaukapáiva terópe, ndeiri mboýpa. Heta, mbovy, ambue, oimeraê. Ñambaapo kyreÿme 1- Ñamoñe'ê ã ñe'êjoaju ha upéi ñaguenohê teroja jajuhúva guive ha jae mba'éichaguapa. 1- Pe mitakuña guasu osapukái che kyvýpe. 2- Ore taita ogueru oréve mymba porãita. 3- Umi karai katupyry ombaapo hetaiterei. 4- Peteî mesa pyahu ajuhu nde rógape. 5- Oimeraê karia y marangatu ikatu opyta. 6- Amo mesa kya ndoipotái avave TERO: Néi ñañepyrû jaikuaa guaraní ñe’ênguéra jepuru, ikatuhaguãicha ñandekatupyryve guaraní ñe’ê ha jehaípe. Ko árape jaikuaáta ha ñamba’apota tero rehe. Tero - Sustantivo: Ha’e ñe’ẽ ombohérava ava, mymba, ka’avo térã mba’e. Techapyrã: Kame - óga – mbarakaja, manduvi. Tero ñemohenda a. Iñe’ẽpu’andu rupi (por su fonética) * Tero tîgua (sustantivos nasales): Ha’e umi tero oguerekóva pu’ae tĩgua (ã - ẽ - ĩ - õ - ũ – ỹ), térã pundie tĩgua (g - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ) ipype. Techapyrã: mandyju / petỹ / tañykã / tetyma. * Tero jurugua (sustantivos orales): Há’e umi tero oguerekóva pu’ae jurugua (a - e- i - o - u – y), térã pundie jurugua (ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - puso) ipype." Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ ÑE'ẼTEJA GUARANÍME (ADVERBIO EN GUARANI) ÑE'ẼTEJA He’iséva (concepto) Ñe’ẽteja ñemohenda (clasificación) Ñe’ẽteja moambueha (accidentes) HE’ISÉVA Ha'e ñe'ẽ otekome'ẽ térã omoteĩva ñe'ẽtévape, ikatu avei omoambue ambue ñe'ẽtejápe térã peteĩ terojápe. Techapyrã: Oguata porã Oho mombyry Oúta ko'ẽrõ ÑE’ẼTEJA ÑEMOHENDA 2.1. Ñe'ẽteja tekoguáva (adverbio de modo) 2.2. Ñe'ẽteja tendaguáva (adverbio de lugar) 2.3. Ñe'ẽteja araguáva (adverbio de tiempo) 2.4. Ñe'ẽteja papyguáva (adverbio de cantidad) 2.5. Ñe'ẽteja porandúva (adverbio de interrogación) 2.6. Ñe'ẽteja moneĩva (adverbio de afirmación) 2.7. Ñe'ẽteja mbotovéva (adverbio de negación) 2.1. ÑE'ẼTEJA TEKOGUÁVA: Ko’ãva ha’ehína umi oteko-me’ẽva ñe’ẽtévape. Ñe’ẽjoajukatúpe oiko ichuguikuéra moĩm-baha opaichagua tekoguáva. Techapyrã: Oguata porã / oguata vai Oñe’ẽ hatã / oñe’ẽ kangy Osapukái po’i / osapukái pyrusu Ohai mbyky / ohai puku Oiko pya’e / oiko mbegue 2.2. ÑE'ẼTEJA TENDAGUÁVA: Ko’ãva katu ohechuka moõitépa ojehu ñe’ẽtéva omoandúva. Ñe’ẽjoajukatúpe oiko ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua tendaguáva. Techapyrã: Oguata mombyry / oguata agui Oike ko’ápe / osẽ amo 2.3. ÑE'ẼTEJA ARAGUÁVA: Ko’ãva katu oñanduka araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva omoandúva. Ñe’ẽjoajukatúpe oiko ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua araguáva. Techapyrã: Ogueru ko'ága (ogueru ága) Oguerúkuri kuehe Oguerúta ko'ẽrõ Oguerúta upéi 2.4. ÑE'ẼTEJA PAPYGUÁVA: Ko’ãva oñanduka mboýpa ñe’ẽtéva retakue. Ñe’ẽjoajukatúpe katu oiko avei ichuguikuéra moĩmbaha opaichagua tekoguáva Techapyrã: Oguata heta / sa'i ogueru / mbovy ojogua / 2.5. ÑE’ẼTEJA PORANDÚVA: Ko’áva jaipuru ñe’ẽtéva ndive ñaporandu hagua omoandúvare. Ko'ã ñe'ẽteja oguerahava’erã ñe'ẽpehẽtai upeigua "pa" térã "piko". Techapyrã: moõpa reiko / araka'épa reju / mba'éichapa reñeñandu / mba'épa reipota / mba'érepa rejogua / mávapa he’i / mávapepa remombe’úta / mboýpa reguereko / mba'ẽrãpa reho / 2.6. ÑE'ẼTEJA MONEÍVA: Ko’ãva ha’ehína umi omboajéva ñe’ẽtéva omoandúva. Techapyrã: Héẽ / nei / néi / tove / 2.7. ÑE'ẼTEJA MBOTOVÉVA: Ko’ãva ha’ehína umi omboa-je’ỹva ñe’ẽtéva omoandúva. Techapyrã: nahániri / ahániri / tove / ani / anive / araka’eve / ÑE’ẼTEJA MOAMBUEHA 3.1. Papapy (número) 3.2. Meña (género) 3.3. Kokatu (grado) 3.1. Papapy Ñe’ẽteja naiñambuéi papapýpe. Techapyrã: Che aha mombyry / Ha’ekuéra oho mombyry / 3.2. Meña Ñe’ẽteja naiñambuéi avei imeñáme. 3.3. Kokatu Ñe’eteja rehe ñambojoapykuaa umi ñe’ẽpehẽtai kokatuguigua, avei ñambojoajúva tero, teroja ha ñe’ẽtéva rehe. Techapyrã: 3.3.1. Kokatu’ypy : mombyry (naiñe’ẽpehẽtaíri) 3.3.2. Kokatu Mbojojáva : mombyryve 3.3.3. Kokatu Tuicháva : mombyryete 3.3.4. Kokatu Tuichavéva : mombyryeterei 3.3.5. Kokatu Tuichaitéva : mombyryrasa 3.3.6. Kokatu Tuichaitevéva : mombyryetereirasa Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ Julio Correa ñe’ẽpapára paraguayo oháiva guaraníme. Correa heñói Paraguaýpe (Paraguáipe) 30 jaypoapýpe 1890 jave. isy, rerajoapy Myzkowsky, polaco. Itúva katu portugués.Imitãrusurõ oheja mbo’ehao. Ha oñepyrũma omoherakuã iñe’ẽpoty 1926 arýpe. Omokyre’ỹ ichupe ñe’ẽpapàra Manuel Ortiz Guerrero, ohai ñepyrũ peteĩ sección titulada “Dialoguitos callejeros” periódico Guaraníme, Facundo Recalde mba’èva. Hi’akãreñói ojekuaa Guerra del Chaco jave. Ohai idioma guaraníme ojeguerohoryetereíva ha ipype ojekuaa autor, actor ha director-ha. Péicha 1934 a 1936, omosarambi iñe’ẽpoty revista Guaranda-pe, Natalicio González, mba’éva upéi oikéva aranduka Cuerpo y Alma (1943). Ary 1947, ojeapresa ijehaipýre. Guerra civil upe arýpe naiporãiete ñe’ẽpapàrape ha oñembyasy ha ndogueroviavéi mba’eve. Oñemoha’eño peteĩ quinta Lúke távape ha upèpe omano 14 jasypokõi 1953-pe. Julio Correa ohai Karú pokã, Ñandé mbaera’ỹ, Yvy jára, Honorio Causa, Karaí Ulogio, Toribio, Pleito riré, Peicha guarante, Juyahúgui reí, Po’á ndajajokói, Po’a rusúva, La culpa del bueno ha Sombrero Ka’a. Mombe’ur0Ò mbytépe oreko Nicolasita del Espíritu Santo (1943), El Padre Cantalicio, El borracho de la casa, avei El hombre que robó una pava (inconcluso). . Iñangirũetel escultor rosarino Erminio Blotta, ha`eva ciudadano honorario República del Paraguay-gua. Imitã ha Imitãrusurõ Ou peteĩ familia oñemohenda porãvagui tavagua mbytépe, ha oiméva kuri post guerra del ‘64 al ‘70 sociedad paraguaya oikuaa ko’ã àrape, Correa ha’e, pe hemiandu oikuaaukàva oñandú ha ohechaháicha, ñoha’angápe ojepytaso ijehai ojehchakuaàva pe ojeheróva arte dramático paraguayo ha teatro en guaraní rehe ojekuaa ichupe,omba’apòva tavaygua remiandúre (corte social).Ou brasileño ruguýgui. Itúva oñorõriãirõ va’ekue guerra del Paraguay-pe, opa rire la opyta upe yvy pytãme ambue patricio mbytépe... Péicha Paraguái ohasa jey upe fenómeno mestización colonial. Okakuaa pueblo oñe’ẽva guaraní, campesino a operario-kuéra mbytépe,ha upe época guive, oñepyrũ ojopýha ichupe kyre’ỹ, ohechávo mba’eichaitépa ikatu ojesobrevivi.. Oñandúma upèi ikaria’y rire umi gente remaindu, péva ñoha’angápe avei ñe’ẽpoty acción socia-pe. Hogaygua Omenda Georgina Martínez ndive, actriz katupyry, omopyenda compañía teatral hendive oikundaha tetã Paraguái pukukue, oguerahávo imarandu oikuaaukávo tekojoja’ỹ ojeipysóva latifundio ndoikóiva ha explotación ymaite guive oúva ha péicha ogueru consecuencia naiporãmbáiva, yvy jeguereko’ỹ chokokuépe guarã ha umi chokokue remiandu ha ojehekúiva ichuguikuéra umi patron, capataz ha mburuvichakuèra imbaretevéva upe tendáre-gui. Hembiasakue Walter Wey, ha’èva investigador brasileño katupyry, omoha’anga kuaáva polifacético Correa-pe he’i: “Opavave oikuaa ha oguerohory Julio Correa-pe ha’éva ñe’ẽpapàra, dramaturgo, empresario, rematador, negociante, omombe’u kuáva umi káso oporombopukáva ha oñohëva ijehaípe umi venenos político ha literario rupive?.Oiméne ko’ã víctima, kuimba’e ha kuñanguéra ndohóiva ha noñemomba’èiva talento omoheñòiva ñe’ësyrýpe umi verso satírico, heta jey umi itie’ỹva (pornográficos),araka’eve ndojepublikàiva, pero mayma oikuaávade memoria. Oñehendurõ Correa orecita jave atýpe, calle Palma eskína térã quinta Lúke-pe, omoañete iporãitereíha hekovépe...Upéva rehe heta ojeiko hapykuéri ha ojegueraha ka’irãime, omohyvatã peve saña de venganza umi ndocha’éiỹva remiandu.. Pèicha avei, jepopete ha guerohohory oï pueblo omokyre’ỹva, ha Julio Correa oipyhy hape haihàra ramo jejoko’ỹme.. Omoheñòi teatro guaraní, ha’e pe ombopytasóva, ha péicha ha’e mejor actor. Oñandu umi apañuãi Paraguáipe orekóva yvy rehe omoherakuã mba’èichapa oñeme’ẽ, ohai Justo Pastor Benítez, paraguayo oike reíva yvy naimba’èivape. Correa, oñandu umi mba’e añeteguáva, omotenonde lucha yvy rehe, ombohovái latifundio pytaguáva ha nacional pu’aka ha kyhyje’ỹme. Hóga kakuaa oikóha Lúkepe, ndorohechái ni peteĩ aranduka. Ohasáva pe okẽ ojerematada mbohapy eje mbarete (Fe en Franco ha Febrero) upéicha omotenonde partido febrerista, ¨ poyhu hese, ikatu ojejuhu ryguasu sálape térã umi kure kotyguahẽha rehe ojepovyvy, pero ndaha’èi poeta. Julio Correa rógante, ha’e niko peteï poeta sin cultura ha, interesante-véva, ndojepy’apyete hekovèpe.Umi ñe’ẽpoty lengua española-pe ombyaty ary 1945 ramo,ombohéra Cuerpo y Alma,ombotýva peteĩ època ha oipe’àva hokẽ tape pyahúpe, oensancháva Hérib Campos Cervera, ohaívo introducción de la "literatura de vanguardia". Péva Campos Cervera, ¨iñirũete generacional, ohupytýva upe visión orekóva gran dramaturgo: “..Correa ha’e gueteri pe omoheñòiva imágen medio social ojehasáva ha pèicha umi problema ojeguerekóva; oguerúva mboriahu, yvy, tuguy ha celos..". Jeiko asy ohasáva pueblo, ha ohekáva ome’ëvo tesakã pytũme, ombohapéva tekosa’ỹ (libertad). Ñande pueblo oñandu Correa péichaha: tangahecha ramo esperanza ndikatúiva oñemboyke.; oñandu pypuku umi mba’e oiko’õva, avei vy’a ha tory oipysóva, heta ohayhueterei ichupe ñoha’anga jehechaukápe. Péicha Correa ndaha’èite omoheñòiva personaje; ha’e oike upe escena-pe vy’a ha manóme umi mba’e yvypóra ohasáva heko potĩ ha oñemo’ãvape ( humanísimos).. Estampa transfigurada Julio mba’éva, oho pasión gotyo, cha’eỹ omopyendàva jehaìpe, umi mba’e imarangatúva poriahuverekòpe, iñe’ẽ oryrýi oñatõi ñeko’õme, okororõ térã hasè, oñembojojávo hendaitépe temiandu oñemboaóva apopyrãme osobrevivi agua. Hembiapokue Heta producción dramáticaorekóva Julio Correa oikéva: “Ñane mba’era’ỹ” (“Lo que no puede ser nuestro”) “Guerra aja” (“Durante la guerra”) “Karaí Ulogio” (“Don Ulogio”) “Tereho jevy fréntepe” (“Regresa al frente”) “Pleito rire” (“Después del pleito”) “Péicha guarante” (“Así nada más”) “Sandía yvyguy” (“Sandía enterrada”) “Karu pokã” (“Poco comer”) “Honorio Causa” (“A causa de Honorio”) “Po’a ndajajokoi” (“A la suerte no se la detiene”) “Sombrero Ka’a” (expresión guaraní-española que designa al amante de la amada de una persona),entre otras. Hembiasa paha Omano 14 jasypoapy 1953 jave itáva Lúke-Paraguái, tavaguasu capital rire heta ary oiko upe ógape. Péva “óga kakuaa” imandu’áva Wey ko’ágãite héra “Museo Julio Correa”. Joaju okapeguávandi http://www.staff.uni-mainz.de/lustig/guarani/correa.htm http://www.musicaparaguaya.org.py/correa.html http://www.datamex.com.py/guarani/tembihai_aty/index.html http://www.guarani-raity.com/html/correajulio.html http://www.youtube.com/watch?v=6XMgalE_T84 Canto a Julio Correa Joaju hyepyguávandi http://www.cabildoccr.gov.py/index.php?pagina=vernovedades&idnovedad=4 http://www.infoluque.com.py/historia/biografias/03jcorrea.htm http://www.republicadeluque.com.py/ Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Ñe'ẽpapára Paraguáigua Edda De los Ríos o’arahecha táva Paraguaýpe-Paraguái 2 jasykõi 1942 jave, actor Héctor de los Ríos rajy ha Elena Morselli membykuña. Imitã ha imitãkuñarõ Oñemoarandu secundaria-pe Mbo’ehao Teresiano-pe itavaguasúpe, opa mba’e apopyrãme ha’éva Declamación, Ateneo Paraguayo-pe, ary 1955 ha 1960-pe. Arte Dramático oñemoarandu Milagros de la Vega ha Hedy Crilla ndive, tavaguasu Buenos Aires-pe. Avei Flor M. Bonino ha Alberto Candea Montevideo gotyo ary 1960 ha 1964-pe. Oipykúi Carrera Actoral Real Escuela de Arte Dramático Madrid-España-pe, ary 1964 guive 1967 peve. Tavaguasu española omotenonde, umi arýpe, péicha avei umi curso ha seminario ha’eháicha “Teatro en verso” ha “Siglo de Oro Español” karai Manuel Dicenta ndiv, “Teatro de Vanguardia” umi “Los Goliardos” omyakãva dirección Angel Facio, Daniel Bohr ha Pedro Pérez Oliva, “Lenguaje de la Imagen” Escuela de Cinematografía y Televisión de Madrid-pe. Locución y Animación Radiofónica en la Escuela Municipal de Arte Escénico y Locución de Paraguaýpe. Animación ha Producción de Televisión Antelco, Paraguaýpe. Teatro de Vanguardia Misión Cultural Brasileña Paraguaýpe mbo’ehára Hermilo Borba Filho poguýpe. Especialización Producciones Integrales de Televisión, péva pasantía RTVE (Radiotelevisión Española), Prado del Rey, España-pe. Actualización, Producción, Dirección y Creación Teatrales en Paraguay umi tetã América ha Europa gotyo, oñemoarandúvo umi curso ha seminario oikóvape. Guata Ñepyrũmby Ary 1960 ha 1998, ha’e carrera escénica ojajàiva ichupe ha omboguatáva ñoha’anga guata Paraguáipe, sesenta obra ári rupi oime protagonista ramo ha umìva apytépe ko’ã romombe’úva “El bello indiferente” Jean Cocteau, “Así es la vida” Malfatti y De las Llanderas, “Amor de don Perlimplín y Belisa en su jardín” García Lorca, “El baúl de los disfraces” de Jaime Salom, “El diario de Ana Frank” Goodrich y Hackett, “Flor de Cactus” Barrilet y Gredy, “La cantante calva” Eugene Ionesco, “Los Físicos” de Friedrich Dürrenmatt, “El cepillo de dientes” Jorge Díaz, “Recordando con ira” John Osborne, “A mitad de camino” Peter Ustinov, ko’ãva Héctor de los Ríos poguýpe; “Sara Bernhardt” de J. Murrel, “Las brujas de Salem” Arthur Miller, “Un tranvía llamado deseo” Tenessee Williams, “Las galas del difunto y la rosa de papel” Ramón del Valle-Inclán, oisãmbyhýva kuña térã kuimba’e arandu teatro América ha Europa. Especial omomba’e guasúvo ojapo peteĩ estreno omombe’uhápe mba’èichapa oiko protagonista Navarra, España-pe, obra “Misterio de Guillén ha Felicia” Iribarren ha Beguiristain, oïva ñe’ẽ yvotýpe oiméva haimete quiniento actor escena-pe ha oñemotenondéva, Claudio de la Torre poguýpe, umi escenario natural ha orekóva Ministerio de Información y Turismo de España pytyvõ, ary 1965 ha 1966 jave. Ko’ã tembiapo paraguayo-uéra orekóva autor ramo oestrenàvaa Edda de los Ríos oime “No serán violetas” Héctor de los Ríos (1967) mba’éva, “Veladas de Areguá” Raquel Chaves (1974), “El Guahu”, mombe’urãgui Gabriel Casaccia mbaévagui, omohendáva Annick Sanjurjo ha Nelly Giménez (1975), “Que hacemos esta noche” Edda de los Ríos (1975), “Esta noche nos quedamos en casa” Edda de los Ríos (1977), “Queridas monstruos” Pepa Kostianovsky (1981), “Viajando en poesía” (1982), “Perfiles morenos” Néstor Romero Valdovinos, “Nuestros años grises” Alcibiades Gonzalez Delvalle (1984), “Elisa” de Acibiades Gonzalez Delvalle (1985), “Salven a Matilde” Moncho Azuaga (1989), “Las tres monedas” Néstor Romero Valdovinos (1992), “Pintadas por sí mismas” Marilyn Godoy, Manuela Peña y Olga Caballero (1995), “Y ahora... ¿qué?”, Edda de los Ríos (1998) mba’éva. Hembiasakue Oimeva’ekue Festivales Internacionales oikóva Teatro-pe ha oñe’ë umi Congreso especialidad artística-pe, ary 1982 ha 1997, Argentina, Brasil, Kúva, Epáña, Tetãvore Joapykuéra, Hyãsia, Poytuga, Alemáña, Uruguái, Joaty Soviétiko ha Venesuéla gotyo. Omba’apo heta mbo’ehára ramo ha oikuaa ha oñandu dirección ha mbo’epy mba’èichapa, ary 1970 ha 1989 jave, péva Taller de Educación Artística omboguatáva héra; Escuelas Municipal de Educación Artística y Normal de Profesores Nº 1-pe; Colegio Nacional de la Capital; Misión Cultural Brasileña; Universidad Católica de Paraguaýpe; Taller de Educación Artística para el programa “España Cultural”, Madrid ha umi centros educativo ha¡éva ambue ciudad española-pe (1987). Ko’ã hembiapo mbytépe heta medios de comunicación rupi oñehendu iñe’ẽ radioemisora Chaco Boreal, Ñandutí, Cáritas ha Paraguay Paraguaýpe, Sarandí (protagonista serie veinticinco capítulos “Madame Lynch”) avei C X4 Radio Rural, Montevideo, Uruguay-pe. Taangambyrýpe omba’apo avei, Canal 9 TV Cerro Corá de Paraguaýpe ha Canal 13 Teledifusora Paraguaya-pe, umi programa cultural ha tekombo’e reheguàvape 1970 ha 1991-me. Omba’apo televisión internacional España e Italia-gotyo. Prensa escrita-pe ohai ha oipytyvõ, ary 1978 ha 1998, umi kuatiahaipyre ha’èvao Ultima Hora, ABC Color, Hoy ha Sendero, Paraguaýpe; Espacio, Argentina-pe; Diógenes ha Latin American Theatre Review Estados Unidos de Norteamérica-gua; Ha’e oreko Escenario de dos mundos, de España, ha La Escena Latinoamericana, publicación argentino-canadiense. Hembiapokue Omoherakuã, ary 1994-pe, “Dos caras del teatro paraguayo” ha 1998-pe “Y ahora... ¿qué?”. Hembiapo ha cargo orekóva tembiapo cultural-pe ofigura Ois0Òmbyhýha sala de espectáculos “La Farándula”, Paraguaýpe; oime socia fundadora Centro Paraguayo de Teatro (CEPATE)-pe; oimèva miembra Asociación Paraguaya de Teatro de la infancia y la Juventud; sambyhyhára delegada Centro Latinoamericano de Creación e Investigación Teatral, oiméva Caracas, Venezuela-pe; miembra Comité Ejecutivo del Bloque Latinoamericano de Teatro umi mitãme ha adolescente-kuérape; editora Paraguay de la Enciclopedia Mundial Teatro Contemporáneo; Coordinadora Paraguay del Proyecto Historia del Teatro Latinoamericano-pe; miembra Comité Ejecutivo del Instituto Internacional oïva Teoría y Crítica de Teatro Latinoamericano-pe; miembral Comité Organizador upe Segundo Encuentro Internacional Teatro Latinoamericano rehe; miembra Equipo Editorial ha Coordinadora número especial Revista La Escena Latinoamericana-pe; miembra Comité Académico del Congreso Internacional de Teatro Iberoamericano y Argentino; miembra Consejo Asesor del Premio Anual a la Investigación Teatral Armando Discépolo. Tembiapokuéra mbytépe oike avei, condición orekóva política tendota ha, upéicha, oike 1991 ha 1996 -pe, ha’e Concejala Municipal en Paraguaýpe ha Presidenta de la Comisión de Educación, Cultura y Espectáculos de la Junta Municipal. Omba’apo tekopotĩ ha kyre’ỹme ojepytasóvo Miembra Red de Mujeres Políticas ha Red de Mujeres Munícipes. Oreko cargo Directorioramo ipartido choguýpe, ha’èva Liberal Radical Auténtico. Guerohory Ohupyty opàichagua reconocimiento ha galardon umíva apytépe oime: “Revelación artística del año” (1962) “Premio de la crítica a la mejor puesta en escena por la obra “La cantante calva” Eugene Ionesco” mba’e (1970) “Personalidad teatral entre las figuras destacadas del año” (1977) “Los doce del año” (1978 y 1980) “Joven sobresaliente” Cámara Junior de Paraguaýpe (1979) “Personalidades del año por la actividad teatral” (1982) “Prisma de Oro por la trayectoria teatral” (1992) “Figura teatral” (1998). Upe ñoha’anga jehechauka paha ojegueromandu’a ha oñemomba’eguasúva ha’e arte teatral memorable recreación kuñanguéra noikóva kirirĩme rekovépe ñane retãguáva peteí unipersonal rupive ha’éva “Kuñá rekové” (“Vida de mujer”) omotenondéva hetaiterei jehechauka ñoha’angápe táva okahàre, Paraguaýpe ha tetã ambuére; omotenonde ha ohupi yvatévo Paraguái réra teko porã rupive hembiapópe.. Ogaygua Ofenda karai Eduardo Laterza Rivarola ndive, heta imemby he4nsive. Hekove paha Mbohapy ary pukukue oisãmbyhy jehechauka Compañía de Ópera de la Universidad del Norte, Aranduo Guasu ha’èva upe tekombo’e ñemoarandu ojepytasóva tetã mba’e ha apopýre oipysóva arte musical Paraguáipe. Omano, heta hasy rire ary 2007-pe. Upérõ Junta Municipal de la Ciudad de Paraguaýpe ome’ẽ ichupe peteï distinción póstuma ojekuaáva “Hija Dilecta de la Ciudad” ramo, omoañete ha omomba’eguasúgui talento orekóva, avei ikatupyrýha opa mba’èpe ha hembiasa pukukue hetaiterei mba’e omotenonde arandu ha apytu’ũ roky heñòigui ikuaapyrã ha’e omoherakuãva hembiapo rupive. Mandu'apy Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Rios, Edda ÑE’ẼKUAATY HA ÑE’ẼTEKUAA (LINGÜÍSTICA Y GRAMÁTICA) Heta tembikuaatýicha (ciencia), Ñe’ẽkuaaty (lingüística) heñoi’ypyva’ekue Grecia-pe. Poteĩsa (600) ary Hesukirito o’a mboyve, Platón ha Aristóteles ohesa’ỹijomavoiva’ekue heta mba’e ñe’ẽ rehegua. Umi griego oñemoarandu ha oñembokatu-pyry iñe’ẽ teépe. Avei romano-kuéra ohesa’ỹijo iñe’ẽ tee griego-kuéra ojapohaguéicha. Irundysa (400) ary Hesukirito mboyve, Panini, India-ygua; oheja hembiapokue ohesa’ỹijohaguépe Sánscrito ñe’ẽtekuaa. Upe tembiapo ko’agaite peve oñemomba’eguasu ha ojehecha-ramo. Upéiniko heñoi’akue Ñe’ẽsa’ỹijokuaaty (Filología), ha’éva upe omohenda, ohesa’ỹijo ha omyesakãva taha’eha’éva ñe’ẽrete (texto). Upe guive oñehesa’ỹijo jave peteĩ ñe’ẽrete, oñehesa’ỹijova’erã avei avano’õ ipuruhára, hembiasakue ha ije-pokuaa. Ñe’ẽsa’ỹijokuaaty omyesakã ñe’ẽrete haipyrévante. Ary 1800 guive, ñe’ẽkuaatýgui oikóma peteĩ tembikuaaty itenondéva ha ijehegui okakuaáva ha oñemohypy’ũva, heta ára oiko rire ñe’ẽsa’ỹijokuaaty pepo guýpe. Ñe’ẽkuaaty ñemotenonde ñahesa’ỹijokuaa ymaite guive. Péicha, oĩ peteĩ pa’ũ oñembohérava Ñe’ẽkuaaty Mboyvegua (prehistoria de la lingüística) ijahápe opaichagua jepy’apy ñe’ẽteguigua. Hindu, hebreo, fenicio, griego, romano, arabe-kuéra guive, heñói meve ñe’ẽkuaaty (ary 1800 rupi). Upepeve, oñemoarandúva guive ñe’ẽtépe ojeherókuri ñe’ẽtekuaahára (gramático). Upe guive, heta ára mokõive ñe’ẽ -ñe’ẽkuaaty ha ñe’ẽtekuaa- ojepuru peteĩcha. Péicha, tapicha oñemoarandúva ñe’ẽtekuaápe oñembohérante avei ñe’ẽkuaatyhára (lingüista), ha ohapykuehóva ñe’ẽkuaaty katu oñembohérante avei ñe’ẽtekuaahára. Aipórõ, ary 1800 guive, ikatúma ñahesa’ỹijo ñe’ẽkuaaty rembiasa (historia de la lingüística). Ko ñe’ẽkuaaty rembiasa, hypy’ũgui, ko’ága oñembohéra ñe’ẽkuaatykuéra rembiasa (his-toria de las lingüísticas), oĩgui mbohapýichagua ñe’ẽkuaaty ojoavýva ojoehegui. MBOHAPÝICHAGUA ÑE’ẼKUAATY Ñe’ẽkuaaty tembiasapýva (lingüística histórica), Ñe’ẽkuaaty retepykatúva (gramática estructural), ha Ñe’ẽkuaaty ñemoñangatúva ha ñemoambuéva (lingüística generativa y transformacional). ÑE’ẼKUAATY TEMBIASAPÝVA Federico Schlegel Franz Bopp Jacob Grimm Augusto Schleicher ha Guillermo de Humboldt. Ko ñe’ẽkuaaty ohesa’ỹijo opaite ñe’ẽte rembiasa ha ñe-motenonde; ohechakuaa hagua moõpa ojojogua ha moõpa ojoa-vy ava ñe’ẽte. Ohesa’ỹijopaite taha’eha’éva ñe’ẽte rembiasa. Federico Schlegel, ary 1808, omyasãi hemiandu he’ívo heta ñe’ẽte oñemoñahague peteĩvagui, ha upeichahápe heñói avei ñe’ẽkuaaty mbojojáva (lingüística comparada). He’i sánscrito, latín, griego ha alemán ndaha’éi ku ojojoguareínteva. Schle-gel oguerovia umi ñe’ẽte hapo peteĩhante. Franz Bopp (1791 – 1867), heñoiva’ekue Maguncia-pe ha oñemoaranduva’ekue París-pe, ohesa’ỹijókuri mba’éichapa oñemosusũ (conjugación) griego, latín, persa ha germánico-pe. Ojapohaguére upe tembiapo oje’e hese ha’eha upe omoheñóiva ñe’ẽtekuaa mbojojáva (gramática comparada). Hembiapo rupive ha’e ohechauka mba’éichapa umi ñe’ẽte indo-europeo iñambuékuri ohóvo ojoehegui, jepémo ou hikuái peteĩ ñe’ẽte’ypýgui (lengua primitiva). Hapykuerimínte, oñemoheñóima katu ñe’ẽtekuaa tembiasapýva (gramática histórica) oñeha’ãva oheka, ojuhu, ombyaty ha omopeteĩ ñe’ẽte indoeuropeo ojojoguáva rembiasa. Jacob Grimm (1785 – 1863), Alemania-ygua, niko upe omohe-ñóiva hembiapo rupive upe ñe’ẽtekuaa tembiasapýva, ohe-sa’ỹijóvo mayma ñe’ẽte indoeuropeo. Uperire, Augusto Schleicher (1821-1867) oheja avei hapykuere ñe’ẽkuaaty rembiasápe. Kóva oho mombyryve he’ívo indoeuropeo-gui -ha’éva opaite rapo’ypy- heñói umi ambue ñe’ẽte oĩva yvy ape ári; ja’eporãsérõ, indoeuropéogui oñemoña mayma ñe’ẽte oñeñe’ẽva opaite tetãme. Omohenda avei mayma ñe’ẽte mbohapýpe, kóicha: Ñe’ẽnguéra iñe’ẽpehẽteĩva (lenguas aislantes o monosilábicas), ko’ãva apytépe oĩ chino, iñe’ẽpehẽteĩteĩva (Fu – Man – Chu); #Ñe’ẽnguéra iñe’ẽjoapykuaáva (lenguas aglutinantes), turco ñe’ẽicha, ombojoajúva ñe’ẽpehẽtai (afijo) ñe’ẽrapóre (raíz). Iporã ja’e Guarani oñemohendaha avei ko’ãva apytépe (n-a-mbo-guata-se-i-eté-pa-kuri); ha Ñe’ẽnguéra iñe’ẽrapoambuéva (lenguas de flexión), umi ñe’ẽte indoeuro-peo-icha. Ko’ãvape, ñe’ẽ iñambue iñe’ẽrapópemavoi Castellano-pe ojehuháicha (camin/o, as, a, amos, áis, an). Péicha avei jajesarekóvo ñe’ẽkuaaty tembiasapývape, jajuhukuaa Guillermo de Humboldt (1767-1835) rembiapo, oñeha’ãva’ekue ombohovái opaichagua ñe’ẽte apañuãi (proble-ma). Ha’e avei oñeha’ãkuri omohenda ava ñe’ẽte. Hembiapópe Humboldt oñeha’ã ohechauka ava ha ñe’ẽkuaa heñoijojaha, ndaha’éi ku ava heñoiraẽva ha upéi ae ñe’ẽkuaa. He’i sánscrito-pe ava ohupytyhague -heta ñeha’ã rire- ñe’ẽte ikatupyryvéva, upéa upe ñe’ẽte guive ambue ñe’ẽte hekomarã ha ojoavy ñepyrũ ojoapytépe. Ja’ekuaa avei Humboldt oñemoarandu, oikuaa ha ohe-sa’ỹijojepe heta ñe’ẽte, umíva apytépe, ñe’ẽte Amérikape ojepu-rúva, ypykuéra oñe’ẽva. ÑE’ẼKUAATY RETEPYKATÚVA 2.1. Ferdinand de Saussure ha 2.2. No’õ ñe’ẽkuaaty retepykatúvaguigua. FERDINAND DE SAUSSURE Upéinte niko herakuã ñepyrũ Suiza-pe peteĩ kuimba’e katupyry rembiapo, herava’ekue Ferdinand de Saussure. Ha’éniko omboyke umi tembiapo upepeve ojejapova’ekue ha oñepyrũ ohesa’ỹijo ñe’ẽte ambue hendáicha. Saussure ojesarekokatu ha ohesa’ỹijo ayvu (expresión oral) ojepuruháicha peteĩ avano’õme (sociedad). Péicha -heseve- heñóikuri avei upe ñe’ẽkuaaty retepykatúva, heta tapicha arandu ohapykuehova’ekue hendive, upe guive ha opaite tetã rupi, yvy ape ári. Ja’ekuaa Saussure ha’ehague ñe’ekuaatyhára ruvicha, pypuku ojesarekóva ñe’ẽtére. Ha’e omoheñói ha oipuru hekopete peteĩ tapereko (método) ojesareko hagua ñe’ẽtére. Hemiandu ojepuruháicha ñe’ẽkuaatýpe ojepuru avei ambue tembikuaatýpe (ciencia). Upe tapereko ha’e oipuruva’ekue ñamboherakuaa Guaraníme kõingue mbohovake (dualidades saussureanas). He’i ñe’ẽkuaa, taha’eha’éva, oñemboja’okuaaha katuete mokõi pehẽme, omba’apóva ojuehe ha ojuehe’ỹ ndoikokuaáiva. Péicha kõingue mbohovakérõ jaguereko: 2.1.1. Ava ha avano’õ (indivíduo y sociedad), 2.1.2. Ñe’ẽte ha ñe’ẽpu (lengua y habla), 2.1.3. Arete ha arepa’ũ (diacronía y sincronía), 2.1.4. Ñe’ẽpuruhára ha ñe’ẽrenduhára (hablante y oyente). 2.1.1. Ava ha avano’õ Peteĩ avano’õ ojekuaa ha ojekuaauka iñe’ẽtére, ava upépe oikóva oikuaa ha oipurúgui upe ñe'ẽte (lengua). Upévare ja’ekuaa, avano’õ hekoveha oĩhaguére ipype tapicha oikuaa ha oipurúva peteĩ ñe’ẽte. Aipórõ ha ñambo’apu’ávo Sausurre remiandu peteĩha, ja’ekuaa: avakuéra ndoipurúiramo ñe’ẽte ndojokupytymo’ãi ha avakuéra ndojukupytýirõ avano’õ ndahekokatumo’ãi. Ñamoĩkuaa avei techapyrãrõ, peteĩ ava iñe’ẽkõiva (bilingüe): peteĩ avano’õme oñe’ẽva Guaraníme ha ambuévape katu oñe’ẽ Castellano. Ha’ẽ ijavano’õ mokõi. Ojepokuaa mokõivévare ha oipurukuaa mokõivéva. Ko ava hetã peteĩ (Paraguay) ha iñe’ẽkõi (Guarani ha Castellano) ha upéicha rupi hemiandu mokõi, hembikuaa mokõi ha hembiasa mokõi. Ko’ápe jajuhu Sausurre remiandu mokõiha: ava oiko ha oñe’ẽ avano’õme, avano’õ ñe’ẽtépe. Ambue techapyrãme ñamoĩkuaa peteĩ ava, Guaraníme oñe’ẽva, peteĩ ára ohóva oiko ha’eñoite, mombyry, avave oĩháme. Upépe oĩ aja ndikatuimo’ãi oñemongeta avave ndive ha upehaguére ja’ekuaa upe jave ndaiporimo’ãiha avano’õ. Ko techapyrã oñanduka ñandéve Saussure remiandu mbohapyha: ñe’ẽte -taha’eha’éva- oikotevẽha avano’õre, ha ava ndikatúi oiko avano’õ’ỹre. Ava noĩmbái ndaipórirõ avano’õ. Ava avano’õguántevoi. Ipahápe ja’ekuaa “kõingue: ava ha avano’õ” oipuru hikuái peteĩ tape año oguata hagua, oñondive. Oikotevẽ ojoehe ha ndoikokuaái ojoehe’ỹ. Avano’õ oipurúva peteĩ ñe’ẽte he’ise avei avakuéra ipype oikóva oikuaa ha oipurukuaaha upe ñe’ẽte; ha péicha avei, heta ava oipurúrõ ojoapytépe peteĩ ñe’ẽte he’ise oikoha jekupytýpe peteĩ avano’õme. Ja’eporãsérõ, avano’õme oĩ ava peteĩteĩ ha ava peteĩteĩ ojoajupávo omoheñói avano’õ. 2.1.2. Ñe’ẽte ha ñe’ẽpu Kóva hína kõingue Saussure omomba’eguasuvéva. Upe oipy’apy ñepyrũva chupe; ja’eporãsérõ, oipy’ara’ã mbaretevéva chupe. Ha’e oñepyrũvo hembiapo ombojoavýma ñe’ẽkuaa ha ñe’ẽte. Ñe’ẽkuaa niko katupyete (facultad) mayma ava jaguerekóva ñambohasa hagua ñane remiandu, opaite hendáicha; ha ñe’ẽte katu hína ava rembipuru omoañetéva ñe’ẽkuaa, ayvu (oral) ha kuatiapyre (escrito) rupi ha peteĩ avano’õ oipurúva iñomongetápe ha ombojokupytýva avano’õyguápe. Ñe’ẽkuaa ombojoavy rire ñe’ẽtégui, Saussure oñeporandu moõpa ojoavy hikuái ñe’ẽte ha ñe’ẽpu. Heta ojepy’amongeta rire, Saussure he’i ñe’ẽpu ha’eha katupyete (facultad) peteĩteĩ jaguerekóva peteĩ avano’õme, ñamoañete hagua upe avano’õ ñe’ẽte. Ñe’ẽpu ohechauka mba’éichapa ava oñemomba’e ñe’ẽtére -hetã ñe’ẽtére- ha’e oipurukatúva, ha’e oipotaháicha ha oipota jave, omoheñóivo hemiandu, oñandukáva hapichápe: ayvu ỹrõ kuatiapyre rupi. Ndaipóri ñe’ẽpu ñe’ẽte’ỹre ha upéicha avei ndaipóri ñe’ẽte ñe’ẽpu’ỹre. Mokõive ndikatúi oiko ojoehe’ỹ. Ñaikotevẽ ñe’ẽpúre ñamoañete hagua ñe’ẽte. Ja’ekuaa avei ñe’ẽpu ñehesa’ỹijo rupive ikatuha jaikuaa peteĩ ñe’ẽte. Techapyrãrõ, ja’ekuaa ñane retãme are guive ojepuruha Guarani ñe’ẽte ñomongetápe. Guarani aipórõ ha’ehína ñane retã ñe’ẽte. Ñanereñói rire ha jakakuaávo -peteĩteĩ- ñañemomba’e Guarani ñe’ẽtére. Upéi, ñande -ñane ñe’ẽpu rupive- jaipotaháicha ha jaipota jave, peteĩteĩ, ja’e ñane remiandu tapichakuérape. 2.1.3. Arete ha arepa’ũ Saussure oñandu ha ohechakuaákuri -heta ñe’ẽkuaatyhára ohechakuaahaguéicha upe rire- opa mba’ẽ jahecha ha jahecha’ỹva ojehaitypoha arapýpe. Oĩ mba’e hi’aréva ha hi’are’íva yvy ape ári ha ñane apytu’ũme. Saussure he’i peteĩ mba’e, taha’eha’éva, ñe’ẽtépe, hekove pukukue jaipyhýrõ ñahesa’ỹijo hagua, upépe jaipuruhañaína arete. Upéicha rupi ikatu jaikuaa upe mba’e rembiasa, heñói guive oguahẽ meve ijapýpe. Tembiasakue (historia) ha’evoi peteĩ tembikuaaty heko aretéva. Techapyrãrõ, jaikuaasérõ Guarani ñe’ẽte rembiasa jahapykuehoareteva’erã chupe. Kóicha: Guarani reko ypy; upéi, Paraguay retã Español-kuéra poguýpe; Paraguay ñemosãsõ; Ñorairõ guasu Argentina, Vrasil ha Uruguái ndive; Ñorairõ rire arepa’ũ (época); Cháko ñorairo; ha ipahápe, ñane rembiasa agagua. Kóva hína ñehesa’ỹijo arete. Péicha avei, peteĩ mba’e, taha’eha’éva, ñe’ẽtépe, hekove mbykykue jaipyhýrõ ñahesa’ỹijo hagua, upépe jaipuruñaína arepa’ũ. Upéicha rupi ikatu jaikuaa upe mba’e rembiasa, peteĩ ára pa’ũme. Techapyrãrõ, ñehesa’ỹijórõ Guarani ñe’ẽte rembiasa Cháko ñorairo aja, jaikuaaségui mba’éichapa ojepuru upérõ; mba’erãpa; mávapa oipuru; mba’e ñe’ẽ pyahúpa heñói Guaraníme upérõ; ha ipahápe, mba’épepa oipytyvõ Guarani ñe’ẽte ñane retãme upe ñorairõme. Ko’ã mba’e ñambohovái hagua jaipurúta ñehesa’ỹijo arepa’ũva. 2.1.4. Ñe’ẽpuruhára ha ñe’ẽrenduhára Ko kõingue ijehegui hesakãma. Ko’ápe ijahína umi mokõi mba’e oñekotevẽva ñe’ẽte oñemoañete hagua. Oñe’ẽva ha’ehína ñe’ẽpuruhára ha ojapysakáva katu ñe’ẽrenduhára. Mokõivéva oñomongeta aja ojoavy avei mba’e purúpe. Péicha, ñe’ẽpuruhára oipurukatu ijahy’o ha ñe’ẽrenduhára katu ijapysa. Ja’ekuaa avei ñe’ẽpuruhára ha ñe’ẽrenduhára ndaha’éi ku ijahy’o ha ijapysa añónte oipurúva. Añetehápe, ñe’ẽpuruhára oipyahã hemiandu ha ñe’ẽrenduhára ohesa’ỹijo ha omyesakã iñapytu’ũme hapicha ñe’ẽ pyahãmbyre. Ága ñe’ẽrenduhára oikũmbývo hapicha remiandu ha ombohováivo chupe, tekotevérõ; upépe ae ja’ekuaa mokõivéva ojokupytyha. Ko mba’e ojehúvo heñói avei ñe’ẽjoyvy térã ñe’ẽjovái (diálogo). NO’Õ ÑE’ẼKUAATY RETEPYKATÚVAGUIGUA 2.2.1. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Praga-gua (Círculo lingüístico de Praga), 2.2.2. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Copenhague-gua (Círculo lingüístico de Copenhague), ha 2.2.3. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Norteamérica-gua (Círculo lingüístico de Norteamérica) 2.2.1. Ñe’ẽkuaatyhára aty Praga-gua Ko ñe’ẽkuaatyhára no’õ heñói 1926, ha hembiapo iporã-véva apytépe jajuhukuaa ñe’ẽpukuaa (fonología) ñemohesakã ha ñemotenonde. Ary 1928, oikókuri peteĩ Amandaje Ñe’ẽkuaatyguigua La Haya (Holanda retãme), ha upépe mokõi ñe’ẽkuaatyhára Praga no’õguigua: Jakobson ha Trubetzkoy -Rusia-ygua, upéi ova-va’ekue Praga-pe- omboguejy’ypyraka’e ino’õ remiandu ñe’ẽpukuaa rehegua. Ha’ekuéra he’i ñe’ẽpukuaa ha ñe’ẽpu’andu (fonética) ojoavyha hikuái. Ndikatuiha jaipuru peteĩ-cha, ñe’ẽ ojoeheguárõ. Ñe’ẽpu’andu niko ohesa’ỹijo mba’éichapa ñambohyapu ha mba’eichagua tyapúpa (sonido) osẽ ha osẽkuaa ñande ahy’ógui, taha’eha’éva ñe’ẽtépe ha taha’eha’éva ava ahy’okuágui. Ñe’ẽpu’andu nohesa’ỹijói ñe’ẽ he’iséva, oñeha’ã uvei ohesa’ỹijo mba’éichapa oiko tyapu (sonido) ha ñe’ẽpu (habla). Ñe’ẽpu’andu omyesakãvo tyapu ha ñe’ẽpu reko, ohechauka avei mba’épa omýi ha mba’éichapa oku’e ñande ahy’o ha jurupegua, osẽ ha-gua tyapu. Ñe’ẽpukuaa katu ojesareko ha ohesa’ỹijo taipu (fonema) peteĩ ñe’ẽtegua, ha omomba’eguasu taipu (fonema), ñe’ẽpehẽ (sílaba) ha ñe’ẽ (palabra) he’iséva, umíva ikatúgui ñaipyahã ha ñañanduka hesevekuéra ñane remiandu tapichakuérape, peteĩ avano’õme, jokupytýpe. Ja’eporãsérõ, taipu omoheñói -oñemohypy’ũvévo- ñe’ẽpehẽ ha ñe’ẽ peteĩ ñe’ẽtépe. Praga-ygua avei ohechakuaa -yvy ape ári- oĩha hetaiterei tyapu (sonido) ha umíva apytépe jajuhukuaa ha ñamohendakuaa umi tyapu peteĩ ñe’ẽtépente ojepurúva. Ojehúvo upe mba’e tya-púgui oiko taipu (fonema), ha’éva aipórõ tyapu peteĩ ñe’ẽtépe ojepuru ha ojepurukuaáva. Upéicha rupi ombojoavy avei pu’ae (fonema vocálico – vocal) pundiégui (fonema consonántico – consonante). Pu’ae ipu ha’eñóva, ijeheguirei. Ndahasyiete oñembohyapu hagua. Kóva hína taipu mirĩ (fonema sencillo). Pundie katu oikotevẽ ambue taipúre -pu’aémanteva’erã- ipukatu hagua. Ha’eñorei hasyeteve oñembohyapu hagua. Kóva hína taipu rypy’ũ (fonema complejo). Praga-ygua ojuhu avei oĩha taipu hyapu joavýva, sa-py’ánte ojoajúvo peteĩchagua pundie térã pu’aére hyapu kan-gyha; ha péicha avei, upéva upe taipu ojoajúvo ambueichagua pundie térã pu’aére hyapu atãha. Ko mba’épe ha’ekuéra ombo-héra taipu’avy (alófono). Ohechauka hagua mokõi tyapúgui (sonido) oikoha mokõi taipu (fonema) peteĩ ñe’ẽtépe (lengua); ha’ekuéra omyengovia, peteĩ ñe’ẽme, peteĩ tyapu ambuére ha ñe’ẽ he’iseñepyrũva iñambuérõ, omoambuérõ ñe’ẽ he’iséva; upéicha jave tyapúgui oiko añetehápe taipu. Guaraníme ñamoĩkuaa peteĩ techapyrã, péicha: pãrãrã (tyapu oikóva ñamombórõ peteĩ mba’e yvýre); iñambuéva pererégui (tyapu oikóva guyra omongu’évo ipepo); ojoavýva pirirígui (mba’erendymimi oikóva jajatapy jave); ndojoguáiva pororope (oikóva avati ra’ỹi okapumimíva oñembyaku jave); ojoavyjeýva pũrũrũgui (tyapu oikóva ñande jurúpe ñamongu’írõ tembi’u atã). Ko’ã techapyrã ohechauka ñandéve Guaraníme /ã/, /e/, /i/, /o/, /ũ/ ha’eha taipu (fonema). Ndaha’eiha hikuái tyapurei. Umi ñe’ẽ pãrãrã, perere, piriri, pororo ha pũrũrũ ojoavy hikuái ojoavýve umi pu’ae hetepýpe. Ipahápe, Praga-ygua he’i avei peteĩ ñe’ẽte, taha’eha’éva, oipuruha katuete peteĩ taipu aty ha ipype ojekuaa porã ara-ka’epa ñambojoajuva’erã, mba’éichapa ñambohyapuva’erã ha mboy taipúpa oĩ upe ñe’ẽtépe. Guarani ñe’ẽtépe jaguereko mbohapypa mbohapy (33) taipu. 2.2.2. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Copenhague-gua Ko no’õme ijatýva omoheñói peteĩ tembikuaa pyahu oñembohérava ñe’ẽguykuaa (glosemántica). Copenhague-ygua herakuãvéva hembiapóre ha’ehína Louis Hjelmslev (1899-1965). Ha’éniko he’i opaite mba’e ñe’ẽte retepypegua ndikatuiha ñahesa’ỹijo ha’eñorei. Taha’eha’éva mba’e jahapykuehóva ojeko katuete ambue mba’ére, oĩva iguy gotyo. Koichahápe oĩmíva guive ndaheko’añói. L. Hjelmslev ndikatúi omyesakã mba’épa taipu (fonema) oñe’ẽ’ỹre tyapúgui (sonido). Ndikatúinte avei ohesa’ỹijo mba’épa ñe’ẽkuaa (lenguaje) ojeko’ỹre ñe’ẽpykuaáre (semántica). Ha’e oñeha’ãkuri ombojoaju umi mokõi mba’e iñapysẽ ha iña-pysẽ’ỹva, ohesa’ỹijo jave peteĩ ñe’ẽ. Ñane retãme ha Guarani ñe’ẽtépe jaipurujepi upe ñe’ẽguykuaa ja’évo: ñandereja (omanóvare). Ñahesa’ỹijórõ jajuhukuaa: - Ñe’e’aty jera: oĩháme mokõi ñe’ẽ ojoajúva peteĩme ha upe jave mokõive ojoavýva he’isévape (ñande + reja); ha - Ñe’ẽguy: katu oñanduka ñandéve -jepémo ndoje’éikuri péicha- oĩha peteĩ tapicha omanóva, jepémo ndajaipurúi upevarã ñe’ẽ mano. Jahechaháicha jajapómanteva’erã umi mokõi ñehesa’ỹijo ñaikũmby hagua, hekopete, ñandereja he’iséva ha peichahápe jahechakuaa avei mba’épa aipo ñe’ẽguykuaa (glosemántica). 2.2.3. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Norteamérica-gua Ñe’ẽkuaaty Norteamérica-gua omoheñói heta tembiapo ombopyahúva ñe’ẽkuaatyhára remiandu, upépe ha ambue tetã rupi; jepémo kóva ko no’õ ohapykueho, ñepyrũrãme, europa-ygua rembiapo ñe’ẽkuaatyguigua. Ha upe mba’e ojehu hetaha-guére umi omoñepyrũva’ekue hembiapo Europa-pe ha upe rire ovava’ekue Estados Unidos-pe ombojoapývo hembiapoita, umí-va umi ñe’ẽkuaatyhára apytépe oĩhína Jakobson, ombo’evakue Harward-pe. Edward Sapir ha Leonard Bloomfield omoheñóiva’ekue peteĩ ñe’ẽtekuaa (gramática) omohenda hagua ypykue ñe’ẽ, Norteamérica-gua, ikuatiapyre’ỹva. Upehaguére avei ñe’ẽkuaaty Norteamérica-gua itenondeve ñe’ẽysajakuaa (morfología) ha ñe’ẽjoajukatúpe (sintaxis). Jepémo mokõive oiko ha omba’apo Estados Unidos-pe, mokõivéva ojoavy kakuaa hemiandúpe. Sapir ohesa’ỹijoñepyrũkuri taipu ha taipu aty, upéi omyesakãveva’ekue umi Praga-ygua. Ha’e ohesa’ỹijo, omyesakã ha ohai heta Norteamérica ypykue ñe’ẽte. Iporã avei ja’e Sapir he-rakuãhague Norteamérica-pe, Saussure herakuãhaguéicha Eu-rópa-pe. Bloomfield katu ohesa’ỹijo opaichagua ñe’ẽte ñe’ẽkuaaty año rupive, ndojekói ambue tembikuaatýre. Heta ñe’ẽkuaatyhára ohapykuehova’ekue Bloomfield-pe oipurukatu ñehesa’ỹijo (análi-sis). Ko’ãva oñepyrũ ñe’ẽjoajúpe (oración) ha ñehesa’ỹijo rupive ohupyty taipu (fonema), ha’evahína ñe’ẽ vore mirĩvéva, ndikatu-véiva oñemboja’o. Ipahápe, ja’ekuaa Ñe’ẽkuaaty retepykatúva (lingüística estructural) oipy’ara’ãhaguéicha Praga, Copenhague ha Norteamérica-yguápe, oipy’ara’ãhague avei Ginebra (Saussure remimbo’ekuépe), Rusia ha Francia ñe’ẽkuaatyhárape. 3. ÑE’ẼKUAATY ÑEMOÑANGATÚVA HA ÑEMOAMBUÉVA Ary 1955 guive oñemoherakuã opaite tetã rupi, ambue ñe’ẽkuaatyhára rembiapo, hérava Avram Noam Chomsky, Fila-delfia-ygua (EEUU), heñoiva’ekue ary 1928. Hembiapo rupi omoheñóikuri ñe’ẽkuaaty ñemoñangatúva ha ñemoambuéva. Jepémo Chomsky omoheñói ñe’ẽkuaaty pyahu ohesa’ỹijo hagua Norteamérica ñe’ẽte año, oñeha’ãkuri upe rire oipuru opaite ñe’ẽte reheve. Heta tapicha katupyry omoñe’ẽva’ekue Chomsky rembiapokue, he’i hikuái ha’e omopeteĩhague heta ñe’ẽkuaatyhára rembiapo. Péicha hembiapópe jajuhukuaa Hjelmslev, Copenhague-ygua, Bloomfield ha Humboldt umíva remiandu. Ko ñe’ẽkuaaty he’i ava, taha’eha’éva, ndaha’éi ku peteĩ ñe’ẽjoaju añónte oipurúva hekove pukukuépe, oporandu térã ombohovái hagua hapichápe. Ava akóinte oiko oipyahã ñe’ẽjoaju ndojoguaietéva ambue ñe’ẽjoaju oipuruva’ekue upe mboyvemi. Upéicha avei ohendu jave, ohesa’ỹijokuaa opaite temiandu oñembohasáva chupe. Upévare Chomsky he’i ñe’ẽkuaaty ombyatyva’erãha ava rembikuaa peteĩ ñe’ẽtegua omoheñói hagua mbojojaha (regla) oipytyvõtava oñehesa’ỹijo ha oñeikũmby porã ha pya’e hagua peteĩ ñe’ẽjoaju. Ñe’ẽtekuaa ñemoñangatúva (gramática generativa) ru-pive ñe’ẽkuaatyhára omoañetekuaa mbojojaha ohechaukáva mba’éichapa ñamoñemoñakuaa ñe’ẽjoaju (oración) peteĩ ñe’ẽtépe. Guaraníme ñamoñemoñakuaa ñe’ẽjoaju hesakãva, oñei-kũmbyporãva, jaipurukuaárõ ko’ãva: Teroja moteĩva: pe (katuete oñemohenda tero mboyve), Teroja tekome’ẽva: katupyry (katuete oñemohenda tero rire), Ñe’ẽriregua: re (katuete oñemohendva ñe’ẽ omoirũva rire), Avaite ha papy ñe’ẽpehẽtai: o (katuete oñemohenda ñe’ẽtéva mboyve), ha Ñe’ẽpehẽtai aragua: kuri (katuete oñemohenda ñe’ẽtéva rire). Ja’ehaguéicha, ko’ã mba’e jaikuaárõ, ñamoñemoñakuaáta ñe’ẽjoaju Guaraníme, kóicha: Pe kavaju katupyry oñaníkuri korapýre Pe karai katupyry ohókuri Paraguaýpe Pe kuñataĩ katupyry ohenóikuri Chivépe Kóicha heñói’ypýkuri peteĩ ñe’ẽtekuaa ñanepytyvõkuaáva ñe’ẽjoaju apópe. Ko ñe’ẽtekuaa pyahu oñembohéra ñe’ẽtekuaa ñemoñangatúva. Chomsky he’i ñambojoavykuaaha: ñe’ẽjoaju ape (estruc-tura superficial) ha ñe’ẽjoaju guy (estructura profunda). Ñe’ẽjoaju ape rupive ja’e ñane remiandu: ayvu térã ikuatiapyré-va; ha ñe’ẽjoaju guy rupive ñamohesakã maymávape upe ñe’ẽjoaju he’iséva. Techapyrãrõ, temiandu oñembohasáva ñe’ẽjoaju guy ru-pive; ikatu oje’e heta hendáicha ñe’ẽjoaju ape rupive. Kóicha: Ñe’ẽjoaju guy: heta ogamimi oitýkuri yvytuvai Ka’akupépe Ñe’ẽjoaju ape 1: Yvytuvai oitýkuri heta ogamimi Ka’akupépe Ñe’ẽjoaju ape 2: Heta ogamimi ho’ákuri Ka’akupépe oipejúvo yvytuvai Ñe’ẽjoaju ape 3: Oipeju yvytuvai Ka’akupépe ha oity heta ogamimi. Ñe’ẽjoaju ape 4: Ka’akupépe heta ogamimi ho’ákuri oipejúvo yvytuvai Ñe’ẽjoaju guy omoañete peteĩ temiandu (idea) ñe’ẽjoaju rupive. Ñe’ẽjoaju ape katu omboysaja (forma) ñe’ẽjoajúpe. Oñemoañetévo Ñe’ẽjoaju guy ha ñe’ẽjoaju ape oiko avei ñemoambue (transformación); ja’eporãsérõ, temiandúgui oiko ysaja. Aipórõ, ñe’ẽpuruhára oikuaárõ mbovymi mbojojaha ñemoambueguigua, omoñemoñakuaáta hetaiterei ñe’ẽjoaju ape. Kóicha Guarani ñe’ẽtépe guarã jaipurukuaa ko’ã mbojojaha: Mbojojaha 1: he’i ñe’ẽjoajúpe jajuhukuaaha teroñe’ẽ (sin-tagma nominal) ha hapykuéri teroñe’ẽje’éva (sintagma predica-tivo). Techapyrã: Mbojojaha 2: Omboja’óva teroñe’ẽ, kóicha: téra (nombre) ha moĩmbaha terojáva (sintagma adjetivo). Techapyrã: Mbojojaha 3: Omboja’óva teroñe’ẽje’éva, kóicha: ñe’ẽpehẽtai (auxiliar) ha ñe’ẽtéva aty (grupo verbal): ha’evahína ñe’ẽtéva térã ñe’ẽtéva moĩmbaha. Techapyrã: ÑE’ẼKUAATY PURUPYRà a)Ñe’ẽte ha’ãngaharã (descripción de lenguas), ã)Ñe’ẽte kuaapyhy (aprendizaje de lenguas), ch)Ñe’ẽmbojerekatu (traducción), ha e)Ñe’ẽretepykuaa (lingüística textual) Mbohapyve ñe’ẽkuaaty ha opaite arandu ijáva mbohapyvé-pe, omoheñóikuri ñe’ẽkuaaty oñembohérava ñe’ẽkuaaty purupyrã (lingüística aplicada), ijahápe: a)Ñe’ẽte ha’ãngaharã: Ñe’ẽkuaaty purukuaa rupive ko’ãga oñehe-sa’ỹijokuaa opaite ñe’ẽte, taha’eha’éva, ojekuaaporãvévo hembia-sakue, iñe’ẽtekuaa ha iñe’ẽporãhaipyre. Praga-ygua, Saussure ha Chomsky remiandu ñande jaipuru avei ñahesa’ỹijo jave Guarani ñe’ẽte. ã)Ñe’ẽte kuaapyhy: Avei ñe’ẽkuaaty purukuaa rupive ko’ága oime-raẽva ikatu oikuaapyhy peteĩ térã hetave ñe’ẽ oikuaa’ỹva. Ñane retã ha ambue tétame jajuhukuaa heta tapicha oikuaa’ỹva Guarani, oñeha’ãva oikuaapyhy ñane avañe’ẽ. ch)Ñe’ẽmbojerekatu: Kóva ojepurumeme ojekuaauka hagua opai-chagua tembiapo peteĩ ñe’ẽtégui ambuévape. Upevarã ñe’ẽmbojerekatuhára (traductor) oikuaaporãva’erã mokõive ñe’ẽte. Guaraníme -hetaiterei apytépe- oñembojerekatúma: “La familia de Pascual Duarte”, Rudi Torga rembiapokue rupive. e)Ñe’ẽretepykuaa 1º) Ñe’ẽretepy ñemi (relación endofórica). 2º) Ñe’ẽretepýpe oĩ’ỹva (relación exofórica) 3º) Myengoviaha purukuaa (referencia anafórica) 4º) Temiandu ñembohape (referencia catafórica) Kóva avei ñanepytyvõ ñahesa’ỹijo pypuku hagua opaite ñe’ẽrete (texto). Ipype jajuhukuaa, ñahesa’ỹijo jave ñe’ẽrete: 1º) Ñe’ẽretepy ñemi. Kóva omoñondive (relaciona) mokõi ñe’ẽ peteĩ ñe’ẽretepýpe. Péicha: “Chive ra’ykuéra kuehe oho Pa-raguaýpe. Ha’e ohechaga’u chupekuéra”. Ko’ápe, terarãnguete ha’e ha chupekuéra omyengovia Chive ha ra’ykuérape. 2º) Ñe’ẽretepýpe oĩ’ỹva. Kóva omoñondive ñe’ẽ peteĩ ñe’ẽretepypegua ambue temiandu ndive, oĩ’ỹva upe ñe’ẽretepýpe. Péicha: “Jajapova’erã tembiaporã ohejava’ekue ñandéve mbo’ehára”. Ko’ápe, terarãnguete ñandéve ha ñe’ẽpehẽtai ja (ñan-de) omoñondive upe ñe’ẽrete temimbo’ekuéra peteĩ mbo’ehaogua ndive (upe oñe’ẽva ha’égui peteĩ temimbo’e), jepémo ñe’ẽretepýpe ndaja’éi ko’ã mba’e. 3º) Myengoviaha purukuaa. Kóva ñanemomandu’a peteĩ ñe’ẽre -ñe’ẽretepýpe- imyengoviaha rupive. Péicha, techapyrãrõ, tero ña-myengoviáta terarãnguére. Nati ohenói isýpe ohechaga’úgui chupe 4º) Temiandu ñembohape. Kóvape katu ñamotenonde (terarãngue rupive) peteĩ ñe’ẽ upéi ja’étava. Isy he’i chupe: “Che memby Chive anive neñaña”. Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Ñe'ẽkuaaty Ñe'ẽpukuaa niko ñe'ẽtekuaa vore ñanerekombo'éva mba'éichapa ñambohyapu ha jahaiva'erã hekopete umi taipu (fonemas), ñe'ẽpehẽ (sílabas) ha ñe'ẽ (palabras) peteĩ ñe'ẽtegua. Guarani ñe'ẽpukuaa ñahesa'ỹijokuaa kóicha: 1.1. Puteĩ ha taiteĩ (monofonía y monografía) 1.2. Muanduhe Pu'atã (acento tónico) 1.3. Muanduhe Tĩgua (acento nasal) 1.4. Ñe'ẽpehẽtai purukuaa (polisíntesis) Tekotevẽ jaikuaa Guarani haikatu, ko'ága jaipurúva, om-bohetekatuhague mbo'ehára Reinaldo Julián Decoud Larrosa. Jepémo heta tapicha katupyry oñeha'ãjepékuri ohesa'ỹijo Guarani ñe'ẽtekuaa, Reinaldo Julián Decoud Larrosa ha'ehína upe omba'apoporãve'akue. Heta ára ojepurúkuri opaichagua tai (letras) ñane avañe'ẽ ojehai haguã. Jahechakuaa haguã upe mba'e natekotevẽi jaha puku, ñamoñe'ẽkuaánte umi aranduka (libros) ymave guare ha umívape jajuhúta mba'éichapa ñane ñe'ẽ ojehaíkuri opaicharei. Upévare ha ja'ehaguéicha, Decoud Larrosa omboheteka-túkuri Guarani haikatu omoheñóivo pe achegety jaipurúva ñande ha oguerekóva mbohapypa mbohapy (33) tai (letras). guarani Puteĩ ha taiteĩ Guarani achegety Puso Taipu Tai ndaipóriva Guaraníme Jesarekopyrã Guarani achegety Guarani ñe'ẽte oguereko mbohapypa mbohapy taipu (fonemas) ha umíva jahai hagua jaipuru peteẽ achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai. Upévare jahai hagua peteĩ taipu jaguereko peteĩ tai año. Ndaipóri jajavy hagua. Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba'eichaitépa jaipuruva'erã. Guarani Ñe'ẽ Achegety: a - ã - ch - e - ẽ - g - g̃ - h - i - ĩ - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - õ - p - r - rr - s - t – u - ũ - v - y - ỹ - ' (puso). 1.1. Guarani ñe'ẽ achegetýpe jaguereko pakõi (12) pu'ae (vocales), umíva apytépe jaguereko: 1.1.1. Poteĩ (6) pu'ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha 1.1.2. Poteĩ pu'ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ. Pu'ae réra ou mokõi ñe'ẽgui: “pu” ha “ae”. “Ae” ou “ha'eñó”gui. Pu'ae hína upe ipúva ha'eño, ipúva ijeheguirei. Techapyrã: Kua = Chive vakapipopo ikua Kuã = Amo karai ohunga ikuã Oke = Pe mitã oke Okẽ = Nati ombotýkuri okẽ Api = Heta oĩ oguasu'apíva Apĩ = Ko karia'y oñeñapĩ Ro = Peru ho'u pohã iróva Rõ = Rejúrõ aháta nendive Pytu = Haimete ñandepytupa Pytũ = Ore róga iñipytũmba Aky = Che aipo'o umi yva aky Akỹ = Umi ao iñakỹ gueterei 1.2. Umi mokõipa peteĩ (21) tai hembýva ha'ehína pundie (consonantes) ha umíva apytépe jajuhukuaa: 1.2.1. Paapy (13) pundie jurugua: ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - (') puso; ha 1.2.2. Poapy (8) pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ, oñemohendajeýva kóicha: 1.2.2.1. Irundy (4) pundie tĩguáitéva: g̃ – m – n – ñ; ha 1.2.2.2. Irundy (4) pundie tĩjuruguáva: mb –nd –ng –nt. Pundie réra ou moköi ñe'ẽgui avei: “pu” ha “ndie”. “Ndie” ou “ndive”gui. Pundie he'ise ipúva ambue ndive. Pundie oikotevẽ ambue taipúru ipu hagua. Péicha “m” hyapu ñambojoajúrõ hese umi pu'ae (ma, me, mi, mo, mu, my). Guarani pundiekuéra réra ja'e hagua tekotevẽ ñambojoa-ju hesekuéra pu'ae “e” (che, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, se, te, ve). Puso añoite héra tee. Techapyrã 2. Puso ha'e avei peteĩ pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay'opy'agua. Puso jaipuruva'erã mokõi pu'ae pa'ũme año. Araka'eve ndajaipuruiva'erã mokõi pundie pa'ũme, térã peteĩ pu'ae ha peteĩ pundie pa'ũme. Puso jaipuruhápe katuete ñamopa'ũ mokõi pu‘ae. Techapyrã: Ku'a – kua / Po'i – poi / Mbo'i – mboi / 3. Taipu 3.1. ha, he, hi, ho, hu, hy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “h”. Techapyrã: hapy / hepy / hi'änte / hovere / hunga / hye / 3.2. ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “j”. Techapyrã: jagua / jety / jiperu / jogua / juru / jyva / 3.3. ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahai hagua jaipuruva'erã tai “k”. Guarani achegetýpe ndaipóri “c” térã “q”. Techapyrã: ka'a / kerana / Kirito / kóva / kesu / kygua / 3.4. sa, se, si, so, su, sy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “s”. Ñane ñe'ẽte achegetýpe ndaipóri “c” térã “z”. Techapyrã: sái / sevo'i / soso / su'u / syva/ 3.5. va, ve, vi, vo, vu, vy, jahai hagua jaipuruva'erã tai “v”. Avañe'ẽ taikuéra apytépe ndaipóri “b”. Techapyrã: vai / verapy / viru / vosa / ovu / výro / 4. Tai B, C, D, F, LL, Q, W, X, Z España ñe'ẽte achegetype-gua ndaipóri Guaraníme, ha oĩrõ katu ndojepurúi España ñe'ẽtépe ojepuruháicha. Péicha: “b” oĩ “m” ykére ha oiko ichugui “mb” “d” oĩ “n” ykére ha oiko ichugui “nd” Guarani achegetýpe ndaiporivoínte b, c, f, ll, q, w, x ha z. 5. JESAREKOPYRà 5.1) Taipu “p” iñambue ha oiko ichugui “mb” ñambojoa-júvo henondépe ñe'ë térã ñe'ẽpehẽ tĩgua. Techapyrã: po'o (mombo'o) / pyhy (sãmbyhy) / pa (momba) / 5.2) Taipu “s” iñambuénte avei ha oiko ichugui “nd” ñamohendávo henondépe ñe'ẽ térã ñe'ẽpehẽ tĩgua. Techapyrã: soro (mondoro) / syryry (mondyryry) / 5.3) Avei taipu “k” iñambue ha oiko ichugui “ng”, oñembojoapývo henondepe ñe'ẽ térã ñe'ẽpehẽ tĩgua. Techapyrä: ke (monge) / karu (mongaru) / 5.4) Guarani pundiekõi (ch, mb, nd, ng, nt, rr) hína peteĩ tai año. Pundiekõi ñamoñe'ẽpehẽva'erã pu'ae térã pu'aekuéra hapykuerigua ndive. Nañamboja'óiva'erã pundieköi araka'eve. Techapyrã: okacha = o / ka / cha / omondoho = o / mo / ndo / ho / Muanduhe pu'atã Muanduhe (acento) Muanduhe ñemohenda (clasificación de los acentos) Pu'ae atã (vocal tónica) Ñe'ẽ ñemohenda imuanduhe rupi (clasificación de las palabras por su acento) Muanduhe purukuaa Guaraníme 1. Muanduhe Guaraníme ha'e tyapu atã jahekuavóva peteĩ pu'ae ári. Techapyrã: jagua / okarúva / jyva / ohókuri / ajaka / Itágui / 2. Muanduhe ñemohenda 2.1. Muanduhe hai (acento gráfico u ortográfico): Ha'e pe muan-duhe jahaíva térã ñaha'ãngahaíva ( ´ ). Techapyrã: oguatáva / óga / mbo'ehára / 2.2. Muanduhe pureko (acento fonético o prosódico): Ha'e pe muanduhe oñembopurekóva, ndojehaíri ( ). Techapyrã: jagua / juru / temimbo'e / 2.3. Muanduhe tĩgua (acento nasal): Ha'e pe muanduhe ojehaitĩguáva ( ~ ). Techapyrã: porã / okẽ / ko'ẽ / 3. Pu'ae atã Ha'e pe pu'ae oñomomuanduhe hai térã purekóva. Techapyrã: jagua / óga / ka'i / ára / hu'y / ári / 4. Ñe'ẽ ñemohenda imuanduhe rupi 4.1. Ñe'ẽ imuanduheteĩva (Palabras monotónicas): Ha'e umi ñe'ẽ oguerekóva ipype peteĩ pu'ae atã añónte (hai térã pureko). Techapyrã: áva / yva / 4.2. Ñe'ẽ imuanduhe'etáva (Palabras politónicas): Ha'e umi ñe'ẽ oguerekóva ipype mokõi térã hetave pu'ae atã (hai térã pureko). Techapyrã: pirapirére / tupãmba'ejára / 5. Muanduhe purukuaa Guaraníme 5.1. Pu'ae atã ndaha'éirõ pu'ae paha ñe'ẽ imuanduheteĩvape, oguerãhava'erã muanduhe hai. Techapyrã: óga / áva / ýva / 5.2. Pu'ae atã ndaha'éirõ pu'ae paha ñe'ẽ imuanduhe'etávape, oguerahava'erã muanduhe hai. Techapyrã: pirapirére / Ka'aguasúpe / 5.3. Pu'ae atã ha'érõ pu'ae paha ñe'ẽ imuanduheteĩva ha imuanduhe'etávape, ndoguerahai'arã muanduhe hai araka'eve; ja'eporãsérõ, pe ñe'ẽ imuanduhe pureko opytávo. Techapyrã : pirapire / iku'arasy / ava / yva / Muanduhe tĩgua Taipu tĩgua Muanduhe tĩgua purukuaa Pytyvorã 1. Taipu tĩgua Jaipurukatu hagua muanduhe tĩgua tekotevẽ jaikuaa máva mávapa umi taipu tĩgua. Upéva rehe ñanemandu'araẽta umíva rehe. Pu'ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ. Pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ. 2. Muanduhe tĩgua purukuaa 2.1. Pu'ae tĩgua ñamoñe'ẽpehẽrõ peteĩ pundie jurugua ndive, oguerahava'erã muanduhe tĩgua Techapyrã: Pytã - py / tã Okẽ - o / kẽ Hu'ũ - hu / 'ũ 2.2. Pu'ae tĩgua ñamoñe'ẽpehẽrõ peteĩ pundie tĩgua ndive, ndo-guerahaiva'erã muanduhe tĩgua. Pe pundie tĩgua ijehegui omotĩ-guáma ñe'ẽpehẽme. Techapyrã: Mberu - mbe / ru Anguja - a / ngu / ja 2.3. Muanduhe tĩgua ( ~ ) omyengovia muanduhe haípe ( ´ ), umi pu'ae atã tĩguávape. Techapyrã: Mokõi - Mo / kõi Pytũma - Py / tũ / ma Ñasẽva - Ña / sẽ / va Hetápe oipyapy ko muanduhe tĩgua jepuru. Oĩ oñeporan-dúva mba'eicharupípa jahekýi pu'ae tĩgua árigui imuanduhe. Umíva he'i ndaikatuiha jajapo upe mba'e ha'égui peteĩ tai año, ndaikatúiva ñamboja'o. Ko ára peve ndojejuhúi gueterei aporeko (técnica) ikatú-tava jaipuru muanduhe tĩgua ñaha'ãngahai hagua hekopete. Upévare, ága peve jaipuru manduhe tĩgua mbo'ehára Reinaldo Decoud Larrosa omyesakãhaguéicha. 3. Pytyvõrã Guarani oñe'ẽkuaa'ỹvape hasy'imíjepi ombohyapu térã omohenda hagua hekopete, jehaípe, muanduhe tĩgua. Peteĩ aporeko jaipurukuaáva ñane remimbo'ekuéra ndive ikatupyry hagua muanduhe tĩgua purúpe niko ha'ehína ñe'ẽ ha ñe'ẽpehẽtai tĩgua jehai py'ỹi, ñamombyta meve iñakãme. Techapyrãrõ, jaipurukuaa ko'ãva: Ñe'ẽpehẽtai purukuaa Ñe'ẽpehẽtai ñemohenda Ñe'ẽpehẽtai ha ñe'ẽriregua purukuaa 1. Ñe'ẽpehẽtai ñemohenda Ñane avañe'ẽme niko oĩ heta ha opaichagua ñe'ẽpehẽtai. Oĩ jaipurukuaáva tero, teroja ha ñe'ẽteja ndive ha hetaiteve oĩ jaipurukuaáva ñe'ẽtéva ndive. Ñe'ẽpehẽtaikuéra apytépe oĩ: papapy ha avaiteguigua (número y persona), ysaja (forma), ñe'ẽapoha (voz), ñe'ẽteko (modo), ára (tiempo), kokatu (grado) ha meña (género) Umi ñe'ẽpehẽtai mboyvegua, ñe'epehẽtai upeigua ha umi ñe'ẽriregua iñe'ẽpehẽteĩva ojoajuva'erã iñe'ẽrapóre (raíz), ha oiko chuguikuéra peteĩ ñe'ẽ año jehaípe. 2. Ñe'ẽpehẽtai ha ñe'ẽriregua purukuaa 2.1. Ñe'ẽpehẽtai mboyvegua (partículas prefijas) ha'e umi oñemohendáva ñe'ẽrapo (raíz) mboyve. Techapyrã: Aguata (a = papapy ha avaite ñe'ẽpehẽtai) Ndaguatái (nd = ysaja ñe'ẽpehẽtai) Namboguatái (mbo = ñe'ẽapoha ñe'ẽpehẽtai) 2.2. Ñe'ẽpehẽtai upeigua (partículas sufijas) ha'e umi oñemohendáva ñe'ẽrapo rire. Techapyrã: Namboguataséi (se = ñe'ẽteko ñe'ẽpehẽtai) Namboguataséikuri (kuri = ára ñe'ẽpehẽtai) Namboguataseiétekuri (ete = kokatu ñe'ẽpehẽtai) Ryguasume (me = meña ñe'ẽpehẽtai) 2.3. Guarani ñe'ẽysajakuaápe (morfología) jajuhukuaa poapýichagua ñe'ẽ ha umíva apytépe oĩ ñe'ẽriregua. Kóva ai-pórõ ha'e ne'ẽ, ndaha'éi ñe'ẽpehẽtai. Ñe'ẽriregua oñemohendajey. Oĩ iñe'ẽpehẽteĩva (monosi-lábicas) ha iñe'ẽpehẽ'etáva (polisilábicas). Umi iñe'ẽpehẽteĩ apytépe oĩ: Pe (jaipurukuaáva ñe'ẽ jurugua ndive) Me (jaipurukuaáva ñe'ẽ tĩgua ndive) Gua Gui Re Vo Ko'ã ñe'ẽriregua ojoaju'arã ñe'ẽ ijykereguáre. Techapyrã: Peru oho kokuépe kuehe Ha'e oñongatu heta mba'e iñapytu'ũme Yvyra Ka'aguasugua ndaijojahái Ñande jagueru chipa Paraguarígui Omosãingo ijao okẽre Amo mitã oho okarúvo Avañe'ẽ Achegety Ñe'ẽ Ñe'ẽjoajuha guaraníme ha'e umi ñe'ẽ ojepurúva oñembojoaju hag̃ua mokõi térã hetave ñe'ẽ, térã ñe'ẽjoaju, avañe'ẽme. Ñe'ẽjoajukatúpe oiko ichugui mbojoajuhára. Techapyrã: Chive ha Peru tero ñe'ẽjoajuha tero Ñe'ẽjoajuha ñemohenda Avañe'ẽme umi ñe'ẽjoajuha oñemohenda mbohapy rupive: Ñe'ẽjoajuhaite, ñe'ẽjoajuha mbojoaju'ỹva ha ñe'ẽjoajuha mbohovakéva. Ñe'ẽjoajuhaite Kóva hína "ha" jaipurúva ñamoñondive hag̃ua mokõi ñe'ẽ térã ñe'ẽjoaju. Techapyrã: Osẽ ha oguata ñe'ẽtéva ñe'ẽjoajuhaite ñe'ẽtéva Ñe'ẽjoajuhaite mbojoaju'ỹva Ko'ápe jajuhu "térã" ha “ỹrõ", jaipurukuaáva mokõi ñe'ẽ pa'ũme, upéi jaiporavo hag̃ua peteĩva. Techapyrã: Kalo térã Luchi tero ñe'ẽjoajuha tero Ñe'ẽjoajuha mbohovakéva Ko'ãva katu jaipuru ñambohovake hag̃ua mokõi temiandu. Ñepyrũrãme omonei ha hapykuérinte ombotove; térã ambueháicha, ñepyrũrãme ombo-tove ha hapykuerimínte omonei. Techapyrã: "upéicharõ jepe" / "jepéramo" / Mandu'apy Ohai David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Avañe'ẽ ÑE'ẼNDÝI GUARANÍME (LA INTERJECCIÓN EN GUARANI) ÑE'ẼNDÝI He’iséva (concepto) Ñe’ẽndýi ñemohenda (clasificación) HE’ISÉVA Ha'e umi ñe'ẽ oñandukáva py'atytýi térã ñemondýi. Nashe Techapyrã: Cháke / (Háke) / Nangána / Nde rasóre / Aichejáranga / Hýpy / E'a / ÑE’ẼNDÝI ÑEMOHENDA 2.1. Ñe’ẽndýi ñe’ẽteĩva 2.2. Ñe’ẽndýi ñe’ẽ’etáva 2.1. Ñe’ẽndýi ñe’ẽteĩva Ko’ápe jajuhukuaa umi ñe’ẽndy peteĩnte hapóva; ja’eporãsérõ, iñe’ẽrapo peteĩva. Techapyrã: ¡Nangána!, tereho chéve ko’águi ¡Na’ápe!, nde tekorei tuja ¡Nápy!, nde jagua chavi ¡Araka’e!, chera’a (araka) ¡Amóntema!, jaikopáma hese 2.2. Ñe’ẽndýi ñe’ẽ’etáva Ko’ãva katu heñói mokõi térã hetave ñe’ẽgui. Jepémo sapy’ánte ñe’ẽ ha he’iséva tuicha ojoavy hemiandúpe. Techapyrã: ¡Aña ratitýpeguare!, ha’eporãningo ndéve ha rejapojey ñe’ẽndýi ñe’ẽtéva Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ ÑE'ẼRIREGUA GUARANÍME (LA POSPOSICIÓN EN GUARANI) ÑE'ẼRIREGUA He’iséva (concepto) Ñe’ẽriregua mohenda (clasificación) HE’ISÉVA Ñe’ẽriregua niko ñe’ẽ oñemohendáva ambue ñe’ẽ rire, ombojoapy -peteĩme- mokõi ñe’ẽ, ỹramo noimbái térã nahesakãi upe ja’eséva. Ojepuru oñanduka hagua heta mba’e, péicha: ára Ñe’ẽriregua jaipurukuaa opaichagua ñe’ẽ ndive ha omohesakã mba’éicha, araka’e, mamo, mba’ére ojehu ñe’ẽ ijykeregua omoandúva. 1. Tero tero ndive Kesu Ka’akupegua tero tero 2. Ñe’ẽtéva ñe’ẽtéva ndive Oho okarúvo ñe’ẽtéva ñe’ẽtéva 3. Teroja tero ndive Che akãme teroja tero 4. Ñe’ẽtéva tero ndive Ohenói Perúpe Ñe’ẽtéva tero 5. Ñe’ẽndýi ñe’ẽtéva ndive Iñambuepaite ñande rekove Chákepe jaiko ko’ága ñe’ẽndýi ñe’ẽtéva ÑE’ẼRIREGUA ÑEMOHENDA 2.1. Ñe'ẽriregua Iñe'ẽpehẽteĩva (Posposiciones Monosilábicas) 2.2. Ñe`ẽriregua Iñe'ẽpehẽ'etáva (Posposiciones Polisilábicas) Ko ñemohenda ojejapo iñe’ẽpehẽ retakua rupive. 2.1. ÑE'ẼRIREGUA IÑE'ẼPEHẼTEĨVA: Ko’ãva iñe’ẽpehẽ peteĩmínte ha katuete ojoajuva’erã ñe’ẽ ijykereguáre. Umi iñe’ẽpehẽteĩ apytépe oĩ: Pe (jaipurukuaáva ñe’ẽ jurugua ndive) Me (jaipurukuaáva ñe’ẽ tĩgua ndive) Gua Gui Re Vo Techapyrã: Peru oho kokuépe kuehe Ha’e oñongatu heta mba’e iñapytu’ũme Yvyra Ka’aguasugua ndaijojahái Ñande jagueru chipa Paraguarígui Omosãingo ijao okẽre Amo mitã oho okarúvo 2.2. ÑE`ẼRIREGUA IÑE'ẼPEHẼ'ETÁVA: Ko’ãva oguereko mokõi térã hetave ñe’ẽpehẽ ha araka’eve ndojoajuiva’erã ñe’ẽ ijykereguáre. Umi iñe’ẽpehẽ’etáva apytépe oĩ: guive / hag̃ua (ñe’ẽtéva ndive ojepurúva) / g̃uarã (tero ndive ojepurúva) / peve (juruguáva ndive) - meve (tĩguáva ndive) / ári / rire / rupi - rehe / ndive / Techapyrã: Mombyry guive aju jerokyrã Ou okaru hag̃ua Ndéve g̃uarã Santani / Ahenóita chupe ou peve cherendápe / Óga ári oĩ ka’i / Nderéra rire oúma cheréra / Amo tape rupi ajúkuri kuehe / Kalo oho isy ndive Paraguaýpe/ Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ KOICHIRO MATSUURA ÑE'ẼMONDO (DISCURSO DE KOICHIRO MATSUURA) Con motivo de la celebración del Año Internacional de las Lenguas en 2008, declarado por la Asamblea General de las Naciones Unidas, el Director General de la Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO), Koichiro Matsuura, dirigió el pasado 05 de noviembre un discurso sobre la importancia y rol escencial de los idiomas para la identidad de las personas y la coexistencia pacífica. El discurso fue traducido en todos los idiomas oficiales, y por primera vez en una Lengua Nativa "EL GUARANI" "En efecto los idiomas son esenciales para la identidad de las personas y los grupos humanos y para su coexistencia pacífica, y constituyen además en un factor estratégico para avanzar hacia el desarrollo sostenible y la articulación armoniosa entre lo mundial y lolocal". (Koichiro Matsuura) El ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI felicita al Director General de la UNESCO: Koichiro Matsuura por difundir la Lengua Guarani, en el concierto de las naciones del mundo, es decir, las Naciones Unidas. UNESCO Sambyhyhára Guasu Karai Koichiro Matsuura, Ñe'ẽmondo Ñe'ẽnguéra tuicha mba'e Tetãnguéra Joaju Atyrusu omboaje 2008 Mayma Tetã Ñe’ẽ Ary ramo. UNESCO oguereko rupi ipópe opa umi tembiapo oikótava ñemohenda, oñemoĩ tenonderã ogueroguata haguãicha opa mba'e tekotevẽva upevarã. Ko Tetãaty UNESCO-pe hesakã porãiteréi tuicha mba'eha umi ñe'ẽnguéra opa mba'e aporã, hysyiva hína avakuéra renonderãme ko'ẽrõite guarãma. Ñe'ẽnguéra ningo omopyrenda opavavéva rekotee, ombojoaju tekovekuérape ha ombohape py'aguapy; ñe'ẽnguéra avei ñanepytyvõ jaguata haguã tekojera añete gotyo ha ñamohuguaitĩ haguã umi tembipota pavẽ ha umi ñane mba'éva. Ñe'ẽnguéra ningo tuichaiteréi mba'e ikatúva oporoipytyvõ ojehupyty haguã umi 6 apopyrã oñemboguapy va'ekue Temimbo'e Opavavévape Guarãme (TOG) ha upéicha avei oñemongu'e haguã Apopyrã Tekojera Miléniope Guarãva (ATM), Tetãnguéra Joaju omoneĩ va'ekue 2000-pe. Ñe'ẽnguéra, omoaguĩnguévo ojuehe maymáva tekove, oiporopytyvõ ojehapo'o haguã tekoasy vai ha ñembyahyi (ATM1); ojeporu rupi tekombo'e ñepyrữrãme ha tembikuaa ha tekokuaa apyhyrã opaite hendápe (ATM2); VIH ha SIDA, akanundu ro'y ha ambue mba'asy oñemboguevi haguã (ATM6), oñeñe'ẽ mante va'erã iñe'ẽteépe opa umi oikóva hínape ko'ã mba'asy apytépe; upéicha avei, ojepysyrõkuaa haguã tembikuaa ha arandu tekohatee rupigua, ikatu haguãicha oñeñangareko añetehápe, tapiaite pe tekoharupáre (ATM7) ojeporu va'erã katuete mayma ava ñe'ẽtee. Ha upéi, umi tekopykuaa eta, peteĩ peteĩva, oñembohapopaite hína umi opa rupigua ñe'ẽteépe, oporomomandu'aháicha UNESCO Ñemoñe'ẽ Pavẽ Tekopykuaa Eta rehegua ha Hembiaporã Rapépe (2001), Ñe'ẽme'ẽ Mba'e Porã Pokopyrã'ỹ Tekopypeguápe (2003) ha Ñe'ẽme'ẽ Tekopykuaa Eta Rechauka Pysyrõ ha Ñemoingoverã reheguápe (2005). Upeichavérõ jepe, umi 7 000 ñe'ẽ ojeporúva hína ko'ãga ko yvy ári apytégui, 50% ári ikatu opaite ko'ẽramoite. Ndohupytyi 1/4 ijapytépekuéra umi ojeporúva tekombo'ehaópe ha infomátikape ha hetaiteve ipa'ữme umi ojeporúva sapy'a py'aitente. Hetaiteréi ñe'ẽ- tembiporu añete ramo jepe yvyporakuéra pópe marandu tapiaguápe- noñemohendái temimbo'épe, terã ñe'ẽ jeporu opa henda rupiguarãme. Upéicha rupi tekotevẽ ojeike tembiapópe pya'e. Mba'éichapa? Oñemotenonde ha oñemopyrenda va'erã polítika ñe'ẽ rehegua ikatúva omohenda ñe'ẽtee jeporu mayma tekoha rupi, opa hendáicha, tekombo'épe raẽvete; upéva pa'ữme opavavéva oipyhy va'erã ohóvo hetã, tetãjoaju hi'aguĩva ñe'ẽ ha ambue opa rupiguáva. Oñemokyre'ỹ va'erã avei umi ñe'ẽ ipyrenda porãmava voi oiporúvape oikuaa haguã ambue tetã, tetãjoaju hi'aguĩva ñe'ẽ ha ambue opa rupigua avei; Ñamoinge va'erã ñane akãme pe ñe'ẽnguéra eta jeporu rehae añoite ikatutaha mayma ñe'ẽ oï hendaitépe ko ñande rekovépe. Ko'ã mba'ére ningo UNESCO ohenói opa tetã rekuáipe, Tetãnguéra Joaju rakãme, tekohakuéra atype, mbo'ehárape, mba'apohárape ha opaite ohechakauaáva ko'ã mba'épe omba'apove haguã ko'ẽre oñemomba'e, oñemotenonde ha oñepysyrõ haguã opaite ñe'ẽ, umi oĩmava omano haguãicha raẽvete, taha'e ha'éva iporuha. Opa henda rupi, taha'e tekombo'épe, informátikape, tekombo'e ñepyrữme; taha'e apopyrã oipysyrõtava ñe'ẽ ikangyva ohóvo terã oñemotenondétava ojeporu haguã tekopy joajurã; taha'e ñe'ẽ ha tekojera ñembohaperã, ñe'ẽ ha mba'e porã ñerenohẽrã, tekotevẽ ojehupi yvate, opa rupiete, temimo'ã : "ñe'ẽnguéra tuicha mba'e" !. Upévoma, ãga 21 jasykõi 2008 oúvape, oñemboaretévo porundy jevyha, Ñe'ẽtee Ara Pavẽ, ombohapétama hína tembiapo porãita ikatúva omopu'ã mayma ñe'ẽnguéra. Hi'ãite ningo oréve ojehechakuaa tetã, tetãjoaju hi'aguĩva ha opaite henda rupi, tuichaiteréi mba'eha ñe'ënguéra jeporu tekombo'épe, momarandúpe, infomátikape ha tetãnguéra ñemurãme. Ñe'ẽnguéra Ary (2008) ho'a porãiteréi ñañomyaña mbarete haguã ha jaipyhy upe tape omohu'ãtava ko'ã ñanne rembipota. Koichiro Matsuura JESAREKOPYRà - OBSERVACIÓN El mensaje del Sr. Matsuura sólo está en las lenguas oficiales de la Unesco y tres lenguas "invitadas". Nunca una lengua americana se usó en este contexto. Nunca. El guaraní ya es la lengua americana de referencia. A continuación el detalle de a cuales lenguas se tradujo el mensaje del Sr. Matsuura: 1. Árabe - lengua oficial de la Unesco 2. Castellano - lengua oficial de la Unesco 3. Chino - lengua oficial de la Unesco 4. Danés - lengua "invitada" (EUROPA, unos 5 millones de hablantes) 5. Francés - lengua oficial de la Unesco 6. Guarani - lengua "invitada" (AMÉRICA, alrededor de 4 millones de hablantes) 7. Inglés - lengua oficial de la Unesco 8. Irlandés - lengua "invitada" (EUROPA, entre 300 mil hablantes y 1,2 millones de potenciales hablantes) 9. Ruso - lengua oficial de la Unesco ñe'ẽkuaaty Unesco 2008 Táva Kuarahyresẽme térã Ciudad del Este ha'ehína peteĩ táva tuicháva opytáva Paraguái retãme, kuarahy resẽ gotyo, Paraná rembe'ýpe. Oĩhína tetãvore Alto Paranáme. Oĩ 327 Km. Paraguaýgui, ha’e táva tuichavéva Paraguay rire. Oguereko 279.655 yvypóra, ijerére katu oĩ 814.139 rupi. Avei mbo’ehao guasu Universidad Nacional del Este renda. Toponimia Heñoiva’ekue mbohapy jasykõi jave 1957-pe, héra ñepurũ kuri "Puerto Flor de Lis". Upe rire jopóiramo tendota Alfredo Stroessner-pe guara héra Puerto Presidente Stroessner, upéi, “Ciudad Presidente Stroessner”, ho’a peve tendota mbohapy jasykõi ary 1989-pe. Ko mba’e oiko rire tapichakuéra tavaygua oñepy’amongeta heta rire oiporavo herarã oguahẽ peteĩ ñe’ẽme ha ojehero Ciudad del Este. Ko tenda ojekuaa avei Triple Frontera-pe, oĩ rupi ijerére mokõi táva, (Foz de Yguazú ha Puerto Iguazú), peteĩha ha’e tetã Argentina ha ambue Vrasil. Ko’ápe oñuguaitĩ mbohapy tetã. Kóva ha’e tenda iporãmbajepéva ejeheróva “Táva Yvotyty”, oguereko rupi yvyra opaichagua, oñehundimimi ramojepe ohóvo ikatu gueteri ja’e hese peicha. Tavaháicha oĩporãraiterei avei ojejapo rupi hendápe. Clima Hakuve jave ohupyty 38 °C, ohysãvévo 0 °C ha mbyte katu 21 °C. Okyve ary pukukue Alto Paraná-pe opavave táva oĩva Paraguái ryepýpe. Araro’y jave katu ysapy ha tatatĩna manterei. Demografía Táva Ciudad del Este-pe ko’ã 279.655 apytégui oĩ 140.381 kuimba’e ha 139.274 kuña, kóva osẽ Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos-gui. Historia Heñoiva’ekue mbohapy jasykõi jave ary 1957-pe Puerto Presidente Stroessner ramo, 1989 rire oñemoambue héra ha ojehero Ciudad del Este. Henondépe oĩ táva Foz de Yguazú, oñemboja’o ysyry Paraná rupi ha peteĩ jehasaha héraba Yvorasa Tekoayhu rehegua (Puente de la Amistad) rupi, ojepuru ñepyrũva’ekue ary 1984-pe. Ndahetái tapicha oĩva’ekue ohoséva oiko upépe oĩre ka’aguy ha javorái vai upérõ, ha ko táva opu’ã ñepyrũ ojejapóramo guare Yvorasa Tekoayhu rehegua ary 1960-pe ha upéi ko mba’e tuichapajepéva hérava Represa de Itaipú. Ko’ã tembiapo rupive tuichaiterei oñakãrapu’ã tavayguakuéra ha avei omyakãraku heta mba’apohárape viru rekávo. Ko’ápe heta tapicha ambue tetãgua. Economía Ha’e mbohapyha ñemuha tuichavéva tetãnguéra apytépe, Miami ha Hong Kong rire. Vrasil ha’e pe oikevéva ñemuhame, ko táva ha avei Paraguái oikotevẽ hese. Avei kokuépe guare, oĩ rupi tuichaitereíva mba’apohára Paraguái ray ha ambue tetãnguéra pegua. Ciudad del Este ndorekói tenda okaraygua, ha katu oreko heta táva ijykére, Hernandarias, Puerto Presidente Franco ha Minga Guazú, péicha oĩ 720.225 tapicha rupi. Ary 2025 gotyo Ciudad del Este oguerekóta 1.200.000 Yvypóra rupi. Turismo Ko tendápe oĩ hetaiteri techapyrã opaichagua: A 20 km yvate gotyo, Hernandarias-pe, oĩ Represa de Itaipú, ha’e tuichavéva tetãnguéra apytépe. A 8 km al yvy gotyo, oĩ saltos del Monday, oháva y ysyry guasu héra oguerahávagui. A 26 km yvy gotyo, Museo Moisés Bertoni, kóvare oñeñatende, ko’ápe oĩ Moisés Bertoni róga, ohai haguépe heta mba’e. A 20 km al este, Argentina y Vrasil ykére oĩ Cataratas del Yguazú. Parque Acaray, ysyry Acaray ari oĩ ojepyta hag̃ua, ñembosarairã ho’óvape arahaku jave. Lago de la República oĩ táva ryepyetépe ha’éva avei tenda iporãva ñembosaráirã, ojere hese yvyraty, jaguata hagua ha opamba’erã. Ary 1964-pe oiko Catedral de San Blás, ojejapo itágui, ojogua yga guasúpe (barco) Europa-pe guáicha. Museo “El Mensú” oĩ Municipalidad-pe, ha’eva’kue óga ñepyrũ táva pegua, ko’ápe jahechakuaa heta mba’e ojepuruva’ekue Ciudad del Este oñepyrũramo guare, avei ñande ypykuéra rembiapokue. Mbohapy jasykõi ha’e táva ára, avei San Blas ára, jasypoteĩme katu oiko “Festival de las Tres Fronteras”. Mba'eicha ikatu ñaguahẽ Ñaguahẽ hagua ko távape, oĩva 327 km Paraguaýgui, jahava’erã ruta II “Mcal. Estigarribia” rupi ha upéi ruta VII “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia”. Yvorasa Tetãpavẽgua Tekoayhu rehegua (Puente internacional de la Amistad) rupive ikatu rehasa Brasil gotyo. "Aeropuerto Guaraní" héra ikatuhápe mba’yruveva oguejy, oguahẽva ára ha ára Paraguaýgui, Córdoba, San Pablo ha ambue hendágui. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Aramí SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición. 1999. Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Así es nuestro país Secretaria Nacional de Turismo Coord. geográficas e imágenes satelitales de Ciudad del Este Sitio oficial del Municipio de Ciudad del Este InfoCDE.com Noticias. Informaciones Turísticas Fotos de Ciudad del Este por Samurái Guaraní Paraguái tava San Lorenzo tavao ñe'ẽme'ẽ pytyvorã avañe'ẽre, táva San Lorenzo tetãvore Central pegua, Paraguái retãme, oiko Fundación Yvy Marãe'ỹ ha Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje ikatuhag̃uáicha oñemoñe'ẽkõi táva San Lorenzo tavao, oñemohendaháicha apopyrã Ñamombarete Guarani Ñe'ẽ Jepuru San Lorenzo-pe Imba'erãpa Ko ñe'ẽ'me'ẽ rupi ojehechauka kyre'ỹ orekóva tapicha San Lorenzo-gua, municipalidad ha avei opaichagua aty omba'apóva ñe'ẽnguéra rehe ha omyasãiva arandupy, ombojoajúvo hembiapo. Ha'e rupi oñemboguatase tembiapo joajúpe San Lorenzo ryepýpe, ikatu hag̃uáicha ojeporu pytyvõ ojehupyty potávo akarapu'ã ko táva, ko región ha avei ko tetãme. Ñe'ẽme'ẽ pyenda Guarani ñe'ẽ ningo mba'e omopeteĩ añetéva ñane retã Paraguái ha ñane retãyguakuérape. Guarani ha'e ñe'ẽ ojeporuvéva ñane retãme kóva heñói ypy guive; jepémo upéicha, opaite ára nungánte oñemomichĩ ha oñemboyke chupe Estado rembiapógui. 18 ary jaguata ñepyrũ rire democracia rapére ñane retãme ha 15 ary osẽ haguépe Léi Guasu ha oiko ñane ñe'ẽgui Paraguái ñe'ẽ tee, ha'e ha iñe'ẽharakuéra oñemboyke gueteri Paraguáipe, Estado oku'e rupi castellano-pe añónte. Ko ñe'ẽme'ẽ pytyvõrã rupi oñemoñepyrũse San Lorenzo-pe peteĩ tape pyahu máramo ojevy'ỹtamava, oñeme'ẽ hag̃ua guaraníme imba'e tee, ha ha'e rupi avei iñe'ẽharakuéra ha ñane retã rapoteépe, ikatu hag̃uáicha ñamoambue tekojoja'ỹ vaieta ymaite guivéma omomarãva ñande reko ha guarani ñe'ẽharakuérape. Globalización económica ojejopyjopýva ñane retãnguéra rehe ningo ojuka ohóvo ñe'ẽnguéra, upéichante avei arandupy ha tetãnguéra rekotee; umi tetã iviru hetavéva arandupy okakuaa kakuaave ha omboypi ha ojukapa ohóvo umi tetã imboriahuvéva mba'épe. Iporã aipórõ ko'ã mba'e renondépe oñemoñepyrũ táva San Lorenzo-pe tembiapo joajúpe Municipalidad ha mokõi institución omba'apóva arandupy ha ñehekombo'épe ndive, ikatuhag̃uáicha oñemoñe'ẽkõi ñepyrũ municipalidad ha táva San Lorenzo, ha péicha Ciudad Universitaria-gui toiko táva peteĩha Paraguáipe oipurúva guarani ñe'ẽ hembiapópe castellano ykére, upévare, Táva San Lorenzo Municipalidad, ko'ág̃a guive, MUNICIPALIDAD, hérape karai Táva Sãmbyhyhára, Ing. Eladio Gómez, Fundación Yvy Marãe'ỹ, ko'ág̃a guive ojeheróva YVY MARÃE'Ỹ, hérape i-Secretaria General Lic. Lilian Coronel Ávila, ha Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Regional San Lorenzo II, ko'ág̃a guive ATENEO, hérape isãmbyhyhára Lic. Miguel Ángel Verón Gómez, oñemoĩ peteĩ ñe'ẽme omboguapývo héra ko ñe'ẽ me'ẽ pytyvõrã oku'e hag̃ua: Ko ñe'ẽme'ẽ oguatáta ko'ã pyenda ha apopyrã ári: Peteĩha Ojehupytyse ko ñe'ẽ me'ẽ rupi (Son objetivos del Convenio): Oñembojoaju opaichagua pojoapy MUNICIPALIDAD, YVY MARÃE'Ỹ ha ATENEO ndive opa mba'e política ñe'ẽ rehegua, ikatu hag̃uáicha oñemoñe'ẽkõi táva San Lorenzo MUNICIPALIDAD, oñemohendaháicha apopyrã “Ñamombarete Guarani Ñe'ẽ Jepuru San Lorenzo-pe”. Oñembojoapy ñepia'ã ojeheka potávo tape opavave San Lorenzo-gua oñemomba'e hag̃ua ko tembiapo oñemoñepyrũva rehe. Oñemyasãi opa hendáicha ko apopyrã ñemboguata ohejáva ohóvo, ojehecha hag̃uáicha mba'eichaitépa hyapu política ñe'ẽ rehegua. Oñemboguata tembiapo ambue táva oguatáva ñe'ẽkõime ko yvy ape ári ndive, ikatu hag̃uáicha oñemopeteĩ tembiasakue ha kuaapyhy. Mokõiha MUNICIPALIDAD ome'ẽ iñe'ẽ omboguatávo ko'ã tembiapo: Ojapyhy interés municipal ramo apopyrã “Ñamombarete Guarani Ñe'ẽ jepuru San Lorenzo-pe” ha ambue tembiaporã omboguatáva ATENEO térã YVY MARÃE'Ỹ. Omboguata peteĩ planificación lingüística MUNICIPALIDAD ha táva San Lorenzo rembiapópe, YVY MARÃE'Ỹ ha ATENEO pytyvõme. Omyasãi política ñe'ẽ rehegua omboguatava MUNICIPALIDAD. Omboguata tembiapo omomba'ejeýva guarani ñe'ẽ ha iporu táva ñeisãmbyhýpe. Ome'ẽ marandu oñeikotevẽva opaichagua aty ko tavapegua rehe, jámane omba'apóva arandupy rehe, ñemuha, política-va, tupã rape rehegua ha ambueve, ikatu hag̃uáicha oñemoñepyrũ ñomongeta hendivekuéra ha oñemyasãi tembiapokuéra política ñe'ẽ rehegua ryepýpe oñemboguatáva. Oheka viru imba'éva, ñane retã mba'éva térã ambue tetãgui oñepytyvõ hag̃ua ko apopyrã. Oipe'a hokẽ ikatu hag̃uáicha umi Licenciado guarani ñe'ẽme osẽtava oñembokatupyry táva MUNICIPALIDAD ryepýpe. Oipytyvõ YVY MARÃE'Ỹ ha ATENEO rembiapokuéra Táva San Lorenzo-pe. Ome'ẽ ijerovia opaichagua tembiapo omboguatáva YVY MARÃE'Ỹ ha ATENEO, ikatuhag̃uáicha ko'ãva imbareteve. Mbohapyha YVY MARÃE'Ỹ ome'ẽ iñe'ẽ ko'ã mba'épe: Oipytyvõ ñe'ẽ jeporúpe MUNICIPALIDAD-pe. Ombosako'i ha ombohape tembiaporã ñe'ẽ jeporurã ko távape. Oheka ha ombohape MUNICIPALIDAD ñemoneĩme pytyvõ umi agencia oporoipytyvõva ambue tetã guive, jahechápa ko apopyrã oñemoñepyrũva imbarete ha oku'eporã katuinte. Ombohape joaju opaichagua aty omba'apóva ñe'ẽnguéra rehe, jámane ñane retãme ha ambue tetãme avei. Omboguata tembiapo ko'ãichagua: ombohasa guaraníme MUNICIPALIDAD kuatiakuéra, he'i mba'e ñe'ẽpa ikatúta ojeporu guaraníme oñembohéra hag̃ua opa mba'e táva ryepýpe. Oipytyvõ ñe'ẽmbohasápe oĩramo tekotevẽ MUNICIPALIDAD ojapo jave aty guasu. Oipytyvõ mbarete ñe'ẽnguéra ñemyasãirã tembiapo osẽ porã hag̃ua. Irundyha ATENEO ome'ẽ iñe'ẽ oipytyvõtaha ñe'ẽ jeporurãme San Lorenzo-pe ko'ã mba'épe''': Oipyso hembiapo mbo'ehakotýpe omboguatáva hemimbo'e ha imbo'eharakuéra licenciatura guarani ñe'ẽmegua, ikatu hag̃uáicha ojeporumeme guarani MUNICIPALIDAD-pe ha táva San Lorenzo tuichakue javeve. Oikuave'ẽ mbo'esyry ñembokatupyryrã opavave mba'apohára MUNICIPALIDAD peguápe, castellano ha guaraníme. Ome'ẽ beca licenciatura Guarani Ñe'ẽme ñemoarandurã mba'apoharakuéra MUNICIPALIDAD-guápe g̃uarã. Omboguata tembiapo oñemyasãi hag̃ua ko apopyrã. Oipytyvõ oñembosako'i hag̃ua tembiapo tekombo'e ha ñe'ẽnguéra rehegua. Omoĩ tapicha ikatúva omboguata ñe'ẽmbohasa jehai ha ayvúpe. Poha Ko ñe'ẽ me'ẽ oguata ñepyrũta oñemoneĩha ára guive ha ipukúta po ro'y, ikatúva oñembopyahujey opavave imboguatahára ohecháramo péicha tekotevẽ. Pevarã omoĩva'erã hikuái kuatia rehe péicha ojaposeha, 30 ára ogue mboyve ko ñe'ẽ me'ẽ. Poteĩha Ko ñopytyvõ ikatu omondoho oimeraẽva imboguatahára. Pevarã omomaranduva'erã 30 ára upe mboyve. Oñemboykepaitéta opaichagua jerure ikatúva ojejapo justicia renondépe térã henondepe'ỹ. Ohechaukávo omoneĩha, omoĩ heraguapy mbohapyve aty omboguatáva ko apopyrã, ohaívo héra mbohapy kuatiáre ojojaitéva he'ívape, 3 jasypoarundy, 2007-me. ELADIO GÓMEZ, Táva San Lorenzo Motenondehára MIGUEL VERÓN, ATENEO San Lorenzo Sub-Regional 2 Motenondehára LILIAN CORONEL, YVY MARÃE'Y Pytyvõhára Guasu Avañe'ẽ Fuerte Olimpo oĩ araguápe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Alto Paraguay-me. Ko távape oiko 5.000 ava (2001 ary). Alto Paraguay Tavusu, opytáva 838 km. Paraguaýgui, Río Paraguay rembe’ýpe; ñepyrũrã herava’ekue Fuerte Bordón. Ko tavusu ojehero “Pantanal rokẽ”. Tavusu Fuerte Olimpo opyta Chaco rembe’ýpe kuarahy resẽvo, ysyry Paraguáigui akatúa gotyo, haimete ko río-pe ho’ahápe (ko’ág̃a opytáva Brasil-pe) ysyry Blanco; yvate gotyo ha kuarahy resẽvo, ojepyso ndetuicháva yvy hi’ýva Gran Pantanal rehegua, Fuerte Olimpo tavaite oĩ yvy yvatépe hasyhápe og̃uahẽ hag̃ua y ojupíramo. Yvývo, kuarahy resẽ gotyomi, Chaco-gui, osyryry río Melo avei ho’áva ysyry Paraguay-pe. Ko táva rehe ojere peteĩ muralla guasu ojepysóva 4 km. Ararova Pe távape haku, arahaku aja og̃uahẽ 45ºC peve, ha araro’y aja katu oguejy 9ºC peve. Jepive haku 25ºC rupi. Akóinte ojehasa kyve’ỹ puku ha hapykuéri katu ama ndetuicháva. La zona de Fuerte Olimpo es la más prodigiosa de la región, de la llamada “Pantanal Paraguayo”. left|thumb|300px|Alto Paraguay guyrakuéra Yvykuaa Yvype ijyvatekue ndohasáiva 300 para guasu ári. Oĩ tenda ojupi ha oguejyhápe ha pe yvy ha iporã oñeñemitỹ ha mymba oñemongakuaa hag̃ua. Upe tendápe opyta Laguna Capitán. Fuerte Olimpo oĩ mokõi yvyty karape mbytépe, peteĩme opyta Fuerte Bordón ha ambuépe katu Catedral de María Auxiliadora. Yvyty 3 hermanos ijyvate porã pe tendápe, pe mbytepegua guive ikatu ojehecha karanda’yty Paraguay ha yvy he’õ Pantanal Nabileque-gua ha avei Sierra de Bordón Brasil-pe. Demografía Fuerte Olimpo-pe oiko 4.998 tapicha; umíva apytégui 2.585 ha'e kuimba’e ha 2.413 ha'e kuña, he’iháicha Dirección Gral. de Estadísticas, Encuestas y Censos. Ekonomia Oreko heta yga g̃uahẽha: 14 de Mayo Esperanza Leda Lida María Elena Tembiapo imbaretevéva upépe ha’e mymba ñemongakuaa. Hekoasa Ko táva ofundava’ekue España 1792-me ha oñembohéra Fuerte Borbón ha ojapuka Gobernador Joaquín Alos y Bru ome’ẽva’ekue ko tembiaporã Comandante José Antonio de Zavala y Delgadillo-pe, ikatu hag̃uáicha imbareteve upépe defensa orekóva Virreinato del Río de la Plata ojoko potávo (fuerte de Itapacú ndive) Paraguái yvýpe jeike Brasil guive, ojapóva umi bandeirantes. Ñepyrũrã oñemopu’ã tenda ko’ag̃a opytáva Brasil yvýpe Forte Porto Carrero ha Fecho dos Morros mbytépe. Ova hag̃ua hendaiterãmema pe Fuerte Borbón ojeporavo peteĩ tenda oĩhápe yvyty ndaijyvatetéiva, ha ndahasymo’ãihápe oñedefende hag̃ua peteĩ "bahía" joguaha orekóva ysyry Paraguái renondépe. Oñefundaramo guare oñepeipirũ umi ypykuéra mbaja mburuvichakuérape. Omanda aja Gaspar Rodríguez de Francia ojehero ñepyrũ chupe Fuerte Olimpo, oiméne pe yvyty tuichavéva ojoguáre yvyty Olimpo-pe Grecia yvýpe opytávape mba’e. Upéramo avei oñepyrũ upe tenda opytaite Paraguái poguýpe puerto franco ñemurã brasileño. Oñepyrũramo Guerra de la Triple Alianza ysyry Paraguáigui kuarahy resẽvo oĩgueteriva’ekue Paraguái poguýpe, ha Fuerte Olimpo tuicha oipytyvõ Paraguái oho hag̃ua umi tetã oguerúva chupe pe ñorairõ ári Mato Grosso-pe, upéi 1866-me, Paraguái ikangy riréma pe ñorairõ guasúpe, Fuerte Olimpo ojeporu jey tetã oñedefende hag̃ua, katu upéi ho’a Brasil pópe opamíre pe ñorairõ. Ko mba’e renondépe Argentina ohenduka iñe’ẽ ha ojerure Fuerte Olimpo ohasa hag̃ua ipoguýpe ha avei Chaco Boreal tuichakue javeve Bahía Negra peve, katu Brasil omosẽ rire Paraguáipe, Argentina okirirĩ ha ndojerurevéi pe yvy. 1870 rire upe yvy latifundistas pópe, ãva oity quebrachales ha omomba’apo ypykuérape tembiguái rekópe, péva omoñepyrũ arapa’ũ ojeheróva "ciclo del tanino" ha oipe’a okẽ oike hag̃ua industria curtiduría. Ojeitývo ohóvo ka’aguy, umi yvy guasu ojeporu ganadería extensiva vacunos-gua pevarã iporã pe yvy, haku rupi upépe; péicha Fuerte Olimpo-gui oiko peteĩ puerto fluvial ojeporúva oñemondo hag̃ua ambue tetãme mba’e repy ka’aguýpe guare ha avei vaka ro’o; Guerra del Chaco pa’ary 1930 ryepýpe, Bolivia ohatapyña oguerahapa hag̃ua ipoguýpe yvy guasu kóva ha Paraguái katu oñeha’ãmbaite opyrũ mbareteve upépe, jepémo iponandi nunga; upéramo Fuerte Olimpo ojeporujey ñoraiõ pyendáramo; Ñorairõ Chako aja tapichakuéra oikóva ko távape ári ho’a mboriahu ha avei tuicha ipokã hikuái (heta kuimba’e omano pe ñorairõme). Ko távape oñepyrũ oguata industria michĩmíva ojejapohápe teja karanda’ýgui ha avei ladrillo. Ambue mba’e oipytyvõva akãrapu’ãrã (ndatuichaitéiva) upe távape ha’e ojejapyhýre ko tekoha departamento de Olimpo tuja administración rembiapo rendáramo, ha upe rire Departamento de Alto Paraguay administración rendáramo. Mba’yrumýi Ygarata mba’yru ojeporuvéva oñeg̃uahẽ hag̃ua Fuerte Olimpo peve. Ojeporu Lancha Aquidabán, osẽva semanalmente Concepción-gui oraháva carga, ha Bahía Negra-gui oraháva tapichakuérape. Avei ikatu oñeg̃uahẽ ko távape Ruta IX “Transchaco” rupi “Cruce Pioneros” peve, km 409-pe; upégui ojejapyhy peteĩ tape Fuerte Olimpo peve, 361 km. Ikatu avei oñeg̃uahẽ Loma Plata peve, km 444-pe ha upégui ojeho peteĩ tape pytã ipukúva 333 km rehe. Fuerte Olimpo oĩ peteĩ aviõ guejyha yvyguigua ha avei kapi’ipe aviõ michĩvévape g̃uarã. Tenda turista ohechasekuaáva Fuerte Borbón, 1792-pe guare. Oñemopu’ãmbyre itágui peteĩva umi yvyty Olimpo-pe. Catedral de María Auxiliadora, ambue yvyty ru’ãme; itágui ojejapopyre avei. Mirador turístico: mbohapyve yvyty Fuerte Olimpo: ojeheróva "Tres Hermanos". Museo Indígena ha Comunidad Indígena Ishir “Virgen Santísima”, oñekuave’ẽhápe artesanía ha peteĩ avare oporomog̃uahẽhápe. 40 Km. Bahía Negra-gui, río Negro ári, opyta estación biológica Los Tres Gigantes, ha’éva tanda ojejapohápe investigación pantanal rehegua Paraguái yvýpe, tuicháva 15.000 hectárea, oñangarekóva hese fundación Guyra Paraguay, ONG peteĩ omba’apóva oykeko ha omo’ã hagua tekove heta. Asociación de Pescadores Municipalidad Fuerte de Olimpo-gua ojapo paso ygáva rupi ha tapichakuéra ohóva upépe ikatu vy’apópe oñemboyvytu Ysyry Paraguái ha ysyry ho’áva pype syrýpe, ohecha hag̃ua vy’apópe mba’e porã, mymba ha yvyra upe tendapegua. Pe távape oĩ tapicha oporoisãmbyhýva, oporomoirũ ha omyesakãva mbohupakuérape hechapyrãita oĩva Fuerte Olimpo-pe. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Fundación Guyra Paraguay Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Fuerte Olimpo Paraguái tava Filadelfia oĩ araguápe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Boquerónme. Ko távape oiko 8.048 ava (2001 ary). Paraguái tava Coronel Oviedo mbytépe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Ka'aguasume. Ko távape oiko 96.000 ava (2002 ary). Paraguái tava Salto del Guaira oĩ arasẽme Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Kanindejúme. Ko colonia Salto del Guairá heñói ára 3 jasyapy ary 1959 jave, peteĩ empresa privada hérava Colonizadora Salto del Guairá SA rupi, oĩháicha jehaipyre umi motenondehára upépegua omboguapy haguépe héra, oĩháme karaikuéra José Luis Serrati, Ibrahin Abud ha Carlos Ricardo Méndez Goncalvez. Oiko mboyve pe fundación, pe tenda herava’ekue Reserva fiscal Nº 10, uperire resolución ministerial ára 17 jasypa ary 1972 jave, omoñepyrtũ pe Junta Parroquial, oĩva distrito de Hernandarias poguýpe, oĩháme mbohape tendagua: Cnel (SR.) Isabelino Pimienta Medina, motenondeháraramo, Carmelo Peralta viru rehegua ha mbo’ehára Pedro Ramón Girett secretario. Ára 30 jasypokõi ary 1973 jave, Poder Ejecutivo tetãmegua oguenohẽ pe ley 390, omoñepyrũháme pe distrito de Salto del Guairá ha avei Municipalidad de Tercera Categoría, péicha ojeiva’ekue Hernandarias poguýgui. Pe arýpe pe ley Nº 426 de División Política del Territorio rupi, ojei ijyvy tetãvorekuéra Caaguazú ha Alto Parana avei, tenda oĩva yvate gotyo ysyry Itambeýgui, ãva opyta distrito de Salto del Guairá poguýpe. Junta Municipal, ára 29 jasypo ary 1974 jave ojerure ojupi haguã Primera Categoría ryepýpe, oguerekopáma rupi opamba’e oikotevẽva, péicha rupi pe Decreto Ley 7.131 ára 2 jasypokõi pe arýpe, oiko Municipio de Salto del Guairá Primera Categoría, ha avei oiko chugui tavaguasu tetãvore Kanindeju pegua. Ko táva oñepyrũvo avei pe tenda rupi oñemoñepyrũ pe kokue guasúpe ñemba’apo, ha pe represa de Itaipú (kóva ha’e tuichavéva arapýpe ãva rehegua) oikóma avei, ha ko’ápe omano pe mba’e iporãmbajepéva hérava Saltos del Guairá. Ubicación Geográfica del distrito de Salto del Guairá Salto del Guaira oĩ tetãvore Kanindejúme, Región Oriental tetã peguápe, ijyvy opyta latitud 24º 04’ S ha longitud 54º 20 W. Ko distrito oja yvate gotyo tavakuéra Mundo Novo (MS) ha Guaíra (PR), tetã Brasil pegua rehe, ko ipaha peguágui ojei ysyryguasu Paraná rupi; kuarahy resẽ gotyo ojei tetã ambuégui pe serranías del Amambay ha Mbarakaju rupi ha avei ysyry Paraná. Ñemby gotyo syry Itambey oikpe’a tetãvore Alto Paraná ha avei pe serranía de San Joaquín tetãvore Ka'aguasugui. Kuarahy reike gotyo ysyrykuéra Kuruguaty ha Corrientes omboja’o ijyvy tetãvore San Pedro-gui. Kanindeju ha’e peteĩ tetãvore avakuéra tendagua hetaveha omba’apóva kokuépe, péicha poapy ava pa pa’ũgui oiko okaháre ha mokõi tavaháre. Clima Oguereko ararova iporãva ijyvy yvyatekue ha’e rupi (200m.s.n.m.), okykue ary pukukue ha’e 1.483 mm rupi. Arapytu mbyte ha’e 21º C, ho’ysãve jave 0º C jasykuéra jasypokõi ha jasypoapy jave ha hakuve jave ohupity 39º C. Ytimbokue ha’e 1.073. Aspectos Hidrológicos Ko tenda oĩháme distrito de Salto del Guaira oguereko mokõi y rape (cursos de drenaje superficial), peteĩva ha’e cuenca hidrográfica ysyry Piratiy ha ambue ysyry Karapã. Población y Superficie Salto del Guairá oguereko 145.841 ava oikóva pype; densidad ha’e 9,9 ava/km2 ha ijyvy 14.667 km2. División Política Tavaguasu: Salto del Guairá Oñemboja’o porundy tendápe (distritos): Salto del Guairá, Itanará, Ypehũ, Corpus Christi, General Francisco Caballero Álvarez, Kuruguaty, Ygatimi, La Paloma ha Katuete. Infraestucturas existentes Ko táva Salto del Guairá, oĩva yvate gotyo tetãme, oguereko infraestructura opaichagua, oĩ edificios públicos, gubernamentales, miliko róga, tasyo tetã mba’e ha ava mba’éva, tenda ñembosarairã, ñemuha renda, mitã ha mitãrusu mbo’ehao, mbo’ehao pavẽ ha tupão. Economía Pe mba’e tuichavéva ko tetãvorépe ha’e kokuépe ñemba’apo (agricultura); oĩháme ñemity soja, ha’e hetave oñeñotýva. Avei avati, takuare’ẽ, trigo ha mandyju. Tetãvore yvy iñambue, oĩ yvype guasu ha avei ipyko’ẽmbaha, ko’ã mab’e ouporã mymba ñangarekorãme, omoĩva tetãvorépe mbohapyha tenda mymba reheguápe tetäme, vakakuéra rehegua, tetãme. Avei oguereko heta kure, kavaju ha kavara rehegua. Ñemba’apo industria rehegua, ikatu ja’e ãva: yvyra kytĩha (carpintería) ojapo opamba’e ojepurúva óga apópe tuicha térã michĩvape guarã, mba’yruguata rehegua, ñembyaty ha ñeñongatu yvyra ha mba’apo yvyra rehegua opaichagua, mbujape jejapo, cerámica, kamby ha kambýgui oikóva, ha ambue mba’e. Educación Kanindeju ñemoarandúpe ndaha’éi oĩporãmbáva oĩ rupi avakuéra ndohóiva mbo’ehaópe, péicha rupi ñomoñe’ẽi ha ndohaikuaái avei. Salto del Guairá oguereko mbohapy mbo’ehao guasu (centros educativos), parundy mitã mbo’ehao, enseñanza básica rehegua, poteĩ mitãrusu mbo’ehao, nivel secundario, Facultad de Derecho ha Ciencias Sociales, ha ambue Ciencias Económicas rehegua, Universidad Nacional de Ciudad del Este mba’éva. Oĩ avei upépe U.T.C.D. ha U.P.A.P. Salud Tembipuru tesãi rehegua (infraestructura sanitaria), hetakuépe centro ha puesto de salud, tasyokuéra ha tupa tasyo pegua, oĩmiéramo jepe ohóvo, na’irãgueteri ohupity tendagua oikotevẽháicha. Ko’ãga tetãvore oguereko 38 tenda oñangarekóva tesãi rehe. Comunicaciones Ko táva oguereko red de comunicaciones Telecel, Copaco, Personal ha CTI, peteĩ central automática reheve, ko’ãva rupi tendagua ikatu oñe’ẽ tavaguasu tetãmegua, ambue tavakuéra tetãgua ha avei tetãnguéra arapy pegua ndive. Oĩ medios de comunicación oñe’ẽva ha ta’angambyry pegua, Red Canindeyú 95.5, puhoe Salto del Guairá 90.3, puhoe Tricolor 103.9 ha TV cable Mbaracayú. Avei ombyatýva kuapyrã kuatiahaipyre Última Hora, ABC Color ha Semanario Regional Río Paranazão pegua. Vias de Comunicación Ysyryguasu Parana ha ypa Itaipu, ikatuha ojeho ygápe, oguereko impacto tuicha’ỹva ha ndahetái hendápe, ko’árupi ikatu ojeho tetã Brasil gotyo namombyryihápe, Mundo Novo ha Guaíra-pe, oĩháme balsa ojehasa haguã. Umi vías de comunicación imbaretevéva ha’e yvy rehegua, ãva ha’e Ruta 10 “La Residenta”, ohasáva tetãvore kuarahy resẽgui kuarahy reike gotyo ha oguahẽva Salto del Guairá peve, oguereko pewteĩ jepiaha hérava Ypejhũ ha ambue ohóva Corpus Christi gotyo osẽva pe tape guasu (supercarretera) ombojuajúva tetãvore Alto Parana ha ambue tetãvoerkuéra rehe. Kanindeju oguereko 1.056,2 Km. tape yvyreíva. Avei oguereko peteĩ mba’yruveve guejyha (pistas de aterrizaje) mba’yruve ndatuicháivape guarã. Enlaces externos Carta satelital de Salto del Guairá Coord. geográficas Paraguái tava Aregua ha’e táva omyakãva ko tetãvore Central, Paraguáigua; oikuaa avei táva frutilla-gua ramo. Ko távape ojejapo heta tembiapo porã ñai’ũgui. Ha’e peteĩ táva yno’õ guasu Ypakarai rembe’ýpe oĩva yno’õ guasu ha ysyry porã Salado mbytépe. 29 km opyta Paraguaygui, táva guasu omyakã tetã Paraguái. Héra Aregua héra péicha umi Mbya Guarani, tapicha ñande ypykuéra oiko va’ekue ko’árupigui ou mboyve Españagua kuéra. Ko tapichakuérape oñehenói va’ekue “Ariguá”, he’iséva “umi yvategua”, oikohaguére peteĩ tenda ijyvatemívape. Arapytu Ko távape ára hakumi. Arahaku jave myry’aive voi, ohupyty peve arahakukue 40 °C. Ho’ysã jave katu oguãhẽ 0 °C. Ama ramo katu, umi aryvore okyveha oikohína jasyteĩ ha jasyrundy rupi. Arapytu piro’y’asy ko’arupi oĩ rupi, Aregua ojeguereko peteĩ tenda oñeguãhẽseha, upéva avei yno’õ guasu Ypakarai rembe’ýpe opyta haguére. Demografía Areguápe 67.847 oikovéva, ko’ãvagui 33.977 ha'e kuimba’e ha 33.870 ha'e kuña, he’iháicha Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos oikotaha ko arype (2008) guãrã. Tembiasakue Iñepyrũmbýpe ko táva oñembohéra va’ekue “Tapaicuá”. Omohenda va’ekue karai Domingo Martínez de Irala ary 1538-pe peteĩ táva ypykuéra oikohápe ko tendárupi, yno’õ guasu Ypakarai rembe’ýpe. Yvyporakuéra oikóva ipype oñemohenda va’ekue ko tupao guasu ko’ágã oĩva jerere Areguápe. Colonia oñepyrũrupi, ko táva, Mercedario-kuéra vaka rekoha guasu va’ekue. Siglo XIX opapotárupi oñakãrapu’ã va’ekue táva ojejuhápe oñembopiro’y haguã umi haihára, artistakuéra ha umi tapicha iñarandúva oñembohógavoi aryvore hakuvehápe. Yvy Pyta Ko yva kóva, ha’eva pe omoinge porãmíva viru ko távape, oreko avei hembiasakue. Ha’éma voi ko yváre ñemba’apo ha’éma voi tembiapo omopeteĩva ko táva Areguápe. He’iháicha ko’ãva yvypóra ko’arupigua, 1929-pe, tava’i Estanzuela-pe raka’e peteĩ okaraygua omba’apo jetu’u ha oñemitỹ frutilla-re. Ikóga mono’õmbyre omoĩ ajaka’imimíme a oikykúi tape táva rape oñemu haguã upérupi. Osẽ porãiterei rupi ko tembiapo, ko frutilla ñeñotỹ ojeipyso avei umi kokue oĩva upe jerére ha ojejapo ko mba’égui kóga ojeipuruvéva ko’árupi. Kóva ñemono’õ ára oguãhẽvo katu ojejapo jevy’aguasu Festival anual de la frutilla. Upépe ikatu ña ha’ã mermelada jalea, tarta hepajepéva ha avei yva rykuere. Economía Ko yva ñeñotỹ ha’ehína tembiapo omongu’evéva ko’ã tapicha ko’árupi oikovéva. Opavave arýpe jasypoapy jave ojejapo pe “Festival de la frutilla”. Upépe umi mba’apoharakuéra oikuãve’ẽ hembiapokuéra ojapova’ekue ko yva frutilla-gui. Ko táva kóvape oñemba’apo avei mba’eporãkuéra ñai’ũgui jejapopyre, ko tembiapo omohendáva heta tapichápe. Oreko avei fábrica-kuéra ñepyrũha porã. Turismo Aregua ha’e peteĩ táva neporãmbajepéva oñangarekóva ogakuéra porã ymaite guare orekóva óga jereguasu iporãva. Ko’ã ogakuéra ha’ehina upe árape Areguá ha’érõ guare táva ñembopiro’ýrõ ojeguerekóva ogakuéra Paraguaygua ha ijerére oikóva ohoa ojogapo ohasa haguã ara haku vai jave. Upévare ha’e peteĩ táva javy’aha ndaiporihápe tyapu vai, ikatuhaguãicha mbohupakuéra oñemoguahẽ porã. Pe “Avenida del Lago” ha’e peteĩ tenda jaguatami haguã jevy’arã. Ipukukue ha’e oho voi pe ijyvatevehágui oĩhápe Tupão guasu ha oguejy yno’õ rembe’ýpeve, oĩhápe pe yrembe’y Playa Municipal. Ko tape kóva oje’e ha’eha oñemboguapy ñepyrũhague ko táva oñehenói Patrimonio Nacional, Parlamento Paraguáigua 1997-pe. Lago Ypakaraí ha’e voínte ko tenda ojehecharamovéva, omo’ẽhaguére mba’e rembiecharã iporãvéva. Areguápe opyta peteĩ club ecológico hérava “Isla Valle”. Ko tendápe javy’ahápe ko naturaleza porãitáre, ikatu avei ñaha’ã nañaguenohẽipa pira, ñaguenohẽrõ jahepyme’ẽnte va’erã. Ha’e avei jehecharamopy tembiapo porã ñai’ũgui ojapopyre umi tekove rupi gua. Pe Centro Artesanal de la Cuenca ha’e peteĩ óga oĩhápe umi artesanokuéra oñembyatyha ko jereregua. Pe Centro Cultural “Estación A” ha’ehína peteĩ tenda ikatuhápe umi oguãhẽva ko’ápeve ovy’ami haguã ojuhutahápe oñembokatupyryhaguã. Oreko avei museo ta’ãngakuéra tren opytahague rehegua, ojepe’áva maymavévape papo ára jave ha oguereko ñangarekoha omombe’ukuaáva tembiasakuéra rehegua. Ko távape oñemoĩ galería de arte, ko’ãva apytepe ikatu ñanemandu’a: “Guggiari Arte”, “Luis Cogliolo Galería de Arte”, “Paseo La Candelaria”, “Areguá pesebres” y “El Cántaro”. Peteĩ tenda iporãva jaguatami haguã ha’e avei “Museo Las Margaritas”, opytáva pe tupão La Candelaria ykére Peteĩ táva ymaiteguare haguére, ikatu jajesakeko ha ñañamindu’umi hekoharakuérareve heta hembiasakuéra omombe’úva oĩha upérupi póra umíva, avei ome’éva ko távape jehayhukapy ha techaramo. Umi yvyty hérava Kõi ha Chororĩ ohecharamoite avei umi oúva oguata ko’ápeve. Ko yvyty Kõi ojehecharano orekóre ita yvyra’ỹi hexagonal, ojoguáva káva rupápe, ha’eñomínteva Latinoamérica-pe. Canadá ha Sudáfrica añónte oguereko ko yvy kóichagua ha avei umi mokõive tetã ambuépe oñeñangareko hesekuéra Patrimonio de la Humanidad-ramo. Ko yvyty oñemoĩ va’ekue Monumento Natural ramo ary 1993-pe. Ikatu jahecha upépe oĩha yvy ñeno yvyra’ỹi oúva tatarendyguasúgui, upévare ojehecha ramo ko yvyty. Umi mokõi yvyty Kõi ha Chororĩ pa’ũme opyta 26 ha. Heta ijára oĩramo jepe Decreto del Poder Ejecutivo he’íva Monumento Nacional ha ko’ãva. Ãva oikohina Paraguái Retã sãmbyhya ndohepyme’ẽire ijarakuérape ikorapýre. Ko’ã mba’ére jahechakuaa porã ñane retã Paraguáipe mburuvichakuéra nahakate’ỹi ha ndohayhuiha ñanderekoha ñeñangarekóre. Tapichakuéra imarangatúva Haihára paraguaigua Gabriel Casaccia Areguaguá. Heñóĩ va’ekue peteĩ 20 jasyrundy 1907-pe. Ko haihára arandu omoañete hetave hembiapo ko távape, orekohaguére hese tuicháva mborayhu. Heta jehaípy ko karai rembiapokuépe ijatu jahecha omoñe’ẽhápe jehechapyrã porã ko jereregua.Ko haipyre ha’e ojapova’ekue hérava “La Babosa” pe ha’e omombe’uhaguépe mba’éichapa tekovekuéra Areguaguá oikove. Casaccia retekue opytu’u ko táva ha’e heñóĩ haguépe, oikórõ jepe kuri omanombota guive Buenos Aires-pe, upéva ha’ére pe ha’ete voi ojerureháicha. Pe oñeñotỹ hague ári, karai katupyry Hermann Guggiari omopu’ã peteĩ mba’e porã hérape ijapopyre. Mba’éicha ñaguãhẽ Ñasẽvo Paraguaýgui ikatu ñaguãhẽ Areguápe jahárõ tape guasu 2 rupi. Jahakuéro Capiatá rupi oĩ peteĩ tape rakamby asu gotyo ñande guerahávva ko táva guasu tetãvore omyakãvape. Ikatu avei ñaguãhẽ autopista ohó avión guejyha Silvio Pettirossi rupi. Upe tape rupi jaipykúi va’erã tape ñande gueraháva táva Luque rupi ha upei oguãhẽva Areguápe. Referencias Geografía del Paraguay - Editorial Hispana Paraguay S.R.L.- 1a. Edición 1999 - Asunción Paraguay Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN: 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L. La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza. Asunción. 2007. Enlaces externos Coord. geográficas e imágenes satelitales NASA, Google Sitio nacional Imágenes turísticas Paraguái tava Concepción oĩ yvatévo tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Concepciónme. Ko távape oiko 24.000 ava (2002 ary). Paraguái tava Villarrica oĩ ñembýpe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Guairáme. Ko távape oiko 40.300 ava (2002 ary). Villarrika ararecha Villarrika hína tavusu peteĩ opytáva yvy gotyo Paraguái mbytépe. Ha’ehína Guaira departamento tavusu. Ko tavusu opytáva yvývo Paraguáipe, ha ofundava’ekue capitán España-ygua Ruy Díaz de Melgarejo 14 jasypo 1570-pe, Guaira tujápe, ko’ág̃a opytáva Brasil yvýpe. Tavusu, akóinte hovyũ’asýva, ohechauka kerayvoty ha jerovia, opeipirũ oñemboja hag̃ua opavave tapicha ohechaséva tekoha ha teko ikatuha oiko oñondive ha oñomoirũ. Villarrika oreko tenda ohechaukáva Paraguái reko ha arandu; umiva apytépe oĩ monumento oñemopu’ãva’ekue ojegueromandu’ahávo ñe’ẽpapára Manuel Ortiz Guerrero-pe, ko táva ñemoñare ojehayhuvéva. Ohai haguéicha Bacón Duarte Prado: “ Villarrika tavusu akóinte hekoyvotýva, oiméne ohypýire chupe ypotĩ sakã Ykua Pytãpegua ha omoherakuãre chupe yvytu piro’y hyakuãvureíva oguejúva ytyvy centinela-gui”. Tenonderãite ofundava’ekue karai España-ygua Ruy Díaz de Melgarejo, 350 km kuarahy resẽvo saltos del Guaira-gui, 14 jasypo 1570-pe, ha ohero chupe Villa Rica del Espíritu Santo; upéi opytaiteva’ekue oĩhápe ko’ág̃a 1682 guive, yvy karape oĩva Yvytyrusu jerére; péva ou Cordillera de Ka’aguasúgui, 180 msnm . Ovavakue 7 jevy, umi paulista bandeirante oikepa rupi pype; tapichakuéra oikóva upépe ojejopy ovávo 20 legua kuarahy reikévo. 1592-me Ruy Díaz de Guzmán oraha 100 km kuaray resẽ gotyo. 1599-pe oguerova chupe ag̃uiete Mboteiteígui, ho’áva Río Paraguaype, 100 legua Paraguaýgui. Are oiko rire py’aguapy ha omba’apópe, tapichakuéra ko tavusuygua apytépe oikejey mbaretépe Mamelucokuéra 1632-me, ha irundy ary oiko rire oikundaha, opyta ag̃uiete Mbarakajúgui; mokõi ary rire, 1634-pe, Gobernador Valderrama ogueraha chupekuéra Yaru yvýpe. 1642-me ko tavayguakuéra ojejopyjey ovávo Kuruguaty gotyo; 1662-me ohejajey Mbarakaju yvy ha oho río Kuruguaty jerére. 1674 osẽ San Pablo-gui tapicha aty oúva omoñuhávo indígena-kuérape oraha potávo chupekuéra tembiguáiramo tetã ambuépe, omyenondéva Francisco Pedrozo; ko’ãva, ohasa rire Paraná ojupi Salto del Guaira gotyo, ha ojapo sarambi yvy ojepysóva Guarambare ha Atyra pa’ũme ha avei umi hi’ag̃uíva Villarrika, katu tapichakuéra ko tavaygua og̃uahẽ mboyve umi pytagua isarambipáma ha ojaho’i tenda hasyhápe oike umi añara’y. 1678 oiko hikuái río Tobatyry jerére, tenda hérava "Espinillo"-pe. Tenondeve, pe yvy ndovaléi rupi oñemba’apo hag̃ua kokuépe, ha sa’i rupi hi’y, heta upe tavaygua oñemondo 1679-pe ohechávo yvy iporãvéva Tevikuary mboypýri; heta ojepovyvy rire hikuái, ojuhu yvy neporãva Yvytyrusu jerére. Upéicha ojerure hikuái Tte. Gobernador y Justicia Mayor-pe omoneĩvo umi tavaygua ohopaite hagua upe yvýpe. 25 jasypo 1682-me oñemoneĩ chupekuéra ovávo Yvytyrusúpe, Rey omoneĩma guive upe jeva; mburuvicha guasu ojapo upéicha Cédula Real osẽva’ekue14 jasyapy 1701-me, omoneĩ haguépe oñefundávo Villa Rica hendag̃uaitépema. "Tavusu ova’ováva" Rasaite oreko’asýre chupekuéra bandeirante oúva San Pablo-gui jeike sarambi’aporã ha ndaikatúire ombotatapeju “tukumbu oúva kuarahyresẽguio”, tavayguakuéra oike tesaparápe ovávo 20 legua rupi kuarahyreike gotyo. 1592-pe Ruy Díaz de Guzmán omohenda chupe 100 km hápe kuarahyresẽvo, oho haguépe jasyapy 1593 ha upégui oho ofunda Santiago de Jérez. 1599-pe oguerova chupe ag̃uiete Mboteteíri, ho’áva Río Paraguáipe 100 legua Paraguaýgui. Guairaguakuéra Cabildo omyakã ko ñembosako’i ha ojerure Provincia Gobernador, Rexé de Corvalán-pe, omoneĩ hag̃ua chupekuéra opytávo Capital jerére, katu upe mburuvicha ombotove upéicha oikóvo. Upémarõ Guairaguakuéra oho opyta Itapépe, tenda oñemosẽ haguégui amo gotyove, Procurador General de Asunción-gua ojerure rupi. Uperire Gobernador Provincia-gua ohekauka chupekuéra peteĩ tenda mombyrymi, 30 legua Capital-gui opyta hag̃ua hikuái. Upéicha 1678-pe opyta hikuái río Tobatyrym jerére, tenda hérava "Espinillo"-pe. Katu, pe tenda na’iporãire ñemitỹrã ha sa’i rupi hi’y, heta upe tavaygua oñemondo 1679-pe ohechávo yvy amo Tevicuary mboypýri. Heta ojepovyvy rire hikuái, ojuhu yvy neporãva Yvytyrusu jerére. Péicha rupi ojerure hikuái Tte. Gobernador y Justicia Mayor-pe omoneĩmi hag̃ua chupekuéra orovávo itavakuéra pe tenda oñeñe’ẽha yvate. 25 jasypo 1682-me, pe mburuvicha omoneĩ ohóvo umi tavaygua Yvytyrusúpe, upe ñemoneĩ omboajéma guive karai Rey; kóva omoneĩ péicha oikóvo Cédula Real osẽva’ekue 14 jasypo 1701-me, ha péicha omoneĩ oñefundaitévo táva Villa Rica del Espíritu Santo. Tenda ojeporavova’ekue hína yvyty karape opytáva Yvytyrusu jerére, ojoajúva Cordillera de Ka’aguasu, a 180 msnm rehe, opytaite haguépe 1683 guive hetaite ha mombyry ova’ova rire. Upépe, he’i ñandéve Ramón I. Cardozo, oñemokunu’ũ’akue Kanindeju ambúpe, ko’ága ojepysohápe Yvytyrusu jasy ratápe. Yvy rehegua Villarrika Tavusu opyta Yvytyrusu jerére, itaty osẽva Cordillera de Ka’aguasúgui. Ijyvy ijyvate, iñempinado ha heta ijita, ha iporã oñeñotỹ hag̃ua takuare’ẽ, yvyra ha oñemongakuaa hag̃ua opaichagua mymba. Ararova Pe ára upépe iporã ha hesãi, hakukue oñemombytéramo ohupyty 21 ºC rupi. Arahaku aja hakuvéramo ohupyty 38 ºC; araro’y aja katu oguejy 1 ºC. Jasypa ha jasypateĩme okymeme. Pe ára iporã ha oporomboretia’e rupi, Villarrika ojerereko táva oporomonguerávaramo; oje’e ombotatapejuhuha kane’õ opaichagua opavave ohóva upépe. Demografía Villarrika-pe oiko 56.385 tapicha; umíva apytégui 27.820 kuimba’e ha 28.566 katu kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Barrio-kuéra: Yvaroty, San Miguel de Karumbey, Estación, Santa Librada, Santa Lucía, San Blas. Tuyutimi. Hekoasa siglo XVI oĩmava’ekue Ontiveros ha Ciudad Real. Kóvagui osẽ karai España-ygua Ruy Díaz de Melgarejo 40 tapicha ha 53 kavaju reheve kuarahysẽvo, oroviáre hikuái ojuhutaha itaju ha itatĩndy. Og̃uahẽvo Cacique Cuaracyberá yvýpe, kuarahyresẽvo Saltos de Guairágui, ofunda peteĩ tava’i ipyahúva 14 jasypo 1570-pe, oheróva Villa Rica del Espíritu Santo. Héra ou oroviáre hikuái upépe oĩhetaha itaju ha itatĩ, ha oho rupi pe ára oñefunda haguére. Manterei oikére ijyvypekuéra umi bandeirante, ko táva ova’ova, ha ohasa pokõi tenda opytaite mboyve ko’ág̃a oĩhápe. Upévare oñembohéra chupe “Andariega”. 1682-me opyta ko’ág̃a oĩhápe, ha upete guive oñepyrũ okakuaa upépe. Misionero franciscano-kuéra oipytyvõ upe táva oñemopyenda hag̃ua, ha ofunda 1866-me reducción guaraní hérava Itape. 1906-me ojeguerojera 4º Departamento, opytáva hyepýpe Villarrika ndive, Itape, Hiaty, Mbokajaty ha Jataity. Sa’ary XX aja, yvyra ha ka’a rehe ñemba’apo oguatáva upe jerére, ojoajúva avei Ka’aaguasu rehe, ha orekóvo hesa renondépe Villarrika táva: péva oipytyvõ ferrocarril ohasávo ko departamento yvy tuichakue javeve, oipytyvõvo ko tape joajurã oñakãrapu’ãvo ko departamento. Ekonomia Tembiapo oñemboguatavéva pe távape ha’e ñemitỹ huerta-pegua, mymba ndatuicháiva ñemongakuaa, kamby, takuare’ẽ, asuka’apo, tembiapo jegua, mandujúre ñemba’apo ha ñeñemu. Tapekuéra Pe Departamento oreko ruta 8 “ Blas Garay”, oñepyrũva Coronel Oviedo-pe, ha osẽva ruta 2 “ Mariscal Estigarribia”, ha 7 “ Doctor Gaspar Rodríguez de Francia-gui; ko tape oreko asfalto Ka’asapa táva peve. Ambue tape orekóva asfalto: Villarrika- Independencia, ipukúva 50 km. Ambue tape ojoajúva ruta 7 ndive, ohasáva Mbokajaty, Natalicio Talavera, Troche ha Colonia Blas Garay rupi. Ko távape ojejuhu 48 tape orekóva asfalto ha 500 ári orekóva empedrado. Tekombo’e Tekombo’e rehe oñeñe’ẽvo, ko táva oreko Universidad Católica, péva mbo’ehaovusu itujavéva okaháre; upéichante avei oreko Universidad Nacional ha Universidad del Norte. Avei oreko heta mitãsuru mbo’ehao ha instituto, ijapytepekuéra ojekuaa Colegio Nacional, Colegio Ortiz Guerrero, Colegio Técnico Vocacional, Seminario Diocesano, Escuela Regional de Agricultura, Instituto Profesional Femenino, Escuela de Artes y Oficios Pío XII. Tavaitépe omba’apo heta mbo’ehao mitãkuimba’e ha mitãkuñamegua. Villarrika-pe oĩ Centro Regional de Educación. Tembikuaa arandu Villarrika ojerereko táva mokõiháramo Paraguáipe tembikuaaa arandu rupi. Tapicha aty omba’apóva hekoha, tembikuaaa arandu ha deporte rehe ojekuaave: “ El Porvenir Guaireño”, “ El Centro Español”, “ El Club de Leones”, “ Instituto de Cultura Hispánica”, “ Teatro Municipal” “ Orquesta de Cámara” “ Escuela Municipal de Danzas, Declamación, Oratoria, Guitarra”, “ Asociación de Productores de Caña de Azúcar”, “ Liga Guaireña de Fútbol” ha “ Liga Guaireña de Basquetbol”. Ko távape oĩ heta puhoe, circuito cerrado televisión rehegua ha avei Canal 8. Arandukuaa hetekuaa’ỹva rehegua, imbarete Villarrika-pe, ha tavayguakuéra omombarete gueteri jeroviapy mombe’ugua’u, mombe’upy, péicha póra, pombero, jasy jatere, kurupi, urutau, karãu, jakare, umíva rehegua hamba’e. Jeroviapy yma guare oúva Europa-guakuéragui imbarete gueteri fiesta patronal-kuéra, kurusu ára, romerías, tóro ñemoñarõ, kavaju ñemoñani, gállo ñemoñorairõ, upéichante avei váile, jeroky, kuña ñemonde jegua, velada, hamba’e. Turismo: En Villarrika-pe ningo pe naturaleza hekokatu ha omokunu’ũ avakuéra upépe oikóva térã ku ohendúre herakuãmombyryha ohóva sapy’a opyta upépe ha oipykúi ijyvy, oikuaávo hekoasa ha omboy’úvo tekoarandu opoñýva hese. Tenda memeve ojehoha upe távape hína Parque Manuel Ortiz Guerrero, hérava’ekue Ykua Pytã 1936 mboyve. Pépe opupu Villarrika ánga, mamove hendápe oiko’ỹháicha. Naturaleza oporo’angapyhýva orekóva oipytyvõ tapichakuéra upépe og̃uahẽvape, hesaráivo jepy’apy ikatúva ojopy chupe. Pe tenda iporãmi ñamombytu’u hag̃ua ñande rete ha ñane ánga. Parque Manuel Ortiz Guerrero opyta yvatévo kuarahy resẽ gotyomi pe távagui, barrio Yvaroty ha San Miguel pa’ũme. 1960 oñepyrũvo oñemopu’ã peteĩ escultura ojegueromandu’ávo ñe’ẽpapára Villarrika-yguápe. Pe tembiapo kakuaaite ojapo escultura apoha Villarrika-ygua Javier Báez Rolón. 8 jasypo1983-pe, ojapóvo popa ary omano hague, ñe’ẽpapára kusugue ojeguerova pe parque-pe, ha péicha ojejapo tavayguakuéra oipota háicha. Upete guive, peteĩ yvyra hovyũ’asýva guýpe, ñe’ẽpapára opytu’u yvy ohypýiva’ekue chupe hi’ángape. Iñe’ẽpoty akóinte iñasãi Yvytyrusu jerére. Ambue centro cultural ojehomemeha hína Museo ha Biblioteca Municipal “ Maestro Fermín López, oñeñongatuhápe tembiporu oiporuva’ekue Natalicio Talavera, Fermín López, mboka ha munición Guerra del Chaco-pe guare, Paraguái pirapire opaichagua, ha upéichante avei yvyrakarapã, hu’y ha hácha ojapova’ekue ypykuéra. Pe museo-pe ikatu ojehecha heta tembiporu apytépe, mesa ha apyka tujakue hamba’e, máquina ndojeporuvéiva, pintura, ta’anga ha tembiporu tupãope guare ome’ẽva’ekue Diócesis Villarrika-pegua. Tapicha ojekuavéva upepegua Ruy Díaz de Guzmán: (1554-1629) ouva’ekue España-gui conquista-rã.. Guaira provincia memby, ofundava’ekue heta táva. Ojerereko chupe tekoasa haihára peteĩharamo Paraguáipe. Ha’eva’ekue Domingo Martínez de Irala, Gobernador peteĩha Paraguaipegua remiarirõ. Ko karai ombojoaju mokõi teko: España-ygua ha guarani. Manuel Ortiz Guerrero: ( 1899-1933) ñe’ẽpapára Guairagua tuicha ha herakuã mombyryvéva. Heñói, oiko ha omano ñe’ẽpapáraramo. Hekove ojokuái ñe’ẽpoty rapykuéri. Iñe’ẽpotykuéra oike tetãyguakuéra ángare. Guaira yvy omyenyhẽ chuepe tyakuã’asy ha mborayhúgui ha ha’e katu ojokuái chupe g̃uarã iñe’ẽpoty. Hekove ha’e techapyrã ojeiko hag̃ua tekokatúpe. Natalicio de María Talavera: (1839- 1867), ha’eva’ekue tapicha ojekuaavéva ñe’ẽpoty apoha apytépe ko tetãme. Orrepresenta tapicha arandukuéra ñe’ẽpoty oñepyrũramo guare oguata ñapyrũ Paraguáipe. Hembiapokuéra ojehechauka pehẽnguehẽngue. Guerra de la Triple Alianza ombokusugue heta hembiapokue. Talavera ndaha’éimi peteĩ ñe’ẽpapára hekopytu’úva. Ohasa ñorairõ guasu ha chupe opurahéi hi’ánga ipópe. Ramón Indalecio Cardozo: (1877- 1943) mbo’ehára omboguatava’ekue tekombo’e ñemyatyrõ mitãnguéra oñembokatupyryhápe tekoañete pa’ũme. Omokyre’ỹme oguatávo pe ojeheróva “Escuela Nueva”. 1921 guive 1934 peve, ojehechakuaávo chupe tembiapo ojapóva itáva Villarrika-pe, ojupi Consejo Nacional de Educación ha la Dirección General de Escuelas Motenondehára ramo. Efraím Cardozo:' (1909- 1973) ojekuaáva tekoasa haihára hembiapo hetavévaramo Paraguáipe. Ha’eva’ekue periodista, haihára, mbo’ehára, político. Oho Oho Paraguái rérape tembiapo jetu’uhápe; péicha oiko oñemoĩramo guare kuatiáre opaitéma hague ñorairõ Paraguái ha Bolivia ndive. Heta aranduka Paraguái rekoasa rehe oñe’ẽva omyasãi. Bibliografía Geografía Ilustrada del Paraguay. Tercera Edición. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires.1998. Atlas y Geografía de Paraguay y el Mundo. Ediciones India Guapa. Asunción. 1997. Atlas Paraguay. Cartografía Didáctica. Fausto Cultural Ediciones. Enero 2000. Franco Preda, Artemio. El Guairá y su aporte a la cultura paraguaya. Editora Litocolor S.R.L. Villarrika,2003. Enlaces externos Proyecto Independiente de la Ciudad de Villarrika Villarrika del Espíritu Santo! Coord. geográficas e imágenes satelitales de Villarrika Paraguái tava Enkarnasiõ ha'e peteĩ táva oĩva Paraguáipe. Ha'e tavusu Itapua távaguasu. Oĩ Paraguái ñembýpe, ysyry Parana akatúa rembe'y. Ha'e avei umi távandi oĩva ijerére, mbohapyha táva ijava hetavéva, Paraguay (Paraguái távaguasu) ha Ciudad del Este kupépe. Oñembohero avei "La Perla del Sur". Tembiasakue Moñepyrũ Pa'i Roque González de Santa Cruz (peteĩha Marangatu Paraguáigua) omoñepyrũ'akue 25 jasyapy 1615-me. Uperire ha'e oho Paraguaýpe ha ojerure imburuvichápe omoñepyrũhag̃ua peteĩ misión. Ha'ekuéra he'i chupe ikatu omoñepyrũ pe misión ha irundy táva. Roque González oho jey Itapúape 24 jasyapýpe ha ojapo umi mba'e. Péicha oñembohero chupe "Táva Moñepyrũhára". Paraguái tava San Juan Bautista oĩ ñembýpe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Misionesme. Geografía Opyta 196 kilómetros Paraguaýgui Sur -gotyo, oñeguehẽ tape guasu 1 Mcal. Francisco Solano López rupi. Oĩ peteĩ yvytymi áripe. Clima Arahakúpe oñeñandu hakuve jave ohupytývo 39 grados, Araro'ýpe oñeñanduve ro’y 0 grado ohupytúvo. Haku kangymi oguahẽ 21 º Ohupytývo. (La media anual es de 21 grados). Demografía Yvy tuichakue 2.300 km² , San Juan Bautistape oĩ 18.441 yvypóra, upéva apytépe oĩ 9.281 kuĩmba’e ha 9.161 kuña he’iháicha Dirección General de Estadísticas y Censos. Tembiasakue Oisambyhy aja ñañe retã mburuvicha Carlos Antonio López oñemoheñói ko táva o oñehenói chupe Villa ary 1893-pe, ha 1945-pe oñehenói capital del Departamento. Economía Ko távape oñeñoty soja, mandyju, arro ha avati, oĩ avei heta establecimientos ganaderos. Oñemomba’e avei ha oñemopu’ã ecoturismo. Turismo 300px|thumb|right|Carrera de Sortija en San Juan Távaitepe oĩ heta mbo’ehao, instituciones gubernamentales, pa’ikuéra róga (obispado), ha tasyo avei. Catedral Tupao tuichavéva ha’e jesuitakuéra época-pe guare ojejapóva’ekue Oĩ heta ysyry ha yvu ko távape, San Cristóbal –pe ikatu ojehecha opáichagua orquídea. Vy’aguasúpe ojejapóva San Huã árare oñembogueroguata ta’anga San Huã mba’èva, ojejapo avei opáichagua tembi’u: batiburrillo, asado a la estaca ha kabure, ojehecha avei kavaju ári ohóva ha toro ñarõ rehegua avei. Jasyteĩme ojejapo vy’aguasu Siriki rehegua, upépe ojejapo opáichagua tembi’u paraguáigua. Mangote rógape ko’ãga Museo ha centro cultural oho heta ava. Otros lugares turísticos interesantes son: La galería de arte “El Viejo Taller” El teatro “Monseñor Rojas” El Seminario Diocesano San José La plaza Boquerón la que en su paseo central tiene una fuente de agua Las pirámides construidas en honor a los Excombatientes de la Guerra del Chaco y la Patria. Transporte San Juan Bautista rire, peteĩ tape rehe oñeguahẽ Santa María peve, ambue tape oho tape guasu 4 peve ha upe guive Pilar, Ñeembucúpe. Personajes Ilustres Agustín Barrios, Mangoré, es oriundo de San Juan, famoso guitarrista paraguayo. Agustín Barrios, Mangoré, heñói’akue San Juan-pe, ombopukuaáiterei rehe Mbarara ojeikua chupe ñane retãme Mandu'apy Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Joaju Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos ABC Digital "Así es Nuestro País" MISIONES (VIII Departamento) Coord. geográficas e imágenes satelitales de San Juan Bautista Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái tava TAVA’I (Distrito ubicado en el departamento de Ka'asapa, Paraguái) ÑE'Ẽ TENONDEGUA Ku javorái mbytépe peichahágui jatopárõ guáicha lirio morotĩ terã pytã porãite asy, péicha aju atopa ko nde rembiapokue, remoĩ va’ekue che pópe, che angirũ Pa’i José. Iñepyrũ guive ha amo hu’ãmeve chembovy’a ko rejapóva. Ndahetái ku hína péicha omoĩva kuatiáre imba’ekuaa ha hemiandu avañe’ẽme katupyryetépe. Añetehãme ha’e ndéve: Aguerohoryeterei ha amomba’eguasu ko nde kuã apyigui osẽ va’ekue ha nga’u voiete taisarambi ha tojekuaa oparupiete. Nde javeve Pa’i kuéra apytépe, ko ñande Diócesispe, che mand’a ko’aga Mons Saro Vera rehe: ha’e ojapo va’ekue avei heta haipyre porã ha katu karai ñe’ẽme memerai, oiméne mba’erepa nomotenondéi ava ñe’ẽ oikumby porã hápe avei ñande guarani he’ẽtéva. Heta mba’e nde rehecha va’ekue terã reikuaa porãva remoĩ kuatiáre, ha péicha rehechauka Tava’i ymaguare ha mba’éicha rupípa ou ho’a pe oĩháme ko’agaitéramo, mboriahu hañembyasu pópe oñemboaruru.Ha’ete vaicha rembojoja mba’éva Tava’i rembiasakue Ñandejára Hesukristo rembiasakuére ko yvy ape ári.Ha péicha remombe’u tenonderã hekove porã sakã, upéi hembiasa asykue ha amo hu’ãme ikangypa ha iñemano háma voi katu. Ja’eporãsérõ, rembo’apu’a hagua ha oĩmbaite hagua, ikatunga’u ra’e peichahágui remombe’u avei opo opu’ãha, opáy ha oikovejeyha Tava’i, ha topurahéi ha tovy’apa jey yvypóra Tava’iguáva ha oikóva ijere rupi, Ñandejára irresurrecciónpe ñanemoingovérõ guaréicha. P. José: péicha, añandu che, ñmombarete hína ñane ñe’ẽ guarani ha ñamoñe’ẽ hendapete avei ñande reko paraguaiete. Ha oimérire japía tape porãgui ra’e, tajajevy ha jaipykúi tape ambue yvy marane’ rekávo ha hupytývo, ñande ypykuérama voi hetaite omuña va’ekue. Taneresãike, ha nde po renyhẽnguégui akóinte totyky ha to ñehẽ ambue koichaguaite tembiapo, ikatúva omopy’amongetami tavayguápe ha ohekombo’e chupekuéra mba’eichagua mborayhúpepa ikatu omopyenda porã hekove, heta mba’e ymaguare ha ko’agagua oikóva ñemosakãme. Villarrica, 25. 10. 05 Modesto Escobar Aquino ÑE’Ẽ ÑEPYRŨ Ahai ko kuatiáre heta mba’e amombe’uséva, che táva rehegua ani hagua opyta tesaráipe heta mba’e porã oĩva ipype.Heta mba’éko oĩ ohasáva ko ára ohasávo avei ha oúvo heta mba’e ipyahúva ja opytáma tapykuépe ha upéicha oho tesaráipe. Ko’agaipi nda’ija véima jahávo mariskádape nda’iporivéimagui ka’aguy, ndaikatuvéima ñamombe’u Perurima kaso ojehechántemagui tele terã oñehendu radio.Ha péicha heta mba’e yma ojejapóva ko’aga ndojejapo véima ha upéagui hi’ã opyta mandu’arã kuatiápe ani hagua oiko ichugui tesarai. Hi’ante avei ñande reko porã ohasa va’ekue opyta techapyrã opaite ára. Iporã ñande rekove ha tekotevẽ upéa ñamombe’u ani hagua okañy ñandehegui. Javy’a ko yvy ape ári ha javy’a hagua nañaikotevẽi heta mba’ére, py’a ha py’a marangatu rava ja ñaĩmbáma. Ñande rekoha iporã avei ha upéa ñamomba’e guasu. Nda’ipóri ñanderekoháicha iporãva, upévare purahéi iporã véva ojejapo omoé’ẽvo lo mitã hekoha. Ñai ramo mombyry ñande rekohágui ha’ete ñaireínteva ko yvy ape ári. Jareko ramo jepe heta mba’e ambue hendápe nda javy’apái jahechaga’úgui ñande reñoi hague. TAVA'I Tava’i ha’e hína peteĩ tekoha ojoguáva heta hendáicha ambue kuéra tekohápe.oreko ñu porã ysyryeta ha yvyty rovyũ. Oñemba’apo kokuépe, mymba kuéra reve avei. Hakatu hetamba’épe ojoavy ambue kuéragui, péa ha’égui obrajéro renda. Péva pe tenda rupi ningo ojeho Parana ka’aguýre, Argentínape ha opa hendápe yvýrupi terã kavaju ári.Ojeho ka’a apo, naranja gueru terã oñemba’apo hagua obrájepe. Opaite hendágui avei ojeju ko’arupinte oĩgui tape. Oĩ 13 tekoha ymave iñepyrumbýpe umía ha’e: Enrramadita, Toro Blanco Guasu, Toro Blanco’i, Valle’i, Rivas kue, Ñukãñy, Castor kue, Atõgue, Yvyatĩ, Itangu’a, Ka’asapami, Toranso, Yvytykora ha pe iñakãme oĩ hína Tava’i. Ko’ãva ko’ã tenda rupi sa’i oñemba’apo kokuépe, kuimba’e kuéra obrájepente omba’apógui.Kuñanguéra hína pe opytáva hógape ha ojapopaite va’erã upépe tembiapo.Oiko kavaju àri ha oho mombyry mbyry pe tape pukùre ha’eño terã mitãmi reheve kyhyje’yre.Péicha pe tembireko ha’e hína ména avei. Umi óga kuéra ijape kapi’i oñemboyke yvyrápe terã tápiape ha ndojerereko guasúi mba’eve tembiporu kuéra, tekotevengueténte ojerereko.Ndojererekói va’ekue apyka iporãva, tupa porã terã ropero umía, oimeháichante ojeiko ojejepokuaágui upéicha. Umi óga oĩ tuichacháva, ogaguy guasu, koty tuichaicha ha oĩ porã véva oguereko karamegua ojeguapáva ha kyha vakapígui guare oñotĩ hóga guýpe opytu’u hagua heta mba’apo rire. Mymba kuéra ogapýpegua oĩ: vaka, ovecha, kure, ryguasu ha opaichagua mymba sa’i. Ojerekoitemi avei mymba saite ogapýpe, umia apytépe jajuhu kuati, guasu, gua’a terã opáichagua rei mymba. Umi vaka oikónte pe ñu ha ka’aguýre nda’ipórigui korapy ni mba’eve. Kure upéichante avei. Ro’y jave pukukue vaka kuéra ohopa ka’aguýre hi’are pukukue ára ro’y. Oguahẽvo árapoty osemba umi mymba pe ñùre ha umi hague kuèra iñambuepa oùvo. Ka’aguy ningo tuichaiterei ha upéicha avei oĩ umi ñu porã. Hetave oĩ ndoguerekóiva marca oikuaante imba’eha umi mymba kuéra. Korapy guasu ha vaka heta oĩha peteĩnte va’ekue, ha upéa ha’e pe Diócesis de Villarrica mba’e oĩva Rivaskue Guasúpe. Upéa upe tenda ojogua va’ekue Monseñor Juan Benítez Balmaceda yma umi yvy ojejogua mboyve gueteri, ha ha’e ohecha pukúgui ojapo va’ekue umía. Péa añoite pe Estancia oĩ va’ekue Tavaípe ha iporãiterei pe tenda péva, oreko 1500 hectareas voi. Yvy avei ojererekónte avave nda’ikuatiai hesegua. Yvy jára kuéra hína umi Vaesken ha Fassardi. Ko’ãva nda’aréi omboja’o hague yjyvy kuéra pe 1970 kuéra rupi oñepyrũ omboja’o ijyvy umi Vaesken upéi pe Colonizadora San Agustín (Fassardi). Iñepyrumbype 2200 G. la hectáreante oñehepyme’ẽ hese, upéinte ojupi va’ekue hepyvépe ha ko’ága guarã hepyetereíma yvy kuéra. Avavémi ndoipotái, terã ndojoguaséimi va’ekue pe yvy imba’erã, ha’etégui ku jahepy me’ẽ reíva. Oime va’erãko umíagui ko ñane retãme hetaiterei oĩ ko ijyvy yva ha ijyvy íva Tape tuja ndojepuruvéima ko’aga, tape pyahu ohórupi ambue hendáipi. Heta oĩ tape tuja pypuku ojeguata hague kavaju ári terã carreta reve. Yma nda’ipórigui mba’evéichagua mba’yruguata ko’agaipi oĩva. Oĩ umi tape ipypuku etereíva jaikepaite ipype ha oje’e chupe tropera terã lopere. Tape ojejapo San Juan Nepomucenogui ohóva Tava’ípe upe 1969 rupi. Oho umi topadora tuichaicháva ha ojapo pe tape pyahu. Péicha oguahẽ va’ekue Tava’i peve. Uperire oho va’ekue Tava’ípe peteĩ karai hérava Raúl Girala ha omoĩ upépe peteĩ aserradero tuicha etereíva ha ogueroja hagua umi yvyra oñemoĩ va’ekue ojapo tape oparupi rei ohóva. Oguereko voi peteĩ topadora’i ne porãva ha upéape heta ojapo tape ha puenteave. Ko’ãva ko’ã tape rupi oñeñepyrũ ojehasa yvyty mboypýri opaguturei. Oñepyrũ guive karai Raúl Girala omba’apo oñepyrũ avei iñambue péa pe táva, hetaiterei ohógui opáichagua tapicha opyta upépe. Oĩ heta oho va’ekue omba’apo hagua aserradérope, oĩ avei ohóva omba’apo hagua kokuépe oparupigui rei terã oho va’ekue ojehekávo ambue hendáicha. Péicha mbovymi rire upérupi tapicha kuéra ko’ága oñemboheta pya’e eterei sapy’a. Oĩ oho va’ekue ojogua hagua ijyvyrã ipyahúva oñemity hagua ha péicha heta tekoha pyahu oĩ ko’aga. Ka'asapagui pe hetave ojeho va’ekue, upérupi itujapáma yvy ha nda’ipóri véima ka’aguy ojeity va’erã. Upévagui ojeho ka’aguy guasúre ojeheka. MBA’EICHAPA YMA OJEHO PARANARE Opárupietegua ymave oho Paranáre obrájepe omba’apo hagua terã Argentínape oho hagua. Ojeho va’erã Tava’i rupi mante. Tape nde pukúva, sapy’apy’ánte oĩ óga ha ka’aguy ipukuetereíva, pikáda oje’e ichupe. Upéicha oĩ peteĩ Estancia Tapytã jahasávo héra “Tambo pikada”. Péicha jaha Tava’i peve, upépe opáma ñu ha jaikéma ka’aguy guasúre, nda’ipóri véima mba’evéichagua ñu ñasẽ meve Parana syrýpe. Parana rapére heta hendápe oĩ ojepytaha ojepytu’u terã ojeke hagua. Ojeho yvýrupi, kavaju terã mburika ári. Pe ojepytaha héra parage ha péva oĩ y porã ypýpe ha avei jepe’a heta hápe. Péva pe tenda ipotĩ porã ha oĩ okaru hagua kavaju ha buey kuéra. Oĩ umi ojepyta háipi oñemoĩ pe tarima ani hagua ojeke yvýpe ojekyhyjégui mbóigui. Pe mbói hína oje kyhyjeveha pe ka’aguýre, ñande su’u ramo nda’ipórigui ñañe pohano hagua. Oĩko ojeporúra pohã arriero he’i chupe lo mitã. Umía apytépe oĩ guasu ty oje’u ichupe, pea oje’e iporãha terã katu nde su’u ramo mbói rejuka va’erã ha pe hyekue eipe’a ha upéa emoĩ pe nde su’u haguére ha péicha opa mba’e rei ojapo lomitã jahechákepa ndojuhúi pe pohã mba’eve nda’ipóri hápe. Oĩ ko mbói ñande su’u ramo ñanembo hasyetenteva, ñanemo akãnundu hamba’e ha upéi jakuera jevy, ha oĩ katu ñande su’u ramo na’ipohãiva iponsoñaitereigui. Oikuaa voi lo mitã umía ha ha’e hína mbói jini ha mbói chumbe, ko’ãva nde su’u terã nde jopi ramo ja reikuaama voi remenotaha. Ko’ãva ko’ã mbói sapy’aitépe ñande rety; ndajahechavéi terã ñamano rei, ndajaha pukúi voi ichugui. Pe mbói chini ko ombopu ñandéve ijaguai ha ñahendu ramo tuichaiterei ñane mondýi ñane pirĩmba japytávo. Pe mbói chumbe ku iporãmi pe ipara ha ipo’imi hakatu oĩ peteĩchagua ñande jopíva. Pe huguái apýrape oguereko pe ipopĩa. Ko’ãva ko’ã tapére ojeho paranáme: San Rafael, Jatytay ha Ape’aiméme jaha hagua jaike Pindojúpe upéi ja jaháma Rancho Tava’i, Yhovy, Pelanka, Arroyo Tembei, Campamento San Juan, Viado ha upéi ja ñaguahẽma mamo jahahápe. Paranambu, Itaipyte, Ñakunday, Pirapytã ha Torokuápe jaha hagua jaike: Toránsope upéi jaha Arroyo Piky, Rio Charãrã, Arroyo Yñarõ, Barra Caliente, Tigre (Campamento en tiempo de Barte); pégui jaha ñaguãhe Rio Yñarõme upépe ojehasa balsape oñeguahẽ hagua Puerto Ñakundaýpe. Yvýrupi ko pe ojehovémi ha opárupigui ojeju. Mombyryvégui oúva oguahẽ Ava’i peve trénpe, upégui ohóma yvýipi oguahẽ meve Paranáme terã mamo ohohápe. Heta gua’i terã ambue hendáguigua imandu’a porã oho hague peteĩ terã heta jevy, heta ára oguata ha kyhyje pópe oguahẽ meve. Jaguaretegui ku pe oje kyhyjevémi, ojejuhu py’yi voi pe ipyvore pe tapére ha nda’itujái vaicha voi. Oĩ ndokyhyjéiva ichugui ha he’i yvypórare ndaje ndojapóiva mba’eve, naña hendúiva voi añete jaguarete oporojuka ramo terã ho’u hague yvypórape. Ko añara’yko okyhyje uvei ñandehegui. Oĩmi va’ekue avei yma oha’arõva hapichápe oipe’apa hagua ichugui oguerúva guive hy’ái repykue. Heta oĩ tapicha hi’are etereíva pe ka’aguýre. Oĩ ovy’ava voi pérupi ha ambue katu hembiapo vaígui ndoikatu véi osẽ ha avei avave ndohekái ichupe kuéra upérupi. Upéicha umi oporojukáva, orãirõva kuña, omondáva ha opáichagua hembiapo vaíva oike ka’aguy guasúre ha areterei rire ou jevy ivállepe. Ko’ãvape ni avavépe nañahendúiva ho’u ramo jaguarete. Péicha ko Parana ka’aguy guasúpe heta mba’e ojehasa ha heta mba’e pe oñeñongatúva ipype. Karai yma guare hetaite hendáicha omombe’u Parana ka’aguýre tembiasakue. Tava’ígui Parana syry opyta 26 leguas ha Ava’ígui jaguata va’erã 12 leguas ñaguahẽ hagua Tava’ípe. Ymave ikatu ojeguata mombyry py’aguapýpe nda’ipórigui oiko pya’e véva ñandehegui, nda’ipórigui kamiõ terã mba’eveichagua mba’yru guata ñande rasa rasáva pe tapére. Hembiporu, ijao ha opaite mba’e ogueraha ijapére lo mitã. Peteĩ vosa guasu oñapytĩ fájape ha omoĩ ijapére. Opyta porãitereigui ha’eteku nda’ipohýiriva ichupe. Ha péicha oguahẽ meve oho. Ajépa ku ikatupyry ymave guare tapicha, mba’e michimíva jepe ningo ipohýi tape pukúre. Ko’ágagua ndohoveichémane 26 terã hetave leguas yvýipi mba’apo reka, santo hápe mba’e ramo mante. Péicha aveingo oñemombe’u yma ojeho hague Perúpe mburika ári ha hasýpeterei oñeguahẽ ha hasýpetevéntema ojeju jevy ha upévare oje’e okosta un Peru. OBRAJE Obraje he’ise ñemba’apo yvyráre, péva avave ndoikuaa porãi ha katu opavavépe hesakã oñe’ẽ ramo hese. Ojeikuaa avei kuimba’eténte ohoha upépe, ipohýigui ñemba’apo yvyráre ha ojeiko asýgui ka’aguýre. Ymaite oje labra (oñembope) pe yvyra taha’e ha’éva, upéi ou va’ekue ojepiro paite pe yvyra ha ojehovévo hese katu ojeipiro avei pe iku’ápe upe oñeha’ã haguame. Oje lia hese peteĩ cinta ojekuaa hagua mbovy kúvikopa oreko.Péa pe ñeha’ãha noñembo’éi mbo’ehaópe, péa jaikuaa ka’aguýre ñamba’apo ramo mante. Upérupi umi obrajéro tuja ñanembo’e ha yvýrente voi ohai ohechauka hagua ñandéve Techapyrã: Peteĩ yvyra oreko ramo 10 m.ha iku’ápe olia 20 cuadros he’i ichupe ha péa ojejapo péicha; 20 .20=400 .10 =4000 ha osẽ péicha 40,00. 40 cúbicos oreko péa. Ikatu avei jajapo péicha hesakã porãve hagua: 13.75m ha iku’ápe olia 17 cuadros mba’e, péicha ramo; 17 .17=289 .13.75 =3973.75 = 39,73 cúbicos osẽ ichugui ha pe kyguái rire hembýva upéa héra centivaras, péa ñambojo’a ambue ndive ha ohupyty vove 100 centivaras oikoma ichugui 1 cúbico jevy. Péicha ojejapo ka’aguýpe ojeikuaa hagua mbovy cúbicopa oreko umi yvyra. Ymave yvyra po’i ndojeitýi voi 15 cuadros guive mante, ipo’ive ramo he’i nohĩri gueteriha oho haguáicha tetã ambuére.Ndaha’éi, terã ndovaléi exportación peguarã oje’e voi. Ymave guare sa’i oho mbo’ehaópe, sa’ígui voi avei pe mbo’ehao ha upéicha rupi sa’i ojekuaa matemática ha obrájepe mante jajehekombo’e ja kuvika hagua yvyra. Yma nda’ipóri va’ekue mba’yru guata mba’eveichagua, upévagui kárrope ojereroja yvyra ysyry Paranáme terã ambue ysyry tuichávape ojereraha hagua angádape Argentina gotyo. Ko angádape ñemba’apo ha’e peteĩ mba’e nde pohýiva, ojeiko asyetereígui pe ýre ha hasýpe eterei oñeguahẽ ojehohápe. Kárro oĩ ojepurúva buéype ha oĩ ojepurúva mburikápe. Heta heta ojerereko buey ha mburika kuéra ka’aguýpe ojepurúva. Oĩ peteĩ tapicha oguerekóva mokõi terã hetave karro omomba’apóva, peichagua heta oguereko karrero ojokuáiva ha oĩ avei kapataz karrero, pe omanda páva hese kuéra. Javy’áko hína pe ka’aguýre ñanembuetia’e ñahendúrõ karréro osapukái ha rejonpu hasẽsoróva buey kuéra mbokatupyryha.Péicha vy’a pópe ha tetia’épe yvyra pohýi oku’e atrilla (astilla) árigui ha oguahẽ planchada peve. Tres yuntas voi oĩ umi buey imbaretevéva ha karrero katupyry oguenohẽ umi yvyra tuichaichavéva. Opáicha reíko oñembo héra umi buey ha opamba’e rei he’i chupe ijára omo kyre’yve hagua: Néike, hále, húpa Lindo, Guapo, Velo Éiko peẽ aña membyyy. Umi buey apytépe oĩ va’erã peteĩ toro buey, ikatu hagua omuña jaguaretépe. Terã ojereha burro oiko hagua buey apytépe, mitã chavurrógui ko okyhyjemi avei pe aña ra’y. Ojerereko avei mburika bueycha ojepuru hagua kárrore, ãva ipya’eve ha poteĩ voi oñemoĩ ha pe tenoderã katu oho mokõi ojoykére ha peteĩ ári oho peteĩ mitã, péa héra hína kuarteador. Hatã oiko pikádare umi ahẽ rymbare ha ñahendúko osapukáiva ombopúva verrenke opáicha rei. Pe yvyra onohẽ va’erã karro mburika pegua oñemoĩ va’erã en frankía oje’e ichupe. Péa he’ise pe yvyra poguasu emomaña va’erãha maestrilla gotyo rollete ári ikatu haguáicha pe karro oñe moñakambýntema hi’ári. Karrero kuéra oikopa peteĩ hendápe, oĩmba hápe umi mba’e ojepuru va’erã upépe ha oñembohéra karreria. Are eterei ojeiko ka’aguýre upéicha, upévagui avei umi tekoha kuéra ndaha’éi ko’aga guáicha, sapy’apy’ánte ojejugui okápe. Upévagui upérupi nda’ipóri va’ekue tupao terã mbo’ehao iporã ha tuicháva. Kuimba’e kuéra katu sa’i omba’apo kokuépe oúgui hógape opytu’u haguánte. Péicha ko jareko pe obrajero oikova ichugui peteĩ status social ha ko’ãva apytépe oĩ jevy avei opáichagua: karrero, rolliséro, descubiertero, ranchero Ka’aguýgui terã Argentínagui ojeju vove ojegueru pirapire ha upe oguerúva ndohecha ramói pe hy’ái repykue. Ojuhusénte voi moõpa oiporúta. Péicha umi ou ramóva omba’apo hágui ipojera eterei. Oiko ramo carrera kavaju terã jeroky oho itrage pyahu reheve. Ogueru avei sapatu porã ha péicha ichuko oikóvo lomitã apytépe Kavaju oñani hápe terã jeroky hápe oho ojoguapaite umi ojerereko míva kántinape ha chipa oguerúvagui ojoguapaite ijajaka chipa ryru reheve ha oikuave´ẽ opavavépe oñemboja hagua ho’u pe ho’uséva. Ymáipi sa’i ojerereko ojehepy me’ẽ va’erã, sa’ietereígui ojerereko pe pirapire. Ymave ndaipóri voi jaiporu hagua pirapire ha upéagui ha’ete ku ndojeporeka guasúiva hese apavave. Nda’ipóri voi mba’épepa jaiporúta ha upévare ha’ete ku noñeikotevẽi vaicha hese. Umi ko’ãgaguápe hesakã hagua ko’ã mba’e amombe’úta ymave nda’ipóri hague umi oĩva jaiporu hagua pirapire; nda’ipóri va’ekue mba’yru guata, ao terã mba’e jeguaka hepýva ha opa ko’aga oĩva upéramo nda’ipóri. Yma ojeporu ao ndahepýiva, ponchochara ha nda’isapatúi lomitã, pynandínte ojeroky kuimba’e ha kuñáva. Umi ary 1950-1970 peve ojeporu mboka. Umi oguerekóva omosaingo iku’áre ha oiko heseve mba’eve´y ronguáicha. Upéicha umi imbokáva ha’e hína pe karia’yete. Umia umi árape oĩ pe karaiguasu ha upéa ha’e peteĩ mburuvicha upe tekohápe, upeichaguágui ndojekyhyjéi ome’ẽ uvei py’a guapy oĩ ramo pe atyhápe. 1960 Yma heta oiko ñorairõ, Paraguái ra’y kuéra oñondive. Upéicha oiko va’ekue 1912, 1922, 1947 ha 1960pe. Péicha oje’e ramo ko’ãva ko’ã ary, upéicha ramo oñe ñe’ẽta hína ñorãirõ oiko va’ekuére. Ko’ãva ko’ã arýpe oiko vae’ekue umi ñorãirõ tuicháva ha péicha heta jevy oiko umi michĩva ha noñemombe’úi upévare. Ko’ãva ko’ã ñokarãi opa va’ekue 1960pe. Kóva ko arýpe ou va’ekue Argentínagui heta tapicha oipe’aséva ñane rendota guasúpe ha ikuãcha’ĩ hese kuéra mburuvicha apegua ha upéicha opa rei vaékue. Ko’agaite peve avave ndoikuaái mba’épa pe ojapose va’ekue hikuái. Ha’eteku omano reiseguínte ou va’ekue hikuái. Péva pe ary rire oñemoĩ Tava’ípe ha opa hendárupi óga mburuvicha kuéra oiko hagua (Destacamento militar dependiente de la guardia de seguridad de Takumbu). Pe Tava’ietépe oĩ va’ekue peteĩ destacamento ha Enrramadítape ambue. Umía oĩ hápe oĩ avei aviõ guejyha. Péicha oĩ va’ekue heta aviõ guejyha sapy’aitépe. Yma nda’ipóri va’ekue tape kamiõ oho hagua ha aviõ katy oguejy Tava’ípe. Péicha TAM (Transporte Aéreo Militar) oho opa arapokõindýpe oguejy ohokuévo Puerto Mayor Otáñope, Péa oho Paraguaýgui oguejy San Juan Nepomucénope upéi Tava’ípe ha ohasa Otáñope, uperire ou jevy hapykuerére. Oĩ rire ko’ãva heta mba’epe iñambue tekove reko: Ojekyhyje, oĩ oñe’ẽreíva hapicháre ha oguerahaka ka’irãime ha opa mba’e rei. Ko’ãva ko’ã ñorãirõ rire heta oĩ ñañágui oñemuña va’ekue ko ñañe retãgui. Upéicha heta oime terã omanóva tetã ambuére. Péichako heta mba’e vai oiko ha upévare heta tapicha oĩ ohasa asy va’ekue. Nda’ipóri va’ekue teko joja. Umi oĩ porãva mburuvicha kuéra ndive ojaposéva ojapo ha ndaikatúi ja’e mba’eve. Ko’ãva árape heta oĩ ojejukáva ha oje’énte hese comunistaha hamba’e ha upéa ja opyta reíma, terã ojereraha reínteva ka’irãime ha mba’eve ndaiktúi jajapo. Ko’ãva oiko rire opa pe karai guasu oĩ va’ekue.Ymámi oĩ va’ekue pe Don.Péicha jajuhu Don Francisco, Don Pedro ha umía mba’e guasu. Péichagua hína pe oñemoñe’ẽva pe hapichápe terã pe mba’e porã apoha. Ha ñorãirõ heta oiko rire opyta mburuvicha kuéra okyhypa hetãgua kuéragui ha oĩ umi itĩro’sãva ojaguántema oimeraẽvare oñemoĩ porã hagua mburuvicha ndive. Pévare ñañembyai ha heta mba’e porã ndajarekovéi ko’agaipi. Nañatĩ kuaa véi ojuehegui hamba’e noñe penavéigui heko vaí vare. TEMBI’U OJE’UVA KA’AGUYPE Ka’aguýpe ningo pe tembi’u oje’uvéva ha’e hína pe revíro. Kóa oje’u opaite ára, heterei ha imbaretéave. Pyharevete orambosa lomitã asaje pyte ou ha na iñembyahýiri. Oĩva tembi’u oñembotýra opuepente avei. Ka’aguýpe nda’ipóri mandi’o ni mba’eve ambue ñambotýra hagua ñane rembi’u. Revíro ndahasýi ojejapo, ojepuru hese harina, ñandy, juky ha y. Oñembojehe’a jukyrýpe ha oñembyaku porã rire ñandy ojeity pype. Péva ko tembi’u ojejapo ña’ẽpe mante, oñembojere heta ha ojeikutu patulápe. Patula ojejapo yvyrágui, oñembope ha ipuku ani hagua ñanderapy terã hakueterei ñandéve ñambojy kuévo. Péape oñembojere ha ojekutu iku’ipa peve ojy porã hagua. Oje’eko kuimba’épe mante osẽ porãha ha ka’aguýre omba’apóva niko kuimba’e mante voi, upévare oje’e pea pe tembi’u kuimba’épe mante osẽ porãha, kuñágui katu oñemyrõ, osẽ vaise ichugui kuimba’énte ichupe ombosako’ígui. Revíro ko oje’uve kosídore ha avei ambue tembi’u reheve asajekue terã pyháre. Ha’e hína tembi’u ha tembi’u týra ave. Revíro ojejapo ramo ndoje’éi voi oñembojyha oje’énte ojekutuha. Péichante oje’e ha ojekuaa obragéro apytépe. Eikutúpy ñandéve revíro oje’énte voi. Oĩ he’íva ñambojerente va’erãha jaikutu yre ha péicha 33 jevy ñambojerévo ja oimbáma Obrágepe voi oñepu’ã ojejetapy, oñemoĩ ka’ayrã ha oje kay’u kuévo ojekutúma revíro rambosagua ha opa tembi’u týrarã upe árape. Péa pe tembi’u ha’e pe ojoguáva voi obragérope. Upévare ndoje’éi voi ijupe héra rupi, oje’énte ichupe obragéro rembi’u. Revíro irũete hína mitã kumanda. Péa ko oĩ katuete mboriahu mesápe ha ka’aguýpe katu oĩ mante va’erã. Mba’eichapa ojejetapy, upéa oĩ avei obragéro arandúpe. Ojepuka va’erã nderehe nderejetapy kuaái ramo ka’aguýpe. Upépe pyharevete oñotĩ ojuehe mbohapy tata’y ipoguasúva ha okái porãva ani hagua ogue sapy’arei asaje mboyve terã peteĩ ára pukukue. Umi tata’y ári oñemoĩ pe ña’ẽ ha ipype lopi kumanda y hetápe ha oñemohe’ẽ. Opyta upépe ojy mbegue katu ha ojejere vovénte eñemoĩ hendive ñandy ha ja oĩma oje’u haguáichaite. Kumandáko hetemi hína ka’aguýpe, ndajaikuaai voi mba’érepa, hákatu ñande vállere avave ndo’uséi, ndahéi eterei ha ndojehayhupái voi hína ha’etégui ndererekóigui re’u va’erante re’úva hína. Eporandu ramo obragérope he’íta ndéve péa ha’eha peteĩva umi tembi’u hevéva ha che ha’u va’ekue ha’e kuaa ndéve nda ijapúiha, añetehápe heterei. Heta mba’éko oje’e ko’ãva ko’ã mba’ére. Oje’e Tupã Ñandejára oñangarekoha mboriahu ha omba’apóvape hembi’úre ha upévagui hetereiveha, terã oje’e avei pe ka’aguýpe oĩha pe Ka’aguy Jára ha upéagui niko pe ka’aguýpe mba’eve noñembyaíri, nda’ipóri tekotevẽ ha mymba kuéra oĩ poramba tapiaite. Ojehejánte voi ránchope opa mba’eichagua tembiporu oĩgui voi oñangarekóva hese. Sapy’ánte jajuhu mymba ka’aguy oisu’u va’ekue ichupe hapicha ha ndahasói, ikupi’ipa pe ojesu’u hague ha ni na’inéi. Upéva che aipota omyesakã chéve umi iñarandúva ko’ã mba’épe. Hetatemingo oĩ hína ka’aguýpe mberu ha opáichagua vicho kuéra, upépentema ningo pya’eve haso páta ha nderejuhu mo’ãi mymba ka’aguy omanóva ysógui. Ajépako péva ijetu’u ñantende hagua. Ojeju vove okaháre ndahe véima kumanda ha revíro ave, ndoje’usevéima voi. Ndaha’éi vaicha henda. Ho’use ramo sapy’ánte oñembosako’i peteĩ kuimba’e ha oñemoĩ oikutu, péicharõ ha’ete hevéva. Oje’e oĩha opáichagua revíro, péicha oje’e revíro polvorín terã revíro karreria hamba’e. KA’AGUY GUASU MARANGATU Pe Parana ka’aguy ningo tuichaite va’ekue, Encarnación guive Salto del Guaira peve ha nda jaroviaséi ko’agaite peve opáma hague ko ka’aguy guasuete. Heta tapicha ndoroviaséi nda’iporivéimaha. Umi ohecha va’ekue noimo’ã mo’ãi voi oguahẽ va’erãha ára opávo ko ka’aguy guasuete. Avave noimo’ãi, hakatu pea ja opáma upéva mante ikatu ja’e. Heta mba’e porã oiko va’ekue ko ñane retãme, ikatupyrýgui Paraguái ra’y, ha upéicha avei heta mba’e vai ojehu ñandéve. Ko ñane retã porãitépe aretereíma ndajarekovéigui mburuvicha ikatupyrýva, iñakã porãva, opyrũ hatã ha hetã rayhúva. Ko ñane retãko imboriahu ha upéagui ndajeko péicha ojehu ñandéve, pe imboriahuetéva ningo oje’e na hyguatãiha araka’eve oĩ ramo mburuvicha ramo katu ho’upase voi opa mba’e otopáva. Paraguáipe oĩ va’ekue mburuvicha imba’e rereko hetáva opytávo ha oho opa tetãre, umi hepyveháipi ha hetã katu imboriahueteve opyta pe ha’e ojuhu haguégui ha ñande jajepokuaáma upéicha ñaimo’ã péa peichante va’erãha opaite ára. Ajéningo tuichaite ko mba’asy jaguerekóva. Ndaha’éi avei mburuvicha añónte, opavave voi ha’ete ikangýva teko porã omo añete hagua hekovépe. Ha’ete ojeíva ñandehegui kyre’y jajapo hagua iporãva, jahayhu hagua ñande rapichápe, ñande rekoha ha avei ñane retã. Oikóko opa mba’e ha nañapenavéi mba’evére, ha’ete ko ñane retã ndaha’evéiva ñanemba’e. Ojupíva mburuvicha ramo ojaposéva ojapo, ombyaipa ojuhuvéva ha ndaja’éi mba’eve, ñaimo’ãma upeichante va’erãha voi, ja’e porãta ramo ñande pituvapa opavave. Upéagui opamba’e rei oiko ha pe ivaivéva katu heta mba’e ja na ipohã véima. Ñandéko ñande chuko va’erã mo’ã hetamba’ére ko ñane retãme ha upéva apytépe ñande ka’aguy, mymba kuéra, ysyry porã ha ñane ñe’ẽ guarani. Ko’ãva ko’ã mba’e okañýgui ñandehegui opamba’e rei oñemoinge terã oñembosyryry ñande rehe porã ro’ópe ha upéa ñanembotavy ha ipahaitépe ndajaikuaavéi mba’épa pe iporãva ha mba’épa pe ivaíva. Ko Parana ka’aguy oiméne hína umi ka’aguy tuichavéva ha iporã véva apytépe oĩ. Ko’ãga ja’éta oĩ ndaje raka’e ojeitypámagui yma ñande ka’aguy porãite. Ja nda’ipóri véima ha ajepa ningo ñambyasyete ko oikóva ñande rehe. Ojeity paite ningo pe Ka’aguy guasuete ha ava piko oimo’ãta. Péa ningo tuichaiterei ha upéagui ha’ete ku ñane mokõva jaikerõ ipype. Jahasa hagua Tava’ígui Paranáme ñaikotevẽ mokõi ára porã jaguata ha ambue hendaguio jaikérõ katu nañasẽ véima araka’eve. Mymba ka’aguy kuéra hetaite oĩ va’ekue ipype avei ja nda’ipóri véima, ojejuka terã omanomba rei nda’ipóri véigui oiko hagua. Jahasa ramo upérupi ko’aga jahechaga’u mborevi kuéra, tañykãtĩ, mytũ, kagua ñe’ẽ ha nda’ipóri véima.Jajuhu kokue guasu, yvy perõ ha brasilero. Umíape ñañe’ẽ va’erã portuguéspe reñemoĩ porãse ramo hendive. Ndaikatúi ñane retãme ni ñane ñe’ẽme ñañe’ẽve ko’agaipi, ajepa jaiko’i. Tuichaite jajoavy, jahasa ramo ambue tetãme avave no ñe’ẽi ñandéve ñane ñe’ẽme ha ñande katu ñañeha’ãmbaite va’erã ñañemoĩ porã hagua pytagua kuéra ndive. Opa Parana ka’aguy ha hendive opa avei opáichagua Paraguái reko. Iñambuepa ñandehegui opaite mba’e, ñane retã ndaha’evei ñanemba’e. Oĩ rire gueteri ka’aguy guasu hetaite Paraguái ra’y okarúta gueteri hese. Pe obrage ningo nombyaíri ka’aguýpe ha’eténte ku omopotĩva, hákatu ka’aguy ojeitypa ramo ja na ipohã véima. Ko’agaite peve ñahendu ndoikatúiha omba’apo porã yvyráre omba’apóva, hetatereígui oje jerure ichupe kuéra kuatia ha viru. Osẽ guive ka’aguýgui yvyra reruha oguahẽ meve mamo ohohápe ojejerure chupe kuéra opa mba’ére ha umi ka’aguy oitypa reívare mba’eve ndojejapói ha péicha ojeitýta ko ñande ka’aguy opa peve ha ndajajapói mba’eve. Obragéro kuéra ko’agagua he’i “oréko ore rakate’y ñande ka’aguýre upévagui pe ore mongarúva ha roñeha’ãmbaite roguerekopa hagua kuatia kuéra hendáicha, upéicharõ jepe oñeñembyarái ore rehe”. Umi pytagua oúva oitypa ñande ka’aguy ha oguerahapa imba’erepy hetãme ha umíare noñepenái, ha’e kuéra ojaposéva ojapo. Ha’ete ku ndachaikuaáiva pe yvyrápa mba’e he’ise, mba’erãpa oĩ ha mba’épa umi iporãva ojapo ko yvy ape ári, ñande rekoháre, ñande rehekuéra. Ha’eteku avei pe yvyra opa ramo nañaikotvẽ mo’ĩ mba’éva hese ha upépe tuichaiterei jajavy. Obragéro ningo yvyra ipoguasúvante ogueru ha pe ka’aguy opyta jevy hendáicha. Oiménepa ko ñane retãicha oĩ ambue tetã hetaite mba’e porã oguerekóva ha ndaikatúi jaiporu hendáicha. Upéagui ha’ete ñanemboriahúva terã ñane retã ndoguerekóiva mba’eve. Tekotevẽ ñañopytyvõ ha ñañangarekove ko ñane retã rehe. Oĩ gueteri heta mba’e ikatúva ñañangareko hese: ñanembo py’a rory gueteri jahecha ramo umi yvyty rovyũ, ysyry porã ha mymba ka’aguy mimi oikóguitiva ndajaikuaái araka’e pevépa. Oĩ peteĩ guyra oĩva Tava’i ka’aguýre, avave nomomba’e guasúi ichupe ha ndajahechái voi ndajajeheka porãi ramo hese. Péa ha’e hína guyra campana. Pea pe guyra jovymi oikóva kirirĩ hápe ha pe yvyra ru’ãitére, noñe’ẽi ramo avave ndohechái ichupe. Oguahẽ vove áraropoty katu oñepyrũma oñe’ẽ. Mba’éichapa oñe’ẽ ko guyrami: Túicha oñe’ẽ ñepyrũrã ha pokã pokã, upéi katu omopy’yi ku arpa púpe ñahendu háicha ha otuñe’ẽ po’i. Heta jey rema’ẽ va’erã hese rehecha hagua oikógui umi yvyra ijyvate véva ru’ãre ha oma’ẽ yvate gotyo pe oñe’è ramo hína. Péa pe guyra rehechánte ramo pérupi ne reimo’ã mo’ãi ha’eha pe guara campana ipu kere’yetéva ñahendu ramo Felix Pérez Cardozo ojapo haguéicha. Pe tuichakue hína ku pitogue, havia umiãicha. MAMOPA OPYTA TAVA’I Tava’i opyta ka’asapápe, Paraguaýgui jaha va’erã 300 km. ha oja hína Alto Parana ha Itapúare. Heta mba’e porã oguereko, pe yvyty ojere hese ha hovyũ asy. Jajupi pávo pe távape jahecha mba’eichaitépa iporã Tupã Ñandejára rembiapokue. Ha’ete upépe jajupívo iporãitevéva opa mba’e, upégui jahecha paite pe ijerekuévo. Tupao oĩhápe hína pe ijyvateve ha yvytu piro’y asy ñande peju. Jaike guive Enrramaditape jahecha ñande asu gotyo oho vaicha ñande ykére yvyty kuéra opáichagua ha ñane aguivévo katu iporambaitevéntema, oĩma upépe yvyty kuéra iku’a morõtĩva, iporãvéva vaicha oha’ã ha umía ha’e hína: Kororõ, Tupãsy Sérro ha Mbatovi. Ñai ramo mombyry Itapúa gotyo terã ambue hendápe jahecha overa ha imimbi pe iku’a morõtĩha ha ha’ete ombojeguakáva upe tenda. Pe Tupãsy sérro tuichaiterei, ijyvate ha tuichaitevéntema iku’a morotĩ. Jajupi ichupe peteĩ hendáipi añoite ha ñaguahẽvo jajuhu pe itakua ñande pópe jajapo va’ekuéicha, Tupã rembiapokue voi. Upépe ojejuhu va’ekue ymaite Tupãsy María ra’anga ha’éva Natividad. Avave ndoikuaái mba’éichapa oĩ ypy upépe raka’e péa pe Tupãsy. Ñanembopy’a rory jahecharõ imemby kuéra mimi ohuã’i joa hendápe yvýipi, kavaju ári 8 jasyporundy oguahẽvo. Pe hi’árape opárupigui ojeho ha opáichagua promesero. Ñaguahẽvo jahávo ñanemopirĩ jahecha ñande resa yképe yvykua guasu ipypukueterei ha hugua’yva. Pérupi mante ikatu jaha ha ha’ete ijapo pyrénte avei. Jajupi pavo Tupãsy rendápe jajepepy ñama’ẽ hagua pe yvytýre ha jajuhu ko mba’e ipopenóva, ojero’a ha ho’áta vaicha ñande ári. Tuicha mba’e ha iporãitereígui ñanembo py’a rory ha ñanembo chuchu, ñanemopirĩ. Ha’ete vaicha aguiete ñaimémava yvagagui. Ñañembo’évo Tupãsy renondépe ha’etéku Tupã Ñandejáraite voi ojapysakáva ñane ñembo’ére ha upéicha jajuhu py’aguapy ijojaha’yva. Ka’asapamíme opyta hína péva, ha’éva peteĩ tenda iporãva, ñu ha ka’aguy rovyũ ñanembyetia’éva. Ñaguahẽvo upépe ha jahechama hi’agui Tupãsy renda ha’etéku ñane ambuéva, py’a rory ha tetia’épe jaguatávo yvágape vaicha ñaguahẽta. Upérupi ymave obragéro kuéra oguahẽ va’erã ohokuévo terã ou kuévo ojerurévo pokatu ha tekoporã. Péa hína upépe pe sy guasu oñangarekóva ore rehe. Oĩ avei sérro Mbatovi iporã añetetéva, umía jahecharõ mante ja’éta mba’eichaitépa iporã Tupã Ñandejára rembiapokue. Ha’e peteĩ yvyty ipo’i, ijyvate ha hakua. Iku’a perõ avei ha upéva ojekuaa omimbi ha ha’ete oñemointe va’ekue upépe. Oĩ ojejupiha hese hu’ã meve. Rejupise ramo yvytýre rehóntema va’erã Tava’ípe. Umi Európagui oúva terã ambue hendáguigua ojupi va’erã katuete upépe ojapo kuévo alpinismo. Ha upépe oñemoĩ va’erã py’yinte mba’e rendy ojehecha hagua mombyrýgui oñeha’ã hagua heta mba’e. Upéi katu hetaiterei oĩ yvyty kuéra opáichagua ojere voi Tava’íre oho Yvytyrusu guive San Rafael peve. Rehasáta ramo Tava’i mboypýri rehasa mante va’erã yvyty ári, peteínte jepe ha nda’ipóri ikarapéva. Upéicha jahasa ñaguahẽ hagua tape ombojoajúva Ciudad del Este Encarnación reve ha jaha avei Ka’aguasu gotyo. Nda hi’aréiko Tava’i iñambue hague, pe ka’aguy tuichaitéva oĩ va’ekue ou oñeme’ẽ umi brasilero kuérape ha oñemoĩ oity paite hikuái ha upéicha oiko heta tekoha pyahu ha oñemboja’o mbytetéipi; yvyty ágotyo ha’e pe tekoha tuja ñanemba’éva ha pe yvyty amo gotyo katu brasilero kuéra rekoha. Péa oñepyrũ pe ary 1980 rupi guive ha heta mba’e porã ha heta mba’e vai ogueru. Mba’e vai apytépe oĩ pe ka’aguy ojeity paite, oñe moperõ, opyta yvykuerei; ysyry kuéra avei oñembuaipa ha paraguájova ndoikatu véi oreko mba’eveichagua temity, pakova terã mba’evéichagua yva ojepoígui veneno ojukapáva opáichagua temity kuéra. Ojoguapa avei imboriahúvagui ijyvy ha ko’ãva oho pe táva guasu háre ha oiko oimeháicha rei. Umi karai, karia’y terã kuñataĩ umíã oñehundipa. Ñambyasy ñande rapicha péicha ojehúva ichupe, oĩ ha’e va’ekue katekista terã omyakãva heta mba’e hekohápe, ko’aga oiko oime háicha rei pe táva guasu rembe’ýre ojapo terã ho’u opa mba’e rei ha ndoreko véima mba’eve ni ndoikuaavéima mba’épa oha’arõva ichupe ko’érõ. Iporãva apytépe jajuhu: ñemba’apo, ñemba’apo kuaa ha ñepytyvõ oñondive kuéra. Ohechauka hikuái kokuégui ikatuha heta mba’e jaguereko terã jahupyty. Avei heta hendáicha ikatuha ñamba’apo, pyharekue ikatuha ñamba’apo kokuépe, ha heta mba’e tembi’u kuéra guio avei. Oñeñe’ẽ portuguéspe, oimerãe ni oleekuaa’yva jepe pua’e oñe’ẽ iñe’ẽme kuéra. Péicha oĩ Tava’i ko’aga, mbytetépe oñemboja’o, agotyogua tekoha kuérape, ñandéva memete ha yvyty mboypýri katu brasilero kuéra ha mbovymi ñandéva. Oĩ tekoha pya’e pya’e oñemoñepyrũva ha ojejapo upépe mbo’ehao, tupao ha opa mba’e, upéicha avei sapy’aitépe ohopa jevy hikuái ha opyta peteĩ terã mokói óga ojogua paite va’ekue hetãguágui ijyvy kuéra. Péichagua heta oĩ jatopa. Umi mbo’ehao terã tupao opyta pe soja ty mbytetépe ha’eñorei. Ñaporandu ramo hesekuéra oje’e oho jevy hague ambue hendápe ojogua jevy hagua ijyvyrã ñane retã guágui ome’ẽ hepy rire pe imba’e hapicha brasilérope. Oĩ katu ohopaite jevy va’ekue hetãme kuera. KA’ATY REHEGUA Pe ka’aguy guasúpe hetaitémi oĩ va’ekue ka’a. Ka’a apóvo ojehómi avei Tava’ípe ha péva ojejapo ñemihaitépe oĩgui oñemomba’epáva pe ka’aguy guasúre. Pe Parana ka’aguy tuicha háicha oĩ avei oñembo járava hese, he’íva imba’epaha ndoguerekói ramo jepe oñekytĩ hague nimba’eve. He’íko umi ñande ru kuéra ymaveguare ha opavave voi ko jaikuaa, py’yi etereimi ojepe’a terã oñemoĩ mburuvicha kuéra, tendota ñane retãmegua. Umía ndajeko oho tetã Argentínape oñembo sako’i ou jey hagua mbaretépe omandá jeývo ñane retãme ha upéarã ome’ẽ ñande yvy tuichaichaiterei ojogua hagua hese mboka ha opa mba’e oikotevẽva ñorairõrã. Péicha oĩ Compañía Fassardi ha Barte mba’émo. Fassardi oñepyrũ Guaira guive Alto Parana meve ha upérire Barte mba’epa Encarnación peve. Ko’ãva oñeme’ẽ va’ekue mboka repyrã ha ñorãirõrã oje’e. Oiméne upéicha mba’e voi ja tuichaitereíma ningo umi yvy oñeme’ẽ raka’e. Hetami oiko va’ekue ñorairõ ñane retãme ha Argentínape memete oñembo sako’i va’ekue hikuái ha ambue tetã ñande ykére oĩva ndojapói va’ekue ko’ã mba’e ñande rehe. Ko’ãva ko’ã yvy jára omba’apo ha oñangareko pe ka’aguýre, ãva hína umi yvyra ogueraha va’ekue hetaite angádape yguazú Parana rupive ha pearã oiko voi hikuái pe ka’aguýre. Ka’a apoha kuéra kyhyje pópe oje’ói va’erã ka’aguýre omba’apo hagua. Ojekyhyje etereími umi yvy jára rembiguáigui, upérupi nda’ipóri hína ley, nde jukántema lomitã. Ko’ãichagua tapichápe oje’e va’ekue kapánga, ãva oiko pe ka’aguýre ojuka hagua otopávape.Ndajaroviaséiko ko’ãva ha katu oiko paite va’ekue ko’ãva ñane retãme. Ko’ãva oguereko pokatu ka’aguýpe avave nomandái hese kuéra, ha’e peteĩ tetã tetã ryepýpe. Péape oje’e va’ekue avei mensu. Oje’e ningo ñamba’apo ramo ndajaikuaai oñehepyme’ẽtapa ñandéve terãpa ñande jukátantemapa hikuái. Oñemombe’u ningo upérupi yma omba’apo va’ekue heta repýma omba’apo ramo ojejukántema hague terã katu hasyeterei ohepyme’ẽha ichupe kuéra hembiapokuére. Ka’aguýpe noñeme’ẽi viru upépe oñeme’ẽ vale morõti (péicha oje’émi hese) ha péa reho va’erã heseve Paraguaýpe terã Encarnaciónpe mante oñehepy me’ẽ hagua ndéve. Péicha háipi heta tapicha opyta rei ichugui hy’ái repykue terã ojejuka. Ka’a apoha kuéra oiko kirirĩ haitépe oiko ka’aguýre ha umi ka’a mata ijyvate umi ambue yvyráicha avei. Oĩ hápe ka’a hetaiterei jajuhu ha opaichagua, oĩ hakã guasúva, ha’etéva voi aju’y mba’e ha avei jajuhu ta’yrusu ha hogue porãva. Ka’a apóvo niko opárupigui avei ojeho, mombyry mbyrýgui ojeju. Ojeho kavaju, mburika ha katuete oje reraha chavurro gurupa reve ojegueru hagua mborovire. Ka’a apóvo ojeho obrágepe guaicháite avei ha upéichaite ojekaru amoĩ haguéichama ambue hendápe. Oga apo rehe mante hetave oñemba’apo. Upépe ojejapo tapýi pindo roguégui ha ijeképe oñemboty hagua ojejoka pe pindo matakue ha iporã asy opyta pe koty’i Ka’a oñembojy hagua ojejapo varvakua terã ojejapo karícho ha avei oje’e chupe pari. Pe varvakuápe ojy porãve ha hyakuã porãve avei. Karíchope ojy porã avei okaise etereínte ha hyakuãse hese tatatĩ. Umi tapýi ojejapóva óga ojeiko hagua ha ka’a ojy pyre oñeñongatu hagua péape oje’eve nóke. Nókepe oñemoĩ ka’a mborovire henyhẽ meve ha upéi ojeguerúma burro, kavaju terã mburika ári. Hetaiterei ojegueru va’erã ha oñeñongatu umi cajón guasúpe, upépe hi’are rire hyakuã asy ha ojepuru hagua oñemongu’i ojejosóvo angu’ápe. Oiko ichugui ka’a puroite ha iporãva Ka’a oñemongu’i va’ekue oñeñongatu avei mba’yrúpe ha péa ojejapo vakapígui, yvyrágui terã yvýgui Angu’a ha’e peteĩ tembiporu ojeporuetereími va’ekue yma ha pea ojejapo yvyra poguasúgui ojejo’o peteĩ hendáguio oñembo ku’a po’i ha ipy rendagua ojeheja ichupe tuicha. Péape oñe ñembiso peteĩ, mokõi terã mbohapy avatisoka reve Ñembiso hápe (molienda hápe) ojeho va’erã upépe karia’y kuéra ohechauka ikatupyryha ñembisópe ha peteĩ angu’ápe oñembiso kuñataĩ kuéra pa’ũme. Mbohapyvéva oñembiso ku mba’eve’y ronguáicha, pukahápe ha nomombetíri ojuehe umi avatisoka pohýi. Ajepako ikatupyry lomitã. Péicha yma ojevy’a; ñembiso hápe, kochesa hápe (cosecha), jejuvykue jera hápe, kaso ñemombe’u hápe. Péicha oje vy’aiterei ymave. Ko’agaipi nda’ipori véima umíva umi mba’e ha’émagui ambue ára, ha ko’aga niko oĩ véma heta mba’e ojejapo terã ojehecha va’erã. Yma nda’ipóri televisión, radio ni mba’eve ha upéagui iñambue eterei ñande reko upéronguare. Avatisoka ojejapo yvyra apyterégui, peteĩ pehengue porã oñembovera asy ha ipohýine tres kilos rupi. Oĩ avei mba’yru yvyraguigua tuichaiterei ha ipohýiva, noñemongu’éiva voi hendágui, ojejapo avei yvyra ikuávagui. Umi yvyra pytã hamba’e tuichaicha ikua ha umía oñemboty peteĩ hendáguio ha ojehykuavo ipype ka’a ha oñemboty ambue yvyrápe. Péicha ojerereko ka’a hyakuãvureíva. NARANJATY REHEGUA Pe ka’aguy guasúre ko heta mba’e oĩha ja’ema heta jevy, péicha avei Tava’i ka’aguýre opaichagua yvyra porãngue ningo oĩ. Upépe jajuhu paite yvyra ipu’akáva guive ára ro’ýre, ro’yetemingo hína upérupi. Ñanemopirĩ jahecharõ ka’aguy, ñu ha yvyty kuéra morotimba ramo ro’y jave, ha’etéku oñeñohẽ va’ekue hese aramirõ rykue mba’e opyta. Guyra’i kuéra jepe ndoikuaái moópa opyrũta. Ja’éta ramo yvyra kuéra hetaha ha umía apytégui oĩ umi ojeipuru véva, umía réra ñahenói, opavave réra ndaikatu mo’ãi ja’epa opáichagua oĩgui. Umi iporã hatuicha vévagui ndaikatumo’ãi ñande resarái; tajy, timbo, yvyra pytã, yvyraro, cedro, guatambu, yvyrapepẽ, peterevy ha opáichagua yvyra porangue oĩva. Pe yvyrapepẽ apyteregui osẽ pe hatã veva ha péagui ojejapo poste ha hetaiterei oime ojerereko oparupiete. Hataitemiku yvyrapepẽ apytere ha upéare oje’e chupe Pombero kamgue. Ko’ága ñañe’ẽta naranja rehe, hetaitemi avei oĩ hína Tava’ípe ha Parana ka’aguy tuichakue javeve.Naranja ijyvate umi ambue yvyráicha avei, hasy’imi jajupi hagua hese terã jajapi hagua yvyrápe (garrótepe), upéicha ijetu’u jaity hagua. Ho’a ramo yvatégui hyku yvýre ha oñehundíma. Pe naranja ojeguerúmi carrétape ha Maciel estaciónpe oñemoĩ oho trénpe Paraguaýpe. Hetami oho umi carretero ha oúmi va’erã opyta tapére, umi ikorapy tuicha háipi opi agua hymba buey kuéragui. Péicha Enrramaditape opyta va’erã oúvo Tava’íguio ha imandu’a hikuái opyta hague karai Pancho Vegape terã karai José del Rosario Brizuélape okévo ha upéi voi porã ipiro’ykue oho jevy hikuái. Heta umi imandu’áva gueteri omombe’u ohoha ku pateĩ terã pakõi hamba’e umi carreta. TAVA’IGUA IJYVA PUKU ULAO Tava’igua oitykuaaiterei naranja garrótepe ha upévare ko’aga peve hese kuéra oje’e ijyva pukuveha ũlao. He’íko lo mitã:” lindo tíro he’i Tava’igua ojapírõ naranja heta ha ni peteĩ ndojekái ichugui”. Oje’e mba’éichapa lomita ikatupyry ojapívo naranja. Ikatupyrýgui voiko pe ojapi terã ohupytyuka pe amo hu’ã ha upépe ojapi ramo katu ikatupyryetevéntema. Pe katupyry ojepyso mie, ndaha’éi oitýnteva ha ohejarei, ojagarrapaite jevy ani hagua ni peteĩ ojeka. Péa oje’e pukahápe tava’iguáre ha upéicha voi ojekuaa opárupi. Ja’e ramo tava’iguaha oñemañama voi ñande jyváre nda’ipukuvéi mba’épa peteĩva. Tava’iguáre ko oje’e heta mba’e; péicha oje’e noñotykuaáiha mandi’o terã jeroky oimeraẽ árante ojapoha hamba’e. Péichako añete obrajéro kuéra osénte ka’aguýgui oimeraẽ ára rei ha osẽ ha’árante ofarrease hikuái. Upéare jeroky oiko opaite ára, peteĩchaiténte arateĩ terã ambue ára kuéra. Pytumby ramo guarã ña Chiñórape oñembosako’íma pe jerokyrã ha ohoreíma katu hese ha péicha opaite ára. Péicha háipi ndaje raka’e peteĩ kuimba’e he’i peteĩ hapichápe jahápy ñañemongetami amo pytumby hápe ha oho hendive pe tapicha. Ha péva ojuka ichupe. Upévare oje’e avei ñe’ẽnga upérupi “jahápy ñañe mongetami a lo Tava’i”, upéicha ramo oñe’ẽse hína ñemi hápe hapicha ndive. Ko’ãva ko’ã mba’e opa ohóvo pe ka’aguy ha ka’aguy pegua opávo avei. Péicha pe ñande reko iñambue oñembyaívo ñande rekoha terã jaharamo ñande rekohágui ha jaha ramo mombyry tuicha ñane ambue ha peivaivéva ñande resaraise ñande rapógui. Upéicha heta jevy ñakañy, ñande apyra kañy. Tava’igua ha opárupigua niko heta mba’e oguereko iporangue ha tavýgui nomohendái iporã háicha terã umi iñaranduvéva kuéra ndojapóigui mba’eve heta ñande rapicha oñehundi rei terã ndoikói mba’evérõ. Jaháramo umi tava guasuháre jajuhu opárupigua ha opáichagua tapicha ha ñane mandu’a ramo ichupe iválle rekóre ha’ete ku hi’otĩva, ha’eteku okañyséva heñói haguégui. Ha’ete avei ojoguaséva pe hekoha pyahu pegua kuérape heko ha iñe’ẽme avei. Jaha ramo Buenos Airespe jajuhu tapicha iñe’ẽ kurepietéva, nivy ndajaikuaái ichupe paraguayoha, oñeha’ãmbaite ojogua hagua ichupe kuéra. Tekotevẽko ñamomba’e ñande rekoha, ñane reñói hague, ñande tavarandu ha opa mba’e porã jaguerekóva ani hagua jaha vai terã ñakañy ñande rekovekuépe. Nda’ipóri ijargel véva tapicha oiko ramo ambue henda peguáicha terã ndoikuaavéi gua’u ramo ivalle reko terã iñe’ẽ, ha’etevoi ningo ñande ropetéva peichagua tapicha. Heta ku oĩ techapyrã ramo ikatúva jareko; péicha jajuhúta gua’ikuéra iñe’ẽ karẽva ha noguerotĩri ichuko uvei katu pe hekóre ha upévagui gua’i kuéra mamo ohohápe osẽ porã tapia, ha péichante va’erã opárupigua ñane rakate’y ñande tava rekóre ha opamba’e jaguerekóvare. Nda’ipóri ivai véva pe nde resarái ramo nde vállegui terã neñe’ẽgui upéa niko he’ise ndaha’evéimaha nde. Oje’e voi ava piko ndoikuaái ichupe! Ndousevéi ramo ivállepe terã noñe’ẽsevéi ramo guaraníme. Umía umi mba’e ko oiméne ou voi Ñandejáragui, Ha’e oipota ñane reñói peteĩ hendápe ha upépe guáicha oipota jaiko opaite ára. Péa ha’e petĩ mba’e hasýva ñantende hagua, ikatu kuri ñane reñói ambue hendápe terã ambue tétame hákatu Ñandejára ñanembou peteĩ hendápe ha upépe jajojogua heta mba’épe. Sa’ivépe jajoavy. Ndahasýiete niko jaiko hagua ñande vállepe ha hasyeterei niko jaiko hagua ambue hendápe. Oiméneko Ñandejára oipotágui jaiko ñande rekohápe terã ñande rekoitépe. Jaha ramo jepe ambue hendápe jagueraha va’erã opa ñande reko ha upéicha ñamoporãvéta pe tenda jaikoháipigua. Opaite táva kuéra hi’ã va’erã ñane rakate’y ñanemba’ére ha jahechauka ñande reko mayma oúvape ikatu haguáicha nañande resaráiri ñande rapógui araka’eve. Péicharõ jajehayhuvéta ha jahechaukáta opavavépe ñane remiandu. MARIKA Pe maríka hápe jeho ha’e avei tava’igua rekoite. Opavave omaríka ha opavave avei ikatupyry mymba ka’aguy jejukápe hetaitereígui oĩ vicho ka’aguy. Oimeraẽvante voi oikuaa ha ojuka umi mymba osemba reígui ñandéve opárupi rei. Opáichagua mymba ha guyra kuéra oĩmi upérupi ha upéagui ja’u reiete mymba juka. Mboka ndojepurúimi va’ekue voi, ñuhãmente ojeitýgui opáichagua mymba ha guyra katu árkope terã honditape ha avei ñuhã’ípe. Oimeva’erã he’íva jaguaretépa mba’éicha jaitýne ñuhãme, ha upéva pe ichu’ivéva. Jaguaretépe oñemoĩ posã cable po’ígui. Péa oñemoĩ umi yvyra ra’yrusu ikarapã porãva apyire. Oñemokarapã ha oñembyapakua porã pe cable ha oñemoĩ jaguarete rapépe terã so’o ikarnáda guýpe. Ñuhã rendagua ojejo’o yvy ha oñemoĩ hi’ári cable oñembyapakua va’ekue ha ojejaty yty ruvirúpe.Péa oñemoĩ tapépe terã jajuhúrõ mymba ojuka hague, jahupi yvate porã opo haguáicha hese ha ñamoĩ ñuhã iguýpe. Upépe ho’a ipýgui terã ipógui opyrũvo hese ha ohupi chupe yvate, upépe oñesaingo ha ndohupytyvei yvy ha oisu’upa opa ojuhúva guive haperãme. Ipochymi hína pe aña ra’y oĩ ramo péicha hápe ha marikador katupyry mante oikuaa mba’éichapa ikatu ipu’aka hese. Péaichagua ñuhãme oje’e chupe posã ha péicha ojeity avei leõ. Péa katu ipochyvéntema, ojekyhyjeve ichugui, ha’egui hína pe ka’aguypegua mburuvicha guasu, jagua jepeve okyhyjeve ichugui. Ha péicha opavave mymba peguarã oĩ ñuhã opaichaguarei. Tatúpe oñemoĩ monde ha ha’e ivýro, ho’a rei ipype. Péa pe ñuhã jajapo yvyra pohýigui ha ambye ñuhãichante avei oñemoĩ tatu rapépe ha ijyképe ijeikutu py’yi yvyra jovaive ha pe mbytetépe oñemoĩ avei peteĩ yvyra po’i, ani hagua tatu ojo’o ha osẽ yvyguýipi. Guyra kuérape heta hendáicha avei oñemoĩ ñuhã ha umía apytépe oĩ pe jaula, péape heta heta ho’a. Péako ojejapo ajakáicha ha oimeraẽ mba’égui. Pykasu ojeitýta ramo ikaru hápe oĩ voi omangeáva hese ha ijaty heta porama ramo oity hi’ári, omosãgui voi ha oha’arõ ñemi hápe. Péicha heta ñuhã opáichagua rei oĩ ha péicha yma ojeiko vy’a pópe. Pe pykasu oñeha’arõha ñuhã reve ha’e peteĩ oga’i joguaha ojejapóva yvyra rakã terã kapi’ígui ani hagua ñande recha mba’eve. Upéa upe oga’ípe oje’e orokái. Pykasu oñembyaty hagua ojejapo ichupe kuéra barrero he’i chupe. Péarã oñemoperõ pe ñu oĩ porãve haguáicha ha upépe oñe ñohẽ juky terã jukyry ha upéa ho’use itavyete umi pykasu. Umi barrero ko ijarapa avei ha oñeñangareko hese tapiaite ku kokuéicha avei. Upéicha rehose ramo pykasu juka oipuruka va’erã ndéve pe ijára. Mymba kuéra hetaitémi oĩ va’ekue ha umía apytépe oĩ ndajajuhu véimava, ja’e kuaa hína ko’ãvare: tañykãtĩ, akuti, páy, jurumi, jaguane, mborevi ha heta che mandu’a’yva. Guyra apytépe ja’e kuaa: mytũ, jakupetĩ, uru’i, kagua, yryvu ruvicha ha upéicha heta avei oĩve. Ko’ãva ko’ã mba’e oñehundipa haguére piko Ñandejára noporandúi va’erã ñandéve sapy’ánte ha máva piko opaga va’erã ko’ã mba’e porãita oñehundipa va’ekuére? Chéve ramo guarã niko ñañangareko va’erã hese kuéra, upéicha niko he’i Ñandejára pe Gn.1, 26-31pe. Oĩ gueteri heta ko’ãva ohecha, ohupyty ha oiko porã va’ekue ko’ãva árape ha ipyahu véva kuéra ndoikuaa porã véima terã katu ndoikuaavéima voi. Upévare niko iporã ñamombe’u ani hagua opyta tesaráipe. YSYRY REHEGUA Tava’ípe hetaite oĩ ysyry porã, umi ho’ysã mimbíva, hesakã asýva ha ita ári ojapajeréiva oĩ opáichagua, tuicháva ha michĩva ha opavave iporã hikuái. Péva na’iñambuéi gueteri ha akóinte iporã. Oiméramo y iporãva ambue hendápe péicha peve mante va’erã. Ysyry tuicháva apytépe oĩ hína Tevikuary, péa heñói Tava’ípe yvyty pa’ũme ha ojepoi Itapua gotyo, hatã osyry yvyku’i ha ita ári pe hesakã asy ha ho’ysã mimbíva. Hatã osyrýgui nda’ipóri mba’e ky’a opytáva hi’y syrýre. Oguejývo ohóvo ho’a ipype tuichaicháva ha iporã porãva ysyry, umía hína Mbói Chini, Tajay, Guyraũgua ha heta ysyry porã. Tuicha ha ipypukúgui Tevikuary oimeháicha ndajahasái, upéagui jajuhu heta puente kyha ohasáva hi’ári.Péa ñanembo py’a kyryi hína jahávo pe mbytéipi, ha’eteku ojeíva ñande pyguýgui ha upéa ñanemo akã tavy, ñanembo py’a jere ha opa mba’e rei ojehu ñandéve ndajahasa kuaái aja hi’ári. Jaike guive Tava’i gotyo Enrramadita guive jahasa ha jahecha opáichagua ysyry ha yvu porã. Umi ysyry kuéra ipotĩ asy, osyry hatã ita ári terã yvyku’i morõtĩ porã ári. Ko’ãva apytépe ahenóita Arrojo Morõtĩ oguejýva yvytýguio ha ombojegua ñu rembe’y ho’a peve Tajaýpe. Péva pe ysyry sakã asýpe nda’ipóri chene ojahu’yva arahaku jave. Avei opavave oguejy yvyty pa’ũgui, nda’ipira hetái iperẽrĩ ha ipotĩ etereígui. Umi ita oĩva ysyry háre oĩ tuicháva, michĩva, hũva ha opáichagua sa’ y oguereko: pe ãva apytépe oĩ pytangýva, hovýva sa’yjúva ha opaichagua. Oime umi ita pe y rembe’ýpe ititipáva ha opaichagua sa’y oguereko, jahypýi ramo ha’ete hendy’ipáva. MBYA HA GUAJAKI REHEGUA= Oĩ háicha ñandéva, brasilero kuéra, upéicha avei heta oĩ mbya ha mbovymi guajaki Tava’i ka’aguýre. Ko’ãva ou ha oho Itapua gotyo. Sapy’ánte hetaiterei hikuái ha upéicha avei oĩ ára imbovy hikuái. Oĩ ramo omanóva itapýipe kuéra, upéicha ramo ohopaite hikuái ambue hendápe ha are rire ou jevy upérupi. He’íko hikuái pe omano va’ekue ánga opytaha upérupi oiko are peve ha upéagui okyhyje eterei hikuái. Péa pe opytáva oiko upérupi he’i hikuái ha’eha mbogua ha ni nde’iséi voi hikuái pe héra okyhyjégui ichugui. Ha’ekuéra ndojapói voi óga oiko are va’erã, pindo roguéguinte voi ojapo ha upéicha ohejánte pe itapyi nda’ipórigui ombyasy va’erã hese. Péicha ha’e kuéra oiko ndopytái peteĩ hendápe. He’i ningo ha’ekuéra apeha ijyvy ypykue, upéagui ysyry Tevikuary héra upéicha. Péa he’ise te’ýi ykuary. Pe te’ýi kuéra rekoha mbytetégui oñepyrũgui ko ysyry guasuete, ha’ekuéra omombe’u háicha. Péva cheve ramo guarã oĩ porã pe ysyry osẽgui Tava’i yvyty pa’ũgui. Ymavéipi mbya kuéra oiko porã va’ekue avei, ka’aguyetére oiko ha okaru ka’aguypeguarente avei, nosẽ guasúimi va’ekue hikuái okaháre sapy’a py’a ku ohokuévo mombyry mante jahecha ichupe kuéra. Upéicha jajuhúmi ichupe kuéra opívoite pe itapyime, kuñáva terã kuimba’éva okakuaapa pyre ha notirĩ hikuái ojuehegui ni avavégui. Ha’ekuéra ho’u mymba ka’aguy, eíra ha yva. Upéinte ojehe’a ñanderehe kuéra ha opa mba’e rei ojapo ha ho’u avei. Hasýko ja’e hagua ojuehe jaikuaa porã’yre mba’eve ha katu jahecha ñande ypykue kuéra apytépe, ha’ekuéra heta mba’e ojapo noiporãiva ohejagui pe heko ha ojapo heta mba’e ohecháva ñandehegui teko terã tembiapo ivaíva. Ha’etéku ha’ekuéra pe oñembyai reivéva terã katu ndo’ái vaicha hesekuéra ojapo ramo heta mba’e hendápe’y. Péicha Paraguaýpe jahecha terã ñahendu mba’éichapa ojapo hikuái ojapo’y va’erã, éa ojehuve umi Mbya kuérape, mbue kuéra nañahendu guasúi ichugui kuéra mba’eve. Ko’ã Mbya kuéragui opavéma ohóvo hekoha ha upéagui avei ha’ekuéra ndoikatúi oñemohenda ñande apytépe ha upéi hetave mba’éko oĩne jahecha va’erã hesekuéra ha ñande kuérare avei. Mbya kuéra ha opavave ñande ypykuéra oguereko ireligión teete, a’ekuéra oguerovia Tupã Ñandejárape ha pe Ha’e oipota háicha oiko hikuái. Péare ha’ekuéra ikatu heta mba’e ñanembo’e. Pe ojejavyha hikuái oime va’erã ñande rapykuéri terà ñande ñambyaipágui ichugui kuéra hekoha.Upéare tekotevẽ ñañe py’a mongeta jahecha hagua hekopete oikóva hína hesekuéra. Mbyápe oje’e avei te’ýi, péagui ou pe ysyry réra, oje’e avei ichupe kuéra ka’ygua. Ndoipotái jepeko ja’e ichupe kuéra upéicha. Mbya kuéra rembiapoite hína; mymba juka. Opáichagua ta ha’e ha’éva pira, guyra ha opa oĩ véva. Yva opáichagua ho’u avei hikuái ha umía apytépe sandia ha’e pe ho’usevéva. Umi yva oĩva ka’aguýre niko hetemi hína ha umía apytépe jajuhu guaviju, yvaporoity, pakuri, jakarati’a ja’etáramo umía apytépe. Oĩ avei ñuháre yva he’ẽtéva ha ko’ãva apytépa pe he véva ha’e hína pe arasape. Eíra ku ho’u kuaami hína hikuái ha’e ko’ãva katu nda’ipóri he’ẽ’yva ha umía hína: jate’i, eíra la réina, mondori, tapesu’a. Ãva umi ijeíra hetavéva. Umi eíra oĩ yvyra kuápe ha katu la reina jajuhu avei takuru kuápe. Oĩ peteĩ yso ha’ekuéra ho’usetéva ha péa héra mbuku. Péa pe yso hakuéra voi ojapo: oity pe pindo ha ojoka pe hu’ã ikyrýu hápe ha upépe oñemuña pe yso morotĩ. Péa ombochyryry hikuái terã ombichy ha ha’ete chicharõ osẽ ichugui, heterei ningo ichupe kuéra ha mba’egui piko anichéne ko morotĩ sakãva. Oĩ avei ha’ekuéra ho’usetéva, péa hína anguja’i ha mbya tapýi oĩ haguépe nderejuhu mo’ãi ni peteĩ. Péa ha’ekuéra ho’u mbichy. He’i ningo kuimba’e omenda mboyve heta mba’e oñeporandu ichupe ojapo kuaápa ha pe tenondete oñeporandúva ha’e oity kuaápa anguja’i. Heta mba’e ikatu ja’e hesekuéra; heta mba’e orekógui iñambuéva ñandehegui. Oĩ va’ekue avei heta guajaki, péa heraite hína Aché.Ore guakípente roikuaa ichupe kuéra. Ojekyhyjemi ichugui kuéra, ha’ekuéra oikógui ka’aguýrente ha hesaite voi. Pe ipochýgui terã okyhyjégui ñandehegui oje’e hese kuéra iñarõha. Ñanderechárõ terã ñande andúrõ okañyete terã oñani voi pe ka’aguýre. Ha pe ijetu’u véva hína ñane ra’arõ hu’y reheve ha nañande avýi hína ko’ã ahẽ rymbare. Guajaki ojerereko mymbaramonte avei, mymba ka’aguy ramo. Ha’ekuéra ndahógai oikónte oikundaha pe ka’aguy tuichakue javeve. Upéa ndaha’éi Parana ka’aguy terã Tava’i jerérente oikóva. Ãva oiko opárupi, upéicha ojejuhu heta Kanindeju gotyo avei. Ojejapo’i ichupe kuéra, ndojehechái terã ndojerekói ichupe kuéra ñandeichagua ramo, Ñandejára ra’y ramo. Ndaha’éi mba’eve ojerereko asy ramo, oñeñembyesarai ramo hese ni ndaha’éi mba’eve ojejuka ramo ichupe kuéra. Guajaki ra’y ymámi ojejapyhy mbaretépe ojepe’a itúva ha isýgui ha oñeme’ẽ ku mymbáicha. Peteĩ guajaki ra’y oñeme’ẽ peteĩ vaka imemby reve terã ambue mba’e hepývare ojerereko hagua mymba ha tembiguái ramo. Ojepota guajaki ra’y kuimba’éva terã kuñáva peteĩchaiténte. Oje’emi hese kuéra ikatupyryetereiha mba’apópe ha upéagui oĩ voi omba’apóva ko’ãva ñevendépe. Heta oĩ péicha omba’apóva ha umía apytépe che mandu’a karai Manuelito Pereia rehe ha’e oĩ va’ekue Torín Ava’ípe. Péa pe karai hetaitemi oguereko va’ekue guajaki.Ha’e nome’ẽimi va’ekue oguerekóntemi pe amo Arroyo Morotĩ gotyo ha ohayhúmi ichupe kuéra. Oñemombe’u San Juan Nepomucénope ou hague mokõi karai Fránciagui ha umía hína umi etnólogo (antropólogo) ha ndajeko ogueraha mo’ã hikuái hetãme mokõi mitã ha’ekuérava peteĩ kuimba’e ha peteĩ kuñáva ha ojepe’a ichugui kuéra aviaciónpe. Ko’ã francés ndajeko ñande ruvicha kuéra ha heta tapicha ohayhúva ñande ypykue kuérape ogueru, ohecha porã hagua ha oikuaa porã ichupe kuéra. Péa rire ndajeko tuicha oñe ñangareko porãve hese kuéra raka’e ha ojeikuaa véma ichupe kuéra tetã ambuére ave. Ko’ãva ko’ã mba’e rehegua ikatu jajuhu León Cadogan rembiapokuépe ha ambue kuéra omoĩ va’ekue kuatiápe ko’ã mba’e rehegua. Ha oĩ katu tapicha oguerúvami ha ome’ẽ hepýre ha ko’ãva ivaieterei pe hembiapo. Oguerumi ko omonda ronguáicha, oke aja hamba’e oguahẽ ichupe hikuái ha upéicha háipi ojuka umi tuichávape, mitãrúpe terã oimeraẽvape ha ogueru ichugui kuéra mbaretépe pe imitã mimi. Ha’ekuéra omombe’u ku oĩ porã ronguáicha. Ko’ãva ojapo va’ekue heta oĩ Tava’i gotyo ha umía apytépe oĩ Pichín López ha karai Duarte. Ko’ãga peve oĩ heta ko’ã tapicha upéicha ojegueru va’ekue ha oikogueteri umi ijára kuéra rógape. Oĩ omoĩ va’ekue hese herarã ha héra joapyrã ku ita’ýra terã imemby teéicha. Ha oĩ ohayhuetereíva ha omongarai va’ekue ñande Iglesia Católicape ha péicha oiko. Pe hetavéva umi ojererekóva péichánte tembiguái ramo. Héra joaite hikuái ñandéicha ijára kuéra ohenói hagua ichupe kuéra ha ore katu ro’éntemi: karai Roberto guajaki terã karai Pancho guajaki ha péichante oje’e. Ja’e kuaa avei ñandéicha oñeñandu hague avei ojeguerúgui ichupe kuéra imitame. Umi ojogua va’ekue terã umi ogueru va’ekue mbaretépe mitã mimi nde’íri ojejavyha terã ojapo vai hague, ha’etégui ha’ekuérava ndaha’éiva voi ñandejára ra’y terã ñandéichagua, opavave ojapo’i ichupe kuéra, ajepa ningo ñambyasyete ko’ã mba’e vaieta oiko va’ekue hesekuéra. Ndaha’éi ñanembyetia’éva jajapóvo ko’ã mba’e na’iporãietégui oiko va’ekue hesekuéra, hákatu ndaikatúi jaheja reívo ichupe kuéra ñamoĩ yre kuatiápe. TAVA’IGUI OIKO TAVA AÑETEGUA Tava’i ojei va’ekue San Juan Nepomuceno poguýgui pe 22 jasypakõi 1992pe ha oiko ichugui táva añetete ha avei oikóma ichugui Parroquia “Nuestra Señora de la Merced” pe 5 jasypakõi 1993pe. Pe Decreto 1305 rupive osẽ va’ekue 2 jasypakõi 1993pe. Upéguive orekóma Intendente, Cura Párroco ha opáichagua muruvicha kuéra oguereko va’erã peteĩ táva. Pe Pa’i tenonderãite oĩ va’ekue Cura Párroco ramo ha’e Agustín Pereira ha Intendente katu Lucidio Gamarra. Heta oĩ tekoha Tava’i jerére michĩ va’ekue terã ipyahuetéva pya’etemi opu’ãva ha orekómava hetaiterei mba’e ku táva ronguáicha. Fuente Por el Pa'i (sacerdote) JOSÉ FERNÁNDEZ(ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Paraguái tava Terarãngue guaraníme (el pronombre en guarani) Terarãngue He'iséva (concepto) Terarãngue ñemohenda (clasificación) He'iséva Ha'e ñe'ẽ omyengoviáva térape. Ñe'ẽ rekovia jaipurúva, hendaguépe. Techapyrã: Jajesarekoporãrõ, jahechakuaáta “ha'e” (terarãngue) om-yengoviaha Perúpe (tero). Terarãngue ñemohenda 2.1. Terarãnguete (pronombre personal) 2.2. Terarãngue Techaukarã (pronombre demostrativo) 2.3. Terarãngue Mba'éva (pronombre posesivo) 2.4. Terarãngue Kuaa'ỹva (pronombre indefinido) 2.1. Terarãnguete (pronombres personales) 2.1.1.Terarãnguete teroñe'ẽramo (Pronombre Personal como Sujeto) 2.1.2.Terarãnguete moĩmbaha mbohasapyrévaramo (Pronombre Personal como Complemento Directo) 2.1.3.Terarãnguete moĩmbaha mbohasapyre'ỹvaramo (Pronombre Personal como Complemento Indirecto) 2.1.4.Terarãnguete moĩmbaha opaichaguávaramo (Pronombre Personal como Complemento Circunstancial) 2.1.1. Terarãnguete Teroñe'ẽramo Techapyrã: 2.1.2.Terarãnguete Moĩmbaha Mbohasapyrévaramo Héra he’iháicha, ko’ãvagui oiko –ñe’ẽjoajukatúpe- moĩmbaha mbohasapyréva. Ojepuru avaite peteĩha ha mokõiháme, papyteĩ ha papyetápe. Techapyrã: Nde cherenói / Ha'e ndejuhu / Ha'e ñanenupã / 2.1.3. Terarãnguete Moĩmbaha Mbohasapyre'ỹvaramo Héra he’iháicha, ko’ãvagui oiko –ñe’ẽjoajukatúpe- moĩm-baha mbohasapyre’ỹva. Techapyrã: Ogueru chéve / Ogueraha ndéve / Ojerure oréve / Ja’ekuaa avei oĩha terarãnguete oikóva ichuguikuéra terarãnguete moĩmbaha mbohasapyre’ỹva. Umíva hína: Techapyrã: Peru ojogua kuatia chehegui / Umi kuñataĩ onohẽ ao ichugui / Amo jagua omonda so’o pendehegui / Techapyrã: Peru omombo pakova pire nderehe / Umi kuñataĩ omboja hete nderehe / Amo mitã omonde ao ijehe / 2.1.4. Terarãnguete Moĩmbaha Opaichaguávaramo 2.1.4.1. Terarãnguete moĩmbaha opaichagua tendaguávaramo (de lugar) 2.1.4.2. Terarãnguete moĩmbaha opaichagua moirũguávaramo (de compañía) 2.1.4.1. Terarãnguete Moĩmbaha Opaichagua Tendaguávaramo Techapyrã: Mborayhu oĩ ndepype 4.1.4.2. Terarãnguete Moĩmbaha Opaichagua Moirũguávaramo Techapyrã: Ha'e ou orendive 2.2. TERARÃNGUE TECHAUKARÃ: Ko’ãva heñói ñambo-joapývo teroja moteĩva techaukarãre ñe’ẽpehẽtai upeigua “va”. Ñe’ẽjoajukatúpe, oiko chuguikuéra teroñe’ẽ. Techapyrã: Kóva oguata porã Péva ijyva puku Amóva hova apu'a Ko'ãva oguata mombyry Ãva okaru pya'e Umíva opurahéi ñandéve Upéicha avei oiko umi teroja moteĩva techaukarã tovake’ỹguágui. Upéva Aipóva Techapyrã: Upéva ndoúi kuehe Aipóva oguerúta ama ko'ẽrõ 2.3. TERARÃNGUE MBA'ÉVA: Ko’ãva heñói ñambojoapývo teroja moteĩva mba’évare, ñe’ẽpehẽtai upeigua "mba'e". Techapyrã: Pe apyka chemba'e Ko'ã kavaju ñanemba'e 2.4. TERARÃNGUE KUAA'YVA: Ko’ãva avei heñói ñambo-joapývo teroja moteĩva kuaa’ỹvare ñe’ẽpehẽtai upeigua “va”. Techapyrã: maymáva / oimeraẽva / Techapyã: Maymáva ohóta ko'ẽrõ nendive JESAREKOPYRà Umi terarãnguete teroñe’ẽramo oĩva, terarãnguete mba’eva ha terarãnguete kuaa’ỹva, ombojoapy sapy’apy’a ñe’ẽpehẽtai kokatuguigua. Techapyrã: chete / ndete / ha’ete (aháta chete / chete ajapóta) ñanemba’ete (jaguerosapukáike ñanemba’ete) maymaite (maymaite ojoguákuri ijaorã) Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ Ñe'ẽjoajukatu () ha'e ñe'ẽtekuaa vore ñenerekombo'éva mba'éichapa ñambojoajuva'erã ñe'ẽ ñe'ẽjoajúpe. Ñemboja'o Ñe'ẽjoajukatuete Ñe'ẽjoajukatuete () ha'e pe ñanerekombo'éva mba'eichapa ñambojoajukatuva'erã ñe'ẽ ñe'ẽjoajúpe. Ñamohendaraẽva'erã teroñe'ẽ ha upéi ae teroñe'ẽje'éva. Techapyrã: Pe karai marangatu oguata pya'e iñangirü ndive teroñe'ẽ teroñe'ẽje'éva (Sujeto) (Predicado) Ñe'ẽjoajukatu ha'angáva Ñe'ẽjoajukatu ha'angáva () ha'e pe ñanerekombo'éva mba'éichapa jaipurukatuva'erã ñe'ẽ hemiandu porã ha hemiandu mbareteve hag̃ua. Oñemboja'ojey kóicha: Temiandu ta'ãnga puru (Figuras de Pensamiento) Mbojoavýva (antítesis): Kóva ojehu ojehu jave peteĩ ñe’ẽjoajúpe mokõi temiandu ojoavýva. Pe karai oñe'ẽrõ nde rekirirĩ. Mbosyrysóva (apóstrofe): Kóva ojehu ñañehendukárõ ñande remiandu (ñande py’aite guive osẽva) peteĩ tapicha añóme. Che ru! rohechaga'u jepémo remanóma. Moñondivéva (comparación): Kóva ojehu ñambojoja jave mokõi temiandu ha jajuhu ndojoavyiha, Ojojogua hikuái. Pe mitã iporã yvotýicha. Mbotuicháva (hipérbole): Kóva ojehu ñambotuichaitereírõ peteĩ mba’e. Hova atãve itágui. Mbojoguáva (metáfora): Kóva ojehu jaipurúrõ ñe’ẽ jere ja’e hag̃ua peteĩ mba’e, ambue ñe’ẽ térã ñe’ẽ’apesã rupive. Nde resa kuarahy'ãme tapytu'u. Mbo'aváva (personificación): Kóva ojehu ñambohekovérõ peteĩ mba’e hekove’ỹva. Yvága ohekuavo hesay nembyasývo. Ta'ãnga apopygua puru (Figuras de Construcción) Moimba'ỹva (elipsis): Kóva ojehu nañamoĩmbáirõ ñane remiandupegua. Sapy’ánte peteĩ ñe’ẽjoajúpe tero ipore’ỹ, ndaipóri ha katu oñeñandu oĩha. ...resẽta che ndive. Mboje'ejeýva (pleonasmo): Kóva ojehu ñambojo’áro peteĩ ñe’ẽ (ña-mombaretevévo upe ja’eséva), jepémo natekotevẽi. Che resa rupi ahecha. Ñe'ẽmomýiva (hipérbaton): Ñe’ẽjoajúpe oĩ ñe’ẽ omyikuaáva hendágui ha jepémo upéicha naiñambuéi pe he’iséva. Kalo oguata kuehe Kuehe Kalo oguata Oguata kuehe Kalo Ñe'ẽjoajukatu apopyguáva Ñe'ẽjoajukatu apopyguáva () ha'e pe ñanerekombo'éva mba’éichapa ñambojoajuva'erã ñe'ẽ ñe'ẽjoajúpe hesakã ha oñeikümbyporãhag̃uáicha. Techapyrã: Oguata Kalo pya'e katupyry ndive Peru mitãrusu peve Chore (Ndaja’ekuaái). Kalo, mitãrusu katupyry, oguata pya'e Peru ndive Chore peve (Ja’ekuaa). Ñe'ẽjoajukatu poguyguáva Ñe'ẽjoajukatu poguyguáva () ha'e pe ñanerekombo'éva mba'éichapa jaipurukatuva'erã ñe'ẽ ha ñe'ẽpehẽtai moĩmbahárõ. Techapyrã: Pe mitã ou ñúgui (Ja’ekuaa) Mitã pe ou gui ñu (Ndaja’ekuaái). "Gui" niko ñe’ẽriregua, upévare -héra he’iháicha- oñemohenda’arã ñe’ẽ rire mante, araka’eve ñe’ẽ mboyve. Upéicha avei, teroja moteĩva techaukarã "pe", katuete oñemohendava’erã tero mboyve, araka’eve tero rire. Ñe'ẽjoajukatu mbojojáva Ñe'ẽjoajukatu mbojojáva () ha'e pe ñanerekombo'éva mba'éichapa ñambojojakatuva'erã umi ñe'ẽ ñe'ẽjoajúpe. Techapyrã: Pe mitãita oguata pya'e (Ndaja’ekuaái) Pe mitã oguata pya'e (Ja’ekuaa) Mitãita oguata pya'e (Ja’ekuaa) Pe karai oguatajoa korapýre (Ndaja’ekuaái) Umi karai oguatajoa korapýre (Ja’ekuaa) Ore jaguapy oñondive (Ndaja’ekuaái) Ñande jaguapy oñondive (Ja’ekuaa) Mandu'apy Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ Techapyrã: Oguata (Kóva niko peteĩ ñe'ẽjoaju. Ipype oĩ mokõivéva: teroñe'ẽ -ko'ápe oñemíva ñe'ẽpehẽtai “o”pe- ha ojapóva: guata. Ja'ekuaa aipórõ pype oĩha teroñe'ẽ ha teroñe'ẽje'éva). Amo karai marangatu ohókuri kokuépe kuehe Oje'e avei ñe'ẽjoaju ha'eha ñe'ẽ'apesã térã ñe'ẽ aty oguerekóva peteĩ ñe'ẽtéva mosusũmbyre. Ko mba'e sapy'ánte ndoikói Guarani ñe'ẽme, ñe'ẽjoajúpe ndaipórigui ñe'ẽtéva térã ndoje'éi térã ndojehaíri; upéicharõ jepe oñeñandu ñe'ẽtéva oĩha. Techapyrã: Kóva che róga ha amóva nde róga kóva = terarãngue / che = teroja moteĩva mba'éva / róga = tero / ha = ñe'ẽjoajuha / amóva = terarãngue / nde = teroja motẽva mba'éva / róga = casa/ tero / Ñe'ẽjoaju ñemohenda Ñe'ẽjoajuteĩ (oración simple) Ñe'ẽjoajueta (oración compuesta) 2.1. Ñe'ẽjoajuteĩ: ha'e umi oguerekóva peteĩ ñe'ẽtéva mosusũmbyre. 2.2. Ñe'ẽjoajueta: ha'e umi oguerekóva peteĩ ñe'ẽteva mosusũmby. Ñe'ẽjoajuteĩ 2.1.1. Ñe'ẽjoajuteĩ tee (oración simple enunciativa) 2.1.2. Ñe'ẽjoajuteĩ porandúva (oración simple interrogativa) 2.1.3. Ñe'ẽjoajuteĩ apoukapýva (oración simple imperativa) 2.1.4. Ñe'ẽjoajuteĩ potapýva (oración simple desiderativa) 2.1.5. Ñe'ẽjoajuteĩ mo'ãva (oración simple dubitativa) 2.1.6. Ñe'ẽjoajuteĩ momorãva (oración simple exclamativa) 2.1.1. Ñe'ẽjoajuteĩ tee Ha'e pe he'íva peteĩ mba'e, omonei térã ombotovehápe. Techapyrã: Moneíva: Peru oguata pya'e Mbotovéva: Peru ndoguatapya'éi. 2.1.2. Ñe'ẽjoajuteĩ porandúva Ha'e pe oñeporanduhápe peteĩ mba'e térã peteĩ mba'ére. Guaraníme ñaporandúvo jaipuruva'erã ñe'ẽpehẽtai "pa" ha "pi-ko". Techapyrã: - Rejútapa ko'ẽrõ - Ohótapiko hógape 2.1.3. Ñe'ẽjoajuteĩ apoukapýva Ha'e upe ojepurúva ojejerure, oñembotove térã oñeñe'ẽpohýi hagua. Techapyrã: Eju ápe Ejúke ápe Ejumi ápe Ejúna ápe Ejumína ápe Ejumíkena ápe Tereho Anive repurahéi. 2.1.4. Ñe'ẽjoajuteĩ potapýva Ha'e pe oñandukáva jaipotárõ ojehu térã nahániri peteĩ mba'e. Techapyrã: Ahase nde rógape Kame Ounga'u che ru ko ka'arúpe 2.1.5. Ñe'ẽjoajuteĩ mo'ãva Ha'e pe ndajaikuaaporãirõ jaipotápa ojehu peteĩ mba'e térã nahániri. Techapyrã: Nde sy oúne ko'ẽrõ. Ikatúko oúmba'e ko'ẽrõ. 2.1.6. Ñe'ẽjoajuteĩ momorãva Ha'e pe jaipurúva ñamomorã ha jahecharamóvo peteĩ mba'e. Techapyrã: Iporãitépa pe nde ao. 2.2. ÑE'ẼJOAJUETA 2.2.1. Ñe'ẽjoajueta ojoykereguáva (oración compuesta yuxtapuesta) 2.2.2. Ñe'ẽjoajueta ñe'ẽjoajuháva (oración compuesta coordinada) 2.2.3. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva (oración compuesta subordinada) 2.2.1. Ñe'ẽjoajueta ojoykereguáva Ha'e umi ohóva ojoapykuéri, oñemopa'ũva kytakuéra rupi, ha oĩháicha ojoja hikuéi. Techapyrã: Ko'ápe jaikuaa oĩha mbohapy ñe'ẽjoaju, jajuhúgui mbohapy ñe'ẽtéva mosusũmbyre. Taha'eha'éva ñe'ẽjoajúpe, ñe'ẽtéva retakue ohechauka avei ñe'ẽjoaju retakue. 2.2.2. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva Oñemohendajey kóicha: 2.2.2.1. Ñe'ejoajuhaite rupi (coordinada copulativa) 2.2.2.2. Ñe'ẽjoajuha mbojoaju'ỹva rupi (coordinadadisyuntiva) 2.2.2.2. Ñe'ẽjoajuha mbohovakéva rupi (coordinada adversativa) 2.2.2.1. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva ñe'ejoajuhaite rupi: Ha'e mokõi térã hetave ñe'ẽjoaju oñembojoajúva hikuéi ñe'ẽjoajuhaite rupive. Ojepuru "ha". Techapyrã: Moneíva: Peru osẽ ha oguata Mbotovéva: Peru nosẽi ha ndoguatái 2.2.2.2. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva ñe'ẽjoajuha mbojoaju'ỹva rupi: Ha'e mokõi térã hetave ñe'ẽjoaju ndojokupytýiva. Ojepuru "ỹrõ" ha "téra". Techapyrã: Peru oguata térã oñani. Peru oguata'ỹrõ oñani. 2.2.2.2. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva ñe'ẽjoajuha mbohovakéva rupi: Ha'e mokõi térã hetave ñe'ẽjoaju oñembojoajúva hikuéi ñe'ẽjoajuha mbohovakéva rupive. Ojepuru "upéicharõ jepe", "je-péramo (jepémo)", umíva. Techapyrã: Oñeno upéicharõ jepe ndokéi Jepémo oguata noñaníri 2.2.3. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva Ha'e mokõi ñe'ẽjoaju ohóva ojoapykuéri ja'eporãsérõ, ha ndojojáiva, oĩgui peteĩ oñemomba'eguasuvéva. Ñe'ẽjoajueta po-guyguávape jajuhukuaa: Peteĩ ñe'ẽjoaju isãsóva, ha Peteĩ ñe'ẽjoaju poguyguaite. Ñe'ẽjoaju poguyguaite nahesakãi ha'eño, oguerekomanteva'erã peteĩ ñe'ẽjoaju isãsóva omohesakãva ichupe. ÑE'ẼJOAJUETA POGUYGUÁVA ÑEMOHENDA 2.2.3.1. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva teróva (Or. Comp. subord. sustantiva) 2.2.3.2. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva terojáva (Or. Comp. subord. adjetiva) 2.2.3.3. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽtejáva (Or. Comp. subord. adverbial) 2.2.3.1. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva Teróva Ha'e umi ñe'ẽjoaju'etápe oikóva teróramo. Oikokuaa teroñe'ẽrõ, moĩmbaha mbohasapyréva ha moĩmbaha mbohasapyre'ỹvarõ. Ko'ãva heñói ojepuru jave ñe'ẽpehẽtai: "ha", "hague", "va", "va'ekue" ha "va'erã". Oñemohendajey kóicha: 2.2.2.1.1. Teroñe'ẽramo (como sujeto) 2.2.3.1.2. Moĩmbaha mbohasapyrévarõ (como complemento directo) 2.2.3.1.3. Moĩmbaha mbohasapyre'ỹvarõ (como complemento indirecto) 2.2.3.1.1. Teroñe'ẽramo: Máva. Techapyrã: Cherayhúva añete ojapo hekópe che rembipota Ojapo hekopete che rembipota. Máva: cherayhúva 2.2.3.1.2. Moĩmbaha mbohasapyrévarõ: Mba'e. Techapyrã: Reikuaa porã maymáva omanova'erãha Reikuaa porã. Mba'e: maymáva omanova'erãha 2.2.3.1.3. Moĩmbaha mbohasapyre'ỹvarõ: Mávape. Techapyrã: Embohasa nde po oikotevẽvape Embohasa nde po. Mávape: oikotevẽvape 2.2.3.2. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva Terojáva Ha'e umi ñe'ẽjoaju'etápe oikóva teró moĩmbahárõ. Ko'ãva heñói ojepuru jave ñe'ẽpehẽtai: "va", "va'ekue", "va'erã”, "ha", "hague". Techapyra: Kuñataĩ ojerokýva hendive ohejarei ichupe Ñe'ẽjoaju poguyguáva "ojerokýva hendive", ojeko tero "Kuñataĩ"-re, ha ojokupyty hendive ñe'ẽriregua "va" rupive. 2.2.3.3. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva Ñe'ẽtejáva Ha'e umi ñe'ẽjoaju'etápe oikóva ñe'ẽtéva moĩmbaha opaichaguárõ. Oñanduka mba'éichapa, araka'e, moõ, mba'erã ha mba'ere ojehu upe ojehúva. Oñemohendajey kóicha: 2.2.3.3.1. Ñe'ẽteja araguávarõ (adverbial de tiempo) 2.2.3.3.2. Ñe'ẽteja tendaguávarõ (adverbial de lugar) 2.2.3.3.3. Ñe'ẽteja mba'ereguávarõ (adverbial causal) 2.2.3.3.4. Ñe'ẽteja tekoguávarõ (adverbial de modo) 2.2.3.3.5. Ñe'ẽtejaramóvarõ (adverbial condicional) 2.2.3.3.6. Ñe'ẽteja ma'erãguávarõ (adverbial de fin) 2.2.3.3.1. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽteja araguávarõ. Ko'ãva heñói jaipurúrõ ñe'ẽpehẽtai: "aja", "guive", "jave", "kué-vo", "rire", "vove". Techapyrã: Rekarupa rire reju che rendápe 2.2.3.3.2. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽteja tendaguávarõ. Ko'ãva heñói ñambojoapy jave ñe'ẽpehẽtai "ha" térã "hague", ñe'ẽpehẽtai "re", "gui" ha "pe" rehe. Techapyrã: Nde reho che ahahápe 2.2.3.3.3. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽteja mba'ereguávarõ. Ko'ãva heñói jaipuru jave ko'ã ñe'ẽriregua: "gui", "rehe" ha "rupi", oñembojoajúvajepi ñe'ẽpehẽtai "ha" ha "hague" rehe. Techapyrã: Che che'angekói ha'e noguahẽi rupi 2.2.3.3.4. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽteja tekoguávarõ. Ko'ãva heñói jaipuru jave ñe'ẽpehẽtai "háicha" ha "haguéicha”. Techapyrã: Rajuva'erã ko'ẽrõ ajerurehaguéicha ndéve 2.2.3.3.5. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽtejaramóvarõ. Ko'ãva heñói jaipururõ ñe'ẽpehẽtai "ramo", "rire" ha "rõ". Techapyrã: Nde nderasykatúrö rehova'erä pohänohárape 2.2.3.3.6. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽteja ma'erãguávarõ. Ko'ãva heñói jaipururõ ñe'ẽriregua "hagua" ha "vo". Techapyrã: Reju ore rendápe remba'apóvo Opyta opytu'u hagua Ambue ara oguereko mba'apojey Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ Ñemoñee jey ha ehechakuaa tero oiva He’iséva (concepto) Mbohapýichagua ñe’ẽjoaju rekopegua (tres clases de peculiaridades) HE’ISÉVA Peteĩ ñe’ẽre oñembojoaju jave ñe’ẽpehẽtai katuete omoambue hetepy, ikatuhaguáicha he’iporãve pe he’iséva. Kó-vape oñembohéra Guarani ñe’ẽjoaju rekopegua (peculiaridades de la sintaxis Guarani). MBOHAPÝICHAGUA ÑE’ẼJOAJU REKOPEGUA 2.1. Guerova (Desplazamiento) 2.2. Jehekýi (Supresión) 2.3. Je’ejey (Repetición de algunas partículas o palabras) GUEROVA Guerova ojehu peteĩ ñe’ẽpehẽtai térã ñe’ẽ ová ramo ambue hendápe, ome’ẽvo henda’ypy peteĩ ñe’ẽ pyahu oñemoingéva ñe’ẽjoaju retepýpe. Techapyrã: Peru ojoguave Luchígui Eñe’ẽke chupe Guerova: Peru ojoguaporãve Luchígui Eñe’ẽmike chupe JEHEKÝI Jehekýi oiko ojepe’áramo ñe’ëpehẽtai, ñe’ẽriregua ha ñe’ẽjoajuha peteĩ ñe’ẽ ykéregui. Techapyrã: Rejúramo térã reju’ỹramo Árape ha pyharépe Maria ha Hose ha Kirito Jehekýi: Reju térã reju’ỹramo Ara ha pyharépe Maria, Hose ha Kirito JE’EJEY Je’ejey ojehu tekotevẽramo ojepurujeyjey peteĩ ñe’ẽ hesakaporãve hagua pe oje’eséva. Techapyrã: oipurujey pe ñe’ẽ ohai ñe’ẽpoty peteĩ oñe’ẽ sogue Je’ejey: oipurujeyjey pe ñe’ẽ ohai ñe’ẽpoty peteĩteĩ oñe’ẽ soguesogue Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ ÑE'Ẽ OMYI'Y HA OMÝIVA HENDÁGUI, GUARANÍME (CONSTRUCCIONES FIJAS Y MÓVILES DEL GUARANI) Ñe’ẽ omyi’ỹva hendágui (construciones fijas) Ñe’ẽ omyi’yva hendágui (construciones fijas) ÑE’Ẽ OMYI’YVA HENDÁGUI 1.1. Moteĩva omyi’ỹva puru (construcciones de los determinativos fijos) 1.2. Mba’ejára renda puru (construcción del genitivo) 1.3. Teroja tekome’ẽva puru (construcción de los adjetivos calificativos) 1.4. Ñe’ẽriregua puru (construcción de las Posposiciones) Moteĩva omyi’ỹva puru Ápe oike umi teroja moteĩva: techaukarã, mba’éva, papapýva ha kuaa’ỹva puru. Ava nomýiri hendágui. Katuete ojepuru ha ojehaiva’erã tero mboyve ñe’ẽjoajúpe. Techapyrã: Ja’ekuaa: Ko mitã iñakuã Che róga morotĩ Mbo’esyry mbohapyhápe aime Ndaja’ekuaái: Mitã ko iñakuã Róga che morotĩ Mbohapyha mbo’esyrýpe aime Jesarekopyrã: Teroja moteĩva papapy papyháva añoite, teroja moteĩva apytépe, oñemohendáva tero rire. Techapyrã: Mbo’esyry mbohapyha. Mba’ejararenda puru Ko’ápe mba’ejararaẽ oje’e ha ojehai ha upei ae mba’eguerekopy. Techapyrã: Teroja tekome’ẽva puru Teroja tekome’ẽva katuetei ohova’erã tero rire. Techapyrã: Ja’ekuaa: Pe karai marangatu ohóma Umi mitã akãhatã ndokéi Ndaja’ekuaái: Pe marangatu karai ohóma Umi akãhatã mitã ndokéi Ñe’ẽriregua puru Ñe’ẽriregua -iñe’ẽpehẽtei ha iñe’ẽpehẽ’etáva- ojepuru ha ojehai jave, katuete ohova’erã peteĩ ñe’ẽ rire. Techapyrã: Ja’ekuaa: Che aha ógape Kame oho ojogua hagua peteĩ jopói Ndaja’ekuaái: Che aha pe óga Kame oho hagua ojogua peteĩ jopói ÑE’Ẽ OMÝIVA HENDÁGUI 2.1. Tero (sustantivo), 2.2. Ñe’ẽtéva (verbo), 2.3. Ñe’ẽteja (ñe’ẽteja), 2.4. Terarãngue (pronombre) ha 2.5. Ñe’ẽndýi (interjección). Guarani ñe’ẽnguéra apytépe oĩ umi ikatúva oñemomýi ha jepérõ upéicha ñe’ẽjoaju hesakã porã, naiñambuéi hemiandúpe. Umi ñe’ẽ omyikuaáva apytépe oĩ: tero, ñe’ẽtéva, ñe’ẽteja, terarãngue ha ñe’ẽndýi. Tero Techapyrã: Peru oguata mombyry nendive Oguata mombyry Peru nendive Mombyry Peru oguata nendive Nendive oguata mombyry Peru Ñe’ẽtéva Techapyrã: Pe karai ojoguákuri ao kuehe Ojoguákuri ao pe karai kuehe Ao pe karai ojoguákuri kuehe Pe karai kuehe ojoguákuri ao Ñe’ẽteja Techapyrã: Mbegue oñe’ẽ Chive hembirekópe Oñe’ẽ mbegue Chive hembirekópe Chive hembirekópe mbegue oñe’ẽ Chive hembirekópe oñe’ẽ mbegue Terarãngue Techapyrã: Ha’e oturuñe’ẽ hatã ko’ága Ko’ága ha’e oturuñe’ẽ hatã Oturuñe’ẽ hatã ha’e ko’ága Oturuñe’ẽ hatã ko’aga ha’e Ñe’ẽndýi Techapyrã: Cháke, pe mbói oñemboja nderehe Pe mbói, cháke, nderehe oñemboja Pe mbói oñemboja, cháke, nderehe Pe mbói oñemboja nderehe, cháke Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ ÑE'ẼPEHẼTAI OÑEMOHENDAJEÝVA (AFIJOS DISLOCABLES) He’iséva (concepto) Ñe’ẽpehẽtai joavypy (hipértesis) Ñe’ẽpehẽtai ñemoha’eño (Metátesis) HE’ISÉVA Guaraníme jajuhukuaa ñe’ẽpehẽtai oñemohendajeýva (afijos dislocables), ikatuhaguáicha pe ñe’ẽ’apesã hyapu porã ha tahesakãve avei ohendúvape. Ñe’ẽpehẽtai Joavypy Ojehu ñe’ẽpehẽtai peteĩ aragua oñembojoajúrõ ñe’ẽpehẽtai ambue araguáre, térã katu oñembojo’áro peteĩ ñe’ẽrapóre ñe’ẽpehẽtai peteĩ aragua. Techapyrã: Ojapova’erãkuri hembiapo ára upeiguakatuete + ára mboyveguaramo Oútakuri kuehe ára upeiguaite + ára mboyveguaramo Ojuhupotapotáma ha nahániri jey ára upeigua’agui + ára upeigua’agui Ñe’ẽpehẽtai ñemoha’eño Ojehu peteĩ ñe’ẽteko ñe’ẽpehẽtai ojepuru térã ojehai jave iñe’ẽrapo mboyve. Techapyrã: Gua’u opuka chupe (ñe’ẽpehẽtai ñemoha’eño) Opukagua’u chupe (“gua’u”, ñe’ẽteko ñe’ẽpehẽtai) Hese niko omenda kuehe (Ñe’ẽpehẽtai ñemoha’eño) Omendániko hese kuehe (“niko”, ñe’ẽteko ñe’ẽpehẽtai) Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ MOÑEPURŨ ÑEMBOJOJA GUARANÍME (LA CONCORDANCIA EN GUARANI) Teroñe’ẽ ha ñe’ẽtéva ñembojojoa (del Sujeto con el Verbo) Ñe’ẽtéva ha moĩmbaha ñembojoja (del Verbo con sus Modificadores) Tero ha teroja tekome’ẽva ñembojoja (del Sustantivo con el Adjetivo Calificativo) Teroñe’ẽ ha ñe’ẽtéva ñembojojoa Teroñe’ẽ oñembojoja ñe’ẽtéva ndive avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai rupive. Techapyrã: Tero Ja’ekuaa: Peru oguata ita’ýra ndive Ndaja’ekuaái: Peru aguata ita’ýra ndive Ja’ekuaa: Kalo ha Tani ohóta Paraguaýpe Ndaja’ekuaái: Kalo ha Tani rehóta Paraguaýpe Terarãngue Ja’ekuaa: Che ajogua peteĩ jopói Ndaja’ekuaái: Che rejogua peteĩ jopói Ja’ekuaa: Ñande jaguatákuri kuehe ka’aru Ndaja’ekuaái: Ñande roguatákuri kuehe ka’aru Jesarekopyrã: Ñe’ẽteva oñemosusũ jave, avaite peteĩha ha mokõihãme, papyteĩ ha papyetápe, omoambue iñe’ẽpehẽtai avaite ha papapyguigua (asẽ, resẽ, rosẽ, ñasẽ, pesẽ). Ko mba’e ndojehúi avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe, ojepuruhápe peteĩ ñe’ẽpehẽtai año mokõivévape (ha’e osẽ --- ha’ekuéra osẽ). Ñe’ẽtéva ha moĩmbaha ñembojoja Ñe’ẽtéva naiñambuéi, upévare noñembojojái imoĩmbahakuéra rehe. Techapyrã: 1. Che ajoguákuri ao che sýpe Ko techapyrãme, ajoguákuri oĩ papyteĩme ha upéicha avei “ao” (papyteĩ). “ao” oĩ moĩmbaha mbohasapyrévarõ. Che ajoguákuri aoita che sýpe Ko techapyrãme, ajoguákuri oĩgueteri papyteĩme ha “aoita” katu papyetápe. Jepémo péicha, ñe’ẽjoaju oñeikũmby porã. 2. Nde regueru ajakami nde kypy’ýpe Ko techapyrãme, regueru oĩ papyteĩme ha upeicha avei “kypy’y” (papyteĩ). “kypy’y” oĩ moĩmbaha mbohasapyre’ỹvarõ. Nde regueru ajakami nde kypy’ykuérape Ko techapyrãme, regueru oĩgueterei papyteĩme ha “ky-py’ykuéra” katu papyetápe. Jepémo upéicha, ñe’ẽjoaju oñeikũm-by porã. 3. Ha’e ohova’ekue iñangirũ ndive Ko techapyrãme, ohova’ekue oĩ papyteĩme ha upéicha avei “angirũ” (papyteĩ). “angirũ” oĩ moĩmbaha opaichagua moirũ-guávarõ. Ha’e ohova’ekue iñangirũnguéra ndive Ko techapyrãme, ohova’ekue oĩgueterei papyteĩme ha “angirũnguéra” katu papyetápe. Jepémo upéicha, ñe’ẽjoaju oñeikũmby porã. Tero ha teroja tekome’ẽva ñembojoja Guaraníme teroja tekome’ẽva naiñambuéi, upévare noñembojojái tero rehe. Techapyrã: Pe karai marangatu oguata (tero ikuimba’emeñáva ha ipapyteĩva) Pe kuñakarai marangatu oguata (tero ikuñameñáva ha ipapyteĩva) Umi karai marangatu oguata (tero ikuimba’emeñáva ha ipapyetáva) Umi kuñakarai marangatu oguata (tero ikuñameñáva ha ipapyetáva) Jesarekopyrã: Jahechahaguéicha “Pe karai”, “Pe kuñakarai”, “Umi karai” ha “Umi kuñakarai” iñambue ohóvo, ha “marangatu” katu naiñambuéi. Ko mba’e ohechauka ñandéve Guaraníme tero ha teroja tekome’ẽva ndikatuiha oñembojoja. Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ GUARANI ÑE'ẼYSAJAKUAA (MORFOLOGÍA GUARANI) Ha'e ñe'ẽtekuaa vore ñanembo'éva ñe'ẽ ñemohenda ijy-saja rupi ha avei ñe'ẽ moambueha puru. Aipóramo jaguereko mokõi mba’e tekotevẽva ñamyesakã: ñe’ẽ moambueha. 1. Ñe'ẽ niko ijehegui he’ise peteĩ térã hetave mba’e. Péi-cha: “kavaju” ha’e mymba réra ha “kavaju” he’ise avei jeja’o. Mayma ñe’ẽ jaipurúva Guaraníme ñamohendakuaa poapy atýpe. Ja’eporãsérõ, Guaraníme jajuhykuaa poapýichagua ñe’ẽ 2. Moambueha katu ha’e umi ñe’ẽpehẽtai. Umíva niko nde’iséi mba’eve ijeheguirei. Ñambojoajúrõ ñe’ẽ rehe katu omoambue ko’ãvape. Oĩ ñe’ẽpehẽtai papapy, avaite, ysaja, ñe’ẽapoha, ára, ñe’ẽteko, kokatu ha meñaguigua. Ñe'ẽ ñemohenda ijysaja rupi Guarani ñe'ẽme jaguereko poapýichagua ñe'ẽ (ocho cla-ses de palabras). Umíva ha'e: Tero - Sustantivo ................ (Jagua - mesa - karai) Teroja - Adjetivo ................ (Pe jagua - Mesa karape) Ñe'ẽtéva - Verbo ................. (ake - rekaru - osẽ) Ñe'ẽteja - Adverbio .............. (oguata porã - oho kuehe) Terarãngue - Pronombre ........... (Ha'e oguata) Ñe'ẽndýi - Interjección .......... (¡Cháke!, re'áta) Ñe'ẽjoajuha - Conjunción ......... (Maria ha Kalo oguata) Ñe'ẽriregua - Posposición ........ (oho ógape). Ko’ã ñe’ẽ oñemohendajey oñemoambuéva (palabras variables) ha noñemoambuéivape (palabras invariables). Umi ñe’ẽ oñemoambuéva apytépe jajuhukuaa: Tero, Teroja, Ñe’ẽtéva, ha Ñe’ẽteja Ko’ãva rehe ñambojoapykuaa ñe’ẽpehẽtai oñandukáva: Papapy (número), Avaite (persona), Meña (género), Ysaja (forma), Ára (tiempo), Ñe’ẽapoha (voz), Ñe’ẽteko (modo), ha Kokatu (grado). Umi ñe’ẽ naiñambuéiva apytépe jaguereko: Terarãngue, Ñe’ẽjoajuha, Ñe’ẽriregua, ha Ñe’ẽndýi. Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ GUARANI ÑE'ẼTEKUAA (GRAMÁTICA GUARANI) Ñe’ẽtekuaa niko tembikuaaty (ciencia) ñanerekombo’éva ñañe’ẽ, ñahendu, ñamoñe’ẽ ha jahaikatu hagua peteĩ ñe’ẽte. Guarani, mayma ñe’ẽtéicha, oguereko avei iñe’ẽtekuaa. Ñe’ëtẽkuaa oñemboja’ojey irundy vorépe: Purãngatu, Haikatu (Kuatiakatu), Ñe’ẽysajakuaa, ha Ñe’ẽjoajukatu. Purãngatu: Ha’e ñe’ẽtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa ñambohyapuva’erã hekopete umi taipu (fonemas), ñe’ẽpehẽ (sílabas) ha ñe’ẽ (palabras) peteĩ ñe’ẽtegua. Haikatu (Kuatiakatu): Ha’e ñe’ẽtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa jahaiva’érã hekopete umi taipu peteĩ ñe’ẽtegua. Ñe'ẽysajakuaa: Ha’e ñe’ẽtekuaa vore ñanemoarandúva jaikuaa hagua ñe’ẽ (palabras) ysaja (forma) ha avei jaikuaávo umi ñe’ẽ moambueha (accidentes). Ñe'ẽjoajukatu: Ha’e ñe’ẽtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’eichaitépa ñambojoajukatuva’erã hekopete ñe’ẽ ñe’ẽjoajúpe. Jesarekopyrã: Ko’ága rupi purãngatu ha haikatu ojoaju peteĩme ha oñembohéra Ñe’ẽpukuaa. Fuente Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) avañe'ẽ Kuatiakatu () ha'e pe ñanerekombo'éva jahaikuaa hag̃ua temiandu kuatiáre, tove toguahẽ porã hekopete ha tahesakã tapicha omoñe'ẽvape. Kuatiakatu jahupyty hag̃ua, tekotevẽ jajesareko ko'ã mba'ére: 1.1. Ñahendukuaava'erã mba'éicha oñe'ẽ ñande rapichakuéra. 1.2. Py'ỹi ñamoñe'ẽva'erã kuatiahaipyre ha arandukakuéra. 1.3. Ñahesa'ỹijo py'ỹi va'erã umi moñe'ẽrã. 1.4. Jahai meme va'erã jahupyty hag̃ua katupyry. 1.5. Ko'ẽ ko'ẽre ñambohetaveva'erã ñane ñe'ẽndy, ikatuha peve jaikuaava'erã umi ñe'ẽ pyahu oheróva mba'e pyahu. 1.6. Jaikuaava'erã ñe'ẽjoajungatu puru. Kuatiakatu retepy ohechauka ñandéve mba'éichapa jaiporavova'erã umi ñe'ẽ ha ñe'ẽjoaju aty ikatukuaáva jaipuru ñambohasa hag̃ua temiandu. Kuatiakatu apytere ohesa'ỹijo umi temiandu oñembohasaséva. Kuatiakatu iporã hag̃ua Pe tembiapo oĩ hag̃ua hekopete tekotevẽ oñemoakã, oñembohete ha oñemohu'ãkuaa. Tembiapo hesakã hag̃ua tekotevẽ ojepurukuaa ñe'ẽjoaju mbyky, ha avei umi kuatiakatu ta'ãnga'i (signos ortográficos). Upéicha avei tekotevẽ oñembohasa porã temiandu karaku. Tembiapo iporã hag̃ua tekotevẽ jaipurukuaa ha jaipuru-meme umi ñe'ẽ ha ñe'ẽjoaju poravopyre ombohetia'e ha ombopy'arorýtava tapicha omoñe'ẽvape. Ñemohenda Mbohapýichag̃ua kuatiakatu oĩ: Marandu Kuatiakatu: Oñeha'ã ombohasa marandu, térã tembiasakue ojehuhaguéicha térã ojehuháicha, hesakã-haguáicha tapichakuérape temiandu oñembohasáva kuatiakatu rupive. Tembikuaaty Kuatiakatu: Ombohasa ñandéve ava kuaaty ha opaichag̃ua tembikuaa. Ko'ãichag̃ua tembiapópe oje-puru ñe'ẽ jeporekapyre, oje'e hag̃ua temiandu. Tekotevẽ ñanea-randu porã ñaikũmby hag̃ua umi ñe'ẽ ojepurúva umichahápe, yramo ñanderesareapa. Ñe'ẽporãhaipyre Kuatiakatu: Oñeha'ã ombohetia'e ha ombopy'arory upe omoñe'ẽvape, ha upevarã oipuru ñe'ẽporavopyre ñañandukuaa ha jahechakuaáva umi ñe'ẽpoty, mombe'u, ñoha'ãnga ha mayma tembiapo ñe'ẽporãhaipyre re-heguápe. Kuatiakatu apópe tekotevẽva Ojehekakuaava'erã umi temiandu ojekuaakaséva: Mba'épa ikatu ha'e ha mba'épa ha'ese oimeraẽ mba'ere. Oñemohendava'erã hekopete temiandukuéra: Mba'éichapa amohendakuaa upe aikuaakaséva?. Tekotevẽ tem-biapo iñakã, hete ha ipy. Oje'eva'erã temiandu poravopyre: Mba'éichapa am-bohasava'erã temiandu; ja'eporasevéramo, tekotevẽ ñañangare-ko porã mba'éichapa jahaíta umi temiandu. Mba'éichapa ambo-hasava'erã temiandu; ikatuhaguáicha tembiapo oguahẽ porã, hekopete ha tahesakã tapicha omoñe'ẽvape. Kuatiakaturã Ñeñangareko 6.1. Ñe'ẽtéva avaite peteĩháme (Con verbos en primera persona): Kuatiakatu apohára omombe'u iñe'ẽme upe ojehúva. Ikatu he'i : “Yma che mitãme rohomiva'erã taita ndive ka'aguýre...” 6.2. Ñe'ẽtéva avaite mbohapyhápe (Con verbos en tercera persona): Ko'ápe katu kuatiakatu apohára oñemombyry ha omombe'u ambue hapicha omombe'úva chupe. Ikatu he'i: “Che angirũ, karai Chive, omombe'u chéve ymáma ojoguahague hogarã. Upépe oikókuri hembireko ha ita'yrakuéra ndive...” 6.3. Ysaja Mbohasapyrépe (Forma Directa): Umi oñomongetá-va he'i hikuái peteĩteĩ iñe'ẽjoaju. Ikatu he'i: “Ha uperõ apu'ã, ha ha'e aháta ko'erõ nde rógape” Kalo ohendúvo upéva, osẽ ombo-hovái: “Néi, upéicharõ roha'ãrõta tereremíre”. 6.4. Ysaja Mbohasapyre'yme (forma indirecta): Kuatiakatu apohára omombe'u umi hembiapópe oñomongetáva remiandu. Ikatu he'i: “Ohasa umi ary, ha karai Vito oikónte gueterei oñemo-ñe'ẽ hapichakuérape, jahechápa ndohóipa hendive Ka'aguasúre. Iñirũnguéra katu ombohovaimiva'erã ichupe ndai-katuiha...” Mmba'éichpa jahaikuaa 7.1. Ta'ãngahai (descripción) 7.2. Ñemombe'u (narración) 7.1. TA'ÃNGAHAI Ta'ãngahai oha'ãnga ñe'ẽ rupive opa mba'e, tekove térã tembiasakue; hekopete, ha hekohápe. Ñaha'ãngakuaa opa mba'e ñañandúva térã ñañandukuaáva, hekotee térã heko-tee'yva. Ndaha'éi mba'e, tekove térã tembiasakue añónte umi ñaha'ãngakuaáva, ikatu avei ñaha'ãnga umi temiandu, kerayvoty ñanemba'e térã ambue tapichakuéra mba'éva. Ta'ãngahai ikatu ohechauka peteĩ mba'e omyi'ỹva térã katu omýiva. Ta'ãngahai techapyrã “Platéro niko michĩ, haguepa, haviju apesyi asy, hu'ũmbávaicha pe ijape, ha'etevaichavoi mandyjúgui ijapopyre; naikanguévaicha. Umi hesa hũ mimbi mante hatã ndijavýi mokõi lembu itaverahũgui (cristal negro) ijapopyre.” (“Platéro ha che”-gui oñenohẽva'ekue, Lino Trinidad rembiapokue) 7.2. ÑEMOMBE'U Ñemombe'u ohechauka umi mba'e ojehúva, añetegua térã japugua. Ñemombe'u oĩ porã hag̃ua kuatiakatu apohára oñeha'ãmbaiteva'erã ohechauka hekopete upe hemiandu. Omo-hesakãporãva'erã mba'e, mávapa, mba'éicha, mamo, araka'e, mboy térã mba'érepa ojehu upe omombe'úva. Ñemombe'u techapyrã “Che távape niko oikova'ekue peteĩ karai hérava Cecilio Ramírez. Chupe ojehechauka ha ombotavyraíkuri Jasy Jatere. Peteĩ pyhareve asaje oĩ jave kokuépe, ita'ýra Joaquín ndive, oñandúndajesapy'a oñatõirõ chupe ijatukupéguio peteĩva; ha jeko oimo'ãgui ita'ýraha upe oñatõiva chupe, osẽraka'e he'i: “Nangána Joaquín, anivéna upéicha”, ha omaña'ỹ rehe ijatukupe gotyo ombojoapyjey hembiapo. Upéi, oñandujey máva ipojáiramo ijati'ýre, ha oimo'ãjeygui ita'ýra Joaquín oñembohoryseha hese, ojere ha oporoja'óta jave... ojuhu upépe peteĩ mitã'íme, ndaje iñakãrague sa'yju, ipire morotĩ ha oguereko ipópe peteĩ pokoka (bastón) joguaha. Karai Cecilio oporandu ichupe: “Ndépiko máva”, ha ndaje mitã'i nombohovái mba'eve ichupe, vaicha ku iñe'ẽngúva. Uperiremínte upe mitã'i oñepyrũ oguata, ha katu, hapykuéri oipykúi avei karai Ceciclio. Ohorei hapykuéri, ha heta oguata rire, oñeñandujeýsapy'a peteĩ karaguataty guasu mbytetépe, oĩva peteĩ yvyty (cerro) mboypýri, mombyrýva hóga ha ikokuégui. Karai Cecilio jepéramo osẽse upégui, ndaje ndaikatúikuri ha oikarãimbátagui ichupe karaguata, upémarõ, oñepyrũ osapukái ha ohendu hikuái chupe mbohapy karai chokokue omba'apóvahina upérupi. Heta oñeha'ã rire hikuéi, ha'ekuéra oguahẽ karai Cecilio oĩha meve, ha onohẽ ichupe upégui. Karai Cecilio oikuaa'y ha oñeñandu'ỹre, hetaiterei oguatákuri upe mitã rapykuéri; ha amo hapópe, ojejuhúkuri karaguatatýpe. Peichaite jekoraka'e oiko upe mba'e. Jasy Jatere rembiapokue ndaje”. (“Jasy Jatere karaguatatýpe”, David A. Galeano Olivera ohaiva'ekue). Kuatiakatu Opaichag̃ua Kuatiañe'ẽ (carta) Ñe'ẽsyry (discurso) Kuatiañe'ẽ'i (esquela) Kuatiañe'ẽ Ha'e marandu mbohasaha itujavéva. Kuatiañe'ẽ ha'e avei upe mba'e omoaguíva tapichakuérape ikatu'ỹva oñomongeta ojovake térã pumbyry rupi. KUATIAÑE'Ẽ RETEPY 1.2.1. Mo'akã (Encabezamiento) 1.2.1.1. Tenda ha arange 1.2.1.2. Mávape ohejai ha moõpa oiko 1.2.1.3. Maitei'ypy 1.2.2. Hetepy (Texto o cuerpo) 1.2.2.1. Ñe'ẽ'apesã ñepyrũgua 1.2.2.2. Ñe'ẽ'apesã marandugua 1.2.2.3. Ñe'ẽ'apesã pahag̃ua 1.2.3. Mohu'ã (Cierre) 1.2.3.1. Maiteipaha 1.2.3.2. Teraguapy 1.3. TECHAPYRà Mo'akã Tenda ha arange Paraguay, 23 jasyporundy 2000 Mávape ohejai ha moöpa oiko Karai Peru Ferreira Gómez, Motenondehára Mbo'ehao “José Gaspar Rodríguez de Francia” Táva Aregua, Paraguay Retä Maitei'ypy Karai katupyry ha marangatu: Hetepy Ñe'ẽ'apesã ñepyrũgua Tuicha vy'a reheve ahai ndéve ko kuatiañe'ẽmi ñepyrũrãme romomai hag̃ua ha upekuévo amombe'u hag̃ua ndéve mba'éichapa ohohína che ñemoarandu ajapova'aína ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme. Ñe'ẽ'apesa marandugua Reikuaaháicha amohu'ã rire che ñemoarandu mitãrusumbo'ehaópe niko añepy'amongetákuri mba'épa ajapokuaa che rekovégui ha heta rire aiporavo ko mbo'esyry Guarani Ñe'ẽ Mbo'éhararã. Ko'ága ahaívo ndéve ko kuatia-ñe'ẽ chemandu'ákuri mba'éichapa hetaite reporandu'akue chéve mba'érepa aiporavo ko mba'e kóva. Ha péina ko kuatiañe'ẽme, mbykymi jepe, ambohováita ndéve. Nde ha che jaikuaa porã mba'éichapa heta ára ñane retãme ojepurúkuri españa ñe'ẽ año oñehekom-bo'egua'u hag̃ua ñane retãyguápe ha upe mba'e ojejapóvo mba'eve ndojehupytýikuri, hetahetave uvei umi oñemoarandu'ỹva térã katu umi ohejareíva mbo'ehao nahesakãigui chupekuéra umi mba'e ome'ẽva. Ága katu, oñembo'évo mitãme iñe'ẽteépe -Guarani térã Castellano- jahechakuaa mba'éichapa ha'ekuéra añetehápe oñembokatupyry ha iñarandu ñepyrũ hikuái. Ko'ã mitã oñehekombo'éva Guarani ñe'ẽme niko hetia'e, hekorory ha imarangatuve hesakãgui chupekuéra umi mba'e ome'ẽva. Ha upéi -osẽvo mbo'ehaógui ha oguahẽvo hogakuérape- ojehu upe iporãvéva. Umi mitã oikũmbýgui umi mbo'epy pyahu ome'ẽva'ekue upe árape, ohekombo'e -ha'ekueraháma- hogayguakuérape. Amombe'úvo ndéve ko che remiandu oiméne hesakãmive ndéve mba'érepa añemoarandu Guarani ñe'ẽme. Ága ae ha'ekuaa ndéve añeñanduporãha ikatútagui aipotyvõ tekombo'e rupive ñane retãme. Ndaipóri ambue tape, upévare ha'ekuaa avei ndéve avañe'ẽ rupive ikatutaha ñamotenondeve ñane retãme. Ñe'ẽ'apesa pahag̃ua Amondohóvo ko che remiandu, ajerure Túpame oñangareko hag̃ua nderehe ha nde rogayguáre ha tomyanyhẽ pende rekove vy'a, tesãi ha mborayhúgui. Mohu'ã Maiteipaha Nemomaitei py'arorýpe Teraguapy Porfiria Trinidad HE'ISÉVA Ha'e marandu mbohasaha itujavéva. Kuatiañe'ẽ ha'e avei upe mba'e omoaguíva tapichakuérape ikatu'ỹva oñomongeta ojovake térã pumbyry rupi. KUATIAÑE'Ẽ RETEPY 1.2.1. Mo'akã (Encabezamiento) 1.2.1.1. Tenda ha arange 1.2.1.2. Mávape ohejai ha moõpa oiko 1.2.1.3. Maitei'ypy 1.2.2. Hetepy (Texto o cuerpo) 1.2.2.1. Ñe'ẽ'apesã ñepyrũgua 1.2.2.2. Ñe'ẽ'apesã marandugua 1.2.2.3. Ñe'ẽ'apesã pahag̃ua 1.2.3. Mohu'ã (Cierre) 1.2.3.1. Maiteipaha 1.2.3.2. Teraguapy 1.3. TECHAPYRà Mo'akã Tenda ha arange Paraguay, 23 jasyporundy 2000 Mávape ohejai ha moöpa oiko Karai Peru Ferreira Gómez, Motenondehára Mbo'ehao “José Gaspar Rodríguez de Francia” Táva Aregua, Paraguay Retä Maitei'ypy Karai katupyry ha marangatu: Hetepy Ñe'ẽ'apesã ñepyrũgua Tuicha vy'a reheve ahai ndéve ko kuatiañe'ẽmi ñepyrũrãme romomai hag̃ua ha upekuévo amombe'u hag̃ua ndéve mba'éichapa ohohína che ñemoarandu ajapova'aína ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme. Ñe'ẽ'apesa marandugua Reikuaaháicha amohu'ã rire che ñemoarandu mitãrusumbo'ehaópe niko añepy'amongetákuri mba'épa ajapokuaa che rekovégui ha heta rire aiporavo ko mbo'esyry Guarani Ñe'ẽ Mbo'éhararã. Ko'ága ahaívo ndéve ko kuatia-ñe'ẽ chemandu'ákuri mba'éichapa hetaite reporandu'akue chéve mba'érepa aiporavo ko mba'e kóva. Ha péina ko kuatiañe'ẽme, mbykymi jepe, ambohováita ndéve. Nde ha che jaikuaa porã mba'éichapa heta ára ñane retãme ojepurúkuri españa ñe'ẽ año oñehekom-bo'egua'u hag̃ua ñane retãyguápe ha upe mba'e ojejapóvo mba'eve ndojehupytýikuri, hetahetave uvei umi oñemoarandu'ỹva térã katu umi ohejareíva mbo'ehao nahesakãigui chupekuéra umi mba'e ome'ẽva. Ága katu, oñembo'évo mitãme iñe'ẽteépe -Guarani térã Castellano- jahechakuaa mba'éichapa ha'ekuéra añetehápe oñembokatupyry ha iñarandu ñepyrũ hikuái. Ko'ã mitã oñehekombo'éva Guarani ñe'ẽme niko hetia'e, hekorory ha imarangatuve hesakãgui chupekuéra umi mba'e ome'ẽva. Ha upéi -osẽvo mbo'ehaógui ha oguahẽvo hogakuérape- ojehu upe iporãvéva. Umi mitã oikũmbýgui umi mbo'epy pyahu ome'ẽva'ekue upe árape, ohekombo'e -ha'ekueraháma- hogayguakuérape. Amombe'úvo ndéve ko che remiandu oiméne hesakãmive ndéve mba'érepa añemoarandu Guarani ñe'ẽme. Ága ae ha'ekuaa ndéve añeñanduporãha ikatútagui aipotyvõ tekombo'e rupive ñane retãme. Ndaipóri ambue tape, upévare ha'ekuaa avei ndéve avañe'ẽ rupive ikatutaha ñamotenondeve ñane retãme. Ñe'ẽ'apesa pahag̃ua Amondohóvo ko che remiandu, ajerure Túpame oñangareko hag̃ua nderehe ha nde rogayguáre ha tomyanyhẽ pende rekove vy'a, tesãi ha mborayhúgui. Mohu'ã Maiteipaha Nemomaitei py'arorýpe Teraguapy Porfiria Trinidad Kóva niko ñe'ẽpyahã ñe'ẽngatu rupive. Ojapóva ñe'ẽsyry oñeha'ãne ikatuha peve omoinge hemiandu hapicha -ohendúva- apytu'ũme. ÑE'ẼSYRY RETEPY 2.2.1. Ñe'ẽ'ypy: oñemboja'o mokõi vorépe 2.2.1.1. Renduhára: máva mávapa mbohupakuéra. 2.2.1.2. Moñepyrũ: mba'épa upe oñemomba'eguasúva. 2.2.2. Tete: ñe'ẽsyry hypy'ũveha. 2.2.3. Mohu'ã: ñe'ẽ paha omoguahẽva ijapýpe ñe'ẽsyry. TECHAPYRà Ñe'ẽ'ypy Renduhára Mbo'ehára Kalo Gómez, Mitãmbo'ehao “Pedro Moliniers” motenondehára, Mbo'ehára Porfiria Zarza, Mitãrusumbo'ehao “Cecilio Báez” motenondehára, Mbo'eharakuéra mokõive mbo'ehaopegua, Temimbo'ekuéra mitã ha mitãrusúva, Sy ha tuvakuéra, ha Mayma ñande atýva. Moñepyrũ Vy'a ha mborayhupópe ñande aty ñane mbo'ehao ko-rapýpe, ko pyhareve porãite ijojaha'ỹvape, ñamomorãvo ñane ñe'ẽ Guarani ára. Tete Jaikuaaháicha heta ára ñane ñe'ẽ Guarani oiko otyryry ko ñane retãme, oĩgui heta tapicha ñaña oñeha'ãva'ekue ára ha pyharépe ojuka ichupe. Ñande sy ha ñande ru heta jey ojehovapete ha ojejurupeteva'ekue oipuruhaguére avañe'ẽ, ỹramo katu upehaguére oñesũmiva'erã hikuái, toryjápe, itaku'i térã mbokaja pire ku'i ári. Oĩ avei umi oñemongavajukakuaava'ekue Guaraníme oñe'ẽhaguére ha sa'ive jave katu ojehe-rómi chupekuéra “guarángo”. Upéicha avei ndikatúi ojepuru ñane avañe'ẽ mbo'ehaópe térã atykatehápe. Ijuruky'ávante umi Guaraníme oñe'ẽva. Opa umi mba'ére heta ñande rapicha ndohayhúi ñane avañe'ẽ oimo'ãgui ha'eha mba'e vai térã katu ombotavyvéva mitãme iñemoarandúpe. Heta ára ñane ñe'ẽ oiko ñeroyrõme, otyryry ápe ha pépe ha jepevémo ohasa umi mba'e vaietáre, ne'irãnte omano, vaicha ku oikuaáporãva oguahẽtaha ára pyahu ichupe guarã. Ha upéicha che irũnguéra. Péina, ñande ñaiméva ko mbo'ehao korapýpe ko aty porãitépe, ha'ehína umi ñamoĩva ñande ati'y jagueroguatávo avañe'ẽ tape pyahu ha ikarẽ'ỹva rehe. Ko'ápe ñaime umi jajepytasóva kyhyje'ỹre -ha jahayhú-gui añetehápe opa ñane retã mba'éteéva- ja'e ha ja'étava taha'eha'épe ñamba'apotaha vy'a ha kane'õ'ỹre ñane ñe'ẽ teetére, anive hag̃ua araka'eve avave oñembohoryve hese. Heta ára ohasa ha Guarani ñe'ẽ nomanói. Ára ha ára ohasávo jahecha mba'éichapa oñemboheko pyahujey, oñe-mombarete, oñemomarangatu, ha peichahápe hekove rosã. Jahecha ko'ága mba'éichapa oike avei mbo'ehaópe, mitã ha mitãrusu apytépe ombohetia'e, ombovy'a ha omoa-randu añetetévo ichupekuéra. Mitã ymaveguare, españa ñe'ẽmente oñemoarandugua'úva niko hi'otĩ, ijurujái ha hovay-vámi; ndovy'ái mbo'ehaópe nahesakãigui ichupe mba'eve. Mitã agagua katu iñambue, oñemoarandúgui Guarani ñe'ẽme, iñe'ẽteépe. Ha'e opuka, ipy'arory, ovy'a mbo'ehaópe, ombohovái mbo'ehára porandumimi katupyrýpe ha osẽ rire mbo'ehaógui ha oguahẽvo hogamíme ojapo upe mba'e iporãvéva, oguapýgui isy ha itúva ndive oñemongeta kyre'ỹ ha mborayhu pa'ũme, omombe'úvo chupekuéra umi mba'e porãita ome'ẽva'ekue mbo'ehaópe. Pehechakuaápa che irũnguéra mba'éichapa ñande ra'y ha ñande rajykuéra hekovesãsõsapy'a. Péina hasypeve oguahé upe ára ymaitéma ñaha'ãrõva'ekue, ikatuhahápe jahecha heta ñande rapicha iñaradu añetetéva, ojapóvo mba'e porã ñane retãre ha ohechaukávo opavavépe ápe oĩha heta hekoarandúva. Motenondehára, mbo'ehára, temimbo'ekuéra, sy, tuva ha mayma ñande atýva: Jahechakuaaháicha Guarani ñe'ẽ hekove pyahúma, iñapysẽma ichupe ko'ẽ pyahu, ko'ẽ porã, ko'ẽ jojaha'ỹ, ko'ẽ imarangatúva; oĩma avei heta kuimba'e ha kuña arandu, mitãrusu ha mitãmimi ohayhu añetéva ichupe, ha oñeha'ãtava opaite ára omba'apo hayhupápe, ikatuha-guáicha ojekuaaporãve, ojehayhuve, ojepuruporãve ha taite-nondeve ñane retãme. Peteĩ mba'énte ajerurese peẽme: aníke ñanekane'õ ha jajepytasóke ojoykére ñamotenondeve hag̃ua ñane avañe'ẽ Mohu'ã Amoguahẽvo hu'ãme che ñe'ẽsyrymi, ame'ẽ peẽme che aguyjevete hypa'ỹva cherenduhaguére, ha ajerure Tupã ha Tupãsýme omyehyhẽ hag̃ua pende rekove vy'a, mborayhu ha tesãigui, ha tome'ẽ avei ñane avañe'ẽme tekove puku. Aguyje maymávape. Kuatiañe'ẽ'i Péva hína marandu mbohasaha mbykyvéva jajapóva jehai rupi, jaipuru ñamba'ejerure téra oñembohováivo temiandumimi. Hesakä, ipya'e ha mbyky. 1. Mávape ojehai, 2. Hetepy, 3. Maitei paha, 4. Teraguapy, ha 5. Tenda ha arange. TECHAPYRà Chive: Aipota reipurukami chéve -ikatútarõ- nde kuatiahai mbo'ehaopegua. Aipurupa vove ombojevýta ndeve. Maitei horyvéva ndéve. Kame. Paraguay, 02 jasypokõi 2039. Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Ñe'ẽ Pilar oĩ ñembýpe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Ñe'embukúme. Ko távape oiko 33.000 ava (2021 ary). Departamento Ñeembucú Paraguaigua tavusu, opytáva 358 kilómetro Paraguaýgui, Río Paraguay ha Arroyo Ñe’ẽmbuku rembe’ýpe. Péva peteĩ táva tuicha mba’e ha hekoasa hetáva Paraguáipe. Ko távape ojeiko py’aguaýpe, ha oñakãrapu’ã tapichakuéra oikóva upépe oñeha’ãre katuínte, heta jejopy ohasáre hikuái hetaite ary oñemoha’añóre ambue tava Paraguaiguágui, ndorekóire ruta hũ og̃uahẽva upépe. Héra tee Ofunda Pedro Melo de Portugal 12 jasypa 1779-me "Villa del Ñe’ẽmbuku" ramo, 4 ary upe rire oñembohéra "Villa del Pilar"; pe téra omoĩ chupe karai España-ygua Marcial Antonio Uliambre, heñoiva’ekue Zaragoza-pe, oñemomorãhápe "Virgen del Pilar". Ararova Upe zona-pe oĩ hetaiterei ñu, ysyry michĩ ha tuicháva oipytyvõva ho’ysãvy ha he’õ hag̃ua. Hakukue jepivéramo opyta 22 grado centígrado rupi; hakuvéramo ojupi 37 ha 40 grado rupi, ha ho’ysãvéramo katu oguejy 5 ha 2 grado rupi. Okyve jasyteĩ, jasyapy, jasyrundy ha jasypápe; ndokyséi jasypo ha jasypoapýpe. Demografía Pilar-pe oko 29.327 tapicha; 14.298 kuimbae ha 15.030 kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Yvykuaa Y upe zona-pegua oikuave’ẽ tenda neporãva táva Pilar jere rehe, tenda iporãmbajepéa pirakutu ha ojejahu hag̃ua. Hekoasa Omombe’u umi tapicha Pilar-gua, pe óga Viejo Cabildo, táva Pilar-pe, Mcal. Francisco Solano López, ha’éramo guare Coronel he’i hague ko ñe’ẽ: “Máramo ndo’ava’erãi che pógui che retã poyvi”. Turismo Heta óga ohechaukáva ko táva rekoasakue oĩ pe tavaitépe; umíva apytépe jajapyhykuaa techapyrãramo: Plazas Mcal. López ha de los Héroes. Basílica Menor de Nuestra Señora del Pilar, ko santa ára ojegueromandu’a 12 jasypápe. Museo Cabildo, oñemopu’ãva’ekue 1817-me, Gaspar Rodríguez de Francia omotenondéramo ko tetã. Peteĩ óga ipyahu’asýva gueteri péva, oreko 3 lance ha planta alta-pe katu balcón ndetuicháva peteĩ, Coronel López ojykýi haguépe ñe’ẽ poravopyre. Pévantema óga Cabildo rehegua opytáva Paraguáipe. Ko museo-pe oñeñongatu Mcal. Francisco Solano López rembiporukue, ta’anga, trofeo ha medalla; upéichante avei retablo ha yta tupão yma guare; avei oĩ urna, mboka, mbokara’ỹi, kusepuku, bayoneta, itasã, kyseyvuku, escudo hamba’e. Juanita Pesoa róga tuja, Mcal. López rembiayhukue imitãrusúpe, ha orekova’ekue chugui 3 mitã. Ko óga colonia añemopu’ãmbyre oreko ovetã kakuaa irréhava, hogyke anambusu ha hokẽ yma sa’ary XIX okẽnguéra ojejapo hagueichagua; opyta tape Alberzoni ári. Restaurante ha hotel-kuéra oikuave’ẽ tembi’u ndehéva, umi oje’usevéva hína umi oñembosako’íva Suruvi, corvina, pacú y dorado. Pyharekue oku’ememe tapichakuéra upépe, oĩ tenda ojakaru térã ojejeroky hag̃ua oipe’áva hokẽ pyhare pyte peve. Ary Pyahu oikévo ojejapo vy’aguasu a lo yma Clubes Pilarense, América ha Capitán Bado-pe. Arroyo Ñe’ẽmbuku rembe’ýpe ojejapo jeroky “Hawaiana”. Semana santa-pe oñeha’ã mávapa opirakutu hetave. Ára oñemomba’eguasúva Pilar-pe: 1 jasypo: Vy’aguasu oñemomorãvo San José Obrero-pe 14 jasypo: Desfile ojegueromandu’ávo Paraguái Sãso ára. 12 jasypa: Vy’aguasu Virgen del Pilar ñemomorãvo. Ekonomia Pilar-pe imbarete ñemu ha avei industria. Mandyju rehe omba’apóva tuichavéva Paraguápe, Manufactura Pilar, oiporupa nunga mandyju oñeñotỹva ko tetãme. Karai Italia-gua Paolo Federico Alberzoni ou opyta upépe ha opyta porã rupi ko tenda ofunda peteĩ fábrica tuicháva mandyju rehe oñemba’apo hag̃ua. Mba’éicha oñeg̃uahẽkuaa Pilar opyta 358 km tavusu Paraguaýgui; oñeg̃uahẽkuaa upépe ruta I “Mcal. Francisco Solano López” ha ruta IV “Gral. José Eduvigis Díaz” rupi. Pilar guive, oñeg̃uahẽ mboyve pe tavaitépe, oĩ peteĩ tape juasa; akatúa gotyo oñeg̃uahẽ Tacuaras-pe ha asu gotyo katu Guazú Cuá-pe. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Pilar Paraguái tava Paraguarí oĩ ñembýpe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Paraguaríme. Ko távape oiko 22.174 ava (2002 ary). Táva Paraguaigua, Departamento péicha avei hérava tavusu, opytáva 66 km tetã tavusu (Paraguaý)gui. Héra tee Paraguarípe oñehenói "Cuna de la Independencia Nacional", pe 13 jasyteĩ 1811-me, paraguaikuéra Yegros, Gamarra ha Cabañas ha avei itropa-kuéra, omboguevi ejército argentino omotenondéva general Dr. Manuel Belgrano ñorairõ Cerro Mbaépe, ha péicha omopyenda porã Paraguái Sãso. 1775-pe Agustín Fernando de Pinedo ofunda ko táva peteĩ yvyty ári, oñemosẽmba aremi rire umi jesuita Paraguáigui. 18 jasypoapy 1960-pe oiko chugui Distrito. Yvykuaa Tavusu Paraguari opyta 66 km Paraguaýgui; ojere rehe, yvate gotyo, opyta cerranía de la Cordillera de los Altos ha yvy gotyo katu yvype jepyso tuicha peteĩ. Ojere hese cerro Santo Tomás, Cerro Perõ (Cerro Pelado) ha Cerro Porteño. Oja ko’ã táva rehe Yvate gotyo Pirayú ndive. Kuarahyresẽ gotyo Escobar ndive. Yvy gotyo Sapukái, Acahay y Karapegua ndive. Kuarahyreike gotyo Yaguarón ndive. Ararova Hakukue ñamombytétaramo 21 º C rupi, arahaku aja katu og̃uahẽ 39º C peve ha araro’y aja oguejy 2º C peve. Demografía Paraguari oguereko 22.154 tapicha oikóva pype, ijapyteguikuéra 11.053 kuimba’e ha 11.101 kuña; péicha he’i Censo Guasu ojejapova’ekue 2002-me. Tavaitépe oiko 8.307 tapicha ha okaháre katu 13.847. Ekonomia Kokue ha mymbañemoñemoña, ha avei tape porã orekóva, oipytyvõ Paraguarípe omog̃uahẽ hag̃ua heta hi’upyrã Paraguaýpe. Ha’e peteĩ táva ojehepyme’ẽhápe heta mba’e tapichakuéra rembiapo. Upéichante avei peteĩ tenda tekombo’e oguataha porãhápe. Oĩ cantera oñeguenohẽhágui itara’ỹi ha tovatĩ. MBa’yruguata Paraguari opyta 66 km Paraguaýgui Ruta I “Mcal. Francisco Solano López” rupi. Oñeg̃uahẽ hag̃ua ápe ikatu ojejupi mba’yruguatápe Terminal Paraguaýpe, ỹrõ Avda. Eusebio Ayala-pe, ohasaha rupi manterei mba’yruguata oporogueraháva Paraguarípe. Ojejúramo kuarahy resẽgui ruta Nº 2 rupi, oñeg̃uahẽ hag̃ua Paraguarípe ojejuva’erã ruta "Rogelio Benitez", 7 km ojehasa rire Eusebio Ayala. Hekoasakue Agustín Fernando de Pinedo ofundava’ekue Carlos III, España-gua Rey, oipota rupi péicha ojejapo, jesuita-kuera oñemosẽmba rire. Opyta ipopekuéra mba’erepy: estancias de Paraguarí “Tavapy” ha “Campo Grande”. Paraguarípe opytava’ekue oiko heta español, oúva Burgos ha Andalucía-gui; chupekuéra ogustaitereími tóro ñemoñarõ, upévare ko távape ojekuaa “cuna de toreros” ramo. Compañía de Jesús, pe sa’ary VII-pe oiko peteĩ estancia-pe, oĩ haguépe Rey Carlos III omosẽ meve chupe. Turismo Yvakuéra jehepyme’ẽha ko tavapegua hyakuãmombyry ha oñeg̃uahẽ meme upépe oñeñemu hag̃ua; umi ñemuha opyta Ruta I yképe. Vy’aguasu táva ñangarekoha Santo Tomas ñemomorãha árape, oiko tóro ñemoñarõ, “toro moñaroha” ha avei Santo ñemboguata ohopahápe tavayguakuéra. Ruta ombojoajúva Paraguarí Piribebuy ndive oimenevoi pe tape iporãvéva ko tetãmegua, ha’e ombojoaju rupi heta tenda turístico, oipysóva tesa renondépe yvyty ha ysyry porã ag̃uiete Paraguaýgui. Reserva Mbatoví ha’e peteĩva umíva apytépe, opytáva 72 km Paraguaýgui ruta hũ ombojupytýva Ruta I Ruta II , ha tenda ojepyta hag̃ua Chololó, Pinamar, Piraretá ha ambueve. Museo de la Artillería opyta tavaitépe, ha’e rupi Comando de Artillería del Ejército oĩha; upépe ojehechauka mboka guasu ha ambue mboka yma guare, upéichante avei trofeo, ta’anga ha kuatia. Barrio Kamba Kokue ohechauka oĩ hague tembiguái umi Misiones-pe. Tren opytaha ko tavapegua oĩ umi itujavéva América-pegua apytépe. Turista-kuéra ohecharamo tupão ha ambue óga yama. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Joaju okapeguávandi Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Paraguarí Departamento de Paraguarí ABC Color, Así es nuestro país Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái Paraguái tava Villa Hayes peteĩ tavusu Paraguáigua, tetãvore Presidente Hayes táva guasu, ojekuaáva “táva po héravape”. Ko’ág̃a oraha téra orekóva oñemomorãhavo karai Rutherford B. Hayes-pe, omoañeteva’ekue kuatia laudo Paraguáipe ou porã háichal. Ararova Arahaku jave hakukue og̃uahẽ 44°C-pe ha araro’y jave katu 0°C-pe. Hakukue oñemombytekuaa 26°C-pe. Yvykuaa Villa Hayes oĩ Ysyry Paraguái rembe’ýpe, ha opyta 31 km. Táva Paraguaýgui. Demografía Villa Hayes –pe oiko 19.001 tapicha, umíva apytégui 10.071 kuimba’e ha 9.930 katu kuña, he’iháicha Censo Guasu ojejapova’ekue ary 2002-me. Tavaitépe oĩ 2.049 tapicha ha okahápe katu 16.592. Tapichakuéra oikóva Villa Hayes-pe apytépe ojehechakuaa heta etnia: heta oĩ ypykue, avei Europa guare ñemoñare, menonita-kuéra ha paraguaigua. Ypykuéra oikóva upépe hína umi nivaclé, toba maskoy, angaite, guana, maka, chamacoco ha toba qom. Ekonomia Villa Hayes-pe oĩ pe usina siderúrgica ACEPAR “Aceros del Paraguay”. Tapichakuéra Villa Hayes-gua omba’apove mymbañemoñáme, ha sa’ive kokuépe. Turismo En Villa Hayes-pe opyta Museo Histórico de la Ciudad, ojehechaukahápe ao, mboka, fóto, ha tembiporu Chákope Ñorairõ guare. Upéichante avei moneda yma guare ha mymba Chako yvýpegua oñembopirupyre. Táva okarusúpe Ñorairõ aja oĩva’ekue Hospital de Sangre. Umi ogaguasu ko táva peguagua ñanemomandu’a yma guare rehe. Tupão oñemomorãhápe Virgen de la Victoria ha’e avei peteĩ tenda turistico. Opaite ary ojejapo Festival del Acero, ojehechaukahápe opaichagua artista ohechaukahápe ikatupyry. Oĩ peteĩ ta’anga’ita Rutherford Hayes rehe mandu’aháramo ha ambue katu Benjamín Aceval rehe mandu’aháramo avei Ysyry Paraguái rembe’ýpe. Henondépe, peteĩ tape mboypýri, opyta Departamento Presidente Hayes Gobernación ha Facultad de Ciencias Económicas (FCE) Universidad Nacional de Asunción róga peteĩ. Yvyty ndaijyvatetéiva Galván ha Confuso, ha avei Patiño ñu ha Reserva Natural Parque Tinfunqué-pe oĩ heta mymba ka’aguy ha upéichante avei ka’avo Paraguái mba’éva. Peteĩ óga yma 1870-pe guarépe oku’e Centro Cultural Melodía, omopu’akãva’ekue Gral. Bartolomé Mitre paraguajokuéra ho’ava’ekue ipopekuéra Ñorairõ Guasúpe, ha omyakã ityvýra Julio Mitre. Ko óga ojereko patrimonio histórico-ramo ha py’ỹinte temimbo’ekuéra arquitectura oñemoarandúva tetãpy tuichakue javeve ou ohecha. Ko Centro Cultural oreko peteĩ arandukakoty ha avei koty informática rehegua ha oñemboguata oñemombarete potávo tekombo’e ha arandu. Hekoasakue Ijypyrãme herava’ekue “Amancio Cué”, upe rire, ofunda 1786 -me, reducción jesuítica-ramo pa’i Juan Francisco Amancio González ha Escobar (Amancio González) ombohérava chupe “Reducción Melodía” ojegueromandu’ahávo Gobernador Pedro Melo de Portugal-pe. Oñefunda jey ary 1855 Carlos Antonio López omanda aja, 120 ogapy, oĩhaguépe 410 colono Francia-gua ha oñembohéra “Nueva Burdeos”, katu péva ndoguatái ha ambue arýpe oñefunda jey ha oñembohéra “Villa Occidental”. Guerra de la Triple Alianza opa rire opyta Argentina soldado-kuéra pópe ha ombohéra chupe hikuái “Villa Argentina”. Oñembohéra “Villa Hayes” decreto orahava’ekue tendota Cándido Bareiro reraguapy 13 jasypo 1879-pe ojegueromandu’ahávo karai EE.UU Rendota Rutherford Hayes; kóva pe 13 jasypateĩ 1878-pe, omombytéramo guare Argentina ndive apañuãi opa rire Guerra de la Triple Alianza, osẽ Paraguái ládo Chaco yvy jára teéramo pe ysyry Verde ha Pilcomayo mbytépe. Oiko guive upe mba’e, oñembohéra "Villa Hayes", ymave ojekuaa rupi chupe "Villa Occidental" ramo; péva oĩva’ekue mburuvichakuéra ojeheróva Territorio Nacional del Chaco rembiapo renda sapy’aguáramo. Ko yvy oĩva’ekue Argentina poguýpe ojepysóva ko’ág̃agua provincia Chaco ha Formosa, avei yvy opytáva ysyry Río Pilcomayo ha Río Verde opytajeyva’ekue Paraguái yvýramo pe arbitraje ko’ag̃aite oñeñe’ẽ hague rupi. Mba’yruguata Oñeg̃uahẽkuaa ko távape Ruta IX “Carlos Antonio López” térã “Ruta Traschaco” rupi. Umi empresa mba’yruguata rehegua tuichavéva oñeg̃uahẽ hag̃ua táva illa Hayes ko’ãva: Línea 46 ha 5. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Joju okapeguávandi Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Villa Hayes Paraguái tava Ykuamandyju ha San Pedro tavusu Paraguaigua, San Pedro, San Pedro Departamento tavaguasu, opytáva 330 km tavusu Paraguaýgui. Héra tee Ñepyrũrãite herava’ekue “Villa de San Pedro Apóstol de Ykuamandyju”, Villa de San Pedro “yvy oñepyrũva mandyjutýpe”, oñembohasávo ambue ñe’ẽme guaranimegua ñe’ẽnguéra “ykua” ha“mandyju”, oĩ rupi va’ekue peteĩ mandyjumáta peteĩ ykua rembe’ýpe. Pe téra omoĩva’ekue chupe Karai Pedro García Lacoizqueta, Pedro Melo de Portugal ojokuaiva’ekue chupe omoñepyrũ hag̃ua peteĩ villa, tenda ko’ág̃a oĩhápe pe táva. Yvykuaa Ko távape oñeg̃uahẽ Ruta III “Elizardo Aquino” ha XI “Juana de Lara” rupi, opyta 25 kilómetro Ysyry Paraguáigui. Upéichate avei opyta 15 km distrito Antequera-gui ha 3 kilómetro ysyry Jejuígui. Ararova Ko táva yvy he’õporã ha okymeme pépe, he’õngue 70 ha 80% rupi. Hakukue 23 °C rupi; arahaku’aja ohupyty 35 °C ha oguejyvéramo ohupyty 10 °C. Demografía San Pedro-pe oiko 29.097 tapicha, umíva apytépe 15.043 kumba’e ha 14.054 kuña. Pe tavaitépe oiko 7.927 tapicha ha okaháre katu 21.170. Hekoasakue 1525-pe ypykuéra ojuka karai Portugal-gua Alejo García-pe, ha’eva’ekue peteĩha tapicha Europa-gua oipykuiva’ekue Tapé Avirú. Ekonomia Ko távape tuicha oñemba’apo mymba: Vaka, kavaju, ovecha ha kure ñemongakuaápe Kokuepegua tembiapópe, ko distrito-pe oñeñeñotỹ ka’a, mandyju, soha, papa, alfalfa, limo, manduvi, mandi’o ha avatimirĩ. Industria rehe ñañe’ẽramo ñambohysyikuaa aserradero-kuéra ha avei ojejapoha petit grain ha aseite mbokajágui. . Artesanía San Pedro-gua rehe ñañe’ẽramo katu ojekuaave tembiapo ao po’i ñembojegua rehegua ha avei tembiapo ñai’ũguigua. Turismo San Pedro ha’e “Ñembohupa Tavaguasu”, umi tapicha oikóva upépe akóinte omochichĩre mbohupápe. Mba’e ojehechasevéva upépe ha’e umi óga yma guare, ogagusu guasu colonia aja oñemopu’ãva’ekue oĩva upe távape. thumb|right|300px|Antigua Iglesia de San Pedro Tupão oñemopu’ãva’ekue franciscano ojapoháicha, ou yma Don Carlos Antonio López omanda aja guivéma. Retablo ha ta’angakuéra orekóva ndaijojahái Paraguáipe g̃uarã. Avei ojehechakuaa ta’anga neporãva museo karai Francisco Resquin mba’évape. Casa de la Cultura ha’e ambue tenda tuicha mba’éva artista-kuéra ohechaukahápe hembiapo, upéichante avei oñembo’ehápe purahéi, ñe’ẽpoty’apo ha mboraka ñembopu. Yvyku’i ysyry Jejui rembe’ýpe oikuave’ẽ tenda porã ojepytu’u hag̃ua, ha ikatuhápe avei ojeiko ygápe. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL, Ciudades Hermanas Valle de la Pascua, Venezuela Rosario, Argentina Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: San Pedro de Ycuamandyyu Municipalidad de San Pedro de Ycuamandyyu Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái tava Táva Mariscal Estigarribia oĩ araguápe Paraguái retãme, tetãvore Boquerónme. Paraguái tava Avakuaaty, ha'e tembiaaty porúva, ojeresarekokatu yvypóra retepy ha rembiapóre heñóiguive yvy ape ári ko'ãgapeve. Ojesarekokatu ava peteĩre ha havano'õre ohekávo ava rekokatu. Ko ñe'ẽ karaiñe'ẽme "antropología" hína oúva gyresiañe'ẽgui; "Anthropo" he'ise "ava", ha ñe'ẽpehẽtai upeigua "logía" katu he'ise "kuaaty". Antropología he'ise aipórõ ava kuaaty. Ojesarekokatu ava rehe. Upévare ja'ekuaa ha'eha kuaaty. Ñemboja'o ha ñemohenda Heta ha opaichagua apañuãi oĩ oñemyesakãkuaáva Avakuaaty rupive. Umi apañuãi oñeikũmby hag̃ua tekotevẽ ojepurukatu taperekokuéra. Upévare, Avakuaaty, ambue kuaatýicha, oñemboja’o heta hendápe, ág̃a katu mokõi hína umi ojekuaavéva: Avakuaaty tetepyguigua ha avakuaaty tembiapoguigua. Avakuaaty ha ambue tembikuaaty Avakuaaty ojoavy ambue kuaatýgui, ha'égui pe ojesarekokatupaitéva aváre. Ambue kuaatykuéra niko ojesareko sa'isa'i aváre. Apytu'ũkuaaty (psicología) ojesareko ava apytu'ũre, Sociología katu ava reko tekohápe, Anatomía ojesareko ava retepy ysajakatúre, ha Fisiología katu ava retepy ku’ekatúre. Apytu’ũkuaaty (Psicología), Avarekokuaaty (Sociología), Teteysajakuaa (Anatomía) ha Teteku'ekuaaty (Fisiología) ojesakorekokatu hikuái ava rekove vorére; avakuaaty katu ojesarekokatupaite ava rekovére. Avakuaaty reko ha hupytypy Avakuaaty reko (naturaleza) niko ohechauka ñandéve Avakuaaty ha'eha peteĩ kuaaty oku’e tapiáva ha ombyatýva heta arandu, akóinte oñembopyahujeyjeýva ko'ẽ ko'ẽre. Avakuaaty ndaha’éi peteĩ kuaaty ohupytypámava ikotevẽita. Heta mba'e gueterei hemby ojehupytyva’erã hese ae. Avakuaaty rupi ja’ekuaa avei ndaiporiha joja mba’evépe. Añetehápe jajojogua agakatu ndajajojái. Avakuaaty hupytypy (alcance) katu ohechauka ñandéve "moõ guive" "moõ peve" oho ijesarekokatu, ha mba'éichaitépa jaipurukuaa umi arandu ombyatýva ñamyatyrõ, ñambohetia'eve ha ñamotenondevévo ava rekokatu ko yvy apére, taha'e ha'ehápe ha avei opaite árape. Avakuaaty apañuãiete Avakuaaty niko hína tembikuaaty purúva ha upéicha rupi oipuru Tekovekuaaty ha Avarekokuaaty tapereko ha aporekoita. Ojesarekokatu aváre. Ava niko hekove rupi ha'e avei mymba ha iñarandu rupi ha'e tembiapohára, oikóva hekohápe hapichakuéra ndive, peteĩ ára ha peteĩ tendápe. Avakuaaty ojesarekokatu aváre tekove ha tembiapoháraicha, heñói guive yvy apére ko’ag̃aite peve; jepémo peteĩ térã avano'õháicha. Ava -opaite tembiapo apohára ha tembiapo oĩmava mboambuehára- ñaimo'ã ku ndohechakuaáiva'ekue mba'épepa umi hembiapoita ojevykuaa hi'ári ombyaívo hekove ha hekoha. Ary 1900 guive ava reko ojejaho'i apañuãime. Ojapo heta mba'e ohekávo teko porãve, ág̃akatu umi mba'e ojapóva jaguarete pochýicha ojeity uperiremínte hi'ári, ha peichahápe omoypytũ henonderã. Ava ombyai, omongy'a ha ojuka hekoha ha upekuévo ijupe. Paraguái retãme ndajapytái tapykuépe. Oñembyaipaite pya'e pya'épe ñande rekoha. Yma oĩva'ekue aipo ka'aguasu, okakuaahápe opaichagua yvyra omohesãiva ava rekoha. Ndahi’aréi ojepapa yvyraty ha mbovymínte ojejuhu (7%). Upehaguére umi yvy inandipáva ko'ág̃a, ndaikatuivéima ojepuru mba'everã, yvyku'ireíntema. Ára pytu jepe iñambuepa ha heta mymba omano ha oguéma ñande yvy ape árigui. Upéicha avei umi táva tuichavéva: Paraguay, Ciudad del Este ha Encarnación avei henyhẽma mba’e ky’águi, mbeguekatúpe ombohasy ha ojukátava ñande rapichakuérape omoigévo hetepýpe umi mba’e ijaipáva. Ja’ekuaa avei heta ñemitỹhára oipuruha -oikuaa ha oikuaa'ỹre- pohã vaieta omongueragua’u hag̃ua ikogaty. Ndopytáinte avei tapykuépe umi ysyry -yma ipotĩ sakãva- ko'ág̃a iky’apaitéva. Mondaha ha Pokarẽ heta oĩhaguére; avei, heta pirapire jaipurúgui ambue tetãgui ha tekotevẽva ñambojevy; ha ipahápe, oĩhaguére hetaiterei mba'ápohára okambúva ñane retãre; pirapireita nome’ẽvéima oñembohovake hag̃ua umi ñekotevẽ jaguerekóva tesãi ha tekombo'épe. Péicha rupi, heta ñande rapicha ohasa asy hogaygua ndive, mburuvichakuéra ndojesarekoihaguére hesekuéra. Iporã jaikuaami ñane retãme hetaiterei oĩha tapicha oikotevẽva jódo, haimete 70%. Avei Ministerio de Educación, ary 2000-pe, ojuhu hetaitereiha avei umi omoñe'ẽ ha ohaikuaa'ỹva, umíva katu ohasa 1.500.000 tapicha ñane retãyguáva, ohupytýmava ary oho hag̃ua mbo’ehaópe ha ndohóiva. Upéicha avei sa'ietevéntema umi omog̃uahẽva hu'ãme iñemoarandu mitãrusu mbo'ehaópe. 100%-gui, 4%-nte umi ohupytýva upe kerayvoty. Avakuaaty momba'eguasu Avakuaaty niko hína tuicha oipytyvõ ava ha avano'õ itenonde ha hekokatuve hag̃ua. Heta mba'e ava retepy ha ava rembiapoguigua hesakãve avakuaaty rupive, ha upe tesakãve ñanderesape'a ñambohasaporãve hag̃ua ñande rekove, jekupytýpe, ko yvy ape ári. Heta mba'e hesakã'yva ñane retãme tekombo'e térã tesãiguigua, ñamohesakãkuaa Avakuaaty rupive, ha upekuévo ikatuva'erã, ko'ẽ ko'ẽre, ñambohovái hekopete ñande rapicha Paraguay remikotevẽ. Ko'ag̃aite peve heta porandu ndojuhúi gueterei mbohovái ñane retãygua apytépe. Mba'érepa mitãmimi ndoikéi térã ohejarei mbo'ehao: oiménepa noñemoarandúigui iñe'ẽteépe, térãpa ndokaruporãigui, ỹrõpa nahesãigui, térãpa imboriahúgui. Mba'éretepa avei ñande rapicha Paraguái naikatupyrypái arandu pyahúpe, mba'éretepa imombyry hikuái kuaatykuéragui. Umi mba'épa ojehu nog̃uahẽigui jehai ha ñemoñe'ẽkuaa maymávape, térãpa mba'ére añetehápe. Umi mba'asýpa ñandeaho'i tekombo'e naiporãmbáigui. Mba'érepa jaguerovia ha ñamonguera arandu ka'aty rupive: ohéo, kambyryrujere, py'aruru ha aipo empácho. Mba'éretepa umi pohãnohára oñemoaranduva'ekue mbo'ehaovusúpe ndogueroviapái umi mba'asy. Umi porandu jajapova’ekue ha’e umi omyangekóiva Avakuaatýpe. Ñambohováirõ tekotevẽháicha jahupytýne, ja’ehaguéicha, tekoporãve yvy ape ári. Mbo’ehára, Tembikuaarekahára, Pohãnohára, Tekovekuaatyhára, ha Ñe’ẽkuaatyhára jajapóramo ñandejupe umi porandu ha jahekárõ mbohovái tembikuaaty rupive, ñamyatyrõne heta mba’e vai, heta mba’asy, heta jepy’apy; ha upekuévo ñamboguatáne ñane retã tape pyahu ha iporãvare. Peichahápe avei ñaikũmbyporãvéne mbo’ehaovusu rembiapo ha rembiaporã. Tekotevẽ aipórõ ñambopyahu ñane remiandu mbo’ehaovusúpe, ha tembikuaareka rupive ñañemo’ag̃uive tekokatúgui. Avakuaaty momba'eguasu ñemoarandúpe Avakuaaty oipytyvõtaha añetehápe temimbo'épe hembiapópe, ome'ẽvo ichupe tapereko ha aporeko oikotevẽva ohesa'ỹijo hag̃ua hetepy, hekoha, tekombo'e, ñe'ẽkuaa, ñe'ẽporãhaipyre, ñe’ẽkõi, tavarandu, térã katu ñande ypykue reko. Ha'e oñeporanduva'erã ijupevoi ha oporanduva'erã taha'eha'évape umi mba'e nahesakãporãiva chupe. Ohekava'erã tekokatu, itenondeve'arã. Omyatyrõ'arã hekovaíva, ombopyahujeyjey'arã hembikuaa. Oikova'erã arapysandúicha. Ojesarekova'erã opaite mba'ére ha upevarã oñemoarandukatuva’erã. Ndahetái niko avakuaaty rembikuaarekahára Paraguái retãme. Upe mba'ére tekotevẽ avei jajepy'apy. Ja'ehaguéicha Avakuaaty oipytyvõ añetéta temimbo'épe oñembokatupyry aja ha upéi hembiapópe. Tetã oĩva guive ha iñasãiva yvy apére, ojoavy katuete hembikuaápe. Umi joavy hesakãporãve hag̃ua ñandéve, tekotevẽ jaipuru avakuaaty, hese ae jaikuaáta mba'érepa tetã ha avano'õ heko ha hembikuaa ambue hikuái. Jaikuaávo umi mba'e ikatuva'erã avei ñambopyahu tetã rembiasa opaite mba'épe: tekombo'e, tesãi, virupurukuaápe. Avakuaaty rupive ñahesa'yijokuaa Paraguái rembiasa, yma ha ág̃a, ha upekuévo jaikuaaporãvéta avei moõguipa jaju, mávapa ñande ha moõgotopa jaha. Avakuaaty oikuaauka temimbo'ekuérape umi aporeko oipurukuaáva tembikuaarekápe: jesareko aporeko, poranduhaipy aporeko, porandujoyvy aporeko, andu’aporeko, papy'aporeko ha mba'e, ombohape hag̃ua iñemoarandu taha'e ha'éva mba'épe. Mbo'ehaokuéra omotenonde tembikuareka ha tembikuaaty, upévare mbo'ehaógui oikova'erã tembikuaareka renda, oikova'erã chugui Avakuaaty raity, ikatuhaguáicha hyepy guive ojeheka, ojehupyty, oñembyaty, oñembopyahujey ha ojekuaauka arandu pyahu; péicha ñaipytyvóta ñane retãme teko porãve rekávo. Tekogua ha tembiapoita oñombohovake Voi guive tekombo'e rupive jaikuaa mba'épa hína tekogua (natural, naturaleza), ja'e hese ha'ehahína opaite mba'e oĩ ha oikóva arapýpe, osẽ'ỹva ava apytu'ũgui térã ava rembiapógui. Umi mba'e apytépe oĩ arapy ha oĩva guive ipype taha'e mbyja ha yvyapu'aita, ha umíva apytépe ñande Yvýpe ha oĩva ipype: yvy ha y, yvyra, mymba ha ita opaichagua. Opa umi mba'e ijapaite tekoguápe. Henondépe, jajuhu ava rembiapoita (cultura), ha'evahína opaite mba'e ha'e ojapóva ha ombopyahúva; térã katu, ja'ekuaa tembiapo ha'eha upe mba'e oisãmbyhýva avakuéra reko. Upehaguetére ja'ekuaa -amo hapópe- opa mba'e omoheñóiva ava ha'eha tembiapo, taha'éjepe peteĩ apyka, óga apo, peteĩ votõ, ỹramo jejuka ha avei umi ñorairõ mokõi térã heta tetã omoñepyrũva. Ja'ekuaa avei ava rembiapo oipuruha mba'e oĩva tekoguápe. Peichahápe oipuru umi yvyra ojapo hag̃ua apyka, mesa, tupa umíva. Upéicha avei oipyhy vaka térã ambue mymba ro'õ ojapo hagua hembi'urã ha'evoi ombohérava peteĩteĩ. Yvy katu oipuru ojogapo hag̃ua hamba'e. Umi mba'e ápe ñahesa'ỹijova'ekue ohechauka ñandéve mba'eichaite pevéva tembiapo ha tekogua ojehe'a ojuehe, ava oipotáma guive. Upéicharõ jepe, upe mba'e ivaivéva niko ojehu ko'ág̃a rupi jahechávo mba'eichaitépa tembiapo itenonde ohóvo -mbaretépe- tekoguáre. Tembiapo ojuka ohóvo tekoguápe. Yma oĩhaguépe ka'aguasu ko'ág̃a henyhẽ táva, ogaita ha mba'yryguatágui omongy'áva tekoha. Ko mba'e vaiete ojehúva ohechauka ñandéve mba'éichapa ava ohechakuaa'ỹre ojejuka ha ojuka upe hekoha pya'e pya'épe. Oñangareko rire mokõivévare: tembiapo ha tekoguáre ndojehumo'ãikuri umi mba'e vaiete ñande aho'íva. Upeichavérõ jepe, ikatu gueterei ñañakãrapu'ã ha upe mba'e jahupyty hag̃ua tekotevẽ jaipuru hekopete peteĩ mba'e porã jaguerekóva ha'evahína tekombo'e, upeichaite. Ñahekombo'eporãrõ mitã ha mitãrusúpe ñaipytyvõjeýne tekoguápe oñakãrapu'ã hag̃ua mbeguekatúpe. Ava imba'epotáva ha ava hekokatúva Aranduka biblia-pe niko oñemombe'u, techapyrã, yma, ymaite, ava kuéra oñeha'ãhague ohupyty yvága ha upevarã omopu'ãhague aipo "Óga yvate Vavel-pegua" oje'eha oñemoag̃uivévo Tupãgui. Heta oñeha’ã rire ndohupytykuaáikuri hembipota ha upevakuére ñande rapicha oikundaha ñepyrũ heta tape rupi. Upevakuére ndaje oñepyrũ heñói heta táva ha opaichagua ava no'õ oparupirei, oñe'ẽva heta hendáicha. Jepémo ndapeichái ojehúkuri, upe mombe'ugua'u oñeha'ã ñanderesape'a ohechaukávo ñandéve ñande retaha yvy ape ári ha jajoavyha heta mba'épe: tembiasakue, jeroviakatu, virurekokuaa ha tembipotápe. Mayma jajoavy avei ñande rembipotápe. Jaju ko yvy ape ári ha ndaijaikuaaporãi ma'erãpa. Upevakuére heta oĩ ñande rapichakuéra apytépe imba’epotávante, oheka’ỹva tekokatu. Umi imba’epotáva ou omba’apohag̃uánte ha oiko omba’apohápente, ohupyty hag̃ua heta viru ha viru rupive oñeha’ã oguereko ha ojogua ikatumíva guive, tahepy hepyháicha. Omba’apo iko’ẽ guive pyharepyte peve. Noñangarekói ijehe. Ipy’arag̃e. Upéicha rupi okakuaapa mboyve hasykatupaitéma avei. Ohecha’ipaitéma ha ndahoryvéima. Ndohechakuaavéima mba’eporãita oĩva tekoguápe. Iporãva'erã ñañeporandu hesehápe: Ma'erãtepa omba'apoiterei? Mba'érepiko oguerekopase? Amo hapópe, ág̃a omano mboyve, mba’épiko ojapopáta mba'e'etaita ombyatyva'ekuégui ha ma'erãkatupiko ombyaty aiporõ? Ág̃a katu ndaha’éi peichagua meme umi jaikóva yvy ape ári. Oĩ avei ohecháva tekove ambue hendaicha ha he’íva hikuái tekotevẽha jaheka tekokatu ha ñamboyke mba’epota. Ko’ãva apytépe oime hikuái umi ñande rapicha Guarani, ohekáva añetehápe upe tekokatu. Ha'ekuéra oikuaa porã ko ñande rekove mbykyha yvy apére, ha mba'eve'ỹre jahajeytaha yvy ape árigui ág̃a ñamanóvo. Oikuaa porã avei yvy ndaha'eiha ñanemba'e ha reieténte ñañemomba'eha hese. Yvy ha oĩmíva guive ipype: ka'avo, mymba ha itakuéra; ndaha’éi ñanemba'e. Oikuaa porã hikuái jajuha yvy ape ári jahekávo tekokatu ha upe mba’e jahupytytaha ñande rekopotĩ ramo añoite. Upevakuére ha'ekuéra oñeha'ã oiko porã tekohápe ha tekoha ndive, oñeha'ã ohupyty tekokatu ha omboyke mba'epota. Arandukapurupyre Aguilera Jiménez, Domingo. Pukarã, Chistes folklóricos paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1998. 262p. Aguilera Jiménez, Domingo. Mombe’u pyre mombe’u pyrã – káso ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Servilibro, 2001. 186p. Aguilera Jiménez, Domingo. Ñe’ẽnga, Dichos populares paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1996. 259p. Amoros Portales, José y otros. Geología. Madrid, España: Grupo Anaya S.A., 1991. 623p. Beals, Ralph; y Hoijer, Harry. Introducción a la antropología. Los Angeles, Estados Unidos: Aguilar, 1992. 776p. Bejarano, Ramón César. Karai vosa. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Toledo, 1982. 144p. Bertoni, Moisés. La civilización Guarani. 3 tomos. Puerto Bertoni, Paraguay: Imprenta y edición “Ex Silvis”, 1927. Cadogan, León. Ayvu rapyta. Textos míticos de los Mbya Guarani del Guaira. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc-Cepag, 1992. 321p. Cardozo Ocampo, Mauricio. Mundo folklórico paraguayo. 3 tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Cuadernos Republicanos, 1989. Colmán, Narciso R. Ñande ypykuéra. Nuestros antepasados o génesis de la Raza. Paraguaýpe, Paraguay: Imprenta El Arte, 1929. 277p. Comisión Nacional de Bilinguismo y otros. Desafíos de la Educación Intercultural Bilingüe en el Tercer Milenio (compilación). Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 2001. 507p. Comisión Nacional de Bilinguismo. Ñane ñe’ẽ. Paraguay Bilingüe. Políticas lingüiísticas y educación bilingüe. Paraguaýpe, Paraguay: Fundación en Alianza-MEC, 1997. 224p. De Carvalho Netto, Paulo. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1996. 413p. De Guarania, Félix. De la sabiduría popular. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Arandurã, 2000. 87p. Durán, Hortensia y otros. Atlas de geología. Barcelona, España: Edibook S.A., 1995. 87p. Galeano Olivera, David A. Diferencias gramaticales entre el Guarani y el Castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 1999. 92p. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Irundyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2001. 150p. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Mbohapyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2000. 320p. Galeano Olivera, David A. Jakavere ypykue (15 káso ñemombe’u). Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 87p. Galeano Olivera, David A. Káso Ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saúl, 1999. 97p. González Torres, Dionisio. Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y utiles) usadas en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 460p. González Torres, Dionisio. Cultura Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1991. 269p. González Torres, Dionisio. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 612p. González Torres, Dionisio. Toponimia Guarani (y orígen e historia de pueblos) en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1994.199p. González, Natalicio. Ideología Guarani. México, México: Instituto Indigenista Interamericano, 1958. 86p. Guasch, Antonio y Ortíz, Diego. Diccionario Castellano-Guarani Guarani-Castellano. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1991. 826p. Kluckhohn, Clyde. Antropología. México, México: Fondo de Cultura Económica, 1977. 325p. Meza, Miguelángel. Perurima rapykuere. Paraguaýpe, Paraguay: Ediciones Taller, 1985. 110p. Ministerio de Educación y Cultura. Paraguay 2020. Plan estratégico de la Reforma Educativa. Paraguaýpe, Paraguay: 1994. Miranda de Alvarenga, Alejandra Estelbina. Artesanías tradicionales del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: A4 Diseños, 2001. 125p. Miró Ibars, Margarita. Tembi’u rehegua. Reivindicación de la cultura culinaria Guarani-Paraguaya. Karapegua, Paraguay: 03 estudio ediciones, 1994. 137p. Pallestrini, Luciana y Perasso, José Antonio. Arqueología: métodos y técnicas en superficies amplias. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 53p. Pallestrini, Luciana, Perasso, José A., y Castillo Ana. El hombre prehistórico del Py puku. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1989. 50p. Pangrazio, Miguel Angel. Arriéro pórte. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 126p. Pangrazio, Miguel Angel. Indicadores de la estructura social del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial El Foro, 1989. 438p. Perasso, José Antonio. Crónicas de cacerías humanas. La tragedia ayoreo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1987. 131p. Rolandi, Rubén. Kásos: ahendu, ahai. Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 124p. Rolandi, Rubén. Opáicha oñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Don Bosco, 1994. 75p. Romero Sanabria, Aníbal. Más paraguayo que la mandioca. Paraguaýpe, Paraguay: 1996. 143p. Romero, Roberto A. Protagonismo histórico del idioma Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Rótterdam S.R.L. Editora, 1992. 180p. Schoeps, Hans-Joachim. ¿Qué es el hombre?. Una antropología filosófica como historia del espíritu de nuestro tiempo. Buenos Aires, Argentina: Eudeba, 1985. 299p. Solomon, Eldra y otros. Biología. México, México: Compañía Editorial Ultra, 2001. 1237p. Susnik, Branislava. Introducción a la antropología social (ámbito americano). Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor, 1988. Susnik, Branislava. Los aborígenes del Paraguay. Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Escuela Técnica Salesiana, 1978. Texier, Roger. Antropología y filosofía de la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 2001. 257p. Unkel, Kurt. Los mitos de creación y de destrucción del mundo. Lima, Peru: Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica, 1978. 219p. Vara (h), Alfredo. La construcción Guarani de la realidad. Una interpretación psicoanalítica. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 232p. Vera, Helio. En busca del hueso perdido. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1990. 242p. Vera, Saro. El paraguayo, un hombre fuera de su mundo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 230p. Whitten, D.G.A. y Brooks J.R.V. Diccionario de Geología. Madrid, España: Alianza Editorial S.A., 1992. 343p. Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Avakuaaty Avakuaaty tetepyguigua () ha'e avakuaaty vore ojesarekokatu ava retepýre ohesa'ỹijóvo ichupe mymbáicha mymbaita apytépe. Oñemboja'ojey mokõime: Ava retepy myesakã yma guive ág̃a peve, ha avano'õ kuaa ha ñemyesakã. Jepokuaa tekoháre, tetepy rejapyre, ava ha mymba retepy jejogua hína umi mba’e omyangekõiva Avakuaaty Tetepyguiguápe, heta mba’e apytépe. Techapyrã: Jódo niko tuicha oipytyvõ ñane apytu’ũ, ñande rajygue umívape oiko porã hag̃ua. Ñande retepýpe sa’írõ térã katu ndaipórirõ jódo katuete ñande ju’áine ha heseve ñanderupytýne ambue mba’asy vai. Upevakuére ndo’úiva jódo térã sa’i ho’úva oiko ichugui tapicha tavy, ndaipu’akapáiva iñapytu’ũ ha hetére. Upévare avei, symimi hyeguasúva tekotevẽ oñangareko porã ijehekuéra ha okaru jave oñeha’ãva’erã ho’u jódo oikotevẽva, ỹramo imemby heñói reheve hasykatupareíta chugui, iñakãtavýta ha hajygue kangypáta. Ava ha tekogua pypegua Umi mbohapy tekogua pypegua hekomymbáva, hekoka'avóva ha mba'ehekotee'ỹva ojokupyty hikuái ko yvy ape ári, oikotevẽ ojuehe ha oñopytyvõ mbohapyve. Ndikatúi oikóvo ojuehe’ỹ. Ndaipóri ramo peteĩva umi mokõi hembýva oguéne avei yvy ape árigui. Hekomymbáva guive -ha umíva apytépe ava- oikotevẽ hekove pukukue javeve óxigeno-re, ha upe mba’e ome’ẽ ñandéve umi hekoka’avóva. Upéicha avei, hekoka’avóva oikotevẽ anhídrido carbónico-re hekove hag̃ua, ha upe mba’e ome’ẽ ichupekuéra umi hekomymbáva iñasãiva yvy ape ári -ava ijapytepekuéra. Upéicha avei, hekomymbáva ha hekoka’avóva oikotevẽ avei umi mba’ehekotee’ỹvare. Ñamýiva guive ñaikotevẽ ýre, hese’ỹ ndaipóri tekove. Ñanemandu’ava’erã ava retepy haimeteha y memevoi (70%). Jepémo mbohapyve okakuaa ijehegui, peteĩteĩ, oñembyaírõ peteĩ térã mokõi, katuete oñembyaíne upe mbohapyha. Upehaguére tekotevẽ mbohapyve hekovejoja ikatúrõ. Péicharõ añoite tekogua hekovekatúta ha hi’are tapiáta opa mba’e ipypegua. Tekogua imeg̃uambaite ohóvo ojeitypávo yvyrakuéra, ha upevakuére yvy jepe ndikatuvéi ojepurukatu. Upeichahápe avei mymbakuéra omanomba ohóvo ha heta umíva rehegua oguetemavoi ko yvy ape árigui. Ava omongy’apaite hekoha ha upevakuére umi mbohapy tekogua pypegua: hekomymbáva, hekoka’avóva ha mba’ehekotee’ỹva ndojojavéi, ha mba’e vaiete -ava rembiapo- pya’e pya’épe ojevy ohóvo ijapohare ári. Upe mba’e ojehu ñañangarekóigui hekoháre. Upévare, jajepy’apy ha ñamomba’eguasúrõ ñande rekoha jaiko arevéta ha py’arorýpe, upeicha’ỹrõ katu mba’asyeta ñande aho’ivaipáta ha pya’eve ñamanojoáta. Áva -ha’evahína avakuaaty apañuãi- ija umi hekomymbáva apytépe ha ipoguýpe, iñaranduhaguére, oñemoĩkuri opa mba’e tekoguáva. Heta mba’e vaíma ojapo ijehe ha hekoháre, ndahetavéima umi mba’e hembýva ichupe. Aipórõ tekotevẽ oñangareko porã umívare oipotárõ iñemoñare heñóitava ára upeiguápe, oipurukatu avei tekoha ha ombohasa hekovekuéra py’arory ha jekupytýpe, ojoapytépe, tekohápe ha tekoha ndive. Ava ha mymba tekorenda Opa mba’e ojapo hag̃ua ava oipuru hetepy. Jaikuaasérõ ava pu’aka tekotevẽ jaikuaa porã mba’épa ojapokuaa hetepy ha mba’épa nahániri. Tembikuaareka rupive ko’ág̃a ojekuaa porãve ava retepy ha rekopy ha mba’éichapa iñambue ohóvo ohasávo arakuéra. Ja’ekuaa ava reko ypy ha ava rembiasakue peteĩnteha mymbakuéra reko ypy ha mymbakuéra rembiasa ndive. Tembikuaareka ojejapóva heta kuaatýpe ohechauka ñandéve ava ojoguahántevoi ambue mymbápe. Ja’ekuaa avei ojoguaveha karajakuérape ha’égui umíva ipehẽngue ypy. Ava ha mymba retepy ñembojoja 2.3.1. Ku’ekatukuaa (Analogías) Ohechauka ñandéve mba’éichapa ava retepy ku’ekatu ojogua ambue mymba retepy ku’ekatúpe. Péicha, ava pytuhẽ ojogua vaka, kavaju, jagua ha mbarakaja pytuhẽme; omoingégui óxigeno hetepýpe ha ombojevýre anhídrido carbónico. Aipórõ ja’ekuaa ava ha ko’ã mymba retepy ku’ekatu ojojoguaha, jepémo ijysaja ambue hikuái. 2.3.2. Ysajakatukuaa (Homologías) Ohechauka ñandéve mba’éichapa ava retepy ysajakatu ojogua ambue mymba retepy ysajakatúpe. Péicha, ava jyva ojogua ryguasu pepópe; mokõivéva kanguemimi ojojaite hetakuépe. Aipórõ ja’ekuaa ava jyva ha ryguasu pepo retepy ysajakatu ojojoguaha, jepémo iku’ekatu ambue hikuái. 2.3.3. Ku’ekatu ha ysajakatukuaa (Analogías-homológicas) Ohechauka ñandéve mba’éichapa ava ha mymba retepy ku’ekatu ha ysajakatu ojoja hikuái. Mokõivéva peteĩchaiténte. Péicha, ava korasõ ojoja ku’ekatu ha ysajakatúpe karaja korasõre; upévare heta ára, ava ikorasorasýrõ térã omanombotávo korasö rasýgui, oñemyengovia upe korasõ hasýva peteĩ karaja korasõre. Tekoite hejapyre (Herencia biológica) Tekoite hejapyre rupive tuvakuéra ombohasa iñemoñarépe hete, hetepy ha hetepypegua, ndikatúiva oñembojevy. Upe Tekoite hejapyrépe jajuhukuaa mokõi mba’e. Peteĩva hína avágui heñoijeyha ava, ha ava retepýpe oñemohendajeyha oĩmiva guive henda jepiveguápe, péicha tesa, tãi, kũ; avei, ñane rembi’urape ha ñane pytuhẽrape; ha avei umi mba’e hypy’ũvéva, úmiva apytépe ñande rajygue rysyieta. Upéicha avei heñoiramóva retepýpe jajuhukuaa kangue ha to’o hetakuépe ojojáva itúva ha isýre, avei jajuhukuaa peteĩ korasõ, mokõi vevúi, peteĩ py’a, mokõi pitikiri’i, mokõi jyva, mokõi tetyma ha ambuéva. Ko’ã mba’e ojehu tekoite hejapyre tapiaguáva (herencia biológica primaria) rupive. Tekotevẽ ja’e avei jajoavyha ojoehegui -jepémo kuimba’e térã kuñáva. Peichahápe jajuhukuaa ava hesa rovy térã hũ asýva; iñakãrague hũ térã apatĩmava; ha ipire morotĩ, sa’yju térã hũva. Oĩ avei hova apu’a porãva ha upeicha’ỹva; ijyvate ha ikarapéva; ava ikyra ha ipirúva. Ko’ã mba’e ojehu tekoite hejapyre tapia’ỹguáva (herencia biológica secundaria) rupive Jepokuaa tekoháre (Adaptación al medio ambiente) Tekoha niko ha’ehína -Tekovekuaaty (Biología) rupi- opaite mba’e oĩva peteĩ ava no’õ ojaitypohápe (arapytu, yvyra’ãnga) ha avei opaichagua mymba ha ka’avo heñói ha hekovéva upe tendápe, ha omongarukuaáva avápe térã omohesãiva tekovekuérape. Jepokuaa tekohára niko pe katupy (posibilidad) áva, ambue hekomymbáva ha avei hekoka’avóva jaguerekóva jajepokuaávo tekoháre, upe ñanereñoihaguépe térã upe tenda pyahu javahápe jaiko hag̃ua. Ja’éniko ha’eha peteĩ katupy, oĩgui heta ojepokuaa añetéva tekoháre; oĩgui avei ojepokuaáva sa’i sa’ípe; ha amo hapópe, oĩgui avei ojepokuaa’ỹva. Techapyrãrõ, ñamoĩkuaa umi ñande rapicha heñói ha okakuaáva yvy ijyvatevehápe, Bolivia-ichagua. Umíva ombojepokuaa hete ha hetepy upe mba’épe (2500 térã 3000 métro para rembe’ýgui), upevakuére ikarapeve hikuái ha avei ipyti’a kakuaa ha jepysove. Upe jepokuaa ohupytýkuri hekove pukukuépe, ndaha’éi ku péicha péichante ohupytýva. Ohosapy’árõ upépe, ko’ag̃aite, peteĩ ñande rapicha Paraguay, Argentina térã Uruguaygua; katuete oñandúne upe mba’e ipyahúva hetépe, ndohupytýigui gueterei jepokuaa. Noñeñanduporãmo’ãi. Upéicha avei ojehúta, jaguerusapy’árõ ñane retãme fóca térã pingüíno. Jaikuaaháicha ha’ekuéra heñói guive ojepokuaáma ro’ýre. Upehaguére, ndaha’éi ku péicha péichante ojepokuaátava ñane retã arapytúre. Ipahápe ja’ekuaa avei, ymave, ñane retãme heta ñeha’ã ojejapókuri ikatuhaguáicha trígo ra’ỹi heñói ha okakuaa ñande yvýpe. Upe katupy ojehupytýkuri are rire, ojejuhúvo peteĩ trígo ra’ỹi ojepokuaa jepéva ñande yvýre. Ava ha arapy reñói (El hombre y el origen del universo) Ñepyrũrãme ndaipóriva’ekue mba’eve. Oikoraka’e peteĩ typy’ũvusu (caos). Upeichaháguinte heñóisapy’a mba’e’ypy (energía) osẽhágui avei arapy, sapy’aitépe, peteĩ tesapirĩme. Upe mba’eguasuete ojehúva oñembohéra Big Bang (Kapu’ypy Guasu). Upe guive ava imandu’a avei hembikuaa ypýre. Upe kapu’ypy ojehúkuri ojapóma parundysu sua ary (14 mil millones de años). Oje’e hag̃ua arapy oguerekoha parundysu sua ary, ndahi’areiete, tembikuaa rekahára (investigadores) oisãmbyhy peteĩ arapyrechaha (telescopio), oñembohérava Hubble, peteĩ mbyja atýre, oĩva mbyjaita’aty (constelación) hérava Escorpio-pe; imombyrýva ñande yvy’apu’águi (planeta) 7000 tendy arajere (año luz). Oje’e umíva umi mbyja aty ha’eha umi itujavéva arapýpe, ha heñoihague ojapo su sua ary, oiko rire upe kapu’ypy. Umi mbyja apytépe jajuhukuaa avei heta mbyja kusugue, ijaku’i ha ho’ysã mbeguekatúva. Ko’ã mbyja rupive ikatu ojekuaa mboy arýpa oguereko arapy. Ava rembiasakue yvy ape ári heñói guive (Conceptos básicos sobre la evolución biológica del hombre) Jaikuaa añete hag̃ua ava rembihasakue tekotevẽ avei jaikuaa umi aporeko (técnicas) oipurúva yvykuaahára (geólogos) ha ymaveguarekuaahára (paleontólogos) oikuaa hag̃ua yvy rembiasakue ha ary. Umi mba’e ojekuaa ko’ág̃a ae oñehesa’ỹijo rire yvy hyepy gotyo ha oñembovorévo; upevarã oikókuri jesareko y, yvytu térã yvykapu (volcán) rapykuerére. Tembikuaa reka rupi ko’ág̃a ojekuaáma hekopete araka’etépa iñapysẽ ava yvy ape ári. Upevarã ojejo’o yvy ha oñenohẽ okápe ava ymaveguare kanguekue, avei hembipuru ha ambue mba’e itágui ijapopyréva. Umi aporeko apytépe, ojepurúva ojepapa hag̃ua ava ary yvy ape ári, oĩ peteĩ hérava carbono 14. Upévajeko oike taha’e ha’éva retepýpe: mba’e’apokue itaguigua, tembipuru ojejapóva ñay’ũgui, ka’avo ha mymbáre; ha umíva retepýpe hekove areterei. Hi’are haimete 5770 ary ha upépe ae oñepyrũ oje’o. Carbono 14 rupive ñaha’ãkuaa opa mba’e ary, poteĩpa su ary peve. Ambue mba’e irandipúva (material radioactivo) ojepurúva avei ojepapa hag̃ua opaite mba’e itujaitevéva ary, ha’ehína uranio. Ava ypykue reka (Origen del hombre) Heta tapicha yma guive oñeha’ãkuri ombohovái opa hendáicha ava rekove ypykue (génesis de la humanidad). Oimehína umi oñeha’ãva’ekue ombohovái jeroviapy (religión) rupi, ojekuaáva ypyteĩguáva ramo (monogenistas); ha upéi, hypy’ũvévo ava rembikuaa tembikuaaty (ciencia) rupive, heta tapicha oñeha’ã ombohovái tembikuaaty (ciencia) rupi, ojekuaáva ypy’etaguáva ramo (poligenistas). Umi ypyteĩguáva he’i hikuái ñande ha’eha Tuvichavete remimoĩngue. Tuvichavete hera tee. Guarani Mby’a ohenói chupe Ñande Ru Papa Tenonde, Kristiano oikuaa chupe Jehova ramo. Musulmán katu ombohéra chupe Ala. Ha’éjeko upe ojapokatupaiteva’ekue oĩmiva guive arapy ha ñande yvýpe, umíva apytépe ñande: avakuéra. Ja’ehaguéicha yvatemive, tembikuaaty heñói guive ñande apytépe, heta tapicha iñarandu hypy’ũva, ndogueroviavéi upe mba’e, ha oñeha’ã hikuái ombohovái ava reko ypy ambue hendáicha. Ko'ãvape oñembohéra ypy'etaguáva. Umíva apytépe oiva’ekue Charles Darwin, Inglaterra-ygua. Ha’e niko ohaiva’ekue, ary 1859-me, peteĩ aranduka (libro) omboherava’ekue “Tekove Ypy” (Origen de las Especies). Darwin-pe g̃uara niko taha’eha’éva tekove (ka’avo, mymba ha ko’ãva apytépe, ava) mbeguekatúpe omoambue hete ha hetepy, ha he’i avei oikopukuveha, oñemoña katui, umi ojepokuaaporãvéva hekoháre. Darwin guive ojeguerovia ñepyrũ ava ha’eha karaja ñemoñare. Ko’ág̃a peve ojejuhu gueterei ava’ypy kanguemimi ha mba’e’apokue omoañetéva Darwin remiandu. Tekove rete ha retepy ñemoambue niko ojehu pe tekohápe oĩhaguére heta mba’e, mbeguekatúpe omba’apóva tekovére ha omoambuéva ichupe. Jaikove aja niko ñande rete ha ñande retepýre ojeity opaichagua randipytu (radiación), osẽva yvýgui ha avei arapy tuichakue javevégui, okapukuévo mbyjakuéra. Ary 1965-pe, peteĩ yvykuaatyhára (geólogo) hérava John Martyn, ojuhúkuri Baringo, yno’õ (lago) oĩva Kenia (Afrika) retãme, peteĩ kuñataĩ akãngue. Upe kuñataĩ oñembohéra pyahujey Lucy, ha jeko oikova’ekue upérupi ojapo mbohapysua ary (tres millones de años). Upéicha avei, ary 1994-me, ojejuhujey Afrika-pe ñande ypykue kanguemimi itujavéva Lucy-gui, ko’ãva jeko ojapo posua ary (cinco millones de años aproximadamente) rupi oikohague Etiopía-re, upépe ojejuhúkuri umi kangue. Oñembohéra chupekuéra Australopitecus ramidus, ha ha’ekuéra hína ko’ag̃aite peve umi ñande ypykue itujavéva ko yvy ape ári. Ha’ekuéra ndaje umi karaja ñemoñare, oikotevẽgui hembi’urã, oguejyva’ekue yvyra rakãgui ha oguata ñepyrũ mokõive ipýre. Upéva hína ava katupyry (homo habilis) ojapokuaámava hembipururã. Ichugui oikókuri ava ñembo’ypyre (homo erectus) ojapo peteĩsua ary (un millón de años). Ha upéa riregua hína ava arandu (homo sapiens) oikundahava’ekue yvy ape. Ava ypykue América-pe (El hombre fósil en América) Amérikape niko og̃uahẽ ava no’õ, oúva Sibéria-guio, ha oike Estrecho de Bering rupi. Upérõ jeko para ndahypýi ha upehaguére ojehasakuaa upérupi guatahápe. Upe mba’e ojehuhague ojapomahína mbohapypa su térã irundypa su ary; ỹrõ katu yrypy’aguasu (glaciación) opakuetévo. Ndojekuaái ambue atyguataha (migración) upe mboyve ikatuva’ekue og̃uahẽ Amérikape. Ava ypy kanguekue ojejuhúva ág̃a peve ipyahueteve, umíva apytépe oĩhína umi ojejuhuva’ekue Tepexpan, México-pe; avei Minnesota ha Midland, Estados Unidos-pe. Umíva jeko ndohasái irundysu térã pakõisu ary oikohague hikuái upérupi. Ava ypykue ñane retãme (Origen del hombre en Paraguay) Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapo porã ojapova’ekue ñane retãme ohapykuehóvo ñande rapo; ja’eporãsérõ, oikuaa porã hag̃ua ñande ypykuépe: mávapa ha’ekuéra, moõguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñane retãme, mba’éichapa hete, mba’éichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa omba’apo hikuái. Ha’e he’i umi ñande ypykue ouhague hikuái Asia, Australia ha Malasia-gui. Ha’ekuéra jeko oike Amérikape Estrecho de Bering rupi, oĩva ko’ág̃a Alaska-pe. Avei, umi ñande ypykue oikejepékuri Amérikape Pacífico para (océano) rupi. Umi og̃uahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migratoria), ha’ehína umi oñembohérava Australoide. Ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãme hína Choroti, Chulupi, Lengua, Tova, Angaite, Sanapana ha Guana. Australoide rire, og̃uahẽ hikuái atyguataha mokõiha (segunda corriente migratoria), ouva’ekue Siberia-ygua. Ko’ãva ikatupyryvéma. Oipurúma mymba kangue ojapo hag̃ua hembipururã. Heseguakuéra hína Chamakóko ha Moro (Ajoréo). Ipahápe, atyguataha mbohapyha (tercera corriente migratoria), og̃uahẽva Paraguaýpe hína umi oñehenóiva Malayo. Ko’ãva katu ñemitỹhára ha oipuru hikuái ita ojapo hag̃ua hembipuru. Iñemoñare ñane retãme hína umi iñe’ẽ Guaraníva: Mby’a, Ava Katu (Ava Guarani), Pãi, Ache, Guaraju ha Tapiete. Umi ñande ypykue niko ko’ã yvy jarakue. Ha’ekuéra oiko gueterei ñande apytépe, mba’eve’ỹrema. Sa’i hikuái ha ndoikovéima ijyvyteépe. Jepemo ja’e hesekuéra Guaraniha, ndaha’éi upéicha, oĩgui ijapytepekuéra heta noñe’ẽiva avañe’ë. Ha’ekuéra oñemboja’o papokõi (17) tetãme (naciones), ha umívagui poteĩ (6) oñe’ẽ Guaraníme (Mby’a, Ava Katu, Pãi, Ache, Guaraju ha Tapiete), ha’ekuéra hína umi hetavéva ha ojoajuva’ekue Español-kuérare, “Colonia” aja. Fuentes Por David Galeano Olivera (Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní) Avakuaaty Tembiapo Avakuaaty tembiapoguigua () hína upe ohapykuehóva ava rembiapo ypy ha hembiasakue, iñemotenonde ha imongakuaa. Avei ojesareko ava rembiapo ysajakatu (estructura) ha ku’ekatúre (funcionamiento) taha’e ha’ehápe ha opaite árape. Hypy’ũgui umi mba’e ijáva ipype, ojuhu tuicháva ñepytyvõ mbohapy kuaatýpe, ha’éva: tekoypykuaaty, tekochaukahakuaaty ha ñe’ẽ’etakuaaty. Techapyrã avakuaaty tembiapoguigua Paraguáipe Karai Moisés Santiago Bertoni niko ohaíkuri mbohapy aranduka ijojaha'ỹva, hérava La civilización Guarani (Guarani Retãngatu) omboguapyhaguépe opa mba’e ha’e ohechakuaáva Guarani kuéra rekópe. Ha’e ohecharamo ha omomba’eguasu mba’eichaitepevépa ipotĩ ha hesãi hikuái. Avei ohechakuaa mba’éichapa hekove puku, ha he’i upe mba’e ojehuha hesãigui hikuái hetepýpe ha iñapytu’ũme, hekorory ha ipy’aguapykuaáre. Oñangarekokuaa hikuái ijehe, ndaha’éi ku ikaruhetáva térã ikaruvaíva. Ndo’úiva yva itujúva térã hi’aju’ỹva, térã tembi’u ndojyporãiva. Oikuaa avei karu’ỹ, ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térã oaguyjeme’ẽvo Tupãme; ỹramo omopotĩvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare, karaiva térã paje ojapo hikuái upe karu’ỹ oñepyrũ mboyve iñemongeta Tupã ndive; upéicha avei, okaru’ỹ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha ohechaukávo ipy’arory Tupãme. Ipotĩ asy ndaje ojapokuévo hembi’urã ha okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy hembi’u ha upépe ae okaru. Katuete ojepohéi porã ojapo hag̃ua hembi’urã ha okaru mboyvemi. Ndo’uguasúiva so’o, oĩvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u. Mymba ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi Européo rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e hembi’urã opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva. Ndo’úiva hikuái guyra rupi’a. Ko’ãva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri, andai, kurapepẽ ha mbokaja. Kuimba’e, kuña ha mitã opu’ãre ohóma ojahu ha oñakãky’o ysyrýpe. Oĩjeko ára ojahuhápe pakõi jey. Chiriguanokuéra oipuru ñandyra ra’ỹi josopyréva oñakãky’o hag̃ua. Oñangarekokuaa avei ipyapẽ ha ipysãpẽre. Oñakãky’óvo oipuru hikuái peteĩ havõ ha’ekuéra ojapóva ka’avokuéragui. Ko’ẽmbávo, ojeitýma ysyrýpe ha ojahupa rire ha oñemokã porã mboyve, omonambaite hikuái hetére mba’eñandýva (ungüento, pomada), ojapóva hikuái urukúgui. Upehaguére hete ha hóva jepe ipytãngy asy opytávo. Upehague ko’ẽme ojahu onohẽmba peve uruku rembyre hetégui, uperiremínte omonajey hag̃ua ijehe. Hopehýi jave ha’ekuéra oñemohendáma ikyhápe. Péicha jave ndaha’éi ku oñeha’ãva hikuái omboyke topehýi. Ha’ekuéra okese jave oñeno ha orambi ñepyrũma. Oguata puku jave ñu térã ka’aguýre ha ohupytývo chupekuéra topehýi, oñeno ha oke yvýpe ha upeichahápe, pyhare javérõ, omohenda ipy pyte tataypy gotyo, ombyakúvo hete ha ani hagua iro’y. Tata ndogueiva’erã araka’eve. Tekoypykuaaty (ARQUEOLOGÍA O PREHISTORIA) Tekoypykuaaty ojesareko umi ava no’õ ymaiteguarére ha tekovekuéra ara ypýre. Oñeha’ã ikatuha peve oha’ãnga jey umi mba’e ymaite oikova’ekue, ohechauka ikakuaa ha itenondépe ara resáre. Tekoypykuaaty rechapyrã Paraguáipe Ary 1986-me, oñemoñepyrũkuri peteĩ tembiapo ijojaha’ỹva Táva Caballero-pe, oĩvahína Tetãvore Paraguarípe. Pe tembiapo omoakã José Antonio Gómez-Perasso, Paraguái-ygua; ha Luciana Pallestrini, Italia-ygua. Ha'ekuéra oheka upépe ñande ypykue rapykuere. Mokõivévante iñarandu ha ikatupyry upe mba’épe. Hembiapokueraita rehe ae ko’ág̃a jaikuaa Caballero-pe oikohague ñande ypykue “Ava Pypuku” ojapo mbohapysu poteĩsa ary (tres mil seiscientos años). Upépe ha’ekuéra ojogapo, oheja ikaruha rapykuere, oñotỹ umi omanóvape ha ojapo hembipururã yvy, ita ha kanguegui. Itaipu Binacional, Paraguái ha Brasil retãme ombojoajúva tembiapoguasúpe, omopu'ã hag̃ua tendyry'apoha (hidroeléctrica) Itaipúpe. Upépe, oñemopyenda hag̃ua upe mba'e guasuete, ojejuhúkuri avei ñande ypykue rapykuere. Umíva katu itujavéntema. Ha’ekuéra oikojepékuri upérupi ojapo poapysu ary (ocho mil años). Itaipúpe ñag̃uahẽvo jajuhukuaa, iñongatupyre, japepo (ha’ekuéra oipurúva oñotỹ hag̃ua omanóvape), hembipurukuéra yvy, ita ha kanguégui ijapopyréva. Tekochaukahakuaaty Tekochaukahakuaaty (etnología) hína oñepyrũ opahápe tekoypykuaaty. Ohapykuereka ha ohechaukakatu opaichagua ava no’õ reko, oiko ha oikova’ekue yvy ape ári. Oñeha’ã ombohovái mba’eicharupípa ojojogua ha ojoavy ava reko taha’e ha’ehápe ha opaite ára. Tekochaukakuaahára niko ojesareko ha ohesa’ỹijo tembiapo taha'e ha’ehápe, ha ndaha’éi peteĩ avano'õrente ojesarekóva. Upéicha avei tekochaukakuaahára oñeha’ã ohechauka hekopete opaite avano’õ rembiapo, ha ojesarekove umi avano’õ itenonde’ivévare, “ypykue” oñembohérava, ndaiporiguasúgui jepy’apy hesekuéra. Tekochaukahakuaaty rechapyrã Paraguáipe Ary 2001, temimbo’ekuéra oñemoarandúva avañe'ẽme ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme, Gral. Resquín, San Pedro-pe; og̃uahẽ hikuái Mbya Guarani rendápe, oikóva hikuái peteĩ tekoha guasúpe oĩva Gral. Resquín (San Pedro) ha Villa Ygatimi (Kanindeju) pa'ũme. Upépe ha’ekuéra ohecha, ohendu ha omono’õ hikuái umi Mbya -upépe oikóva- rembikuaa. Upe tekohápe Mby'a kuéra ombohasa hekove oñopehẽháicha, imburuvicha reheve. Oiko jekupytýpe ha maymávante oñomomba’e guasu. Upépe avei ha’ekuéra omoañete hembikuaa ha hembiapo tee. Oñeha’ã avei ojepokuaa tekoha ñemoambuére. Tekoha og̃uahẽhague umi temimbo’ekuéra ha’ehína Ka’aguy Porã (Narandy), omotenondéva mburuvicha Cástulo Garcete. Upépe umi temimbo’ekuéra ohechakuaa ko’ã mba’e: Iñarandu ka’aty hikuái. Ndaipóri ijapytekuéra mbo’ehao (mitã térã mitãrusúpe g̃uarã). Nomoñe’ẽkuaái ha ndohaikuaái hikuái. Sapy’apy’a, oiméramo oĩ peteĩ osẽ ha ohejareíva hekoha, ha ohóva oiko táva ijerereguáre: Ara Vera, Villa Ygatimi, Estrellíta, Ype Hũ térã ambuéva rupi, peicharõñoite, ojehekombo’ekuaa mbo’ehaópe; ha katu, ojevysapy’árõ hekohápe, pya’e hesaraipajey mba’e’etaita ome’ẽva’ekuégui. Ojeroviakatu hikuái Ñande Ru Papáre, heta iñemoñaréva. Ñande Sy Guasu jeko maymaitéva sy, Ñamandu katu ojesareko tekomarã ha tekokatúre yvy ape ári. Vera ha Kuaray ndaje oñangareko tesakãre, Jakaira jeko ha’ehína mymbakuéra rerekua; ha ipahápe, Tupã ha’ehína ñanembojoajúva Ñande Ru Papa ndive. Oime ijapytépe peteĩ avapaje Ñande Ru Papa remimoĩnguéva, iñe’ẽngatu ha iñarandúva ha umi mba’ekatu oipurúva ojekupyty hagua hapichakuéra ndive. Iñembo’ejeroky ojapo hikuái opýpe, tenda ohechaukahápe hikuái ijeroviakatu Ñande Ru Papáre, ha ojerurehápe ichupe py’aguapy ha tekoha resãire; ha avei, ani hag̃ua hasykatu hikuái. Okyhyje añete Aña Yvaguyreguágui, ha’evahína opaite mba’evai apoha yvy apére. Tapiaite oñembo’ejeroky, pyhare vove, Ñande Ru Papápe. Ojeroky hikuái kuimba’éva oñondive ha kuñáva kuña ndive. Ojopógui ojeroky apu’a. Kuimba’éva mbaraka ipópe ha kuñáva katu itakua reheve ombota yvy. Mokõive oñembo’e tapiaite, pyhare jave, oke mboyve. Kuarahy, mbyja ha mymba oisãmbyhy chupekuéra taha’e ha’eha rupi. Sa’i oñemitỹ omymbajukavégui hikuái. Mandi’o upe ho’uvéva. Upéicha avei oñemitỹ avati, kurapepẽ, sandia, andai, pakova, ka’a ha mandyju. Itapỹi ypy rupi oñemitỹ. Heta jey ikogaty ijaipa chuguikuéra ndoikuaaporãigui temitỹ ñeñangareko ha purukuaa. Hembi’urã omymbajuka ha opirakutu hikuái. Umi mba’e ohesy tatápe. Pakova roguépe omo’ã hembi’ukuéra. Oipurukatu hikuái ka’a ha ho’u terere. Y ogueru y’akãgui. Omymbajuka jave omoirũ chupekuéra hymba jaguakuéra. Oguapy hikuái yvýpe okaru hag̃ua, ipópente, tembipuru’ỹre. Oipurukuaa avei ñuhã oity hag̃ua mymba. Avei oipuru yvyrapã ha hu’y. Yvyrapã ojapo guajayvígui. Hu’y apýre omoĩ hikuái guyra raguemimi. Omomba’eguasu hikuái hapicha mburuvichápe, ha’ekueravoi oiporavóva ava iñaranduvéva apytégui, hekopy jehecharamóva ha ojehayhúva hekohápe. Ymave, mburuvicharã ojeporavómi peteĩ omenda’ỹvape, ndoikóiva’erã oñangareko hembirekóre, ha upehaguére omoirũvétava hekohayguápe. Ko’ág̃a katu, mburuvicharã hembirekova’erã katuete. Tekojojápe ojeporavo ichupe mayma kuimba’éva apytégui. Ipoguýpe oĩ tekoha. Ha’ehína tekoha’ýva opaite hendápe ha opavave renondépe. Tekoha sãmbyhyhára oñemohenda kóicha: Mburuvicha, tekoha motenondehára; Avapaje, Ñande Ru Papa remimoĩngue; Komi, tekoha oñangarekohára; ha Pysyrõhára, ha’evahína mburuvicha ha komi rembijokuaái, omoañetéva tekoha rembipota ha sãmbyhyhára mba’ejerure. Oĩsapy’árõ hekomarã térã oporomyangekõiva; mburuvicha ojeitykuaáma hi’ári, ikatukuaa oinupãuka tejuruguáipe, ỹrõ omoĩnge yvyrakuaópe; ha amo hapópe, ikatuvoi ojukauka upe tapichápe. Iñakãre oipuru akãngua, oñembojeguáva guyra raguemimíme. Opita hikuái petỹguápe, ñay’ũgui ojejapóva ha ipyteha katu ojejapóva takuaramimígui. Opita ojeroky mboyve, omondýi ha omombyry hagua ãngue iñañávape. Oipuru avei mbo’y ojapóva ka’aguy ra’ỹigui. Ombosa’y hikuái ipyapy, henypy’ã, hovayke, ipyñuã ha ijyvanga mba’e ysýpe ani hagua ikanguerasy. Oipuru avei tameo ojapóva mandyju inimbógui ha oipurúva hikuái chiripa ramo. Ko’ág̃a oĩma ijapytepekuéra oñemondéva ñandéicha: ikasõ ha ikamisáva. Umíchagua ao ome’ẽ chupekuéra, yvyráre, pytagua (ha’ekuéra’ỹva, Paraguay térã Brasil-ygua). Heta oĩ tapicha hesegua’ỹva oñembojáva hesekuéra yvyra rehehápe; ha oipurúva chupekuéra hekoha ñembyaípe. Avei omomba’eguasu túvape, ogapy sãmbyhára. Tembireko katu oipytyvõ ichupe mitã jehesape’ápe. Itapỹimimi ndaha’éi ku ikakuaaitereíva, ojaho’i hikuái kapi’ípe ha ijykékatu omopu’ã takuáragui, ojejokuapáva ysypópe. Oke hikuái tupápe, ojapóva avei takuáragui ha omamáva kapi’i térã pakova roguépe. Ñe'ẽkuaaty Ñe'ẽkuaaty (linguística) hína upe ohapykuehokatúva ava ñe’ẽ, heñói guive yvy ápe ári ko’ag̃aite peve, ojehai ha ojehai’ỹva. Ohesa’ỹijo opa mba’e ava oipuruva’ekue ha oipurúva ombohasa hagua hemiandu. Ñe'ẽkuaatyhára ha’éva avei avakuaahára ndaha’éi ku ojesarekóva ñe’ẽtekuaa añóre, oñeha’ã uvei ohesa’ỹijo tuichaháicha ñe’ẽ puru avano’õme, ha'égui tembipuru jojaha’ỹ ombohasáva ava rembikuaa, yma guive ko’ág̃a peve ha taha’e ha’épe. Oparupiete, Amérikape, guarani kuéra oheja hikuái iñe'ẽ rapykuere, upéicha rupi ko'ág̃aite peve heta táva, yvyty, ysyry, ka’avo ha mymba héra Guarani. Og̃uahẽvo umi Español, heta ñe’ẽ Castellano-pegua oñembohyapu Guarani, peichahápe ohenói hag̃ua héra rupi hetaite mba’e pyahu pytaguakuéra oguerúva hendive. Péicha oikejepe Guaraníme heta ñe’ẽ oheróva mba’e pyahu: kavaju, vaka, ovecha, kavara, kamisa. Umi pa’ikuéra ohechakuaávo castellano noipytyvõmo’ãiha chupekuéra omysãivo Jehova ñe’ẽ Guaranikuéra apytépe, pya’e ojeko hikuái avañe’ẽre, ha upe guive oipuru hikuái avañe’ẽ ombohasávo Guaranikuérape hemiandu ha hembipota. Tembiapo Tembiapo (cultura) he’iséva ñahesa’ỹijokuaa mokõi hendáicha. Peteĩvape, ja’ekuaa tembiapo ha’eha opa mba’e ava ojapóva, heñóiva peteĩ ára, jepokuaapyre, jepokuaapyre’ỹ, imarã, hechapyre ha hechapyre’ỹva, oisãmbyhýva ava reko opaite ára ha opaite tendápe. Mokõiháme, tembiapo ha’e avei upe oikuaaukáva peteĩ tetãme taha’e ha’ehápe hemiandu, hembiapo ha imba’ekuaaita rupive. Upépe ijapaite ava rembiapokue: jeroviapy, jepokuaa, ñe’ẽ ha ambuéva. Heta tapicha oimo’ã tembiapo ha’eha opa mba’e iporãmívante -ava rembiapokuéva. Peichahápe, oje’e ava hembiapokatúva ha’eha upe oikuaáva mba’epukuaa (música), ñe’ẽporãhaipyre (literatura); ha hi’arigua, hekoporãva. Tembiasakuaahára (historiadores) katu oipuru upe ñe’ẽ, tembiapo, imandu’a hag̃ua opa mba’ére -ava rembiapokue- omotenondevéva peteĩ tetãme tekombo’e ha arandúpe. Añetehápe, tembiapo niko hína opa mba’e -ava rembiapokue- yma guive ko’ág̃a peve ha taha’e ha’ehápe. Ipype ija mba’epukuaa ha ñe’ẽporãhaipyre guive ao ñembovyvy ha oga apokuaa peve. Upévare Avakuaahára (Antropólogo) he’i: oĩháme ava oĩ tembiapo ha tembiapo oĩháme jajuhúta ava ijapoharépe. Ndaipóri yvy ape ári áva hembiapo’ỹva. Tembiapo oĩháicha Nueva York, Londres ha Parĩ-pe oĩnte avei Paraguay, Ka'asapa ha Jutýpe, Mby’a, Ache ha Paĩ retãme avei. Upévare ha ñambojo’ávo, ja’ekuaajey tembiapo, Avakuaatýpe, ha’eha opaite mba’e ava rembiapokue, iporã ha ivaíva, ymaguare ha ag̃aguáva, ipyahu ha itujáva; opaite ára ha taha’e ha’ehápe ijapopyréva. Tembiapo pypegua Tembiapo jepokuaapyréva (Cultura Racional) hína opa mba’e, ava rembiapokue, tapiategua peteĩ ava no’õme. Tembiapo jepokuaapyre’ỹva (Cultura Irracional) hína opa mba’e, ava rembiapokue, ndaitapiáiva peteĩ ava no’õme. Tembiapo marã (Cultura No Racional) hína opa mba’e, ava rembiapokue, ombyai, omongy’a ha ojukáva ava reko ha rekoha. Tembiapo hechapyréva (Cultura Explícita) hína opa mba’e, ava rembiapokue ñañandukuaáva, jahechakuaáva ha hetepýva. Tembiapo hechapyre’ỹva (Cultura Implícita) hína opa mba’e, ava rembiapokue ñañandu’ỹva, jahecha’ỹva ha hetepy’ỹva. Imbovýva mba'eteekuaa Umi tetã tuichavéva ha hypy’ũvévape, oĩva yvy ape ári, jajuhukuaa avano'õ'i, imbovýva, ha jepémo ndahetái hikuái oguereko imba’etee, ha’ekuérante oikuaáva, oipurúva ha oikuaaukajeýva hogayguávape. Ñane retãme oĩnte avei -oĩháicha mayma tétame- avano’õ’i, oñemohendajeýva mokõime. Umi ñande ypykuéra (Paĩ, Mby'a, Aché, Maka, Angaite, Tóva, Móro ha ambuéva), ápe guaréva, oikóva ñanendive ha ñande apytépe. Ha’ekuéra oguereko iñe’ẽtee, ha upéicha avei, ijepokuaa ha ijeroviakatu. Upéicha avei, jaguereko ñanendive ha ñande apytépe, heta avano’õ’i térã avano’õ imbovýva oĩháme tapicha ambue tetãmegua oikóva ñane retãme. Umíva apytépe oĩ oúva Alemania, Corea, China, Arabia, Israel ha ambue tetãgui. Jepémo oiko ñane retãme ha’ekuéra oipuru ha oikuaaukajey hogayguakuéra imba’etee, ijahápe iñe’ẽ, ijepokuaa, ijeroviakatu ha ambue mba’ekuaaita. Tembiapo rechapyrã Paraguáipe José Antonio Gómez-Perasso, tembiakuaarekahára kapupyry, ñane retãyguáva, ohaíkuri hembiapokue omombe’uhápe peteĩ Ache no’õ mba’ekuaaita. Péicha he’i: Heñói jave mitã Ache Guajaki apytépe, opytáma isy poguýpe. Isýnga’u upe oñangarekovétava hese, itúva osẽ py’ỹire omymbajukávo ha upehaguére akóinte ipore’ỹ. Ováramo térã oguata puku jave, mitã oho ka’írõ itúva ati’y oikuaa ñepyrũ hag̃ua mba’éichapa ojehapykuehóva’erã mymbakuéra. Sykuéra omokambu mokõi mbohapy imembymimi, ohupyty peve mbohapy térã irundy ary. Omombo’o hag̃ua imemby, omoĩ ititíre araity uva, ha ome’ẽ mitãra’ýpe oimeraẽ guyra pyti’a ojy’ỹva, oipyte hag̃ua. Jakare rãigui -mymba ituva ojukava’ekue- ojapo hikuái mbo’ymimi ha oipurúva ijajúri. Péicha ohechauka hikuái maymávape itúva ikatupyryha. Umi mbo’y ojapo avei hikuái tatu volíto rembógui. Umi mbo’y rupive ha’ekuéra omomba’eguasu ituvakuérape. Tataypy jerére oguapy ha oñomongeta. Upépe mitãme oñemombe’u heta mba’e ha’ekuéra tekotevẽva oikuaa. Tuva, sy ha ñemoñarekuéra ojojuhupa hikuái okaru ha oñenóta jave. Oke hag̃ua oñemoag̃ui hikuái tatágui, ombyaku hag̃ua hete ha oñombyaku hag̃ua ojoapytépe. Upeichahápe mitã ojepokuaáma ohendúvo itúva, isy ha hogayguávape; avei ojepokuaáma okaru ha okévo oñondive. Imitãvéva hi’ag̃uiveva’erã tatágui, oñeno jave. Oñeno mboyve ha’ekuéra oheka ha onohẽ taha’e ha’ehágui ñuatĩ hamba’e. Tataypýpe mitãmimi ohendu hikuái itúva ha isy purahéi ha mombe’umimi. Sy ha tuvakuéra oporeno hikuái iñemoñare rovake. Peichahápe umi mitã oikuaa ñepyrũ ma’erãpa oñeporeno. Umi mitã oikuaávo upe mba’e oikuaa avei mba’éichapa heñoiraka’e isy ryepýpe. Kuña hyeguasu jave, iména osẽva’erã omymbajuka, ha upe mymba ojukáva ro’o ho’ukava’erã hembirekópe. Upe mymba pytu ha mbarekue ndaje ojehaitypo mitãra’y retepýpe. Upe mymba rérape ojehero uperire mitãme, heñói rire. Kuña Guajaki, oikóva Yñarõme, ikatu imenaheta. Upe mba’e ndaivaíri ijapytepekuéra. Umi ikatupyryvéva oñeno ag̃uive kuñágui ha katu umi ikatupyry’ivéva oñeno mombyryve upe kuñágui. Tuva oñangareko ha ohayhuva’erã mitãmimi jepémo ndaha’éi iñemoñare tee. Upéicha avei, umi kuimba’e oñemboheko kuñáva ha umi omymbajukakuaa’ỹva opyta hikuái ogapýpe ojapóvo kuña rembiapo, oñangareko mitãre, ojapo ajaka ha ombyaty yva ha kogaty tembi’urã. Tembiapoñemoambue ha tembiapoguerova Tembiapo ñemboambue ojehu heta hendápe oikokuévo tembiapo ha mba’ekuaaita myasãi. Peteĩ avano’õ rembiapo ha mba’ekuaaita oñemyasãivo, mbarete térã py’aguapýpe, ambuéva ári, imombyry térã hi’ag̃uíva ichugui, oheja katuete hapykuere upépe. Upe mba’e ojehukuévo oiko avei jepokuaa ñepyrũ mba’e pyahuetáre, oúva ambue tetã térã ambue avano’õgui, ha upeichahápe tembiapo teéva oñemoambue ohóvo. Ko ñemoambue ojehúva héra tembiapoñemoambue (aculturación). Upéva rupive ñande Paraguayguáva ñamoambue umi ñande ypykuévape (Mby’a, Maka, Angaite), upéicha rupi ha’ekuéra ojepokuaáma ñanemba’eteévare. Oñemondéma hikuái ñande ñañemondeháicha, ha avei oikuaáma ha oñemomba’éma ñande jepokuaáre, ñande jeroviakatúre, ñane ñe’ẽre hamba’e. Upéicha avei, peteĩ tetã térã avano’õ hembiapo katuvéva omoambuérõ peteĩ itenonde’ivévape, upéva upe mba’épe ojehero tembiapoguerova (transculturación). Umi pytaguáva (norteamerica térã europagua) oguerova ñande apytépe imba’ekuaaita ha upevarã oipuru hikuái tapepotĩ terã ikarẽva. Upeichahápe ombogue ohóvo umi ñanemba’etéva, ha omomba’eguasuka ñandéve imba’ekuaaita: iñe’ẽ, ijeroviakatu, ijepokuaa, hembi’u hamba’e. Apytu'ũreñói ypýva ha ñembopyahúva Opaite mba’e oĩ’ỹva’ekue ha ava omoheñóisapy’áva, hekove ha hekove’ỹva, upéva hína apytu’ũreñói, oñemohendakuaáva mokõime: apytu’ũreñói ypýva ha apytu’ũreñói ñembopyahúva (invenciones primarias y secundarias), ko’ãvape ojepuru peteĩ mba’e kuaapyréva. Yvyrapã (arco) niko peteĩ apytu’ũreñói ypýva. Peteĩ ava, ndajaikuaavéiva mávapa, katuete ohechakuaákuri oikohárupi oĩha yvyra ikatúva oñemokarapã ha upeichahápe omongu’epya’e hu’y (flecha) hamba’e. Upe mba’e pyahu heñoiypýva peichahápe ojepurujey hetaiterei ambue mba’épe ha umívape oikóma ichugui apytu’ũreñói ñembopyahúva. Upeichahápe, yvyrapã puru jajuhukuaa heta mba’épe, umíva apytépe tata ñamyendy hag̃ua jepe. Upeichaite avei ojehu mbajerére (rueda), ha’evahína apytu’ũreñói ypýva. Upéi ojepurujeýva (apytu’ũreñói ñembopyahúva) oñemongu’évo mba'yrumýi (vehículos) ha karréta. Avano'õ hejapyre Avano’õ hejapyre (herencia social) rupive oñembohasajey ñandéve ñane avano’õ rembikuaa ha rembiapoita, jaikuaajey ha jaipuru hag̃ua, oĩhaichaite térã ñambopyahu ha ñamoambue hag̃ua, ha upeichahápe jahupyty hag̃ua avei tekoporãve jaheka tapiáva. Avano’õ hejapyre oñembohasa túvagui ta’ýrape. Peichahápe, avano’õ hejapyrépe ijapaite umi ñande jepokuaa, techapyrãrõ: tembi’u ha pohã ogapy apo; ñembosarái Huã Marangatu árape oikóva (tata ári jehasa, yvyrasỹi, kambuchi jejoka); avei, tupãsy ñug̃uaitĩ ha chipa apo oikóva Arapokõindy Marangatúpe. Upéicha avei umi jerovia ñanemba’etéva jaikuaa ha ñamoañetévajepi, umíva apytépe: kuña hyeguasu aja ndikatuiha ho’u ryguasu rupi’a, upe mba’e ojapórõ hasykatuvéta imembypotávo; avei, mitãra’y ao ndojepokaiva’erã, ỹrõ heterasýta. Opa ko’ã mba’e og̃uahẽ ñandéve avano’õ hejapyre rupive. Avano'õ hejapyre rechapyrã guarani tekopykatu ha jeroviakatu (moral y religión) Ava Guarani niko ndoúi oikohag̃uáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oĩha kóva rire upe yvy mara’ỹ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha mba’ehekotee’ỹva ndaijaraiha. Ñande ndikatúi ñañemomba’e umi mba’e umívare. Ava Guarani ou yvy ape ári oñembohekokatu hag̃ua. Upevarã oikova’erã jekupytýpe hapichakuéra ha hekoha ndive, hekoha ryepýpe. Oipurukatuva’erã oĩva guive hekohápe. Opaite mba’e hyepýpe oñemohendávaniko oguereko ijarýi, péicha oĩ tajy jarýi, guasu jarýi, ka’a jarýi ha ambuéva; oñeñandukáva hikuái tekoha oipuruvaisévape. Yvyra jaitýta jave tekotevẽ jaity umi ñaikotevẽtava, ani jaityreipa. Upéicha avei ñamymbajuka jave tekotevẽ jahekýi umi jaipurútavante, hembýramo katu ñaporombojopoiva’erã. Jaipurukuévo umi mba’e oĩva tekohápe niko ñamomeg̃ua jahávo upe tenda. Upéicha rupi avei ava Guarani ohechakuaávo tekoha imeg̃ua ñepyrũha, ováma ambue yvy pehẽme. Upe aja tekoha purupyrépe hokyjey ha oñemoñajey opa mba’e oĩva hyepýpe. Avakuéra niko are oikundahajepékuri ijyvy oipo’o hag̃ua yvakuéra hamba’e. Upehaguére, ndojehaitypo’aréi mamove. Upévare avei, ojejavy umi he’íva ha’ekuéra ovaha okyhyjégui omanóva ángagui, ousapy’áramo omondýi hag̃ua chupekuéra. Añetehápe, avakuéra ova ha ova ohekágui hembi’urã, ndaha’éi kyhyje añógui. Tekotevẽ ñanemandu’a, ymave, ha’ekuéra oguerahaha hendive, ova ha ova jave, umi omanova’ekue kanguemimi, jahechápa ndoikoveijeýmba’e ñembo’ejeroky ha purahéi rupive, ojehuhaguéicha Pa’i rete kuaraýre, ha’éniko hekovejeýkuri omano rire. Upéicha avei, ha’ekuéra oiporavo herarã tekogua (naturaleza) ryepýgui. Ñandékatu ñamoĩsete ñande réra tape térã távakuérape. Ha’ekuéra nahániri, ja’ehaguéicha tekohágui oipyhy hikuái herarã. Techapyrãrõ, ja’ekuaa avei mburuvicha herava’ekue Kapiatã oipyhyhague héra, hekohágui; omomba’eguasu ha ohecharamógui upe ka’avo. Avakuéra oñangareko, oikuaa pypuku ha ohayhu añete oĩmiva guive tekohápe. Upehaguére, tekoha ryepýpe ha tekoha ndive mante ha’ekuéra oikokuaa, tekoha’ỹre ha’ekuéra ndaha’éi mba’eve, omanombáne hikuái. Ijeroviakatúgui ja’ekuaa ha’eha hekovekuéra sã. Upégui osẽmbaite opa mba’e: hekopykatu, hembikuaa ha hembiapoita. Ha’ekuéra ojerovia peteĩrente, sapy’ánte héra hetáva. Mby’akuéra apytépe ojehero Ñande Ru Papa Tenonde, ha’evahína ypy ha paha. Paĩ Tavyterã apytépe katu hera Ñane Ramói Jusu Papa. Amo hapópe, upe mba’e ohechauka porã ñandéve ha’ekuéra oikuaaporãha mba’éichapa heñói arapy, yvy ha ava, jeroviakatu rupive nga’u. Ñande Ru Papa Tenonde jeko, Mby’akuéra apytépe, omoheñói arapy, yvy, mymba, ka’avo, mba’ehekotee’ỹva ha ava; ha avei -ñepyrũrãitépe- omoheñói ñe’ẽ térã ayvu ha’ekuéra he’iháicha. Omoheñói avei, mborayhu ojoapyteperã ha peteĩ momorãheikatu (himno sagrado); ha mbohapyve -ñe’ẽ, mborayhu ha momorãheikatu- osẽ ichugui ha oĩ ipype, ipytúpe. Ko’ã mba’e jaikuaávo hesakãne avei ñandéve mba’érepa ha’ekuéra omomba’eguasuete ñe’ẽ. Ha’ekuéra noñe’ẽreíri ha noñe’ẽhetái, tekotevẽvante he’i. Upehaguére iñe’ẽngatu hikuái. Ava Guarani oheka upe aguyje ohupytýva hekokatu rupi; ha upevarã ombokatu hekopy ha hete, ha oñeha’ã avei oiko jekupytýpe hekoha ndive. Katu niko ñe’ẽ iporãvéva Guarani ñe’ẽme ha he’iséva marã’ỹ; upehaguére avei pa’ikuéra ogueruva’ekue Hesukirito jeroviakatu, oñemomba’e mokõive ñe’ẽre ohero hag̃ua i-santo-kuéra, ohenóivo chupekuéra marangatu (marã’ỹngatu), avañe’ẽme. Tembiapo kuaa pyhy (aprendizaje de la cultura) Tembiapo jaipyhykatu ñemoarandu rupive, ndaha’éi ku jaikuaámava ñanereñóivo yvy ape ári. Ja’ekuaa avei upe ñemoarandu ikatuha ipya’e ha ikatuha imbegue. Ndaha’éi avei ku ñanearandujojóva térã katu peteĩchainténte ñanerandupáva. Ñañe’ẽ, jajepy’amongeta, ha ñamba’apo jajepokuaahaguéicha ñane avano’õme. Javáramo ambue avano’õme iñambuéta avei umi ñane rembikuaa ha rembiapoita. Iporã jaikuaa ñañemoaranduha tapiaite, ñanereñói guive ñamano meve; ogapýpe, mbo’ehaópe térã jaikoha rupi. Ñemoarandu ndopái araka’eve. Ava rembikuaa ha rembiapo heñói hekohápe ha hekohágui. Upévare ñane rembiakuaatýpe ija umi mba’e jaipyhýva, ñemoarandu rupive, ñande rekohápe ha ñane avano’õme, upe ojahaitypohápe. Upevakuére ha techapyrãrõ, mokõi joyke’y, hi’aryjojáva, ñamongakuaárõ mombyry ojuehegui (mokõi táva ojoavýva imba’ekuaápe); okakuaapa rirévo, mokõive, ojoavýta avei hembiakuaa ha hembiapópe. Aipórõ ojoavykuaa tembiapo pyhýpe, jepémo mokõive ojojogua tekoite hejapyre rupi. Jepokuaa avano'õre (adaptación social) Oĩháicha jepokuaa tekoháre oĩ avei jepokuaa avano’õre; ha’éva pe katupy (posibilidad) jaguerekóva avakuéra jajepokuaávo ñane avano’õre, ñanereñoihaguépe térã javahápe jaiko hag̃ua; ha ñaimévo ipype jajepokuaakatu hag̃ua imba’ekuaa ha hembiapoitáre. Peichagua jepokuaa ojehu: Oĩgui mba’e pyahu térã oñembopyahujeýre taha’e ha’éva apytu’ũreñöi; Jaipurukuévo ambue tetã térã avano’õgui peteĩva térã hetave tembiapo; Ndojepuruvéivo térã oñemyengoviávo tembiapo; ha Oguekuévo tembiapo oñembyai térã oñembohasavaihaguére ypykuévagui ñemoñarépe. Techapyrãrõ ja’ekuaa mayma heñóiva ñane retãme oguerekoha katupy ojepokuaávo ñanemba’etévare: ñane ñe’ẽ, jepokuaa, jeroviapy, tembi’u hamba’e. Ava heñóivo oguerekóma ijypýpe avano’õ hejapyre, oipyhýtava mbeguekatúpe, ñemoarandu rupive, ha upeichahápe avei ojepokuaáta umi mba’e umívare. Iporãva’erã ñambojo’árõ peteĩ mba’e ja’emavakuevoi: Jepokuaa ha’eha peteĩ katupy, oĩgui heta ojepokuaa añetéva avano’õ rembikuaa ha rembiapoitáre; oĩgui avei ojepokuaáva sa’i sa’ípe; ha amo hapópe, oĩgui avei ojepokuaa’ỹva. TEKOHA PU’AKA TEMBIAPÓRE (INFLUENCIA DEL MEDIO AMBIENTE EN LA CULTURA) Avano’õ rembiapoita heñói, okakuaa ha oñembopyahujey tekoha ryepýpe ha tekoha pytúre. Upévare avano’õ rembikuaa ha rembiapoita ojeko tekoháre. Peichahápe avei jahechakuaa aipórõ mba’éichapa tekoha omoheñói, omboyke, omoambue térã ombopyahu peteĩ avano’õ rembiakuaa ha rembiapoita. Péicha, umi ava oikóva tekoha hi’yrypy’ávape omoheñói tembiapo ipu’akávata upe tekoháre: ao aku ha ipohýiva, ha tembi’u omombaretekuaáva hete, pira umívagui ojejapóva. Péicha ombojepokuaa chupekuéra upe hekoha. Ñande katu, ndajarekoivoi yrypy’a ojaho’íva, ko’ẽ ko’ẽre, ñane retã. Techapyrã: 3.14.1. TEKOHA PU’AKA PAĨ TAVYTERà JEROVIAKATÚRE Táva Capitán Bado-pe, Amambaýpe, oĩ Cerro Guasu, oñemopyendahápe Paĩ Tavyterã jeroviakatu. Ha’ekuéra ohero upe tenda: Jasuka Venda. Upe yvy ha tekoha ko’ág̃a imeg̃ua ohóvo, ava ha’ekuera’ỹva (Paraguay ha Brasil-pegua), oitypapota ka’aguy ha ojukareipa mymbakuéra Jasuka Vendagua. Jasuka jeko upe mba’e’ypy (materia prima) Ñane Ramói Jusu Papa oipurúva omoheñói, omongakuaa ha oipyso hag̃ua opa mba’e, hembiapokuéva, arapy tuichakue javeve. Upe mba’e’ypy reheve ojapo kuimba’e ha kuña ypykue. Upe mba’e’ypy upépe mante oĩ. Jasuka Venda niko ha’ehína yvypyte, yvypuru’ã (centro del mundo). Upépe heñoi’ypy Paĩ Tavyterã retã. Tavyterã he’ise “táva yvyteerã”. Jasuka Véndame oĩ, oiko ha hekokatu tapia Ñane Ramói Jusu Papa. Upépe, ha’e ñandeapova’ekue. Upépe oĩ avei mymbakuéra ñane rembi’urã, ha opaite mba’e porã ha hekokatúva. Ojeitypa ha oñembyaívo Jasuka Venda oñembyai ha ojejuka avei Paĩ Tavyterã rekove yvy ape ári. Upehaguére ha’ekuéra ojerure imba’eteerã upe yvy; upeicharõ añoite, arapy ha ava hekovepukúta ha ndopamo’ãi araka’eve. MBA’EHEROKUAA (SIMBOLISMO) Ava, peteĩ avano’õygua, omba’eherokuaa oĩva guive ipype ha ijerére. Upe mba’ehero ojapo hekove pukukue javeve, ha upevarã oipuru ñe’ẽ, jehai ha ta’ãnga. Péicha ha techapyrãrõ, ja’ekuaa poyvi pytã, morotĩ ha hovýva omba’eheroha ñane retãme, taha’e ha’ehápe. Upéicha avei, peteĩ pykasu morotĩ, ovevéva tekosã’ỹme, omba’ehero py’aguapýpe. MBA’EHERO (SÍMBOLO) Mba’ehero niko upe ñanderesape’áva jaikuaa hag̃ua maymaite mba’e he’iséva. Peteĩ mba’e he’iséva niko heñoisapy’a, jekupyty rupi, ha peichahágui avei tuicha ojoavy imba’eherógui. Techapyrãrõ, kurusu ndojoguaiete upe omba’eheróvape. Tapicha ndojeroviáiva Hesukiritóre, añetehápe ndoikuaamo’ãi kurusu mba’ehero, jepémo are ojesareko ha opokóramo hese (kurusúre). Ojehekombo’eraẽva’erã ichupe ha uperire ae ohechávo kurusu oikuaámane iimba’ehero. MBA’EHERO AVANO’Õ REMBIAPÓPE (EL PAPEL DEL COMPORTAMIENTO SIMBÓLICO EN LA CULTURA) Ava rekopy heñói mba’ehero purúpe. Mba’ehero niko upe omboheko’aváva ñande ypykuérape, ombojoavývo chupekuéra karajágui. Opaite avano’õ itenonde ha itapykuemivéva heñói ha hi’are oipurukatu mba’ehero. Upévare avei ja’ekuaa, jajavy’ỹre, opaite ava rekopy ojekoha mba’ehero purúre. MBA’EHERO PURUREI HA MBA’EHERO PURUKATU (CAPACIDAD SIMBÓLICA Y FACULTAD SIMBÓLICA) Mba’ehero pururei (capacidad simbólica) niko katupy (posibilidad) oguerekóva ava oipuru hag̃ua mba’ehero (símbolo), hesakã’ỹre chupe. Ambuéva katu, mba’ehero purukatu (facultad simbólica) ha’ehína katupy oguerekóva ava oipuru hag̃ua mba’ehero hekopete, tesakã pa’ũme. Mayma yvypóra jaguerekokuaa mokõivéva: mba’ehero pururei ha mba’ehero purukatu. Techapyrãrõ, ja’ekuaa sapy’ánte jaipuruha jaikoha rupi ñe’ẽ térã ñe’ẽjoaju hesakã’ỹva ñandéve: “white horse”, ndaha’éiva ñane ñe’ẽ rehegua, ingles-peguámba’e. Ñambohyapu pevéta upe ñe’ẽ; upéicharõ jepe, ndajaikuaamo’ãi mba’epa he’ise. Upe mba’e ojehúrõ, upéva hína mba’ehero pururei. Ág̃a katu, jaikoha rupi jaipurusapy’árõ ñe’ẽ térã ñe’ẽjoaju hesakãva ñandéve, ha’evahína ñane avañe’ẽmegua: “kavaju morotĩ”; upéicharõ katu, mba’ehero purukatu upe jajapovañaína. Mba’ehero pururei ha mba’ehero purukatu jajuhukuaámi ymave, mitãme oñembo’egua’úrõ Castellano-pe, mbo’ehaópe; jepémo ha’e iñe’ẽtee Guarani. Upévare, ha ndajajaposéirõ mba’ehero pururei, tekotevẽ jahekombo’e mitãme iñe’ẽteépe; péicha jajapóramo añoite oikóne mba’ehero purukatu, ha mitãmimi ojehekombo’e añetéta ha iñarandujoáta; peicha’ỹramo, mitãmimi akõinte itavýta ha ohejareíta imbo’ehao. Upevakuére, Guarani ñe’ẽme oñe’ẽvape tekotevẽ jahekombo’e ñepyrũ Guaraníme. Upéicha jajapórõ ñamongakuaáne ichupe, hogaygua ha ñane retãme avei. AVAREKO HA AVAREKO’Y (LA CONDUCTA HUMANA Y LA CONDUCTA NO HUMANA) Ava añoite upe imba’eherokuaáva, ha’émante upe hembiapóva ha ombopyahukuaáva hembiapokue; ambue mymba ndikatúi oñembo’avareko. Upeháre ja’ekuaa oĩha avareko ha avareko’ỹ. Yvypóra ijavareko omoheñói, oipuru, omohesakã ha ombohasajeýre mba’ehero ha heseve imba’ekuaa ha hembiapoita. Upehaguére avei, ava añoiténte upe omoñe’ẽ ha ohaikuaáva; oho ha oikũmbýva ñembo’e; ohepyme’ẽ ijeho mba’yrumýime, ha avei oñembosaraikuaáva hapichakuéra ndive. Ambue mymba katu -ndaha’éiva yvypóra- ijavareko’ỹ. Ha’ekuéra ndikatúi omoheñói, omohesakã térã ombohasa iñemoñarépe mba’ehero. Upéicha avei ambue mymbakuéra ndojapói tembiapo. Peteĩ jagua, kavaju térã mbarakaja, techapyrãrõ, nomoñe’ẽi ha ndohaikuaái; ndoikéiva tupaóme; ndohomeméiva mba’yrumýime ha noñembosaráiva ava ojapoháicha. Ambue mymbakuéra araka’eve noñemomba’emo’ãi mba’eherokuaáre. ÑE’ẼKUAA: MBA’EHERO ATY (EL LENGUAJE: SISTEMA SIMBÓLICO) Tekombo’e, ogapy ha mbo’ehaopegua, oipuru ñe’ẽkuaa omoarandu hag̃ua opavavépe. Ñane retãme, rei ñañeha’ãta jahekombo’e ñande rapichakuérape ñe’ẽ oikuaa’ỹvape. Jaipurúramo añoite iñe’ẽtee jahekombo’engatúta ichupe, ha’égui upéva upe iñe’ẽ’ypy, upe oikuaaporãva. Ava oñemoarandu heta hendáicha: kuaapyhychae (experiencia), jesareko (observación) ha mba’eha’ã (imitación) rupive; ág̃a katu jehekombo’e hypy’ũvéva ha hekopetéva ojehu ava oipurukuaávo mba’ehero (símbolo), ñe’ẽ rupive. Upehaguére, ñe’ẽkuaa (lenguaje) ha’ehína mba’ehero aty (sistema simbólico) purukuaa. Ñe’ekuaa rupive ava ombohasa hapichakuérape hemiandu, hembipota, hembikuaa ha hembiapoita. Tekombo’e, ogapy ha mbo’ehaopegua, oipuru ñe’ẽkuaa omoarandu hag̃ua opavavépe. Ñane retãme, rei ñañeha’ãta jahekombo’e ñande rapichakuérape ñe’ẽ oikuaa’ỹvape. Jaipurúramo añoite iñe’ẽtee jahekombo’engatúta ichupe, ha’égui upéva upe iñe’ẽ’ypy, upe oikuaaporãva. ÑE’ẼKÕI TEKOMBO’ÉPE (EL BILINGÜISMO EN LA EDUCACIÓN) Ñane retãme, tekombo’e ñemyatyrõ (reforma educativa) hupytyrã apytéme, oĩhína Guarani ha Casellano purukatu, ha upevarã tekombo’e oikóva’erã mokõive ñe’ẽme; ág̃a katu, oñepyrũva’erã mitã ñe’ẽteépe. Ñahesa’ỹijo pypukúrõ upe mba’e, ja’ekuaa aipórõ hasypeve ñane retãme ojejapohague mba’e iporãva, oipytyvõtava mitã ha mitãrusúpe iñemoarandúpe. Upeichahápe avei oñemomba’eguasu ñomoarandu añeteguáva. Ja’ehaguéicha, ymaveguare oñembohérante ñemoarandu. Upérõ oñembo’egua’u Castellano-pe Guaranìme oñe’ẽvape. Ko’ág̃a katu mitã tuicha ojehesape’a ojehekombo’évo iñe’ẽteépe. Opa mba’e hesakã ichupe ha upehaguére oñeñandu porã ha hetia’e. Upéicha avei, tekombo’e avarekópe (educación humanista) niko ojuhu ava oñemoarandu jave vy’a ha py’aguapýpe, hesakãporãgui chupe oñeme’ẽmíva guive mbo’ehaópe. Ja’ehaguéicha, ymave niko avave ndovy’ái mbo’ehakotýpe ojepurúgui peteĩ ñe’ẽ hesakã’ỹva. Péicha, mbo’epy (clase), aranduka (libro) ha aranduchauka (examen) oĩmbaiteva’ekue castellano-pe, ha mitãmimi ha mitãrusu katu iñe’ẽ Guarani. Upehaguére, nahesakãigui chupekuéra mba’eve ha ndovy’áigui mbo’ehaópe, heta tapicha ohejarei mbo’ehao ha ambuéva katu noñembojáinte ijypýpe. Upevakuére avei hetaiterei oĩ ñane retãme omoñe’ẽ ha ohaikuaa’ỹva. Tekombo’e tekojojápe (educación democrática) niko ojehu mbo’ehaópe ñandejapárõ opaichaguáva, ñemboyke’ỹre. Ymave niko castellano-pe oñe’ẽva año ijákuri mbo’ehaópe. Ko’ág̃a katu, ojepurúvo mbo’ehaópe mokõive ñe’ẽ: Guarani ha Castellano, ñandejapásapy’a. Tekombo’e tekojojápe jahupyty avei maymaite jaku’érõ jekupytýpe, jahekávo oñondivepa teko porãve yvy ape ári. Tekombo’e hesakãporãva (educación crítica) niko jahupyty ñaikũmby porã jave, ñane ñe’ẽ teépe, opa mba’e oikóva ñande rekove pukukuépe, mbo’ehao ha opa hendápe. Ja’ehaguéicha, ñane retãme upe mba’e ymavémi ndojehupytýi ojepurúgui ambue ñe’ẽ ha upehaguére mitã ha mitãrusu ijurujái ha hovayvajoa mbo’ehakotýpe. Ojesareapa. Noikũmbýi mba’eve, jepémo oñeha’ã heta. Upevarevoi niko ojepurúmi peteĩ ñe’ẽnga omyesakãmbaitéva mba’e vai ojehúva: “oike la ekuélape ha la ekuéla ndoikéi chupe”. Ko’ág̃a iñambueñepyrũvo upe mba’e, ñamoambuekuaáma upe ñe’ẽnga ha ja’e mitãmimíre: “oike mbo’ehaópe ha mbo’ehao oike chupe”. Tekombo’e tekosãsorã (educación liberadora) niko upe ome’ẽva ñandéve pu’akakatu jajapo hag̃ua opaite mba’e jaipotáva ikatuha peve ha upekuévo ñamongakuaávo ñande rekovepy jahekávo tekokatu. Tekotevẽ ja’e hekosãsoha upe iñaranduva ha hekosãsove oñemoaranduvévo. Upéva jahupytykuaa tekombo’e hesakãva rupive, ndaipóri ambue tape. Ja’ekuaa ipahápe, avañe’ẽ ojepurúvo tekombo’épe heta mba’e porã jahupytykuaáne heseve. Tekotevẽ avei ñamyesakã porã Guarani ndaha’éi oikéva mbo’ehaópe ñanemoarandu hag̃ua iñe’ẽtekuaa añóme. Nahániri. Guarani ñanepytyvõta ñanearandu ha jakakuaa hag̃ua opaite mba’épe, ha ñande jakakuaávo avei ñamongakuaáta ñande rogaygua, ñande táva, ha amo hapópe, ñane retãme. AVANO’Õ TEKOPY (NORMAS DE CULTURA) Tekopy niko he’ise “teko mongakuaa apytu’ũ purukatu rupive, mba’eporã ha mba’evai ñambojoavy hag̃ua”, peteĩ avano’õme. Tekopy oñemohenda mokõime: 3.22.1)Tekopy potáva, ha 3.22.2)Tekopy purúva. 3.22.1. Tekopy potávape niko ijapaite umi mba’e ñane avano’õygua oipotáva jajapo térã ja’e opa jaikohárupi. 3.22.2. Tekopy purúvape katu ijapaite umi mba’e añetehápe jajapo térã ha’évajepi, jepémo ojoavy umi mba’e avano’õ potapyrégui. Ja’ehaguéicha, tekopy potáva oñanduka ñandéve ñane avano’õygua rembipota, ñande rekopy ha ñane avano’õ rekopýpe g̃uarãva. Tekopy potáva oñemohendajey kóicha: Tekopy pota katuetéva: ko’ãvape ja’e ha jajapóva’erã avano’õ rembipota, ndikatúi ja’e térã jajapo ambue mba’e; Tekopy pota horyvéva: ko’ãvape ikatúma jaiporavo umi jaguerohoryvéva ñambohováivo temikotevẽ jarekóva; Tekopy pota mba’eteéva: ko’ãvape ja’e ha jajapokuaa umi ñande rekopeguáva, ja’e ha jaipurumeméva; Tekopy pota poravokuaáva: ko’ãvape ja’e ha jaipurukuaa oimeraẽva ndaipórigui joavy ijapytepekuéra; ha Tekopy pota ijapýva: ko’ãva ndahetái ndive jaipurukuaa, sa’ihaguére umi oipuru ha oikuaáva. Techapyrãrõ, ja’ekuaa tupãnói ha’ehína tekopy potáva, oñandukágui ñandéve ñane avano’õygua rembipota. Jepémo upéicha -tekopy purúva ramo- jahechakuaa mba’éichapa oĩháicha tapicha ojapóvajepi upe mba’e, oĩ avei heta ojapo’ỹva, ndojerurevéiva tupãnói túva, sy, paíno térã maína umívape. Péicha avei, kristiánokuéra apytépe ojeruréjepi ojejapo hag̃ua heta mba’e oimeraẽ tapichágui oiko hag̃ua avei kristiáno. Umíva apytépe oĩ: ñemongarai ha menda umíva. Kristiano-háicha umíva ojejapova’erã ha upehaguére avei upéva ha’ehina peteĩ tekopy pota katuetéva (norma ideal obligatoria). Jepémo upéicha, jaikohárupi, jajuhukuaa heta he’íva ijehe kristiánoha; ág̃a katu, oñemongarai’ỹva térã katu omenda’ỹva tupão rupi. Ñane retãme niko tupãnói ijahína umi tekopy pota mba’eteéva (norma ideal típica) apytépe. Ko’ãva apytépe avei ija heta jepokuaa ñanemba’etéva, péicha: Pombéro ñamoĩvo haperãme ka’a, eirete, petỹ térã yva ka’aguy. Upéva ha’ehína ñane avano’õygua rembipota. Jepémo upéicha, jaikohárupi ñane retãme, jajuhukuaa heta tapicha amoañetéva upe jepokuaa, oĩháicha avei heta oikuaa’ỹva upe mba’e. Peteĩ techapyrã tekopy pota ijapýva (norma ideal restringida) rehegua jajuhukuaa kuimba’e ha kuña ñe’ẽndy purúpe, Guarani ñe’ẽme. Jaikuaaháicha, avañe’ẽme oĩ ñe’ẽ kuimba’énte oipurukuaáva (che ra’y, che rajy, che rembireko), ha upéicha avei oĩ ñe’ẽ kuñánte oipurukuaáva (che membykuimba’e, che membykuña, che ména). Upevakuére jajuhukuaa avei sapy’ánte tapicha oikuaa’ỹva upe mba’e ha upehaguére tuicha ojejavy Guaraníme oñe’ẽvo. TEKOPY OMBOJOAVY OPAITE AVANO’ÕME (LA DIVERSIDAD DEL COMPORTAMIENTO HUMANO) Jepémo ava ojogua hete ha hetepýpe hapicha avápe, ojoavy ichugui tekopýpe (conducta, comportamiento). Upehaguére ja’ekuaa ava ojoavyha ojuehegui tekopýpe, ha upevakuére avei ndaiporiha yvy apére peteĩ tekopy año opavavépe g̃uarã. Techapyrãrõ, ja’ekuaa umi ava oikóva yrypy’a ári, Ártico-pe, hembi’úpe oipuru mymba ro’o ha pira. México-ygua katu, imombyrýva parágui (océano), ho’uve hembi’úpe ñemitỹngue ha ka’avo. Upéicha avei oĩ ho’úva jagua ro’o hembi’úpe oĩháicha avei oñemyrõva upe mba’égui. TEMBIAPO ÑEMOTENONDE (EVOLUCIÓN CULTURAL) Ava rembiapo ndopytái peteĩ hendápe ha peteĩ ysaja añóme. Ñane ramói ha ñande jarýi hekopy (conducta, comportamiento) ambue, “heko ymaguare” ja’eporãsérõ; ha upe mba’e jahechakuaa iñemonde, iñe’ẽrekópe ha hemiandúpe. Aranduka (libro), kuatiahaipyre (diario) ha ta’ãnga ymaveguarépe jahechakuaa avareko iñambueha, ha upeichahápe, jajesarekokuaa tembiapo ñemotenondére. Avano’õ ag̃aguáva niko ojoavýnte avei ojoapytépe. Upévare tembiapo ñemotenonde ohechuka ñandéve mba’éichapa tetã ha avano’õ oĩva yvy ape ári, yma ha ko’ág̃a, ohekaha akarapu’ã, ohupytyseha akóinte ko’ẽ ha ára pyahu. TEMBIAPO ÑEMOAMBUE APANUÃI (PROBLEMAS DEL CAMBIO CULTURAL) Tembiapo térã apytu’ũreñói ypy, ñembopyahu, ñemoambue téra ñembohekokatúva, ogueru hendive apañuãi, avakuaatýpe oñembohérava: tembiapo ñemoambue apañuãi. Ko’ã apanuãi ijetu’uve umi ojepokuaapyrémava hekoha térã hetã rembikuaa ha rembiapoitáre, ha upéi ováva ambue tekoha térã tetã pyahúpe, hembikuaa ha hembiapoita ambuéva. Apañuãi ja’éva niko jahechakuaa avei ñane retãme, ovávo ñande apytépe umi pytaguakuéra, oúva ambue tetãgui. Jahechakuaa avei ñane retãyguáva apytépe, itujavéva ha imitãvéva apytépe. Mokõivévante ojoavy hembikuaa ha ijepokuaápe. Umíva umi mba’e ijahína tembiapo ñemotenonde apañuãime. Ja’ehaguéicha, ñane ramói ha ñande jarýi ojepokuaajepe imitãme otupãnóivo. Upéva tuichamba’e’akue. Upe mba’e jajapórõ jahechauka mborayhu hesekuéra ha Tupãre avei. Mitã ag̃agua katu ndojepokuaavéima péicha. Ñande apytépe ndaiporiguasuvéima tupãnói. Sa’íma umi tapicha otupãnói. Hi’arigua, ko’ág̃a ñañemotĩma ñatupãnóirõ. Kóva ko mba’e pyahu oipy’apy, oipy’akarãi ñande ramói ha ñande jarýipe. Péicha jahechakuaa apañuãi oĩva upehaguére. TEMBIAPO, ÁRA HA PA’Ũ (LA CULTURA, EL TIEMPO Y EL ESPACIO) Ñahesa’ỹijóramo guare mba’épa jepokuaa avano’õre (adaptación social) ja’emavoíkuri tembiapo (cultura) heñoiha tekohápe, ava ojaitypohapevoi. Ág̃a katu, pa’ũ (espacio) ndive ha pa’ũ reheve oĩmavoi ára (tiempo), oñandukáva ñandéve arapy rembiasa ijapyra’ỹva. Techapyrãrõ, ja’ekuaa ñane retã 1811-pe guare iñambue heta mba’épe ñane retã ag̃aguágui. Ñambohovakénteva’erã upérõguare ha ag̃aguáva jahechakuaa hag̃ua joavy oĩva ñemonde, jepokuaa, jogapo, mba’yrumýi ha myasãihakuérape. Ja’ekuaa ipahápe ombohasaha hekove yvy ári, pa’ũ ha ára pýpe, omoheñói ha omboambuehápe hembikuaa ha hembiapoita. TEMBIKUAA HA TEMBIAPO MYASÃI (LA DIFUSIÓN DELCONOCIMIENTO Y LA CULTURA) Avave ndojapói mba’eve imba’erã añónte. Oĩva guive -ava rembiapopyréva- tekomarã térã tekokaturã, oñemyasãi ñe’ẽ térã jehai rupi; ỹrõ katu, ava ou ha ohóva oikuaauka umi mba’e ambue avano’õyguápe. Upéicha avei, ág̃a ojepuruve umi myasãihára (kuatiahaipyre, aranduka, ñe’ẽasãiha, ta’ãngambyry hamba’e). Upe ñembohasa oikóva ha’ehína tembikuaa ha tembiapo myasãi. Upe ñembohasa oikóva araka’eve ndopytu’úi. Ara, aravo, aravo’i ha aravoi’ive ohasávape ava omoheñói ha omoambue hembiapo, ha upéicha avei omyasãi ikatuha peve umi isyva ry’aikue. Péicha, pohã pyahu, tetepypegua myengoviaha ha heta mba’e iporãva oñemyasãiháicha, ojekuaauka avei umi ivaíva: ñanavai puru, pokarẽkuaa, ñorairõ hamba’e. Oĩva guive oñemyasãi ha péicha jaháta heseve opa peve arapy, yvy ha ava. opa Arandukapurupyre Aguilera Jiménez, Domingo. Pukarã, Chistes folklóricos paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1998. 262p. Aguilera Jiménez, Domingo. Mombe’u pyre mombe’u pyrã – káso ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Servilibro, 2001. 186p. Aguilera Jiménez, Domingo. Ñe’ẽnga, Dichos populares paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1996. 259p. Amoros Portales, José y otros. Geología. Madrid, España: Grupo Anaya S.A., 1991. 623p. Beals, Ralph; y Hoijer, Harry. Introducción a la antropología. Los Angeles, Estados Unidos: Aguilar, 1992. 776p. Bejarano, Ramón César. Karai vosa. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Toledo, 1982. 144p. Bertoni, Moisés. La civilización Guarani. 3 tomos. Puerto Bertoni, Paraguay: Imprenta y edición “Ex Silvis”, 1927. Cadogan, León. Ayvu rapyta. Textos míticos de los Mbya Guarani del Guaira. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc-Cepag, 1992. 321p. Cardozo Ocampo, Mauricio. Mundo folklórico paraguayo. 3 tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Cuadernos Republicanos, 1989. Colmán, Narciso R. Ñande ypykuéra. Nuestros antepasados o génesis de la Raza. Paraguaýpe, Paraguay: Imprenta El Arte, 1929. 277p. Comisión Nacional de Bilinguismo y otros. Desafíos de la Educación Intercultural Bilingüe en el Tercer Milenio (compilación). Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 2001. 507p. Comisión Nacional de Bilinguismo. Ñane ñe’ẽ. Paraguay Bilingüe. Políticas lingüiísticas y educación bilingüe. Paraguaýpe, Paraguay: Fundación en Alianza-MEC, 1997. 224p. De Carvalho Netto, Paulo. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1996. 413p. De Guarania, Félix. De la sabiduría popular. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Arandurã, 2000. 87p. Durán, Hortensia y otros. Atlas de geología. Barcelona, España: Edibook S.A., 1995. 87p. Galeano Olivera, David A. Diferencias gramaticales entre el Guarani y el Castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 1999. 92p. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Irundyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2001. 150p. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Mbohapyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2000. 320p. Galeano Olivera, David A. Jakavere ypykue (15 káso ñemombe’u). Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 87p. Galeano Olivera, David A. Káso Ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saúl, 1999. 97p. González Torres, Dionisio. Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y utiles) usadas en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 460p. González Torres, Dionisio. Cultura Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1991. 269p. González Torres, Dionisio. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 612p. González Torres, Dionisio. Toponimia Guarani (y orígen e historia de pueblos) en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1994.199p. González, Natalicio. Ideología Guarani. México, México: Instituto Indigenista Interamericano, 1958. 86p. Guasch, Antonio y Ortíz, Diego. Diccionario Castellano-Guarani Guarani-Castellano. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1991. 826p. Kluckhohn, Clyde. Antropología. México, México: Fondo de Cultura Económica, 1977. 325p. Meza, Miguelángel. Perurima rapykuere. Paraguaýpe, Paraguay: Ediciones Taller, 1985. 110p. Ministerio de Educación y Cultura. Paraguay 2020. Plan estratégico de la Reforma Educativa. Paraguaýpe, Paraguay: 1994. Miranda de Alvarenga, Alejandra Estelbina. Artesanías tradicionales del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: A4 Diseños, 2001. 125p. Miró Ibars, Margarita. Tembi’u rehegua. Reivindicación de la cultura culinaria Guarani-Paraguaya. Karapegua, Paraguay: 03 estudio ediciones, 1994. 137p. Pallestrini, Luciana y Perasso, José Antonio. Arqueología: métodos y técnicas en superficies amplias. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 53p. Pallestrini, Luciana, Perasso, José A., y Castillo Ana. El hombre prehistórico del Py puku. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1989. 50p. Pangrazio, Miguel Angel. Arriéro pórte. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 126p. Pangrazio, Miguel Angel. Indicadores de la estructura social del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial El Foro, 1989. 438p. Perasso, José Antonio. Crónicas de cacerías humanas. La tragedia ayoreo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1987. 131p. Rolandi, Rubén. Kásos: ahendu, ahai. Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 124p. Rolandi, Rubén. Opáicha oñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Don Bosco, 1994. 75p. Romero Sanabria, Aníbal. Más paraguayo que la mandioca. Paraguaýpe, Paraguay: 1996. 143p. Romero, Roberto A. Protagonismo histórico del idioma Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Rótterdam S.R.L. Editora, 1992. 180p. Schoeps, Hans-Joachim. ¿Qué es el hombre?. Una antropología filosófica como historia del espíritu de nuestro tiempo. Buenos Aires, Argentina: Eudeba, 1985. 299p. Solomon, Eldra y otros. Biología. México, México: Compañía Editorial Ultra, 2001. 1237p. Susnik, Branislava. Introducción a la antropología social (ámbito americano). Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor, 1988. Susnik, Branislava. Los aborígenes del Paraguay. Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Escuela Técnica Salesiana, 1978. Texier, Roger. Antropología y filosofía de la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 2001. 257p. Unkel, Kurt. Los mitos de creación y de destrucción del mundo. Lima, Peru: Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica, 1978. 219p. Vara (h), Alfredo. La construcción Guarani de la realidad. Una interpretación psicoanalítica. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 232p. Vera, Helio. En busca del hueso perdido. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1990. 242p. Vera, Saro. El paraguayo, un hombre fuera de su mundo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 230p. Whitten, D.G.A. y Brooks J.R.V. Diccionario de Geología. Madrid, España: Alianza Editorial S.A., 1992. 343p. Fuentes Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Avakuaaty Tembiapo Akuti mymba oñepi'ũva yvate ha yvy Amérika pegua. Oikoveva Méhiko guive yvate Argentina peve. Okambúva Ñandu guyra guasu yvy amérikapegua ojoguáva upe áfrika peguápe avei, ha ikatu ñandu paraguáipegua michĩve ha ipysã mbohapy. Hague katu hũngy. Guyra Chiváto guasu () oĩ ko yvyraty. Yvyra Pindo ha'e opa umi yvyramáta ijyvatéva, ipo'i ha hi'a ro'o porãva, hoguekuéra guasu akã jeguakáicha. Yvyramatakuéra ojehecháva oparupi yvy hi'arahakúvape. Umi pindo apytépe oĩ yvyra imba'eguasuitéva yvypórape, hi'a ojeipurúva yvypóra rembi'urãicha, ñandyry ha ambuéva. Tavaguasúpe ojeipuru ombojegua hag̃ua tapekuéra. Umíva apytépe ojejuku mbokaja (heta ojeipuru mbokaja'a ha iñandyry), pindo ndende (iñandyry porã), jejy'y (tembi'urã), ratã (ojejapo chugui opaichagua tembipuru), karana'ýva (ojejapo chugui araity), mbotia ha heta ambuéva. Mandu'apy Joaju Palmeras e Islas, tratado sobre la biogeografía de las palmeras en las islas del mundo Artículos de palmeras en Infojardín Catálogo de Plantas de Colombia Pindo Tavarandu niko peteĩ kuaaty ijáva Avakuaaty tembiapoguiguápe. Ohapykueho, ombyaty ha oikuaakajeýva arandu ka'aty. Mayma kuaaty oguerekoháicha, tavarandu oipuru avei aporeko ha tapereko oipytyvõva ichupe ohupyty hag̃ua hembipota. Tavarandu térã tetãkuaa, ha'e kuaaty (disciplina, ciencia) tetã rembikuaaguigua. Upe ñe'ẽ omoheñoiva'ekue peteĩ karai katupyry hérava Willians John Thoms, ary su poapysa irundypa poteĩme; ha ojepuru oñehenói hag̃ua umi mba'e ha'e: jeroviapy (creencias), jepokuaa (costumbres), mombe'ugua'u (mitos), mombe'upy (leyendas), ñe'ẽarandu (proverbios), ñe'ẽnga (refranes), tetãygua rembiapokuéva. Upe ñe'ẽ ojepuru mayma tetãme, yvy ape ári oĩva. Tavarandu pypegua Tavarandu ha'eva'erã katuete: 1.1. Mba'echae (tradicional). Péva niko he'ise pe mba'e tavarandugua (hecho folklórico) -taha'e ha'éva- ohasaha sy ha túvagui, ñemoñarépe. “Tuka'ẽ” jaipuru ko'ag̃aite peve ñembosaráirõ, ñande sy ha ñande ru ombohoságui ñandéve ha upekuévo omyesakãgui ñandéve mba'éichapa ñaha'ãva'erã 1.2. Tetãygua rembiapokue (vulgar). Ápe katu oje'e ñandéve pe mba'e tavarandugua ikatuha heñói oimeraẽ hendápe. Natekotevẽi jaha ñañemoarandu upevarã térã ñaime peteĩ mbo'ehaópe heñói hag̃ua tavarandu. Péicha peteĩ jehero (marcante) oimeraẽva omoheñoikuaa. 1.3. Ijapoharekuaa'ỹva (anónimo). Avei oje'e mba'e tavarandugua ijapoharekuaa'ỹha. Techapyrárõ, avave ndoikuaái mávapa oipuru'ypýkuri pe ñe'ẽ “amóntema” 1.4. Purupyrã (útil). Mba'e tavarandugua niko ojekuaa, ojepuru aja. Ndojepurúiramo, ndojekuaái ha upe mba'e pya'e omano. Terere, vorivori, chipa, tatapỹi ári jehasa umíva ha'égui purupyrã, hekove; ha oĩ gueterei ñande apytépe ko'ag̃aite peve 1.5. Heñoisapy'áva (espontáneo). Péva he'ise mba'e tavarandugua noikotevẽiha ñembosako'i arére. Oimeraẽ hendápe, heñoita jave, heñói. Techapyrãrõ, ja'ekuaa “yvyrasỹi” heñoihague peteĩ ára. Hoky peteĩ ñande rapicha apytu'ũme (heñoisapy'a) ha péva oikuaaukávo hapichápe, ojekuaa ha ojepurúmakatu. Tavarandu ñemohenda Apytu'ũ rehegua tavarandu = Folklore Espiritual o Animista Mba'e'apo rehegua tavarandu = Folklore Material o Ergológico Ava'aty rehegua tavarandu = Folklore Social o Sociológico APYTU'ŨGUIGUA TAVARANDU Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oñemombytáva ñane apytu'ũme, tekotevẽ'ỹre jahecha térã jajapo. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽjovake, ñe'ẽñemiguerojera, mombe'ugua'u, mombe'upy, káso ñemombe'u, ñe'ẽnga ha hetaiteve mba'e. 1.1. Ñe'ẽjovake (relación) niko ñe'ẽpotymimi joguaha ja'éva ojupe, ha ñane irũ ombohovakekuaáva ñandéve. Techapyrã: Che korapýpe areko Ka'avo hérava aromita Jepémo ápe heta nde rogaygua Che rohetũmíta Nde korapýpe reguereko peteĩ ka'avo hérava aromíta Anínte eja cherehe, ¡cháke! Che ru nderaviramíta 1.2. Ñe'ẽñemiguerojera (adivinanza) niko ñe'ẽporandu oñepyrũva maravichu maravichúpe, ha oha'ãrõva ñembohovái katupyry. Techapyrã 1. Maravichu maravichu, mba'émotepa ñapo'ẽramo hesape okaru (jetapa) 2. Maravichu, maravichu, mba'émotepa peteĩ karai po'i oike ka'aguýpe ha osẽ iñakã rehe ysypo (ju). 1.3. Jeroviapy (creencia) niko umi mba'ekuaa jaguerekóva, jepémo ñe'ẽrei, upeichavérõ jepe ojepuru tapiáva oparupiete oñembohováivo mba'e hesaka'ỹva. Techapyrã: Mbarakaja hekove pokõi Mbarakaja hũ ome'ẽ po'a Chavurro hasẽramo, okýta 1.4. Jeroviajerovu (superstición) niko umi mba'ekuaa oñembotuichareíva; ja'eporãsérõ, jeroviajerovu niko ha'ehína umi jeroviapy ñemongakuaave. Techapyrã: Typycha okẽ kupépe pya'e omondo ogapýgui jahayhu'ỹvape Kuña ndojahuiva'erã imemby rire, ỹramo imembymi omanokuaa chugui Pitogue opurahéiramo, he'ise oĩha hyeguasúva 1.5. Paje (magia) niko mba'ekuaa ojepurúva mba'e porã ha mba'e vai aporã. Oĩ tapicha -iñaranduka'atýva- oñembokatupyryva'ekue pajépe, upéicha rupi umíva oporopohãnokuaa. Heta tapicha ohasa'asýva, hasykatuetéva, ndojejuhúiva, ndaipirapiréiva, ikerairũ pochýva hamba'e oñepohãnouka hekokatujey hag̃ua ỹramo ojora hag̃ua mba'e vai ojejapóva hesekuéra; ha katu, oĩ oipurúva paje oharu hag̃ua hapichápe. Ja'ekuaa avei oĩha kuimba'e ha kuña ojapokuaáva paje. Oĩ oipurúva imba'ekuaa oharu, ojahéi térã ombyai hag̃ua oimerãévape, umívape oñembohéra paje apoha hũva; oĩháicha avei ojoráva mba'e vai térã ombohekokatujeýva tapicha ojeharuva'ekuépe, ha ko'ãvape oñembohéra paje apoha morotĩva. Pe paje morotĩ apohára ndaikatúi ojapo paje hũva ha péicha avei pe paje hũ apohára ndaikatúi ojapo paje morotĩva. Paje apópe ojepuru opa mba'e: ñana, tembi'u, yvoty, tuguy, yvy, kuatia, ao, inimbo, ta'ãnga, marangatukuéra ra'ãnga, kurusu, y karaipyre, juky, akãrague, kangue, kavure'i rague, guinéa kyra, tepoti, ka'a, itakaru, ju ha ñembo'e San Antonio, San Miguel Arcángel, Santo Tomás, Santa Elena ha Santa Catalina de Sena-pe. 1.6. Ñepohãno chae (medicina popular): Paraguáype hetaiteve oĩ tapicha hasykatu jave oñepohãnoukáva pohãnohára chaépe ha umichahápe ñe'ẽ ojepuruvéva ñomongetahápe ha'ehína avañe'ẽ. Umi pohãnohára chae oipuru pohãrõ umi mba'e oguerekóva hekohápe. Ndaipóri ha'ekuéraichagua oikuaa porãvéva ka'avo ha ñanamimi oĩva ijerére. Umíva ha'ehína hembipuru. Umi pohã oipuru hikuái oporomonguera hag̃ua. Oĩ ambue pohãnohára ndoipurúiva ñana. Añetehápe, oĩ oporomongueráva yvy, y térã katu oporopohãnóva ñembo'e rupive. Nahi'ãi jaheja tesaráipe Guaranikuéra oikuaaporãhague upe hekoha. Ndaipóri ka'avo, ita térã mymba hera'ỹva Guaraníme. Ko'ã tapicha imba'ekuaáva apytépe, oĩ avei pe oporomomembýva, oñembohérava partéra chae, oipytyvõva kuña hyeguasúvape imemby hag̃ua, hogapýpe. Jaikuaaháicha sa'i oĩ kuña ohóva peteĩ tasyópe (hospital) imemby. Iporã avei ja'e, mba'asykuéra oĩháicha heraha avei Guaraníme. Techapyrãrõ: ohéo térã haru; py'aruru; tavardillo; kambyrujere; mitãreterasy; isípula; topepireko ha ambuéva. Pohãramo ojepuru ko'ãva: ka'ahái, ka'arẽ; guavirami, taperyva; arasa, yvapurũ; tapekue; tarope, jaguarundi; amba'y, kumanda yvyra'i, mamóne; kokũ, jaguareteka'a; karaguata, mba'ysyvo; ka'arurupe, ka'apiky'i; kalaguala ha ambuéva. 1.7. Jeroviakatu (religión). Ñane retãygua omomba'eguasu opa mba'e ijáva jeroviakatúpe, taha'e ha'eháicha. Péicha opavave jaguereko peteĩ térã hetave ñangarekohára: San Blas (ahy'o rerekua), San Roque (jagua ha imeg̃uáva rerekua); Santa Lucía (ohecha'ỹva rerekua); San Ramón (hyeguasúva ha imembyramóva rerekua); San Isidro (ñemitỹhára rerekua), San Cayetano (mba'apohára rerekua); Santo Tomás (oñemoarandúva ha iñarandúva rerekua); Santa Cecilia (puraheihára rerekua); San Antonio (ojohayhúva rerekua); San Judas Tadeo (imba'ehasýva ha apañuãi rerekua). Paraguáype -héra Guaraní reheve- jahechakuaa gueterei: tupãnói, óga ñemongarai; jepokuaa ha jerovia póra rehegua (upéva jeko hekovaiva'ekue, iñangaipa hetava'ekue), ha Estacionero opurahei'asýva kurusu árape ha Arapokõindy Marangatúpe (Samana Santa). 1.8. Mombe'ugua'u (mito) oñeha'ã ombohovái umi mba'e iñypytũ, hypy'ũ, jahecha'ỹ ha jaikuaaporã'ỹva, jepémo upéicha jagueroviáva. Techapyrã: Periquito JASY JATERE Kóva hina Tau ha Kerana ñemoñare irundyha. Ko mitã'i yvágaicha hesa hovy hasy ha kuarahy mimbícha iñakãrague sa'yju. Og̃uahẽvo asajepyte ndaje osẽ omyasãi mborayhu. Oje'e hese opívo oguataha ha oguerekoha ipópe ka'a rakã pehẽngue ome'ẽva ichupe imba'ekuaaita. 1.9. Mombe'upy (leyenda) niko oñeha'ã ombohovái mba'eicharupíva oĩ yvy ape ári umi hekomymbáva (animales), hekoka'avóva (vegetales) ha mba'ehekotee'ỹva (minerales). Techapyrã: KA'A Peteĩ áraje Ñande Ru ou, tujamíramo, yvy ape ári oguatávo, ha ikane'õmarõ oheka peteĩ ogami opytu'u hag̃ua. Ohohápente mavave ndoipe'ái chupe hóga rokẽ. Maymávante oñembotavypa chugui. Ipahaitépe, og̃uahẽ peteĩ tujami rógape. Upéva ombohasa chupe hógape, ome'ẽ chupe y ha tembi'u, ha okemi hag̃ua avei ome'ẽ chupe. Upe tujami oikóje itajýra ndive, ha mokõive rasa oñangareko porã Ñande Ru rehe. Ohecharamógui tujami ha tajýra reko marangatu, Ñande Ru ojevúvo yvágape omoheñoiukáje tujami róga korapýpe, peteĩ ka'avo pyahu avave oikuaa'ỹva. Upei og̃uahẽkuri tujami rendápe Ñande Ru remimbou; ombo'eva'ekue tujami ha tajýrape mba'eichaitépa ojepuru'arã upe ka'avo pyahu, hérava ka'a, opytava'ekue mokõivéva poguýpe. 1.10. Káso ñemombe'u (Cuentos populares) niko umi ñemombe'u iñasãiva ñane retãpýre ha ñande rapicha omombe'úva imandu'akuévo hembiasakue térã ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso niko oĩ, péicha, ñahendukuaa póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha Perurima umíva rehegua. Oĩ avei omombe'úva mba'éichapa heñóikuri tavakuéra, ỹramo oñe'ẽva guyra, mymba, térã ka'avokuéra rehe. Oĩ itie'ỹva, avei ñanembopukáva, ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva. Upeichavérõ jepe, maymáva ñanerekombo'e ohechaukágui ñandéve pe ñande rekoite; avei oguerekógui upe arandu ka'aty oje'eha. Ko'ág̃a rupi ae oñembyaty ha mbeguekatúpe ojehai ohóvo. Avei oñemomba'eguasúve ha ojehechakuaaramojey. Techapyrã: MBORIAHU RYG̃UATà KÁSO (Mbyatyhára: David A. Galeano Olivera) Karai Hilario ha hogayguakuéra oikova'ekue, ñepyrũrãme, Itakyrýpe. Upépe omba'apo hikuái kokuépe. Mandyju ha manduvi niko umi mba'e oñemitỹkakuaavéva, ohepyme'ẽ hag̃ua. Oiko porã hikuái, imboriahu ryg̃uatã. Imarangatu hikuái. Heta tapicha ohayhu añete Hilario ha hogayguakuérape, ha oĩra'e avei ohayhu'ỹva chupekuéra. Péicha ndaje, peteĩ ko'ẽ, ojuhu hikuái juky iñasãiva hóga jerére. Osẽ ha ohohápente, hóga jerére, juky mante ojuhu. Oñemondýivoi ha'ekuéra. Oñembo'e avei, ha upéi ohypýi ykaraipyrépe. Ña Carmen -Hilario rembireko- oitypeíkuri ha ombyatypa peteĩ vosápe, ha'e.... ka'arupytũ jave oñotỹkuri -iména ndive- kuarahy reike gotyo. Upeichavérõ jepe, upe ára guive nosẽporãvei mba'eve chupekuéra. Ña Carmen jeko oúkuri hasykatuetévoi. Hilario katu ojuhúkuri irundy hymba vaka oñekarãi ha huguypáva, upéi omanombava'ekue ichugui. Ha'e oñangareko aja hembireko ha umi hymba vakáre, ysokuéra oñemohyguatãkuri imandyjutýpe. Upeichaite jekoraka'e ojehúkuri. Vaípeko ojehecha hikuái. Iñambuepaite hekovekuéra. Peteĩ pohãnohára chae he'íkuri chupekuéra: “Mba'evai niko ojejapo penderehe. Ndaha'éi vyrorei. Che ndachepu'akamo'ãi hese. Pehayhúramo pende rekove ha pene ñemoñare, pehova'erã ko'águi ha pya'e ave. Pepytáramo ko'ápe ikatu pemanomba; pehóramo ikatu peñakãrapu'ãjey”. Pya'e jeko Hilario ha ipehẽnguekuéra ojapyhýkuri ijaomimi ha oje'ói Itakyrýgui. Mombyryvoi oho upégui, Karaguataýpe. Upépe ojogapo vaivai; ha upéicha avei, heta ára ndaje ohasa asy. Yvýpe hamba'e oke ha okaru. Hilario ha ita'ýra ypykue ohókuri omba'apo peteĩ mandyjutýpe. Mbeguekatúpe ojoguajeýkuri tupa, apyka, mesa, umíva. Upeichahárupi ndaje, peteĩ ka'arupytũ, Hilario -ou rire imba'apohágui- oguapýkuri itapỹi rovái okay'u hembireko ndive; ha oñemongetaháguihina hesaho hikuái peteĩ karréta nandíre, ohasáva ohóvo, ha jeko og̃uahẽvo peteĩ mbokaja tuja renondépe -namombyrýiva hogakuéragui- oguetékuri Hilario ha Ña Carmen resa renondégui. “Mba'épiko péva”, he'íje hikuái ojupe. Mokõive ndaje imandu'ákuri upérõ umi hogaykeregua ñe'ẽnguére. Ha'ekuéra niko omombe'úmiva'erã Hilario ha Ña Carmen-pe Karaguatay iporaha, ha sapy'apy'a ojejuhuha upépe pláta yvyguy. Ñorairõ Guasu rapekuevoi niko raka'e. Ambue ka'arupytũme ojehujeýkuri upe mba'e. “Oiméne niko kóva hína pláta yvyguy mba'e”, he'ijekoraka'e hembirekópe, ha ombojoapy: “Ko'ẽramo jajo'óta”. Upe ára irundyhápe Hilario ndohói omba'apo. Opytákuri, ha hembireko ha ita'ýra ypykue ndive ohókuri mbokaja tuja oĩha meve. Ogueraha hikuái peteĩ jo'oha (pala), ha oñepyrũ ojo'o. Pya'evoi ndaje ojuhu peteĩ karameg̃ua'i. Onohẽraka'e hikuái ha oipe'ávo ojuhu hyepypegua omimbipáva, nimbora'e pláta yvyguy hína. Ovy'aiterei hikuái, jepérõ upéicha nomombe'úikuri mavavetépe. Oguerokirirĩnte hikuái. Mbohapy ára ohasa rire jeko Hilario osẽkuri ohopa heseve Brasil-pe, ha upépe ohepyme'ẽkuri. Heta pirapire ndaje oñeme'ẽkuri chupe. Upégui ou rire, ojoguákuri hogarã Paraguaýpe. Ko'ag̃aite peve oiko ko'ápe. Ipirapire heta jepiveguáicha; ha'e... kakuaa omba'apo. Añetémbora'e upe he'iva'ekue chupekuéra pohãnohára chae: “Pehóramo ikatu peñakãrapu'ãjey”. Ha añetehápe, upeichaite oiko hesekuéra. Mba'e vai rire, mba'e porã manteva'erã, péicha niko oje'evavoíjepi... ... ha upépe opa. Mba'e'apoguigua tavarandu Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oikóva mba'e apo rupive. Heñói guive ava ojapo heta mba'e ipópe. Aipórõ ápe oikehína: óga apo, tembi'u apo ha opaichagua mba'e apo (ñanduti, poyvi, ovecha rague umíva). 2.1. Óga (vivienda) oñemopu'ãvo oñemohendava'erã tekotevẽháicha ani hag̃ua yvytu vai ojeity hi'ári. Oĩ óga ojejapóva mbokaja yguégui ha oñemo'ã kapi'íva; ha upéicha avei ojogapóva ipyahuveháicha, oipurúmava yvy'atã (ladrillo) ha yvyrajegua. Óga oñemboja'o kóicha: tataypy, ñaimeha térã jahuha, kotykeha, kotykaruha ha guataha. Ogapypegua katu ko'ãva: tupa kochõ ha aramboha; kyha, karameg̃ua, tataindyrenda, lampiũ, tataindy; mesa, apyka, apykape, apykapuku, kambuchi, tembipuru; angu'a, ña'ẽmbe, yrupẽ, ajaka, y'uha, hy'a, yrenda ha kanéka. 2.2. Tembi'u Paraguay (alimentos). Tembi'u apópe ojepuru ko'ãva: aramirõ, avati, kure ñandy, kamby, kesu, ryguasu rupi'a, mymba ro'o opaichagua. Mboheha (condimento) apytépe jajuhukuaa: áho, sevói, ky'ỹi, asuka, juky, laurel rogue ha limõ. Tembi'u Paraguáy apytépe oĩ: huitĩ maimbe, rora, kavure, mbeju, chipa, so'o jukysy, so'o josopy, so'o apu'a, so'o chyryry, so'o ka'ẽ, puchéro, vífe koy'gua, chamuchína, asado de carnes, guiso, pajagua maskáda, chatáka, votifarra, mbusia, kumanda, lókoro, saporo, jopara, ipokue, iñakãngue yvyguy, chicharõ, chipa guasu, mbaipy, kiveve, kosereva, kaguyjy, kamby arro, arapaho, alóha, terere, guari, chícha ha ambuéva. 2.3. Jasypapaha ñemitỹ ha mymba ñangarekoguigua (Calendario de actividades agropecuarias). Jasyteĩ: yvavakuéra hi'aju. Oĩ sandia, merõ, avakachi, arasa; Jasykõi: Oñemono'õ mandyju ha oñekytĩ yvyrakuéra; Jasyapy: Oñembyaty avati, oñembosako'i yvy oñeñemitỹ agua; avei, oiko kure ñemongyra; Jasyrundy: Ojehapo'o mandi'o. Oñeñotỹ opaichagua temitỹ, ojeguerova yvyra ha ka'avokuéra; Jasypo: Oñemopotĩ kokue. Oĩma heta yva hykuéva: narã, limõ hamba'e. Oñeñitỹ petỹ; Jasypoteĩ: Oĩma kumanda ha takuare'ẽ; Jasypokõi: Oñembosako'i yvy ambue temitỹme g̃uarã. Oñeñotỹ mandi'o, jety, kumanda, manduvi, sandia, merõ, kurapepẽ, arro. Oñekytĩ ka'a; Jasypoapy: Oñeñangareko mymbakuérare: kure, kavaju, vaka, ovecha, kavara; Jasyporundy: Oñeñotỹ mandyju, manduvi, arro, kumanda, jety, merõ, kurapepẽ, andai, pakova, mandi'o. Oñeñapĩ ovecha; Jasypa: Oĩma trigo; Jasypateĩ: Oĩ ñepyrümaavatiky, sandia, merõ ha piña; ha Jasypakõi: Hetáma avati, merõ ha sandia. Oñemba'apóma avei petỹ ha mba'eysyvóre. 2.4. Mba'e'apo. Táva ojejapohápe ha mba'e ojejapóva (Artesanía: su geografía y materiales empleados). Ita, Aregua ha Tovatĩme: mba'e'apo ñai'ũ ha tovatĩgui, Karapegua: poyvi, San Miguel: ovecha rague, Jataity: ao po'i, Kapiata: typycha, Luque: Mbaraka ha opaichagua jeguaka itaju ha kuarepotĩgui, Limpio: karanda'y), Itagua: ñanduti, Pirivevúi: póncho 60 lista), Ka'akupe: mba'ehe'ẽ, Cnel. Bogado ha Eusebio Ayala: chipa, Atyra ha Ypakarai: vakapi. Avano'õguigua tavarandu Kóvape katu oike mba'e tavarandugua oñemoañetéva tekohápe, tapichakuéra ndive, teko ñemoirũ rupive. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽ jepuru, mba'epuru ha jepokuaa, vy'arã ha ambue mba'e. 3.1. Jehero (apodo) niko teratee'ỹva jaipurúva ogapýpe térã angirũ apytépe. Techapyrã: Chiquitín, Pancho, Aguara'i, Avión Koli, Anguja, Kavaju Rembe, Kururu, Gállo Perõ, Guyra Tavy, Jaguarete, Jatevu, Jagua'i Pakéte, Ka'i, Jagua Perõ, Vaka resa. 3.2. Ñe'ẽnga (Refranes) niko ohechauka ava arandu ka'aty, ñe'ẽ'apesã rupive. Techapyrã: Ahaséma ógape, he'i hyéva ikasõme. Aisu'u ha amokõ hykuere, heíje ináko reheve okeva'ekue. Aháta aju, he'i osóva. Avy'a ha ndavy'ái, he'íje iména manóva. Ág̃ante re'áne che píkore, he'íje lóro. Che ndaka'úi, he'i oka'úva. Chéngo ha'emínte, he'i loríto óga. Ivai la situ, he'íje hekakapa'ãva. Javy'ahag̃uánte, he'íje ikomáipe omoakãperõva'ekue. Jaikove, he'íje mondaha omonda'íramo. Kavalete, heí isái mbykýva. Cada cosa henda, he'íje iky oguerováva ityvytágui iñakãme. La unión hace la fuerza, he'íje ikatĩjováiva. Ndaha'evoi la ha'usepávakuri, he'íje asadohágui oñemuñava'ekue. Ndaipóri forma, he'íje angu'ápe oñenóva. Ña'aguata, he'íje iména katĩva. Sapy'aite g̃uarã, he'íje iména sa'yjúva. Tuicha rejavy, he'íje hetyma yvyráva oisu'úrõ chupe jagua. El único que me queda bien, he'íje ijao peteĩva. Arriéro rembe puku kavaju uhéi. Arriéro vai pombéro villetéra. Arriéro rekorei lápi de color morotĩ. Arriéro juruméme kaseróla. Mitã vai kururu ñembo'y. Lígape jakare jepe ojahogáva. Mandarína ha g̃uaig̃ui ndaikatúi ja'u ñemi. Výro ha yvyra karẽ araka'eve ndopái. Hovasyve tape yképe okakávagui. 3.3. Ñembosarái ha tetia'erã (juegos y Pasatiempos) niko ha'e umi mba'e ñaha'ãkuaáva ñande rapichakuéra ndive. à mba'e ñaikotevẽ ñande rekohápe ha upehaguére ndaikatúi hese'ỹkuéra. Umi ojekuaavéva apytépe jaguereko: tuka'ẽ, kuäirũ kañy, tevi trápo, valíta, tikichuéla; partído; calesita, carrera vosa, kambuchi jejoka, paila jeheréi, tata ári jehasa, yvyrasỹi, tóro ñemoñarõ, toro kandil ha ambuéva. 3.4. Vy'arã marangatúva (fiestas patronales). Ko'ápe oĩ 6 jasyteĩ: Reyes Magos; 21 jasyteĩ: Ñandejára Guasu, Pirivevúipe; 2 jasykõi: La Candelaria, Kapiatãpe; 3 jasykõi: San Blas, Pirivevui ha Itápe; 3 jasypo: kurusu ára; 24 jasypoteĩ: San Juan ára; 10 jasyapy: San Lorenzo, Ky'ỹindy ha San Lorenzo-pe; 1 jasypateĩ: Todos los Santos, 2 jasypateĩ: día de los difuntos, 8 jasypakõi: Tupãsy Ka'akupe; 21 jasypakõi: Santo Tomás, Paraguarípe; ha 24 jasypakõi: Tupãra'y arareñòi. FUENTES Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) KUATIAÑE'ẼITA (BIBLIOGRAFÍA) Aguilera Jiménez, Domingo. Ñe'ẽnga, Dichos populares paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1996. 259p. Beals, Ralph; y Hoijer, Harry. Introducción a la antropología. Los Angeles, Estados Unidos: Aguilar, 1992. 776p. Bejarano, Ramón César. Karai vosa. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Toledo, 1982. 144p. Bertoni, Moisés. La civilización Guarani. 3 tomos. Puerto Bertoni, Paraguay: Imprenta y edición “Ex Silvis”, 1927. Cadogan, León. Ayvu rapyta. Textos míticos de los Mbya Guarani del Guaira. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc-Cepag, 1992. 321p. Cardozo Ocampo, Mauricio. Mundo folklórico paraguayo. 3 tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Cuadernos Republicanos, 1989. Colmán, Narciso R. Ñande ypykuéra. Nuestros antepasados o génesis de la Raza. Paraguaýpe, Paraguay: Imprenta El Arte, 1929. 277p. De Carvalho Netto, Paulo. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1996. 413p. De Guarania, Félix. De la sabiduría popular. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Arandurã, 2000. 87p. Galeano Olivera, David A. Diferencias gramaticales entre el Guarani y el Castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 1999. 92p. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Irundyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2001. 150p. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Mbohapyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2000. 320p. Galeano Olivera, David A. Jakavere ypykue (15 káso ñemombe'u). Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 87p. Galeano Olivera, David A. Káso Ñemombe'u. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saúl, 1999. 97p. Galeano Olivera, David A. Pukarãmeme. Paraguaýpe, Paraguay: Zada Ediciones, 2007. 120p. Galeano Olivera, David A. Pukarãntevoi. Paraguaýpe, Paraguay: Zada Ediciones, 2007. 120p. González Torres, Dionisio. Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y utiles) usadas en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 460p. González Torres, Dionisio. Cultura Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1991. 269p. González Torres, Dionisio. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 612p. González Torres, Dionisio. Toponimia Guarani (y orígen e historia de pueblos) en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1994.199p. Guasch, Antonio y Ortíz, Diego. Diccionario Castellano-Guarani Guarani-Castellano. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1991. 826p. Meza, Miguelángel. Perurima rapykuere. Paraguaýpe, Paraguay: Ediciones Taller, 1985. 110p. Miranda de Alvarenga, Alejandra Estelbina. Artesanías tradicionales del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: A4 Diseños, 2001. 125p. Miró Ibars, Margarita. Tembi'u rehegua. Reivindicación de la cultura culinaria Guarani-Paraguaya. Karapegua, Paraguay: 03 estudio ediciones, 1994. 137p. Pangrazio, Miguel Angel. Arriéro pórte. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 126p. Rolandi, Rubén. Kásos: ahendu, ahai. Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 124p. Rolandi, Rubén. Opáicha oñemombe'u. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Don Bosco, 1994. 75p. Romero Sanabria, Aníbal. Más paraguayo que la mandioca. Paraguaýpe, Paraguay: 1996. 143p. Vera, Helio. En busca del hueso perdido. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1990. 242p. Vera, Saro. El paraguayo, un hombre fuera de su mundo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 230p. Enlaces externos Purahéi Purahéi Tavarandu Tembiapo Ernesto Guevara (Rosario, Arhentína, 14 jasypoteĩ ary 1928-La Higuera, Vorívia, 9 jasypa ary 1967), ojeikuaavéva Che Guevara réraicha, fue un pohanohára, ojokuaikuaáva, guerrillero, haihára, periodista ha revolucionario comunista Arhentína retãygua oñemohetã akue Kúvape. Ha'e niko peteĩ umi omoñepyrũ ha omotenonde apytépe upe Kúva ñepu'ã omosẽ Fulgencio Batista. Guevara oĩ kuri ñepu'ã ñepyrũme, oikóvo ñorairõ peteĩha ha opyta ary 1965 peve oñemohendávo Kúva retã rekuái. Heta omba'apo tetã remimoĩmbyréme ha tetã rekuáipe, tenondeite omba'apo pirapire ñemono'õme. Ha'e kuri Kúva Viru Róga mburuvicha, Departamento de Industrialización motenondehára upe Instituto Nacional de Reforma Agraria-pe (INRA) ha Tetã Remimoĩmbyre Oporomomba'apóva sãmbyhyhára. Omba'apo avei Kúva jekopyty umi tetã ambuévare. Ha'e oimo'ã ñorairõ oñemuasãi arã opa "arapy mbohapyha" retãnguéra rupi, omosãso tee hag̃ua, upéicha Che Guevara omoñepyrũ heta guerrilla atymi oparupi Amérika Latínape. Ary 1965 guive 1967 peve, ha'e oho oñorairõ Kóngo retãme ha Vorívia-pe, umi guerrilla ykére. Ko tetã pahápe oñemoĩ chupe ka'irãme ha upéi ñemihápe Vorívia Ñorairõhára Aty ojuka chupe CIA pytyvõre, Tetãvore Joapykuéra retã remimoĩmbyre, ára 9 jasypa ary 1967-pe. Hekove herakuã guasu oparupi, oĩ umi omomba'eguasu chupe he'ígui hikuái ha'e heta omba'apo toiko tekojoja avano'õme ha opa hag̃ua porokuái hatã, oĩ avei umi he'íva naiporãiha upéva ha'e ojapo. Che Guevara ra'anga, ojapo Alberto Korda, niko peteĩ umi ta'anga ojeipuruvéva apytépe oparupi. Mandu'apy Joajuha Tekove Argentinagua 2008 - ary. Año Internacional de las Lenguas. Tembiasakue Kosovo ohupytyakue sãso, 17 jasykõi. Oararecha'akue Omano'akue Edmund Hillary - 11 jasyteĩ Suharto - 27 jasyteĩ Joaju ...2007-2008-2009... Chíle (teratee Tavakuairetã Chíle) tetã oĩ Yvyamérika ñembykuarahyreikete gotyo. Itavusu héra Santiago de Chile. Ijykére ojejuhu yvate gotyo Perũ; kuarahyresẽ gotyo Volívia ha Argentina; ñemby gotyo Paso Drake. Avei oguereko ypa'ũ Paraguasu Pacífico-pe: Archipiélago Juan Fernández; Sala y Gómez, Islas Desventuradas ha Isla de Pascua. Oñemboja'o 15 region, 53 provincia y 346 comuna. Ipukukue ohupyty 755.838,7 km² ha 17.574.003 ava oĩ tetãme. Chile-pe ojejapo Primera Junta oguerosapukái haggua Sãso 18 jasyporundy 1810-pe ha ohupyty sãso 12 jasykõi 1818-pe. Viru: peso chileno Ambue táva: Santiago de Chile Valparaíso Viña del Mar Arica Antofagasta Concepción Ta'anga Mandu'apy Tetã Amerikagua Chile Ñemby Amérika ha'e Amérika vore ñembygua. Ivore yvateguáre ohasa pe ekuato, upéicha ko yvyrusu ojejuhu Yvy vore ñembyguápe. Ojejuhu paraguasu Atlántiko ha paraguasu Py'aguapy mbytépe, peteĩva amo kuarahyresẽ ngotyo ha pe ambuéva kuarahyreike gotyo, amo yvate gotyo ojejuhu pe para Karíve ha ñemby gotyo pe paraguasu Antártida pegua. Ojoaju Yvate Amérika rehe pe yvypo'i ojeheróva Mbyte Amérika. Ñemby Amérika hína pe yvyrusu hi'aguĩvéva Antártida rehe, pe Drake jehasa rupive, ojejuhúva ñemby gotyo. Ko yvyrusu apekue niko 18,2 sua km², upéicha hína 42,9% opaite Amérika apekuégui ha 13% opaite Yvy apekuégui, ha oiko upépe 6,5% opaite Yvy ape ári rekovégui. Ñemby Amérikape oĩ 13 tetã hekosãsóva: Arahentína, Volívia, Pindoráma, Chíle, Kolómbia, Ekuatóry, Gujána, Paraguái, Perũ, Surinẽ, Trinidad ha Továgo, Uruguái, Venesuéla, ha Hyãsia oĩgui ipoguýpe pe tetãvore ojeheróva Gujána Hyãsiapegua ha po tetã ambuéva mba'e nahekosãsóiva. Pindorámame oĩ Ñemby Amérika rapichakuéra hetakue mbyte. Tetãnguéra (Gujána Hyãsiapegua) Mandu'apy Ñemby Amérika Venesuéla ha'e peteĩ Tetã Ñembyatypyre oĩ Yvyamérikape. Caracas ha'e itavaguasu. Venesuéla oguereko 25.730.435 tavayguakuéra ha oñe'ẽ karaiñe'ẽ. Venesuéla, héra teéva Tavakuairetã Bolívar pegua Venesuéla (Karaiñe'ẽme:República Bolivariana de Venezuela), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Ñemby Amérika pehẽngue yvateguápe, oñemyasãiva avei hetaite ypa'ũme para Karívepe, itavusu ha táva tuichavéva niko Caracas. Ko tetã yvy apekue hína 916 445 km². Ijerére ojejuhu yvate gotyo para Karíve ha paraguasu Atlántiko, kuarahyreike gotyo Kolómbia, ñemby gotyo Pindoráma ha kuarahyresẽ ngotyo Gujána. Con este último país, Venesuéla ojerure avei tojehechakuaaha ijyvýicha 159 542 km² Gujána retã apekuégui, ysyry Esequibo kuarahyreike gotyo. Venesuélape ojehecha mymbakuéra ha ka'a opaichagua, hetaitégui ha'e niko tetã pokõiha orekovéva mymba ha ka'a opaichagua. Upéicha ojehecha avei ijyvy apekue opaichagua, yvateite guive amo yvytyrysýi Andes-pe ojejuhúva ko tetã pehẽngue kuarahyreikeguápe amoite ka'aguy guasu peve ysyry Orinóko rembe'y jerére, oñemyasãimba ñu guasu Llanos rehe ha para Karíve rembe'ýre. Ko yvy apekue ko'ãga ñambohéra Venesuéla ha'e va'ekue peteĩ kolóña Epáña retã 1522 guive, oiko upépe heta Amérika ypykue, umíva ha Europagua oñokarãi py'ỹi. Ary 1811, ko yvy pehẽngue oime umi oñemosãso ramóva apytépe ha oiko chugui Venesuéla Tavakuairetã Peteĩha, ojehecha ramo jepe heta jey tesaparápe 1821 meve, upe aja oiko Venesuélagui peteĩ Kolómbia Guasu Joaty retãvore. Isãso tee peteĩ tetã hekosãsóicha 1830-pe. Saro'y XIX aja, Venesuéla tuicha ohasa asy umi omongu'e va'ekuére hetã oporojokuaiségui ha heta ára opyta caudillo poguýpe (tetãvore ruvichakuéra). Ary 1958 guive, ko tetã ñesãmbyhýpe ojehecha jekopytyjoja. Tetã viru remimono'õ ikangyite 1980 ha 1990 arykuéra apytépe ha upéicha oñemokangy avei tetã ñesãmbyhy, upe aja heta mba'e vai oiko upépe, umíva apytépe ojehecha táva Caracazo oikórõguare sarambi guasúpe 1989-pe, oñeha'ãrõguare mokõi jey "golpe de estado" oity hag̃ua tetã ruvicha ha oñembohovakérõguare mburuvicha Carlos Andrés Pérez oipuru vaígui tetã viru remimono'õ ary 1993-pe. Upéicha hetaite Venesuéla retãygua ndoroviavéima umi aty ojokuaikuaávare ha oiporavo hikuái hetã ruvicha ary 1998-pe karai milíko Hugo Chávez, ha'e katu oipytyvõ akue umi golpe de estado rehe, kóicha oñepyrũ akue Bolívar ñepu'ã, ojeheroháicha hetã sãmbyhy ñeimo'ã. Chávez oñepyrũ oisãmbyhy hetã ojapóvo léi guasu pyahu ha omoambue hetã réra, Tavakuairetã Bolívar pegua Venesuéla. Amo ary 2010 aja, Venesuélape oĩ umi itakyra rupa tuichavéva ha oĩ umi tetã oñemuvéva itakyra apytépe. Upe mboyve, Venesuéla oñemúnte koga'a tetã ambuévape, hákatu pya'eite oñemoambue ha oñepyrũ oñemu itakyra añónte. Tetã viru remimono'õ tuichaite oñemokangy ha ohepyme'ẽ va'erã hetaite pirapire tetã ambuévape amo 1980 arykuéra aja, itakyra repy ho'aitégui. Upe rire Venesuéla retãyguakuéra imboriahu mboriahuve ha hetã viru remimono'õ ikangypa. Hugo Chávez omomombyry hetã umi tetã mbaretetégui ha oheka oñemu itakyra tetã ambuévape, oñepyrũ avei ipojeraite ha omboja'opa hetã viru remimono'õ oipytyvõségui umi mboriahúpe, hákatu okakuaaite pe ohepyme'ẽ va'erãva tetã ambuévape. Marandumi Mandu'apy Joajuha Katalão (poytugañe’ẽme, Catalão) ha’e peteĩ tavaguasu ha tavanda Goia retãvore rehegua, Pindorámape. Pindoráma táva San Lorenzo oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 227.876 ava (2002 ary). Paraguái tava Luque oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 176.434 ava (2002 ary). Paraguái tava Kapi'atã oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 154.469 ava (2002 ary). Táva Kapi’atã oĩ Tetãpehẽ Central-pe. Kapi’atã oñemboja’o peteĩ tavaitépe orekóva 11 jeikoha (San Roque, San Francisco, San Francisco, Virgen del Rosario, Aurora, Balneario, La Candelaria, Las Mercedes, Roberto L. Petit, Santo Domingo, San Blás ha San Miguel) ha 15 tavapehẽ (Naranjaty, Ka’aguy Kupe, Costa Salinares, San Juan Bautista, Jataity, Posta Yvykua, Posta Yvyraro, Rojas Cañada, Aldana Cañada, Laurelty, Toledo Cañada, Aldana Cañada, Urugua’y, Ykua Kora – Cerrito ha Loma Barrero). Ko távape oiko 250 000 tekove. Kapi’atã yvy ojepyso 83 km². Kapi’atã rembe’ýpe oĩ pokõi táva: Luque, Aregua, Itaugua, J. Augusto Saldívar, Ypane, Ñemby ha San Lorenzo. Tavao Kapi'atã Tavao oñemohenda Jeikoha San Roque-pe, tape Mcal. Estigarribia ha Mcal. López ári, Km 20. Kapi’atãgui oiko táva ára 20 jasypa ary 1872-pe oñemoheñoirõguare Tavao Aty Peteĩha. Ipahápe, ary 1968-pe ojehechakuaa ichupe tavaóramo ha upe guive oguereko táva motenondehára. Los Intendentes Municipales fueron. Táva Motenondehára niko ko’ãva: Luís Alberto Rachit Fiandro (1968 – 1971) Facundo Barreiro (1971 – 1989) Timoteo González Galván (1989 – 1991) Benita Jara Cañiza (1991 – 1996) Bernardo Ramón Sosa Viveros (1996 – 2001) Derlis Ariel Alejandro Osorio Nunes (2001 – 2006) César Rivas (2006 – 2010) Pedro Antonio Galeano Aquino (2010 – 2015) Kapi'atã he'iséva Ñe’ẽ Kapiata ou mokõi ñe’ẽgui: “kapi'i” ha “atã”. Ja’eporãtarõ, ñambohyapuva’erã “Kapi’i’atã”; ha’éva peteĩ ka’avo hetava’ekue ko táva oĩhame ha ijere rupi avei ha ichugui ojejapo avei typycha ha’éva Kapi’atãygua rembiapo teete. Tembiasakue Táva Kapi’atã niko omoheñoiva’ekue Sãmbyhyhára Martín Ledesma de Balderrama ary 1640-pe, ára 2 jasykõime, Tupãsy La Candelaria árape; upéicharõ jepe, Mbo’ehára Esteban Antonio Romero, tembiasakuaahára kapi’atãygua, he’i ko táva omoheñoihague Pedro Lugo de Navarro, kóva ha’égui upérõ sãmbyhyhára ha ndaje upe arýpe Martín Ledesma de Balderrama oĩhaguére España-pe. Taha’eha’eháicha, Kapi’atã niko oĩ umi ñane retã táva itujavéva apytépe. Joaju Ohai: David Galeano Olivera Paraguái tava Lambare oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 124.000 ava (2002 ary). Ymave ndaje hérava’ekue Yvyty Avamba’e, he’iséva “tavaygua mba’éva”, Yvyty Verami, ha’éva tenda ijatyhápe Jaryikuéra oñomongeta hag̃ua Tupã ndive. Tenda marangatu Guaranikuéra ojapohápe apytu’ũ rehegua rembiapokuéra. Péicha omombe’u Castulo Garcete, ha’éva Mbya Apytere Kanindeyuygua myakãhára. Guaranikuéra apytépe mburuvicha omotenonde aty, umíva apytépe oĩ Cacique Lambaré, Mburuvicha Lambare, ha’e oiko myakãháramo oúrõguare españa-ygua, tenda ko’ág̃a ojeikuaáva Lambare-ramo. Guaranikuéra omba’ejuka ha oipirakutu ha oguereko kuaa apytépe pohã ñana purukuaa ñepohãnorã.\ Yvyty Lambare ha’e tenda Guaranikuéra mba’e, omyakãva Cacique Lambare, upépe ha’ekuéra oipysyrõ heko imba’eteéva. Upévare Yvyty Lambare ha’e techaukaha mba’etee rehegua upérõguarémavoi. Táva Lambare omopyendakuri Carlos Morphi, ary 1766-me, oñemoĩ héra chupe oñemomba’egusúvo Cacique Avambarépe, ojejukáva oúrõguare Juan de Ayolas ary 1536-me. Guaranikuéra ha español-kuéra ojokupytýrõ oñepyrũ ojepuru yvy ñemitỹrã, péicha heñói heta granja oguerúva imba’erepy oñemu hag̃ua Paraguaýpe upérõ ojeheróva Madre de Ciudades. Félix de Azara omombe’uháicha Paraguay isãsóramoguare, tupão Lambare oĩkuri Paraguay mba’éramo, péicha he’i kuatiápe ary 1769, 1° jasypápe. Oĩ Catedral Asunción Vice Parroquia-ramo, ary 1783 guive. Mombe’uhai ojejuhúva omoañete jesuita-kuéra omopu’ã hague capilla Cacique Lambare róga ypýpe, upépe oñemopu’ã ha oñemongarai Táva Lambare tupão, oiko chugui parroquia Paraguaygua. Jasyapy 1946 guive oñepyrũ tupão pyahu ñemopu’ã. Ary 1844-pe, Decreto rupive, táva Lambaré opyta táva Paraguay ryepýpe. Ary 1916-me, Ley rupive, ojehai ñepyrũ táva Lambaré rembe’y, ojesareko upevarã mba’eichaitépa oĩ tembiasa ha yvy’apera’angahaípe. Lambarégui oiko távaramo 5 jasypo 1962-me, Ley Nº 791 rupive, Municipalidad de Segunda Categoría, ha decreto Poder Ejecutivo Nº 12.766, ary1965-pe, oiko chugui Municipalidad de Primera Categoría. Lambaré oñemopyenda undécimo departamento Central, oĩva Paraguay ykére, ha’éva ñane retã tavatee. Ojepyso 27 km² ha yvyturo’ysã gotyo oĩ Ysyry Paraguay, omboja’óva tetã Argentina-gui, kuarahy reike gotyo táva Paraguay ndive, ha kuarahy resẽ gotyo táva Villa Elisa ndive. Ary 1967, decreto rupive táva pysokue iñambue ituichakuépe; Lambare ary 1992-me, oguereko 135000 tekove, ha ary 2002-me, Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos rupive ojeikuaa ko táva oguereko haimete 300.000 tekove. Táva yvyrembe’y ko’ág̃agua Yvytu’aku gotyo: tapekuéra Sajonia, Amancio González, Ecuador, Mencia de Sanabria, Avda. Defensores del Chaco peve. Yvytu ro’ysã gotyo: Ysysry Paraguay. Kuarahyresẽ gotyo: Avda. Defensores del Chaco. Kuarahyreike gotyo: Tape Padre Elizeche, Sajonia guive tape 1.452 peve, mokõi cuadras General Santos rupi, tape Tte. Delicio Insfrán ha ko’águi mokõi cuadras Avenida Cacique Lambaré, Capitán Figari, Choferes del Chaco, Juan de Lara, Avenida Hermenegildo Rosa (tape 1.561), Cañada paseo del Yacht peve, lote catastral 13-0416, ko’águi Ysyry Paraguay peve. Paraguái tava Ypane oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 21.000 ava (2002 ary). Opyta 27 km Paraguaýgui. Tape hérava Acceso Sur ombojuaju tavaguasu Paraguay ko tendáre. Ojehero chupe "Ciudad Jardín". Heñói ára 23 jasyapy ary 1538 jave gobernador español Domínguez Martínez de Irala rupi. Oguereko actividades comerciales ha industria. Toponimia Héra ñepyrü ha’e "Pitum", España ñe’ëme he’iséva: "agua medicinal". Ko’äga héra "Ypané", oïháme mbobapy ysyry Ypané , Potrerito ha Ytororó, äva ho’a ysyryguasu río Paraguay-pe. "Y" he’ise agua, "pa"y ohóva ho’a ysyryguasúpe; "ne", ha’e umi karugua ha ysyry ryakuä ikä jave ndokyveipuku rire. Tembiasakue Oñepyrüramo guare ojeiko tendáre ha’eva’ekue oñemba’apo hague kokuépe año. Ohasávo heta ary tendaguakuéra oñepyrüma avei omba’po ambue mba’épe: mymbajuka, pirakutu ha upéi arroz ñeñotýme. Ha’eva’ekue peteï reducción franciscana oñepyrüva ary 1538 jave. Heñói ára 23 jasyapy pe ary 1538 gobernador Domingo Martínez de Irala rupi. Oguerekojey ambue ára heñoihague (segunda fundación) ára 6 jasypo ary 1862 jave, umi franciscano oikejeyramo guare Paraguáipe. Ary 1911 jave tenda Ypanegua ojeguerova yvy Villa Real mba’égui pe tenda ko’äga oïháme. Pe poivi sa’y táva pegua ha’e hovyü (verde), he’iséva esperanza; sa’yju, ohechaukáva kuarahy resë ha avei ko’ë pyahu. Ko’a sa’y ojeiporavo ikatuhaguaicha oiko Ypanégui táva histórica ha avei ciudad "Jardín". Peteï mba’e ojehecharamové pe tenda pegua ha’e pe monumento "Al Santo del amor", "San Valentín", oïva yvyrakuápe pe plasa San Pedro Apóstol-pe. Ko monumento ha’e korasö mbyte oikóva pe tendápe, ha omombe’úva tendagua he’i ohóva guive ha’eño térä imborayhujára ndive ojeruréve imba’epota santope, ojerepaitévo pe korasö rehe, katuete oiko pe mba’e ojerureva’ekue San Valentín-pe. Demografía Ypanéme oiko 34.943 ava, ävagui 17.696 ha’e kuimba’e ha 17.247 kuña, jaikuaa Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos rupive. Oï 34% avakuéra távape ha 57% okaraháre, oguereko tasa de crecimiento ary jave 3.61%. Barrios Lomas Verdes 6 de Junio Ytororö Colonia Thompson Potrerito Costa Alegre Pentecostal 29 de Agosto Clima Ararova Ypanémegua ha’e tropical ha subtropical, oguereko yvytu tropical ha polar, ary pukukue iñambuéva. Arapytu hakuve jave arahakúpe oguahë 39 ºC, ikatuvoi ojupive. Arapytu michïvéva ha’e araro’y jave, 1ºC; ha mbyte pegua arýpe 22ºC . Okykue ary pukukue ohupity 1.433 mm. Jasykuéra okyveha ha’e jasyteï guive jasyrundy peve, sa’iveha oky katu jasykuéra jasypoteï guieve jasypoapy peve. Economía Oguereko actividades comerciales ha industria, avei kokuépe ñemba’apo, oñeñoty hetavéva ha’e arroz. Ko távape ojeikuaa avei ñemba’apo mandyju rehegua (tejidos de algodon), kyha, bolsos, colchas ha ambue. Oï avei omba’apóva ñandutí apópe. Oguereko avei producción agropecuaria oïháme ñemity ka’avo hi’upyrä (hortícolas) ha yva opaichagua. Turismo Táva Ypané oguereko heta mba’e techapyrã, ãva ha’e pe tupão yma guare San Pedro Apóstol, ompu’ãva’ekue ypykuéra reducción pegua pa’ikuéra franciscano poguýpe oikóramo guare colonización América-pe. Pe tupão opyta táva mbytépe. Pe altar mayor ha’e patrimonio nacional ha universal avei. Ambue henda ipiorãra ha ojehejaramóva ha’e pe monumento ojuayhúvare oñangarekóva “San Valentín”, oïva pe plasa San Pedro Apóstol mbytépe. Ñorairö guasúrö guare (Guerra de la Triple Alianza), tetänguéra Brasil, Argentina ha Uruguay oúrö Paraguáipe), oiko ápe ára 6 jasypaköi ary 1868 jave batalla de Ytororó, ko’äga ha’éva Ypané yvy. Pépe oï peteï monumento oñemopu’äva umi héroes rérape. Avei oiko haguépe batalla de Avay (ypykue y) oï Mariscal Paraguagua Francisco Solano López ra’anga. Pe plasa San Pedro Apóstol-pe rejuhúta peteï obra de arte iporämbajepéva, ha’éva "Centro de Atracción Turístico Municipal". Ko’ápe oï tembiasakue ha he’iséva Ypané rehegua, ikatuhápe rehecha umi mbohapyve ysyry ho’a peve ysyry guasu Paraguáipe. Ypané oguereko pe laguna Yverá hérava, namombyrýi oïva Nueva Italia-gui. Ko laguna oguereko karugua guasu (humedales) iporämbajepéva. Ko distrito ndoguerekói gueteri infraestructura, aeropuertos, hoteles, restaurantes, centros de compras, upévare nadikatúi hetaiterei tapicha oho tenda poräitépe. ¿Cómo llegar? Ypané ha’e táva Paraguái retäme tetävore Centralmegua, 27 km Paraguaýgui. Tapekuéra ikatuha reho ha’e 1 ha 2 rupi. Hérava Acceso Sur ombojuaju tavaguasu Paraguay ko tendáre, oĩháme opaichagua mba’yruguata ikatúva nemohuahẽ. Arte y Cultura Santo patrono Ypanemegua ha’e San Pedro Apóstol, oñemomoräva ára 29 jasypoteï ary ha ary jave. Pe altar mayor oï Iglesia San Pedro Apóstol-pe ha’éva patrimonio nacional ha avei universal. Personajes Ilustres Reinaldo Decoud Larrosa, médico, folklorista ha lingüista. Estanislao Obregón Centurión, Músico, folklorista y Canta Autor. Referencia Reportaje al País. Tomo 1. Edición 2001. Asunción Paraguay. Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L. La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza. Asunción. 2007. Enlaces externos Sitio sobre la ciudad Coord. geográficas e imágenes satelitales Paraguái tava Yby Yaú oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Concepciónme. Ko távape oiko 19.764 ava (2002 ary). Paraguái tava Ñemby ha’e peteĩ táva opytáva tetãvore Central tetã Paraguáipe, Paraguay guasu rehegua, oikéva ipype táva Paraguay ha umi tavakuéra ijereregua. Iñepyrũrã ko táva oñembohera va’ekué "San Lorenzo de la frontera" . Oñefunda kuri upe 2 jasypoapo ary 1899-pe, ára oñeñohendaramo guare upe peteĩha junta económica administrativa. Ko’ágã ramo guarã Ñembype oikovéma 86.614 tapichakuéra. Geografía Ko táva opyta peteĩ tenda ijyvatemíva tetãvore Central-pe. Upe ijyvateveha katu opyta upe yvyty hérava kóicha avei oguerekóva 176 m ijyvatekue, jajuhu ko’ápe mbohapy yvyty’i iñambuéva ojuehegui ohasáva imbytepekuéra ysyry hérava avei Ñemby ha ysyry’ikuéra osẽva ichugui. Ko táva korapy oguereko 40 km². Ndopytái y rembe’ýpe, upéicha ramo jepe oguereko tape porã oguahẽva umi puerto-kuéra opytáva táva San Antonio-pe. Norte gotyo opyta táva San Lorenzo, Este gotyo táva Capiatá, Sur goytyo táva San Antonio ha Oste gotyo táva Villa Elisa. Clima Ko táva rupi ára ndahakuetéi ha ndaho’ysãtéi, oky porã porã uvei. Hakuvé Arahakúpe ha ohupyty 39 °C; Araro’ysãme oguejy 1º C peve. Peteĩ ary jave katu 22 °C rupi arapytu. Ama katu ho’ave jasyrundy ha jasypoapy ramo. Demografía Ko távape oikove 86.614 tapicha ha 2165,36 hab./km-pe. Ko tenda tavapáma, okaha ndaiporivéima. Tapichakuéra oikovéva ipype omba’apopa Paraguay rupi. Tava vorekuéra Ñemby oguereko 11 tavavore, jajuhuárupi heta yvyraty rovyũ. Ojapo pa ary rupi ko táva rupi heta óga ndahepyetéiva oñemopu’ã tetã ambueguakuéra ñepytyvõme, paraguaikuéra oikotevẽva hogarãkuéra upéicha ojerure rupi. Hembiasakue Umi tenda omombe’úva ko táva rembiasakue hechapyrã jajuhúta upe tupao guasu San Lorenzo-pe omopu’ã va’ekue umi tapichakuéra España-gua ou va’ekue upe ary 1718 ramo Ñemby ha’éramo guare tava’imínte oikovehápe 2.187 tapicha. Ñembýpe avei jajuhúta upe colegio nacional Pablo Patricio Bogarín ha avei Escuela Carlos Antonio López, ko’ãva opyta ko táva mbytetépe. Peteĩha intendente va’ekué karai Pedro Regalado Bogarín. Tavaguakuéra omohenda va’ekue katu ha’e karai Enrique Hugo Delvalle García ojupi va’ekue upe 17 jasypakõi ary 1991 ramo. Símbolos del distrito Poyvi ko tavavore’i rehegua tuichakue Tetã Paraguái poyvicha avei. Ysa’y mokõi: pytãhũ ha morotĩ. Upe pytãhũ ohechauka upe Santo Patrono “San Lorenzo” aho; morotĩ katu omombe’u ñorarõ’ỹ ha tekove potĩ. Ko’ã mokõve sa’y peteĩchante tuichakue. Upe Escudo Distrital katu oñemohenda upe bandera mytépe umi sa’ykuéra pytãhũ ha morotĩ ári ha oguereko 6 mbyja he’iséva umi poteĩ tava’ikukéra Salinas, Mbocayaty, Pa’i Ñu, Rincón, Cañadita ha Caaguazú. Ipype avei jahecha upe yvyty, yno’õ, yvy ha avei mbokaja máta, ipahápe parrilla omombe’úva mba’éichapa ojehapy raka’e San Lorenzo. Yvyvy ohechauka upe oñehundipotámava ohóvo Yvyty Cerro Ñemby. Mbokaja máta katu ha’e upe hetaite va’ekue Ñembýpe iñepyrũrã. Pe Bandera Distrital oñemboveve opaite Institución Pública ko tetãvore’i Ñemby rupi. Economía Ymave tembiapo Ñembýpe ha’e ñepytyvõkuéra rehegua ha avei sector industrial. Kokue rehegua ndaiporiguasúi, tavapáma haguére ko tendárupi. Ñemby oje’e ha’eha táva ojekeha, tapichakuéra ko’árupigua omba’apoha haguére Paraguay rupi ha okehaguãnte ou. Mba’yruguatakuéra Ko táva rupi heta mba’yruguatakuéra osẽ ha oike ohasáva tavakuéra ijereregua ha avei Paraguaýpe; hyepyetépe avei jajuhu mba’yruguatakuéra, avei jajuhu ogaguasu mba’yruguatakuéra opytaha. Ko táva oñemboja’o mokõi hendápe upe Autopista Sur rupi, ombojoajúva táva Paraguay táva Ita ndive, oguereko heta tape iporãva ha avei río Paraguái ári barkokuéra oñembojaha táva San Antonio-pe. Turismo Heta tapichakuéra ou ko távape, ãva apytéte oĩ kuñataĩ ha karia’ykuéra oúva ñemuhápe ha avei vy’arã hetáva ko’árupi. Ko yvyty hérava Ñemby avei ha’e heta tapicha ouha omaña mombyry haguã. Ogakujéra jerokyha heta rupi ko’árupi pyhare ojevy’a haguã. Mba’eichapa ñaguahẽ Hetaiterei mba’yruguatakuéra oho ha oúva táva Paraguay guive Ñemby peve. Pyhare pyte jepe ikatu jajuhu ko’ã mba’yruguatakuéra. Ñaguahẽ ko tape Ruta Acceso Sur rupive. Ndahetaitéiramo mba’yrukuéra ikatu ñaguahẽ peteĩ aravo vorépe mba’yruguatápe. Gobierno ha política Ko távape tendotakuéra ha’e karai intendente, peteĩ Junta Municipal oguerekóva 15 tapicha oñemoĩva 5 ary javeve. Avei oñemondo mokõi Concejales Departamentales aty Gobernación-pe ko táva rerape oñe’ẽ haguã. Ko’agãgua intendente ha’e karai Blas Lanzoni ha’éva Partido Liberal Radical Auténtico (PLRA) gua. Enlaces externos Pagina Oficial de la Ciudad de Ñemby Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Ka'i () mymba ka’aguypegua, isararaki, huguái vuku, okambu, hetyma irundy. Hova ojogua avápe. Ka’i osãingo hyguáigui. Oĩ ka'i guasu, ka'i mirikiina. Mymba akã hũ, rete raguepa, resa guasu. ruguái vuku apovõ, nambi apu’a guasu, isaraki, oiko ka’aguýre opo opo yvyra rakãre. Oñamindu’u yváre ha avati rehe. Okambúva Mbopi mymba Amérikagua, Asiagua, Europagua, Autaraliagua ha Afrikagua. Hi'upy: tuguy, mberu. Okambúva Asia ha'e upe yvyrusu tuichavéva ha oguerekovéva tapicha kuéra ipype opaite Yvóra pegua, tuichakue yvýre ha'e 44 sua km², oguereko hendápe 8,70 % opaite Yvy apekuégui, Asia ipype oikove 4 140 000 000 tapicha kuéra, oguereko ipype 61% opaita yvypóragui. Opyta yvate kuarahyresẽ Yvy pehẽnguére, upe paraguasu Ártiko, yvate gotyo ojejuhúva, upe paraguasu Índiko, ñemby gotyo ojejuhúva. Ijerére ojejuhu, kuarahyreike gotyo, umi yvyty Urales, ha kuarahyresẽ gotyo, upe paraguasu Py'aguapy. Oñemohendávo hekopete umi yvyrusu, Ásia ha Európa imohechaukapy napeteĩri hekoteére ha hembiasakuére. Yvýre jehechakuaa, ojekuaa umíva mokõi yvyrusu ha'e hína peteĩnte, hérava Eurásia. Áfrika iñembojoajupy Eurásia ndive avei, upe ypo'i Suez rupive, upévare ikatu ojekuaa umíva mbohapy yvyrusu Európa, Ásia ha Áfrika ipeteĩva, yvyrusu guasu, hérava Eurafrásia. Umi mba'e omboja'óva Ásia ha Európa ha'e umi yvyty Urales, pe ysyry Ural, pe para Káspio, pe yvytyrysýi Káukaso, pe para Hũ ha umi ypo'i Bósforo ha Dardanelos. Asia ñe'ẽnguéra Ásiape oñeñe'ẽ amo 2000 ñe'ẽ rupi, oñemohendáva heta ñe'ẽmbo'e atýpe, oĩ ojejuhúva Asiagua yvyrusúpente ambue ombojoaju aja upe yvyguasu oĩva arapýpe ndive. Oñemohenda rire ñe'ẽnguéra ikatúva atýpe, oĩ heta ambue ikatu'ỹva ojejuhu ijoguaha, techapyrãrõ hapõñe'ẽ, koreañe'ẽ, aínu térã guíliai ñe'ẽ. Papapy ñe'ẽ ha oñe'ẽvare, Asiagua yvyrusu heko joavyvéva. Jajuhu ñe'ẽ oñe'ẽva pahaguére, oĩmimíva Sivériape, ha ñe'ẽ oñeñe'ẽvéva arapýpere chinañe'ẽ térã hindi. Jajesapysova'erã po ñe'ẽ oñeñe'ẽvéva arapýpere, mbohapy – chíno, hindi ha vengali ñe'ẽ – Asiagua. Tetãnguéra ha ambuéva Iñemohendáva ONU rembiapo yvy ñemohendáre. Mandu'apy Joaju Karãu (, ) guyra y ha karugua rembe’ýpe oikóva. Yva Joaju Guyra Kanindeju ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva yvate ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Salto del Guairá. Ko tetãvorepe oiko 140.551 ava (2002 ary). tetãvore Paraguái Alto Paraguái ha'e hína Paraguái retã vore oiméva yvateiterei gotyo, Chákope. Omohembe'y Vorívia ndive yvate gotyo, Presidente Hayes ha Concepción ndive ñemby gotyo, Boquerón ndive kuarahy reike gotyo ha Pindoráma ndive kuarahy resẽ gotyo. Alto Paraguái ha'e hína tetã vore iguasuvéva mokõiha Paraguáipe peteĩ yvy ape orekóva 82 349 km² ndive, ndaipóri heta ava oikóva ko'ápe jepe, oĩnunga 18 231 yvypóra, ha upévare ha'e Paraguái retã vore oĩhápe yvypóra michĩve. Itavusu ha'e hína Fuerte Olimpo. Marandeko 7 jasypakõi 1973-guime, apoukapy 426 ombovo Paraguái 17 tetã vorépe, 14 tenda kuarahy resẽ gotyoguápe ha 3 Chákope. Kóicha, pe apoukapy ndive ojejapo Alto Paraguái tetã vore. Ava En construcción. tetãvore Paraguái Alto Paraná ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva arasẽ ha kuarahy resẽ gotyo. Itavusu ha'ehína Ciudad del Este. Ko tetãvorepe oiko 563.042 ava (2002 ary). Tavaguasukuéra Ciudad del Este Takuru Puku/Hernandarias Minga Guasu/Minga Guazú Presidente Franco Santa Rita Yguasu/Yguazú Kaarendy/Doctor Juan León Mallorquín Cheíro Kue/Juan Emilio O'Leary Itakyry Ñakunday/Ñacunday Tavapy Mbarakaju/Mbaracayú Minga Porã/Minga Porá Santa Fe del Paraná San Cristóbal Domingo Martínez de Irala Iruña Narãndy (Naranjal) Santa Rosa del Monday San Alberto Los Cedrales tetãvore Paraguái Amambay ha’e peteĩ tetãvore Paraguái-pe. Tavapy ha’e Pedro Juan Caballero. Ko tetãvore réra ha'e peteĩ tero oñemboja'óva mbohapy hendape, peteîhápe Ama(y ho'ava yvategui oky jave), mokoîhápe Mba(peteî mba'e opáva) ha Y(hei'se ry, rykue, rykuere, [oñemombyky]), he'ise upéicharõ ama opa ha osyry.(http://www.abc.com.py/edicion-impresa/suplementos/escolar/amambay-decimo-tercer-departamento-de-la-republica-del-paraguay-984691.html) Españagua ñe'eme oñe'eva he'i amambái. Oî avéi peteî ka'avo herava amambái oĩva ka’aguýre he’õva rupi heta oĩva ko tendáre. Oñemomba’eguasúva Kordillera Ka'aguasugua ojekuaáva “Cordillera de Amambay” ramo. Distrito Ko tetãvore oñepehe’ã po táva-pe: Bella Vista. Capitán Bado. Pedro Juan Caballero. Zanja pytã. (He'ise yvyvo pytã, españagua ne'ẽme oje'e "sán ha") Karapa'ĩ. Hembiasa Heta ary, ko’ã yvy rupi oiko indígena, oñandúva bandeirante-kuèra jeike ohekáva te’ỹi guaraníeme, ko’ãva ikatu oñemo’ã ha okañy chuguikuéra ka’aguy ñúre, avave ndikatúiva oike ipype. Opávo Guerra de la Triple Alianza, ko’ã yvy kakuaa ojeipysóva ohasa umi empresario pytaguáva oñemomba’e yvýre, ha omba’apo maderera yerbatera, ramo. Ary 1893 jave omopyenda Pedro Juan Caballero ha 1902 arýpe Bella Vista. Omoheñói 1945 jave X távaguasu oñehenóiva Amambái, upéi, oñemohenda táva rembe'y, ha ojedeklara XIII departamento ramo tetã Paraguáipe, ko'ã límite ha superficie, orekóva ko'ágã. Población ko táva reheguáva, omopyenda colonización agrícola ha asentamiento colonias agropecuarias. Pedro Juan Caballero, távaguasu Amambáipe, ojekuaa gueteri Punta Porã-me, oiporuetéva umi karretero ogueraháva ka'a Matto Grosso guive, Concepción puerto peve. Hembe'ýre oime Távaguasu Amambái oime yvy yvate Paraguái Región Oriental-pe, oime geográfica-mente: umi paralelo 55º 28´ ha 57º 00´ ipukukue kuarahy reikévo ha umi meridiano 22º 05´ ha 23º 05´ latitud yvy gotyo. Hembe'ýre oime. Yvy yvate gotyo: Brasil, oikytĩva ysyryguasu Apa ha yvytyrusu Amambaygua. Yvy yvy gotyo: tetãvore Kanindeju . Yvy kuarahy resẽvo: Brasil, oikytĩva yvytyrusu Amambaygua. Yvy kuarahy reikévo: umi tatãvore Concepción ha San Pedro. Árapytu reko. Temperatura media 21ºC, ojupíva arahaku jave 35ºC ha mínima araro'y jave -1ºC. Umi ára okyetereíha ha'e jasyteĩ ha jasyrundy. Yvytymbo'e ha Yvy. Ko'ã tendáre ojeguerekóve yvy yvate ha yvy gotyo, areniscas eólicas. Kóva ha'e peteĩ franja ojapóva derrame basáltico kuarahy resẽ gotyo, itaty guasu heta oĩva. Ko távaguasu Amambái yvatékue opu'ã ha ojupi paraguái yvý okaháre, ohupytýva 300 ha 400 m rupi, Cerro Punta Porã oguahẽ 700 m. Kordillera Amambái ha upe límite natural ojoajúva Brasil ndive, pévagui osẽ Serranía Cerro Corá, Takurupytã, Guasu, Alambique, Tuna ha Tangaró. Cerro oiméva mombyry ha'eñómi: Tranquerita, Takuara, Verón Kue, kuatia. Ysyrymbo'e. Ysyry Apa ojoajúha, yvate gotyo, oime Arroyo Estrella oiméva joajuhápe Brasil ndive. Ysyry Aquidabán ha umi afluente osẽ ysyry guasu Tapirakuái, ysyry Aquidabán-mi, ysyry Kavaju, ha ysyry Guasu. Kuarahy reike gotyo ojeréva ko departamento rehe ha'e ysyry Ypané, ha umi afluente Tujutĩ, Aguaray Veve, Puente de la Tabla Puendy ha Ypanémi. Tekoha ha Ka'aguy. Ko táva guasu oike Ecoregion Amambáipe. Yvyramáta jeity ho’a tukumbóicha ko’ã tendáre péva ka’aguy porãitereígui ha umi yvyra poguasu ojeity ha ojehepyme’ẽ, péicha yvyra rehe oñemba’apo ha ojehepyme’ẽ. Ko’ã yvyramáta ipokãva ohóvo ha’e palmito, karanda’y, arary, amambái, kumare, yvyra paje, ka’i kygua. Péicha avei umi mymba mimi ipokãva ohóvo ha’e, gua’a sa’yju, jakareita, guasutĩ. Umi área oñeñangarekóva ha’e: Ka’aguy Estrella, 30.000 hectárea Ka’aguy Pira'y, 22.500 hectárea Cerro Guasu, 15.000 hectárea Cerro Sarambí, 15.000 hectárea Parque Nacional Cerro Corá, omopyendñava Decreto N° 20.698 ára 11 jasykõime 1976, ojedeklara superficie 12.038 ha. Ko'ápe oiméva distrito Pedro Juan Caballero. Ko territorio ohechauka ecosistema “Oñembotýva”, mymba ha ka’avo opaichaguáva. Tetãrechaukarã Amambái ha’e peteĩ departamento ojehovasáva iporãitereígui tekoha. Péicha Kordillera Amambáigua omokoni yvyty ombojeguáva Cerro Corá, Takuru Pytã, Guasu ha Alambíke. Umi yvyty oñemomba’eguasuvéva ha’e: Cerro Corá, mbytetépe oiméva Parque Nacional, Akua, Lorito, Guasu, Muralla, Sarambi. Tenda Cerro Corápe, omano Mcal. Francisco Solano López upe ysyry Aquidabán Nigui rembe’ýre, tembiasa ymaite guare; Panadero ha Zanja Hũ, ko'ápe mburuvicha López omopyenda imbaretékue péva ejército aliado campamento provisorio. Péicha avei Cerro Corá, Parque Nacional orekóva monumento Mcal. López ha Cerro Guasúpe, Yasuka Vera, orekóva itakua ha umi kanguekue ohechaukáva oĩ hague yvypóra 2.500 a 3.800 ary rupi. Tape Tuja, ohasáva ejército paraguayo mbovymi campaña 1869–1870. Péicha ko’ã tendáre, colonia indígena oúva ógayguava Tupi Guarani, Pa'i Tavyterã ha Ava Guarani. Peteĩ yvyty ojegueroviáva ha’ehague tenda sagrado etnia Ava Guarani omomba’eguasúva, ogueroviáva hikuái ha’éha uvuy ñe’ãite, omoheñóiva mundo ha heñóiha kuimba’e ha kuña ypykue. Pedro Juan Caballero, oreko umi tenda ojejahúha ysyry Aquidabán ári, la Negra, techapyrã ojeguereko, ha’e peteĩ tenda iporãitereíva ha ndaijojaháiva. Avei távaguasúpe, umi centro comercial oipe'áva hokẽ mbohupárõ umi turista omba’ejogua haguã. Umi tenda ojejahu ha ojepytu'u haguã Bella Vista gotyo ojeho meméva arahakúpe. 300px|thumb|left|Tumba del Mcal. López Economía Ko yvy comercio fronterizo, oiméva ha ojoajúva tetã oĩva ijykére ha'éva Brasil. Economía, oreko poteĩha tenda ko távaguasu ganado vacuno-pe, ha omba’apo 2% mandyju producción nacional. Ko’ã mba’erepy agrícola upe tendáre ha’e: aho, mandyju, arro, arveha, pakova, jety, kafe, takuare'ẽ, sevói, girasol, havilla, limõ, lokote, avati, mandarína, mandi'o, manduvi, menta, naranja hai, he'ẽva, papa, piña, greifo, kumanda, soha, sorgo, petỹ, mba'ysyvo, tomate, avati mirĩ, parral, ka'a ha sanaoria. Mymba, oiméva ganado vacuno ñemoña, so’o ha kamby, ganado porcino, ovino, caprino, equino, mymba ovevéva, ryguasu, guinea, ype, pavo ha ganso. Industria, omomba’apo ko’ã rubro ha’éva: hi’upyrã, kamby, chacinado, molino oñemontenondéva ka’a ha aserradero rupi. Colonia Itapopo, peteĩ fábrica cerámica-pe ome’ẽva mercado guasúpe. Jasypa oguahẽ katuete, Expo Amambái, feria ganadería, industria, comercio ha servicio-kuéra; oikóva Exposición ha Feria reheguáva “Marcos Paredes Ramírez”. Marandu ha Tekotevẽmbýva Umi vía de comunicación terrestre oñemomba’eguasúva, Ruta V “Gral. Bernardino Caballero”, ombojoajúva Concepción, ha oempalmáva Ruta III “Gral. Elizardo Aquino”, ombojoajúva Asunción guive Cnel. Oviedo peve, peteĩ ramal Bella Vista-pe. Ruta XI “Juana de Lara”, oguahẽva Capitán Bado-pe. Departamento orekóva ruta pavimentada, terraplenada ha ripio. Tape internacional ombojoajúva Pedro Juan Caballero – Capitán Bado tetã Brasil ndive, ojeporúva ñemuhárã. Ojeguereko peteĩ aeropuerto “Dr. Augusto R. Fuster”; kóva táva Pedro Juan Caballero-pe oikuave’ẽ servicio aéreo regular Asunción, guive. Oime avei peteĩ emisora Amambáipe ipúva:AM, La voz del Amambay, Radio Mcal. López; ha FM, Pantanal, Cerro Corá, Frontera, Capitán Bado, Sin Frontera. Avei upe tendápe oĩ, canal de televisión ha central telefónica. Umi 23.921 óga mimi oikóva upe tendáre, 16.174 ha’éva zona urbana avei 7.747 táva okaháre. Oreko ko’ã servicio: Energía Eléctrica, 56,3% Agua Corriente, 21% Baño orekóva pozo ciego, 22,8% Yty oñembyatýva, 37,7% Tekombo'e Oreko 55 institución tekombo'e reheguáva ha ome'ẽva mbo'epy nivel inicial, 188 institución Educación Escolar Básica ha 28 institución Educación Media, reheguáva. Tesãi Táva Amambáipe ojeguereko 22 institución sanitaria, umíva ha'e tasyo, centro ha puesto de salud. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. tetãvore Paraguái Boquerón ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva aragua ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Filadelfia. Ko tetãvorépe oiko 45.617 ava. Kóva pe tetãvore tuichavéva tetã Paraguáipe, oguereko 91.669 km², hákatu 45.617 avakuérante oĩ. Región Occidental héravape oĩ, oguereko 2% térã Paraguái pegua ava, peicharamo jepe, umi colonias menonitas ojapo 65% rupi kamby ha so’o tetã megua, ãva tecnología rupive. Ary 1992 jave tetãvore Nueva Asunción oike tetãvore Boquerón ryepýpe, ha pe táva guasu ojeguerova Doctor Pedro P. Peña-gui Filadelfia-pe. Distritos Ko tetãvore oñemboja’o pokõi tendápe: Doctor Pedro P. Peña General Eugenio A. Garay Mariscal José Felix Estigarribia Filadelfia Neuland Loma Plata Colonia Fernheim Geografía Opyta noroeste Región Occidental-gui tetã Paraguái pegua, oĩ umi paralelos 20º 06º y 23º 50º Latitud Sur entre los meridianos 50º 20º y 62º 40’ de longitud Oeste. Límites Yvate gotyo: oĩ tetãvore Alto Paraguái ojeíva peteĩ mba’e hérava Hito IV Fortín Tte. G. Mendoza al Fortín Madrejón. Ojei tetãvore Alto Paraguái-gui pe tape oikóva umi vías del ferrocarril rupi, ombojuajúva "km 220" (Fortín Tte. Montanía) "km 160" peve. Ñemby gotyo: República Argentina ojeíva ysyry guasu Pilcomayo rupi, Misión San Lorenzo guive Hito I Esmeralda peve. Kuarahyresẽ gotyo: tetãvore Presidente Hayes ojeíva pe tape ombojuajúva Misión San Lorenzo ha umi Gral. Díaz, Ávalos Sánchez, Zenteno, Dr. Gaspar Rodríguez de Francia, Boquerón, Isla Po’i ha Casanillo; kóva guive peteĩ tape ikarẽ’ỹva km 160 peve vías del ferrocarril rupi. Oja avei tetãvore Alto Paraguái rehe, ojei chugui peteĩ tape ohóva Fortín Madrejón guive Fortín Carlos Antonio López peve ha upégui Fortín Tte. Montanía (km 220 de las vías del ferrocarril) peve. Kuarahyreike gotyo: oĩ República de Bolivia, ojeíva peteĩ hérava línea fronteriza rupi, pe Hito I Esmeralda guive, Hito IV Fortín Tte. Gabino Mendoza peve. Kóva ha’e tetãme tenda sa’ive he’õva, oguereko ysyry ndahetái hendápe ha ndahi’y guasúiva. Sa’i avei oky, oky guasu jave katu ijatypy’e y ha’e rupi tenda hérava semiárida. Okykue ary pukukue ha’e 350 mm yvate gotyo ha 850 mm Ñemby gotyo. Ka’aguykuéra ikarape ha ñuatĩ memete, oĩháme ñanandy ha heta tuna umíva, dunas arenosas ha lomadas, hetave oĩha ha’e noroeste gotyo tetãvore pegua. Ojeikuaa avei chupeumi yvyra oĩva upépe ha ikatúva opahína: ãva ha’e urunde’y, quebracho morotĩ ha pytãva, samu’ũ, hérava avei “palo borracho”, ha palo santo rupive. Clima Ko tendápe arapytu mbyte arý pegua ha’e 25 °C. Okykue mbyte ary pukukue ha’e 400 mm rupi. Ojehero avei Alto Chaco ýrõ Chaco seco ha pe arapytu akuveha oguahẽ arahaku jave. Demografía Boquerón ha’e ko’ága pe tetãvore ojupiveha ava rehegua (crecimiento poblacional) 12.4%. Ko tetãvorépe oĩ heta tapicha ypykue (indígenas), avei menonita, paraguayos-latinos, criollos, Brasil-gua ha omba’apóva estancia-pe pytaguakuéra. Censo Nacional he’i oĩha 45.617 ava oikóva ko tetãvorépe. Hetave ko’ã avakuérapa’ũme ypykue indígenas 43,7% rupi (19.945) yvypóra isarambíva ã etnias nivaclé, manjui, guarayos, angaité, ayoreos, guaraní-ñandéva, tapieté ha toba-maskoy. Koápe oĩ hetaiteve ypykuéra tetã megua. Población del XVI Departamento de la República del Paraguay Avakuéra ypykue oĩ tetãme 87.099 Avakuéra ypykue Chaco-pe: 42.939 Avakuéra tetãvore Boquerón-pe 45.617 Avakuéra ypykue Boquerón-pe 19.945 Avapu’ã (crecimiento) tetãvore Boquerón-pe 4,6 % Avapu’ã tavaháre Boquerón-pe 12,4 % Población de los centros urbanos Filadelfia oguereko 7.750 ava Loma Plata oguereko 6.500 ava Yalve Sanga oguereko 4.200 ava Mariscal Estigarribia oguereko 2.000 ava Neu-Halbstadt oguereko 720 ava Villa Choferes del Chaco oguereko 600 ava Municipio y gobierno departamental Boquerón oguerekova’ekue peteĩ municipio ha’eño, ára 18 jasypakõi ary 1944 guive. Pe jasypakõi ary 2006 guive oĩvéma mokõi, ãva ha’e: Filadelfia, oñembohéra táva guasu tetãvorépe (Capital Departamental) Ley 71/92 rupi ha Loma Plata avei municipio-ramo. Boquerón oguereko ko’ágã irundy motenondehára ha 40 concejales departamentales y municipales. Mburuvicha tetãvore omyakãva héra David Sawatzky, ANR pegua. Intendente Mariscal Estigarribia pegua héra karai Eladio Alcaraz, ANR avei, Filadelfia pegua ha’e Hermann Ratzlaff (PEN), ha Loma Plata pegua Ernst Giesbrecht (ANR). Ko Gobernación oñangareko mokõi mbo’ehao imba’éva rehe, peteĩ escuela agrícola, peteĩ tasyo ha omykã pe hérava Recursos Hidrícos (DRH), ha’eva Ministerio de Agricultura y Ganadería mba’e. Avei oguereko peteĩ secretaría administrativa, ñemoarandu ha tesãi rehegua. Peteĩ secretaría del Medio Ambiente, Asuntos Indígenas, de Desarrollo, Obras Públicas, de la Mujer, de la Niñez ha Juventud rehegua. Educación Ko tetãvore oguereko 160 instituciones educativas, 9.000 temimbo’e ha 450 mbo’ehára rupi. Ko’ãva apytégui oĩ umi mbo’ehao hérava instituciones privadas, temimbo’ekuéra oñembokatupyryhápe mba’ekuaa mba’aporã rehegua rehe (formación profesional). Mbo’ehaópe ohóva oguahẽ 80% rupi. Apañuái tuichavéva ha’e mombyrykue (distancia) oĩ mbohehao, ha kóva mbo’ehára ha temimbo’ekuérape guarã ha’e ñepysanga, peicha rupi heta mitã térã mitãrusu ohejarei tapére iñemoarandu. Avei oĩ tenda mombyryhápe mbo’ehára ndaiporiha. Reiko mbo’ehararamo ha’e ha’e mba’apo ikatúva neguenohẽ tenonde gotyo, ha avei oĩveva’erã mbo’ehakuéra pe tendáre guarã ikatu haguáicha oguahẽve oparupiete mba’ekuaa. thumb Iñarandukue mbyte ko tetãvorépe oguahẽ 3,8 ary mbo’ehaópe ohasapapyre. Temimbo’ekuéra oĩva mbo’ehaoháre ohupity 8.932, mitã ha mitãrusu mbo’ehao pegua. Temimbo’e oĩva mitã mbo’ehaópe 6.689. Ha oĩva mitãrusu mbo’ehaópe: 2.243. Mitãnguéra ohóva mbo’ehaópe, pokõi ary ha hetave peve ha’e 9.168. Mitã ha mitãrusu mbo’ehao oĩ 103. Mboeharakuéra oĩ 384. Avakuéra ohova’ekue mbo’ehaópe 15 ary guive ha itujavéva oĩ 21.482. Salud Ko tetãvore oguereko irundy tasyo ava mba’éva (privado) ha avei XVII Región Sanitaria, Ministerio de Sañul Pública y Bienestar Social oñangarekóva, Mariscal Estigarribia-pe ha Gobernación oñangareko Centro Materno Infantil rehe, villa Choferes del Chaco-pe oĩva. Hetaiterei tendagua (más de la mitad de la población departamental) oñeñangareko hesekuéra Filadelfia, Loma Plata, Yalve Sanga ha Colonia Neuland-pe. Ypykuéra rehe oñangareko pe hérava mutual hospitalaria del sector privado. Oĩ avei ijapytepekuéra ypykue oguerekóva seguro IPS-gui ha hetaitereive oguereko’ỹva mba’eveichagua ñangareko avavegui.Ko tetãvorépe oĩ 23 centros de salud ha 8,8 tupa 10.000 ava pa’ũ megua. Umi menonita oguereko seguro médico privado ha oĩ peteĩ ñe’ẽme, oñeñangareko porã hesekuéra. Tesãi rehegua ha’e ñeikotevẽ ypy ha ha’e pe oikotevẽvéva ñangareko, oĩ rupi ko’ápe 22% tendagua imboriahuetereíva (extrema pobreza). Economía Mba’apo mymba ñangareko rehegua ha’e pe hetave pirapire omoingéva ko tendápe, ãva kamby, so’o, rupive, (Cooperativa Trébol) oguerahaukáva hembiapokue pytagua gotyo. Oĩ 4.500 mba’ejára ha 900.000 vaka. Kamby ñeguenohẽ ára jave ha’e 450.000 ha 500.000 litros rupi, 70% rupi oñemba’apo hese Chaco Central-pe. Avei oĩ heta omba’apóva vakapíre (talabartería) ha sapatu apópe (zapatería). Kokue pegua katu oĩ pakova, limõ, naraha he’ẽva ha mandarína. Oĩ avei ñemity: arveja, jety, sevói hi’áva, sapallo, habilla, avati, manduvi ipirérevegua, kumanda, sorgo ha mba’ysyvo. Vías y medios de comunicación Ko tetãvore Boquerón oguereko 120 km tape hũ ha avei oĩ gueteri heta tape ivyreíva oky térã ndokyvéi puku jave ome’ẽva apañuái opavavépe. Reguahẽ hagua ko tendápe oguereko apañuái, péicha tapicha ouséva ko’a rupi oikuaava’erã heta mba’e tembipuru rehegua, avei y ha tembi’u oñembyai’ỹva, combustible heta rejúrõ mba’yruguatápe ha pohã avei. Umi menonita rembiapo ojekuaa, tapekuéra iporã ojapóva ha’ekuéra imba’eteégui 3.800 km rupi ary pukukue, oikuaa porã hikuái ko tenda. Pe distrito Mariscal Estigarribia katu oguereko peteĩ pista de aterrizaje, oipurúva umi mba’yruveve opaichagua. Heta distrito rupi oĩ opaichagua tecnología, péicha jahecha Chaco Central-pe ta’angamýi (televisión), internet, pumbyry tetã mba’e (telefonía estatal) ha pumbyry po pegue (celular). Péicha avei oĩ tenda ikatu’ỹha gueteri oguahẽ ã mba’e (comunicación) ha avei umi ypykuéra ka’aguygua (indígenas selvícolas) ayoreo rehegua oikovagueteri ka’aguy mbytépe ha umi osẽmave oiko ambue hendápe ndaikatúi gueteri oiko porã hikuái. Pujoekuéra ha’e mba’e tuicháva ko tendápe, La Voz del Chaco Paraguayo osẽ amplitud modulada (AM), Región Occidental-pe oñehendupaite, oguahẽ umi tenda mombyry oĩvame. Radio Médano ha’e osẽva frecuencia modulada (FM) rupi. Oĩ avei mokõi pukoe comunitaria: peteĩ Mariscal Estigarribia-pe ha mokõiha distrito Dr. Pedro P. Peña-pe. Turismo Turismo rural ha ecológico isarambi ko tenda Chaco Central héravape, ikatuhápe jahecha tekove pytagua ha mba’eichaitépa ãva omba’apo oiko haguã upe rupi. Heta tapichakuéra ohóva (turistas ha estudiante) oguahẽ umi aldea rupi, asentamiento ha colonia omba’apóva opaichaguápe (industrial y agropecuaria). Ohóva guive ohecha heta mba’e he’íva ndohemo’ãivaicha umi tendáre. Umi fortín Boquerón, Toledo ha Isla Po’i ha’e avei tendakuéra ojehoha, ko’ã tendáre ojekuaa ñorairõ (Guerra del Chaco) guare, ha’éva Paraguái rembiasakue. Símbolo departamental Boquerón oguereko escudo ha poyvi imba’eteéva, purahéi Chaco Boreal, oñembohérava Himno Departamental-ramo. Ko’ã símbolo oñemoañete ára 29 jasyporundy ary 1995 jave Fortín Toledo-pe, oĩ jave pe tendápe 200 temimbo’e uperupigua. Bibliografía Fuente: STP/DGEEC. Censo Nacional de Población y Viviendas 2002. Artículo periodístico de Marvín Duerksen publicado en el ABC Escolar junio 2007. Guía Turística TACPY. Edición 2007, Cartografía Vial y Turística. SENATUR. Atlas Paraguay. Cartografía Didáctica 1ª Edición- Enero 2000. Editorial Fausto Cultural Tetãvore Paraguái Ka'aguasu (karaiñe'ẽ Departamento de Caaguazú) ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva arasẽ ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasuhína Coronel Oviedo. Ko tetãvorépe oiko 448.983 ava (2002 ary). Táva Ka'aguasu Karajao Coronel Oviedo Doctor Cecilio Báez Doctor J. Eulogio Estigarribia Doctor Juan Manuel Frutos José Domingo Ocampos La Pastora Mariscal Francisco Solano López Nueva Londres Raúl Arsenio Oviedo Repatriación R. I. Tres Corrales San Joaquín San José de los Arroyos Santa Rosa del Mbutuy Simón Bolívar Tres de Febrero Vaquería Yuty Hekoasa Oñemombe’u Ko’ág̃a oĩha Ka’aguasu sa’ary XVI ha XVII aja oike raka’e mbaretépe umi bandeirante portugueses ha avei te’ýi guaikuru, upévare heta ary opyta nandi ojeiko’ỹme pype ojekyhyjégui chuguikuéra. Upéi oñepyrũrõ sa’ary XVIII sa’i sa’ípe oike ñepyrũ pype paraguiguakuéra. 1712-me heñói Villa de San Isidro Labrador de Curuguaty ramõ, péva ojapo Gregorio Bazán de Pedraza, upe rire 1715-pe oñembohéra Yvytimi, 1746-me San Joaquín, 1770-pe Karajao. 1906-me ojeguerojera V departamento, Yũ, orekóva hyepýpe, itavusúramo, Ajos, Karajao, San Joaquín ha Ka’aguasu. Ko táva henói jey 1844-pe 8 DE MAYO og̃uahẽrõguare pateĩ ogaygua oúva Villarrica-gui, oñemohenda hikuái ykua La Patria rembe’ýre. Okasea ñandéve Ka’aguasu ñepyrurã ha’e peteĩ ka’aguy tuicháva, sa’i oikóva upépe. Ko yvy oñemomba’eva’ekue hese Karai OSMAR CARRILLO ZARACHO, 60 leguas en total. Ome’ẽ chupe Merced Real 1706-pe, upéi ohasa ita’ýra rérape Sebastian Hércules. 1844-pe ojupi tendota ramõ Karai Don Carlos A. López apoukarã rupive omohenda heta ava omuñava’erã ko’ã gríngope,kóva oiko ka’aguy kupépe tenda hérava empalado, péicha Don López oheja imbokáva, ojeheróva guardia empalado oñangareko va’erã ñane yvýre. Ha omoambue héra Ka'aguasúpe. 1945-pe oñemopyenda táva Ka'aguasu ko’ag̃aite peve. Tapicha ikatupyrýva heñoiva’ekue ko valle-pe, péicha jahecha heñoihague haihára Mario Halley Mora ha mbaraka mbopuha Cayo Sila Godoy. Omba’apo ñepyrũma tendaguáva, oity yvyra tuicháva ha añeteguáramõ ome’ẽma táva Ka'aguasupe CAPITAL DE LA MADERA, ko tenda ha’e peteĩha omoheñóiva yvyra tetãme, avei oguerahaka ambue tetãme ijyvykuéra 1970 guive ko’ãgaite peve. Ko’ág̃a rupive heta tapicha ambue távagui ou ha avei uperupigua og̃uahẽ Ka'aguasúpe ohecha ha ojogua hag̃ua ha’ekuéra ojapóva yvyrágui, péicha jahecha heta mba’e ohepyme’ẽ hikuái : kyha, kavaju’i oñemyatimõiva, vy’arenda opaichagua, apyka, apykapuku, oga’i mitã ha jaguápe g̃uarã ha heta mba’eve ojejapóva yvyrágui. Mba’e oñoty Ka'aguasúgua: mandyju, takuare'ẽ, mandi'o, avati, soja, petỹ, tomate, yva ha ka'avo opáichagua. Mymba oguerekóva: vaka, kavara, ovecha ha kure. Yvateve amombe’u yvyragui heta mba’e ojapoha oikóva upérupi, ndopái voi tembiechauka, tape rembére ohepyme’ẽ ojapóva. Hembe’y Opyta Región Oriental mbytépe kuarahy resẽ gotyomi, paralelo 24º30´ ha 25º50´ mbytépe, latitud sur meridiano 55º00´ ha 56º45 mbytépe latitud oeste. Hembe’y péicha: Yvate gotyo: oja San Pedro ha Kanindeju rehe. Kuarahy resẽ gotyo: oja Alto Parana rehe. Kuarahy reike gotyo: oja Kordillera ha Paraguari departamento rehe. Yvy gotyo: Guaira y Ka'asapa Departamento rehe. Ararova Ko departamento-pe ndahakuetéi ni naho’ysãitéi ha okymeme. Ára haku aja hakukue ojupi 31 º C peve, ha ára ro’y aja katu oguejy 0º C peve; tenda neporãva kóva oñeñemitỹ hag̃ua. Itaty ha ijyvy Cordillera de Caaguazú ohasa pe departamento rupi yvate guio yvy gotyo, yvytyrysýi oĩva hyepýpe ko’ãva: San Joaquín, San Joaquín ha Yũme, Tajao Paú ha Karajao; ha Ka’aguasu, Karajao ha Cnel. Oviedo mbytépe. Yvytyrysýi San Joaquín yvatekue ndohasái 200 metro; kuarahy resẽ gotyo ijyvateve ha ohupyty 250 m rupi. Kuarahy reike gotyo opyta y ha glaciar del Carbonífero, kóva oreko areniscas ha tilitas. Kuarahy resẽ gotyo, yvy avei heta hi’y, oreko lacustre, deltaico ha marino oĩva Pérmico ryepýpe ha yvytyrysýipe oreko areniscas eólicas del Triásico, oĩvehápe yvyku’i orekóva cuarzosa. Ijyvyape ijyvyku’i ha areko itahũ; avei yvytyrysýi ha ñu vaka oñemongakuaa hag̃ua. Ko departamento-pe hysýi yvytypa’ũ, ohóva ojuehe yvy yvate ndive. Yvate gotyo hetave yvy karape oñemongakuaahápe vaka; kuarahy resẽ gotyo katu yvy ijyvateve ha ika’aguy parapara ha oreko ka’aty. Ijyvy ojeporu ñemitỹrã. Y rehegua Ysyry kakuaa ohasáva ko departamento rupi ha’ehína ko’ãvã: Río Paraguay syry, upéichante avei Río Tebicuarymi ysyry ha ysyry Tapirakuãi, Mbutuy, Hondo, Tovatĩry. Río Paranágui ysyry Río Akaray, Mondaymi, Yguasu, Kapi'ivary ha Guyraũngua. Tekoha ha ka’avo Mbohapy ecorregión oreko hyepýpe Ka’aguasu departamento, Selva Central ko departamento mbytépe; Alto Paraná, kuarahy resẽ gotyo; ha Litoral Central, kuarahy reike gotyo. Yvyra rehegua tembiapo pe imbaretevéva ko región-pe, ome’ẽva yvyra industria omba’apóva yvyra rehepe ha avei róllo jegueraháva ambue tetãme; ko departamento rehe opoko vaive yvyra jeitypa. Yvyra opáva ohóvo hína ko’ãva: yvyra paje, nandyta, ygary ha tumera aureli; mymba reko rehe oñeñe’ẽvo, umi opáva ohóvo ko’ãva: tiríka, jaguarete, palo serrucho ha arira´y. Ekonomia Ka’aguasu omotenonde Paraguáipe mandi’o ñeñotỹ ha oĩ mokõihápe manduyju ñeñotỹme. Tavayguakuéra avei omba’apo mymba ñemongakuaa ha tembiapo kokuépe. Avei oĩ mokõihápe takuare’ẽ ñeñotỹ ha irundyhápe avati ñeñotỹme. Industria rehe ñañe’ẽramo katu tuichavéva hína umi mandyju oñeha’ỹi’oha, aséite ojejapoha ha yvyra oñembo’iha; upéichante avei ojejapo mueble ijeguakáva. Ñemu tuicha ko departamento-pe heta tape ohasa rupi ijyvy rupi. Comunicación ha jejokuái Yvy rupi ojejoaju hag̃ua tuichavéva hína umi rutã hũ II “Mcal. Estigarribia” ha VII “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia”, ohasáva pe departamento kuarahy resẽgui kuarahy reike gotyo ha ombojoaju Cnel. Oviedo Paraguay Ciudad del Este ndive. Ruta hũ VIII “Dr. Blas Garay” ohasa pe departamento yvyate guive yvy gotyo, ha ombojoaju San Estanislao, Ka'asapa ndive, ohasa Cnel. Oviedo rupi ha ombojoaju chupe Villarrika ndive. Comunicación-rã ojeporuve tapekuéra. Aviõ michĩva oguejy hag̃ua ojeporu aviõ guejyha. Oreko telefonía 10.300 rasa pumbyrýpe g̃uarã; upéichante avei heta pukoe AM-va: Radio Excélsior, Tajy, Coronel Oviedo, La Voz del Este; FM-pe: Seguritec Ingeniería SA, Horizonte, Centenario, Lo Mita, Mensajero, Radio Clásica, América, Alborada. Avei oĩ canal telivisiõ rehegua. Tekombo’e Oĩ pype 589 mbo’ehao tekombo’e ñepyrũ rehegua; 913 tekombo’e’ypy rehegua ha 151 tekombo’e mbytepegua oñembo’eha (UNA Facultad de de Ciencias Económicas y Administración, Filosofía con Ciencias de la Educación, Derecho, Enfermería y Ostetricia). Tesãi Departamento tuichakue javeve oĩ 65 tasyo, umíva apytépe oĩ hospital, puesto de salud ha centro de salud. Tembiapojegua Ha’ehaguéicha omba’apo opavave oikóva upérupi yvyráre, ojapo opa mba’erei, meme oĩ tembiechauka, pe tape rembére. Jahecha umi yvyráre omba’apóva oikuave’ẽmeme hembiapokuéra ojeikuaa chupekuéra ojapóva iporãiterei ha isa’y porã avei. Amombe’ukuaa avei oĩha 500 ogaygua omba’apóva yvyráre, ndojapói ambue mba’e, upévare omoarandu imembykuérape, ojogapo, oho ambue tetãme, oñemomba’yru guata ha ojogua hekotevẽkuéra. Oreko peteĩ aty hérava Asociacion De Muebleros De Caaguazú oreko mbohapy ary ha oĩ 30 ogaygua omba’apóva yvyráre, ko’ãva oreko imba’apoha imba’eteéva. Omotenondéva ko aty héra karai Santiago Bordón ha hembireko Silvia Meza ha’ekuéra omoñepyrũhague ko’ã tembiapo, péicha omombe’u mokõivéva, 1985pe omendara’e hikuái ha ndorekói tembiapo, ha ojerure hembireko túvape omba’apo haguã hendive yvyráre, karai mba’e porã ome’ẽ ichupe ohepyme’ẽ haguã tapére ha péicha pya’e opu’ã ñemuhã, ohecha mbue ava oikoha jehepyme’ẽ ha osẽ avei tapére oikuave’ẽ. Don Jose Centurion avei omombe’u ha’e ndojapokuaái ambue mba’e, ohepyme’ẽ apyka, aripaka, kavaju'i, tupa, ao ñañongatuha, sapatu ñamoĩha, ha upéva ojapo 30 arýma.; orekorõguare 19 ary , omba’apo hembireko kuñakarai Bety Sandoval ndive omongaru ha omoarandu ogayguakuérape jehepyme’ẽme. Karai Edgar Ortiz oreko 27 ary, omombe’u ojapoha mba’yru ra’ãnga, oga’i , apyka’i, aripaka’i, yty momboha ha hetamitã ñembosarairã. Kuñakarai Blanca Nuñez ojapo tembiporu ñamoĩha, ta’angamoĩha, ñambo’i hag̃ua so’o, omombe’u chéve omba’apoha ko’ẽ guive pyhare peve hogayguakuérandi. Iporã jaikuaa tenda iporãva ikatatúva jaha jaikua péicha oĩ: Karajao, Caaguazú, Coronel Oviedo ha Nueva Londres. Ko’ã táva oguereko ka’aguy, ysyry potĩ, yvyty tuicha ha michíva. Jahecha péicha ojapo heta ñembosarái mitãme g̃uarã, mba'yruguata, aviõ, oga'i, mbaraka, tupa'i ha avei omoha’ãnga umi osẽva ta’ãngambyrýpe. Kuña ha kuimba’e omba’apopa, oñopytyvõmba, kuña ombopara ha kuimba’e omba’apo yvyráre, upéi imembykuéra osẽ tapépe ohepyme’ẽ. Péicha viru oikéva opyta hogapekuéra ha omopu’ã opavavéva táva Caaguazú. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces Externos Portal de Caaguazú *** Ohai: Estela Pedrozo. tetãvore Paraguái Yvyapekuaa ha'e pe tembikuaaty ohesa'ỹijóva Yvy ha mba'ekuéra Yvy ape ári. Upéicha oheka oikuaave hag̃ua umi yvyrusu, yguasu, ysyry ha yvyty rehegua. Mba'ekuéra Yvy ape ári hína umi tekove ha mymba oikóva. Oñemoarandu avei yvytu, ararova, yvyryrýi rehegua ha ambue yvy ha yguasu mba'e. Pe oñemoarandúva yvyapekuaa rehe ojehero yvyapekuaahára. Peteĩ yvyapekuaahára omba'apo omohesakã hag̃ua ñande Yvy ha umi mba'e hi'ári, mba'éichapa ñande Yvy oñemoambue ha mba'éichapa oiko chugui ymaguare. Yvyapekuaa niko mokõi tembikuaaty: mba'ereko yvyapekuaa ha yvyapekuaa yvypóra rehegua. Pe mba'ereko yvyapekuaa ohesa'ỹijo tekoha ha Yvy hekotee, pe yvyapekuaa yvypóra rehegua ohesa'ỹijo katu pe yvypóra rekoha. Yvypóra rekohápe ikatu jahecha yvyapekuaa rupive mbovýpa ha mba'épa pe yvypóra hetakue peteĩ tetãme, mba'éichapa pe virurekokuaa, ha heta mba'e ambuéva. Yvyra'anga ningo mba'e ojeipuruitéva yvyapekuaa mbo'épe, umi yvyapekuaahára ikatu ojapo yvyra'anga ha oñemoaranduite hese. Mba'eguasuite hína pe yvyra'anga apo, ymaguare guive jahecha yvypóra omoha'anga hekoha. Mandu'apy Ka'asapa ha’e peteĩ tavapy Paraguay-pe. Itavaguasu ha’e Ka'asapa. Héra ou “ka´a jehasapágui”, he’iséva “ka’aguy ruguaite guive”. Distritos Ko távaguasu oreko ipype 10 distrito: Ava'i Buena Vista Ka'asapa Doctor Moisés S. Bertoni Fulgencio Yegros General Higinio Morínigo Maciel San Juan Nepomuceno Tava'i thumb|left|300px|El Milagroso Ykuá Bolaños Tembiasakue Hembiasakue ojoaju umi misionero franciscano ñepyrũmby oúva Paraguay-pe, ha’ekuéra omopyenda upe tendápe hetaiterei reducción upépe omoakãity avakuérape umi servicio de encomienda pa ary pukukue. Kóva ha’e peteĩha misión franciscana – guaraní Río de la Plata-pe oúva oiko Paraguáipe. Ko tenda oiméva tetã mbytépe, ha’eháicha Ka'asapa ha’e peteĩ región oipytyvõvéva omopyenda haguã ohaívo tetã rembiasa. Ko’ã franciscano upe reducciones ymaite guive oĩva Yuty ha Ka’asapápe, oñepyrũvo 1607 ha heta jey siglo XVII ha XVIII-peve. Ary 1786 ojehovasa Misión San Juan Nepomuceno, ombojoajúva ambue táva ndive ñemba’apópe ha omoheñói ñemitỹ upe yvýpe ha omoñemoña mymba. Ary 1906, léi rupive, oñemopyenda VI departamento Ka’asapa, itávaguasu, ogueraháva upe téra jey. Oñepyrũ guive 1973 noñemoambuéi mba’evedoo se realizaron umi táva rembe’ýre oĩva, ko’ágã peve ooiméva. Ko’ape ou oiko umi colono australiano amo siglo XIX paha rupi, omoiñepyrũvo peteĩ colonia socialista. Ko’ágã peve oime umi colono ypykuéra pehẽngue ha’eháicha pe haihára pukarã ohaíva Robín Wood. Umi ka’asapeño herakuãitéva avei techapyrõ ojeguereko ko’ãvape: Dr. Pedro N. Ciancio, pediatra Paraguay-pe oguerúva omoñepyrũ omomba’apo soha, ra’ỹi, ñemitỹrã. Dr. Pedro Duarte Ortellado, ministro peteĩha de salud Paraguay-pe, ha’e omoheñói upe ministerio. Dr. Félix Paiva, abogado ha presidente de la república ary 1937 ha 1939 peve. Maria Concepción Leyes de Chávez, ñe’ẽpapára-ha’ihára. Dr. Miguel Ángel Pangrazio, abogado ha haihára. Ana Iris Chávez de Ferreiro, ñe’ẽpapára-haihára. Felipe Sosa, concertista mbarakápe. Padre José de Jesús Aguirre, haihára ha psicólogo Monseñor Saro Vera, haihára. thumb|300px|Capilla de San Roque en Caazapá Táva rembe'ýre oiméva Oime yvy gotyo – kuarahy resẽ gotyo Región Oriental Paraguay-pe, umi paralelos 25º 30´hay 26º 45´ latitud yvy gotyo ha meridiano 55º 15´hay 56º 45´ orekóva longitud kuarahy reikévo. Yvate gotyo: ojoaju tavaguasu Guaira ha Ka'aguasu ndive. Yvy gotyo: ojoaju tavaguasu Itapúa ndive. Kuarahy resẽ gotyo: ojoaju távaguasu Alto Parana ndive. rahy reike gotyo: ojoaju távaguasue Misiones ha Paraguari ndive. Clima Árapytu oguahẽ 37º C ha oguejývo oguahẽ 1ºC, media 21ºC, kóva ha’e peteĩ tavaguasu oguahẽva katuete ama py’ỹiete. Yvyty, ysyry ha yvy Ojejuhu ko'ápe hetaiterei yvyku’i ha pe ojeheróva “areniscas ha tilitas Carbonífero “ reheguáva, oúva fluvial ha glaciar ñepyrũgui. Kóva planicie ojehecháva oñembojopyrúva lomada vevúi ha ndohasáiva 200 metros ha ojupíva Cordillera del Yvyturusu, gotyo. Cordillera Ka'aguasu, ramal, Yvytyrusu, Monte Rosario ha San Rafael, ohasáva kuarahy resẽ gotyo ha kuarahy reikévo tavaguasu pukukue, umi yvyty yvatéỹva ndive ha’eháicha Mbatovi, Ñu kañy, Pakurí ha Morotĩ. Péicha ohaíva territorio yvyty ko’ã mokõiha tendáre ojoavýva ojuehegui, yvate ha kuarahy reikévo, umi korapy guasu ndaijyvatéi, ikarugua ha umi ñu oreko ñemitỹ ha kapi’ipe; yvy gotyo, avei ojupi ha oguejy yvyty, oñemo’ãva ka’aguýre.. Ysyry reheguáva Kuarahy resẽ ha oikévo gotyo, oime Rio Tevikuary osyrýva yvy gotyo tavaguasu ppukukue ha ohaí ojoajuhápe departamento Itapúa yvy. Péichal Río Tevikuary – mi ojoaju táva Paraguarí ndive. Río Pirapo oguejy Río Tevikuary gotyo, ko departamento ñe’ãitépe. Ka’asapápe heñói ysyry guasu Kapi’ivary ha Ypetỹ avei umi arroyo Iñarõ, Guasu ha Chararã. 300px|thumb|left|Ranchos Tradicionales en Moisés Bertoni Tekoha ha Ñemitỹ Tekoha porã, Cordillera Ka’aguasu pukukue ohechauka ijyvy ipor0Òha ñemitỹrã, ko’ã tendáre. Ko tavaguasúpe oĩ pe ojeheróva Ecorregión de la Selva Central. Ijyvy ka’aguy ojeporu mymba okaru ha oikundaha haguã upe tendáre, avei ojeporueterei tecnología noñangarekóiva yvy jeporúre, omoapañuãi ko departamento-pe, ombyaígui. Umi mymba mimi ipokãma ohóvo ha avei umi yvyramáta ha’eháicha ygary (cedro), yvyra paje (incienso), yvyra asy, nandypa; mymbakuéra mbovýma ha oiko upe tendáre tiririka, margay, aguarape ha aira'y. Umi tenda oñeñangarekóva ko'ã tendáre ha’e: Parque Nacional Ka’aguasu, 16.000 hectárea orekóva Reserva Privada Golondrina, 24.077 hectárea orekóva Jeguatarã Ka’asapápe ojeguereko Museo Franciscano mayma turista ohóva. Ykua Bolaños, oñemombe’uháicha mombe’upy peteĩ itágui heñói yvu, péva pa’i Luis de Bolaños oinupã ohechaukaségui umi te’ỹinguérape Tupã pokatu, ko’ãva ndogueroviapáiva ichupekuri.. Yma guare ferrocarril estación opytáva Maciel-pe. Yvyty Mbatovi, Ñu Kañy, Pakuri ha Serranía de Rosario, mayma pytaguáva opytáva ijurujái ohechávo ko’ã mba’e oguerohoryetereíva hikuái táva Ka’asapápe. Ysyryguasu Tevikuary, Tevikuary- mi, Pirapo ha Kapi’ivary, oikuave’ẽva tenda jehasa porã ha ojepytu’u haguã orekógui ysyry ojejahu haguã. Economía Ka’asapa omomba’apo mandyju, soha, takuare’ẽ, avati ha mandi’o. Ganadería ndaha’ei tetã economía-pe oñemomba’eguasuetereíva. Oñemomba’eguasu soha producción. Oñehenói “el granero de la Región Oriental”, hetaiterei mba’e ra’ỹi heñói ko’ã yvy porãme. Oiméne 30 ary rupi ko tendáre tembiapo iporãva ñane económia-pe ha’eva’ekue explotación forestal, ko’ã árape mbovyetereíma. Industria rupive, mbovy planta industrial oñemopyenda ko’ã región gotyo. Péicha omba’apóve hikuái hi’upyrãre ohepyme’ẽ haguã, eirete, takuare’ẽ, aramirõ. Marandúha ha Tekotevẽmby-Comunicación y Servicios [editar] Ruta VIII “Dr. Blas Garay”, ojoajúva ruta II ha VII ndive Coronel Oviedo-pe, ha’e via de comunicacion oñemomba’eguasuvéva ombojoajúguyi Ka’asapa ambue tendáre. Péva ramal Ñumí – Ka’asapa, ruta VIII oguahẽva Villarrica peve. Ferrocarril Carlos Antonio López ohasáva távaguasu yvate ha yvy gotyo, 96 km pukukue, oikéva ramal San Salvador – Ava’i. Iporã umi ygarata michĩme guarã ohasávo umi ysyryguasu oñehe’ẽva upe táva rehe, omombe’u orekóha avei, peteĩ pista oguejy haguã aviõ térã ambue mba’yru veve ombojoajúva umi centro urbano, ha’éva umi aviõ michĩ ha imediano-va. Tavaguasu Ka’asapa oreko peteĩ canal de televisión ha umi radioemisora AM ha FM; péicha AM: Hechizo SRL; umi FM ha’e: Yerutĩ Comunicaciones, Itakuru SRL, La Voz de Bolaños, Ka’asapa Poty, Kapi’ivary, FM 94.3, Tupã Renda, La Victoria S.A, Aguai Poty. Péicha umi 28.276 ógagui upe departamento-pe, 5.765 oime zona urbana-pe, 22.511 ha’ea zona rural,oreko hikuãi ko’ã servicio: Energía Eléctrica, 16,1% Agua Corriente, 5,8% Baño con pozo ciego, 5,2% Recolección de basura, 0,3% Tekombo’e Ñemoãrandu ha mo’epy nivel inicial 205 instituciones-pe; educación primaria 402 mbo’ehaópe ha 51 institución oñembokatupyýha educación media. Ko’ápe tekombo’e oñeme’ẽva ha’e avei umi te’ỹnguérape avei (educación indígena). Tesãi Ojeguereko 48 institución de salud tasyo róga, centro ha puestos de salud. Ndoikéi ko’ápe umi intitución privada, clínica, mbo’ehao ha consultorio privado-kuéra. tetãvore Paraguái Central ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva mbyté ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Aregua. Kóva peteĩ Departamento número 11 umi 17 tenda ojeguerekóva tetãme, imichĩvéva oreko poblado omotenondéva 35% tetã tavaygua, orekóva nivel social ha infraestructura oime porãvéva ha ombaytýva 56% industria tetãme. Ko tetãvorepe oiko 1.363.399 ava (2002 ary). Tava Areguá Kapiatá Fernando de la Mora Guarambaré Itá Itauguá Juan Augusto Saldívar Lambaré Limpio Luque Mariano Roque Alonso Nueva Itália Ñemby San António San Lorenzo Villa Elisa Villeta Ypacaraí Ypané Oñemohenda Oime región Oriental de Paraguái mbytépe kuarahy reikévo. Ojere tavaguasúre, Asunción, jepénte ndoikéi tavaguasu rehe. Tenda oimevápe Departamento Central oime ko’ã tendáre omombyte kuarahy reikévo ( centro-oeste) Región Oriental ñane retãme, oiméva paralelo 25º 00’ ha 26º 00’ latitud yvy gotyo (sur) ha umi meridiano 57º 11’ ha 57º 50’ longitud oeste. Oñemohenda táva mbytépe: Yvate gotyo Al Norte Yvy Tavaguasu Presidente Hayes ha Cordillera. Yvy gotyo Al Sur: oime Yvy Tavaguasu Ñe'ẽmbuku. ' Kuarahy resẽ gotyo Al Este''': ojoaju Yvy Tavaguasu Paraguari. ' Kuarahy reike gotyo Al Oeste''': ojoaju tavaguasu Paraguay ndive ha República Argentina ndive, omombytéva ysyry guasu Paraguái. Tavaguasu Tavaguasu ñe’ã ha’e Central ha’èva Aregua, tavaguasu oñemohendáva yno'õ Ypakarai rovái, tavaguasu pya’aguapy ome’ẽva ha umi óga ymaguare ombojeguáva ojehe’eháicha oreko caracter colonial, oime 35 kilómetro Paraguaýgui. Ára pytuho Oguahë ha oñeñandu ara ha yvy pytu arajhaku jave, oguahẽva 40ºC, ojupíva arahakueterei jave. Péicha Péicha temperatura mínima araro’y jave oguahẽ 0ºC. Pe media anual 22ºC. Oky ramo 1433 mm anual oguahẽ. Ko’ã àrape ojeguerekòve ama jasyteĩ ha jasyrundýpel, imbovyvéva jasypoteĩ guive jasypoapy peve. Irri reheguáva Tavaguasu oiméva ha oguahëva Río Paraguái ha umi ysyry osẽva hakãgui: río Salado, desagüe yno'õ Ypakarai ha umi ysyry michĩvéva Itay, Paray, Avay ha Ytororo. Ko’ã arroyo Yuquyry ha Ñandua ho’áva ipype Ypoa estero. Oñemohenda región Paraguái, Yno'õ Ypakarai, Ypoa ha laguna Cabral. Yvyty reheguáva Umi tuichavéva Yvytypanema oiméva yvyty oiméva Alto gotyo oiméva ko tavusúpe. Yvyty orekóva ha’e pe ijyvatevéva Lambare, Ñandua ha Arrua-í. Yvyty michĩvéva Ñemby ha cerro Patiño. Tembiasakue Tetã’i Central, ojekuaa ha oñmoañetéva “Comarca Asuncena”, ko región ymaite guive tavayguakuéra oikóva ipype Paraguáipe. Conquista ha colonización, omotenondéva iñe’ãme omoheñóiva tava’i pyahu, péicha avei, omopyenda umi yvypóra refugio osëva ha ojeréva umi te’ỹi Guaikurúgui. Opa maba’e omoheñói tavaguasu ko’ã àrape osëva ko tetã’ígui. Pe omopyenda ñepyrũva ha oñemomba’eguasúva ha’e Domingo Martínez de Irala, omoheñóiva distrito Ita ha Aregua, ha’éva táva ñe’ãite (capital). Tavaguasu Lúke oñemopyendáva villa hispana-gui. Villeta avei Tapua, ojeheróva ko’ágã Mariano Roque Alonso, omopyendava’ekue militar fuerte oñemo’ãvo hikuái ambue tetãgui guarinikuéra. Ambue tavaguasu Kapiatá ha Itaugua okakuaáva capilla rupive oiporúva centro de evangelización ramo. Ko’ã tavaguasu omohendával tetã’i ombyatýva, oñemombaretévo ha oikuave’{eva umi te’ỹinguéra chaqueño oikégui españa-gua ijype, ojopýva yvypóra oikéva upe tendáre oho agua ambue ha okañýva ipype. Péicha pueblo oñemopyenda Guarambare, Ypane ha Ñemby. Omoheñóiva tavaguasu Nueva Italia, Colonia Thompson ha Villa Elisa omoheñóiva colonia agrícola siglo XIX ha oñepyr*uvo siglo XX, heñóiva inmigrante pytaguáva. Ary 1985 jave, heñói distrito departamento Central oñehenóiva Juan Augusto Saldívar, omopyendáva división política departamento. Economía Ko tetã’i Central ojekuaa orekóguiindustria opàichaguáva ha imbaretéva tembiapópe. Oreko fábrica aceite ojejapóva mbokajágui, hi’upyrã, soha, girasol, manduvi, mba’ysývo ha tung. Péicha avei ojeguereko industria ha’èva: kaña ha alkool destilería, takuare’ë omoheñóiva ingenio azucarero, talabartería, sapatu ojejapóha , cigarro ha cigarrillo fabrica-kuèra, cemento, mandyju desmontadora, inimbo ha ñai’ügui ojejapóva ojekuaaháicha ñanduti ao po’i, oñemba’apovéva Itagua tavapýre. Ojeguereko avei Itápe oñemba’apo alfarería rehe. Okakuaágui ko’ã táva yvypóra ojeipysóha, producción agropecuaria oñemohenda granja-kuérape, oñeñemitỹ ka’avo ha yva oñekuave’ẽ ha oiporúva ogapýpe, avei umi mymba tambo omombapòva tapichápe oikuave’ëvo kamby ha oñeguenohë chugui. Ko’ã ñemitỹ osẽva ko’ã tendágui ha’ete, frutilla, avakachi, pavao, takuare’ẽ, ky’ỹi ha limo sutĩ. Mbovyvéva, ganado vacuno, porcino, ovino, equino ha caprino ñemoña ha oñemohendáva umi oje’eháicha mymba akã ñekuave’ẽ. Momarandu ha Tekotevẽmby Tavaguasu oñemomba’eguasu ha ojeguerohoryeterei hetaiterei hapégui, opa táva guive oñeguahẽgui ha oñesẽgui Paraguaýgui, tavaguasu ñe’ãite tetã Paraguáipe, ojehóvo okaháre. Carretera oñehenóiva tape guasu 1, “Mariscal Francisco Solano López”, ombojoajúva tetã tavaguasu ambue tetã’i ndive ha’éva Encarnación, itavaguasu Itapua, yvy gotyo, ha ojoaju República Argentina ndive. Ambue carretera ha'e tape guasu 2, “Mariscal José Félix Estigarribia”, ojoajúva Paraguaýpe Ciudad del Este, tetã’i Tavaguasu Alto Parana, kuarahy resẽvo ha ojoaju República Federativa del Brasil ndive. Ojeipyso ko tavaguasúre tape guasu 3 “General Elizardo Aquino”, ombojoajúva yvate gotyo ha tape guasu 9 “Carlos Antonio López”, ojoajúva Region Occidental térã Cháko puente oïva rio Paraguái ári. Tape ysyry gotyo Vía fluvial orekóva Departamento Central, oiméva “Río Paraguáipe”, orekóva puerto Asunción ha Villeta. Yvága rape gotyo Estación aérea oñemomba’eguasúva ha’e Aeropuerto Internacional Silvio Pettirossi, oiméva tavaguasu Lúkepe. Ko estación ojoaju tavaguasu ryepýpe ha okaháre ko tetãme. Momarandúha Ko departamento oreko hetaiterei emisora radial AM. Jagueromandu’a: Radio Cardinal, Radio Ñandutí, Radio Nanawa ha Radio Libre. Orekóva transmisión Frecuencia Modulada, isede oiméva tetã’i rupive ha’èva: 1º de Marzo, Ñemby, Cardinal, Disney, Amor, Hit, Itagua, Lambare, Trinidad, San Lorenzo, Azul y Oro, Guarania, ha hetave oñemosarambíva ko’ã tendáre. Oreko avei ta’angambyry ha’éva maymávape guarã ha umi orekóva servicio de transmisión cable rupive. Tavaguasu Areguápe, oime Yno'õ Ypakarai rembe’`yre, oiméha Estación Satelital. Ko tetã’i Central oñemohenda central telefónica-kuéra omomarandúva distrito-kuérape. Tekombo’e Ko tetã0i gotyo ojeguereko haimete 830 institución omotenondéva mbo’epy opavave nivel educativo-pe: Nivel Inicial, Educación Escolar Básica, Nivel Medio ha Educación Superior. Mbo’ehao Guasu ha’èva pe ome’ẽeva educación Universitaria oñemomba’eguasu Aranduo oiméva San Lorenzo gotyo, ha’èva, sede orekóva establecimiento educativo omotenondéva instrucción universitaria, ha oipyhýva upe téra “Ciudad universitaria”. Ko’àpe Universidad Nacional oreko hóga guasu, kóva peteĩ centro oñemomba’eguasúva tetãme. Hetaiterei mitãpyahu oiméva universidad-pe, ko’ãva ou umi tavaguasu okaguio ñane retãgui voi. Tesãi Ko tavaguasu oreko umi establecimiento sanitario, ijapytépe umi Tasyo, Centro ha Puesto de Salud. Avei sector privado oñemanifestáva ko’ã áreape, oikuave’ẽva servicio de salud umi distrito-kuérape. Jehekápy ha mba’e porã guerohory Péicha Departamento Central oreko hetaiterei mba’e porã turismo-pe oñemotenondéva ha ojekuaaukáva ko’ã àrape. Ijapytépe ojeguereko recurso natural ojekuaavéva internacionalmente ko Yno'õ Ypakarai, omohendáva Demetrio Ortíz rembiapokue araka’eve nomanóiva ni nokañýiva Guaranda ko tenda omomba’èvagui. Yno'õ omoañete tekoha ha o{i poyhu hese, tavaguasu Aregua, iñe’ãitéva, yno’õ ha omohenda ha omomba’eguasúva hese mayma tekoha. Ko’ã distrito orekóva Museo opáichaguáva, tenda ymaguare oñemomba’eguasúva ha umi centro cultural-kuéra, ojeguerohorýva avei, ohechaukágui tetã rembiasákue. Ojejuhu avei umi tenda orekóva pa’ũ rovy’ũ ojeguata ha deporte opàichaguáva ñeha’ãha. Oreko tenda ñeguahẽha (hotelería) omoañetéva mba’apo ha omoingéva pirapire tetãme ha ombojepytasóva tavaguasúpe imbohupa pytaguàva ha tavygua oiporúva avei. Ko’ã distrito oreko hi’ara guasu ha ogueromandu’a omopyendávo ikuaandy tava reheguàva ha omoherakuãgui pe ojeheróva cultura popular ha’èva yvypóra remiandu ha ijeroviáha.. Bibliografía y referencias Geografía del Paraguay - Editorial Hispana Paraguay S.R.L.- 1a. Edición 1999 - Asunción Paraguay Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN: 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L. La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza. Asunción. 2007. Enlaces externos Gobernación de Central Departamento Central tetãvore Paraguái Concepción ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva yvatévo ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Concepción. Ko tetãvorepe oiko 183.280 ava (2002 ary). Distrito-kuéra Ko departamento oñemboja’o 7 distrito-pe: Belén Concepción Horqueta Loreto San Carlos San Lázaro Yby Yau Hekoasa Ko departamento hekoasa pukukue javeve heta apañuãi ohasaha ipoblación rupi, ko’ýte colonia aja, umi bandeirante brasil-gua oike rupi kuarahyresẽguio ha avei ypykuéra Mbaja – Guaicurú Chaco-gua, upéramo ipu’akapáva upéva upe zona rehe. Colonia opa pota rupi oñemboguata mbarete tembiapo jahechápa ndojejapyhyjeýiri yvy ojepa’ava’ekue; péva ojehupyty hag̃ua ojehomeme ojeiko upépe ha jesuista-kuéra ndive oñefunda táva Belén, peteĩ reducción ypykuéra Mbaja ndive, 1760-pe. Francia ha López-kuéra omanda aja oñemombareteve ko távape jeiko ha avei oñembopy’aguapy ko región ha péicha rupi yvate gotyo Paraguáipe oñepyrũ imbarete mymba ñemongakuaa. Opa rire Guerra de la Triple Alianza, Concepción yvy oñembojoaju Amambay yvy ndive, ha oiko chuguikuéra tenda heta ka’a ha yvyra rehe oñemba’apoha. Sa’ary XX oñepyrũramo Concepción ojehechakuaa táva mokõiha tuichavéva Paraguáipe okakuaahápe ñemu. Péva oiko upéramo ko táva ojoaju rupi Matto Grosso ndive. 1906-me, oñemohenda jeýramo guare Paraguái yvy ñemboja’o, ojejapy chupe departamento peteĩháramo. Decreto Ley 426 1973 guare rupi oñemohenda porã Concepción rembe’y. thumb|300px|left|Horqueta Tupão Hembe’y Concepción departamento opyta Paraguaípe región oriental mbytépe, paralelos 22°00´ ha 23°30´sur , ha meridianos 58°00 ha 56°06´oeste mbytépe. Yvate gotyo: República Federativa del Brasil, ysyry Apa omopa’ũ chupekuéra, ysyry Paraguái osẽha guive ojoajuhápe peve arroyo Hermoso ndive. 'Yvy gotyo: tetãvore San Pedro ndive, ysyry Ypané omopa’ũva chupekuéra, ojoajuha guive arroyo Guasu ndive ho’a peve río Paraguaýpe. Kuarahyresẽ gotyo'': Amambay ndive; omopa’ũ chupekuéra peteĩ línea recta oñepyrũva ho’aha peve arroyo Hermoso río Apape, oñepyrũha peve arroyo Chacalnica; umi arroyo Chacalnica ha Negla ha ysyry Aquidabán arroyo Guazú ojoajuha peve. Ko’a guive oñepyrũjey peteĩ línea recta río Ypanemi río Ypané ojoajuha guive ko’ãva ojoajuha arroyo Guazú ndive peve. Kuarahyrei gotyo''': departamentos Presidente Hayes ha departamento Alto Paraguay; ko’ãgui ojei río Paraguay rupi, río Ypané ha Apa ho’ahápe. 300px|thumb|left|Tape juasa Ararova Arahakúpe hakukue ohupity 39°C, ha ho’ysãvéramo katu og̃uahẽ 2°C bajo cero rupi; jepive haku 24°C rupi. Oky 1.324 mm rupi; okyve jasypateĩ guive jasyteĩ meve ha ndokyseí jasypoteĩ guive jasypoapy peve. Predominantemente son del norte, este y sureste. Itaty ha ijyvy Ko Departamento yvy ijyvate, péva okakuaa jajavéramo hembe’y rehe yvate ha kuarahyresẽ gotyo, ha’etevavoi yvytyrusu mba’e. Umi yvy oreko origen calcáreo, heta itara’ỹi ha itatĩ oreko. Mbyte rupi ha yvyte gotyo ijyvy ikarepe ha heta oreko mymba okaru hag̃ua ika’aguy ha heta ka’a orekóva. Yvy gotyo oreko yvy yvate, ijyra porãva, ojeporúva ebanistería ha óga ñemopu’ãrã.. Yvate gotyo Concepción departamento-gui oĩ heta yvyty ha’eñomimi nda’ijyvate guasúiva, ko’ãva oñondivepa ojapo yvytyrysýi hérava Quince Puntas Sierra de San Luis ojepysóva yvate guive yvy peve. Ojekuaave Cerros Valle-mi, Medina, Pytá, Naranjahai, Itapú Guazú ha Sarambi. Y rehegua Rio Paraguay osyryre kuarahyreike gotyo Concepción-gui, ha umi ysyry ho’áva pype, Ríos Apa, Aquidabán ha Ypane, ohasa ijyvy rupi. Ysyry ombojahúva ijyvy hína ko’ãva: Estrella, Sirena, Apami, Primero, Quiensabe, Negla, Trementina, Chacalnica, Tapyanguá, Pitanohaga, Guazú, Mbui´i, Ypanemí, Capiibary, Mboi Guazú. Concepción ygag̃uahẽha ko’ãva: Puerto Concepción Puerto Vallemí Puerto Risso: kóva peteĩ ygag̃uahẽha oñemba’apohápe itamorotĩ rehe, ojapo cal hidratada, hembe’ýpe yvy hovatavyse; heta ijára ojejapo ypy guive, peteĩ óga tuja oñemopu’ãva’ekue sa’ary XIX opa potávoma oĩ gueteri; péva oñemopu’ãva’ekue oñepysyrõ hag̃ua ypykuéra Chakoguápe. Puerto Fonciere: tenda porã oñema’ẽ hag̃ua Río Paraguay ári. Peteĩ óga kakuaa oñemopu’ãva’ekue 1927-me. Puerto Max: puerto “Tres Ollas” ko’ag̃aitéramo ojeporu mymba oñemongakuaa hag̃ua, Puerto Pinasco renondetépe. Puerto Arrecife: oreko acerrife peligroso, oguejy jave Río Paraguay, iporãitemi ojekutu hagua piraju. Puerto Abente: puerto ojeporúva mymba oñemongakuaa ha oñemoña hag̃ua, ymave herava’ekue “Puerto Kemmerich”; ag̃ui opyta arroyo Napeque-gui. Peteĩ tape yvate Rio Aquidabán, Paso Horqueta, la Ruta Concepción – Vallemígui. Puerto Pagani: ko’ág̃a ndojeporuvéiva. * Puerto Negro: heta estancia oĩ ko puerto-pe. Puerto Algesa: ojehupi ha oñemboguejyva mba’e ojegueraha térã ojeguerúva ygaratápe. Puerto Antiguo: ojehupihápe pasajero ha mba’erepy ndatuichaitéiva. Puerto Itapucumí: Puerto Pinasco renondépe, ko’ápe ojekuaa fábrica peteĩha omba’apóva cal rehe Paraguáipe, oĩ mboyve Vallemimegua. Óga ymave ojeporuva’ekue administración-rã ko’ág̃a ojeporu cal ojejapo hag̃ua. Péva omba’apo tatakua cal oñembojyha ha avei ojehupi mba’erepy Paraguaýpe ohova’erã. Oĩ peteĩ ñema’ẽha neporãva Río Paraguay ári ha avei Vallemi gotyo. Puerto Itapuá: ymave héra “Calera Cué”, opyta yvate gotyo Puerto Fonciere-gui. Peteĩ tape ohasáva Puerto Fonciere ypy rupi oreko tatakua cal oñembojyha ha oñemondo cal opa hendápe tetãpýre yga cal jára mba’etépe voi. Hendondépe oĩ peteĩ ypa’ũ orekóva tenda ojepytu’u hag̃ua neporãva, oikóva upépe mba’apohára memete nunga; oĩ avei peteĩ ñemuha ha peteĩ mbo’ehao. Puerto Guyratĩ: péva peteĩ fábrica cal ojejapoha hyakuã mombyrýva, ha opyta 10 km Puerto Itacuágui. thumb|300px|left|Yvy Ja'úpe karréta Tekoha ha ka’avo Concepción opyta ecorregión del Aquidabán-pe, michĩmi kuarahyresẽ gotyo opyta ecorregión del Amambay-pe ha ambue katu Selva Central-pe. Yvyrajeitypa apañuãi ndetuicháva ko departamento-pe heta tapicha ombyaipáre ha opokovaieterei ka’aguy rehe. Maríka rehegua tembiapo okakuaaitereíre avei opokovaiterei mymbakuéra rekovére pe región-pe. Opavave nunga yvy oĩva upépe oĩ opa hag̃uáicha. Mymba ka’aguykuéra avei péicha oĩhína. Umi oikovéva tesaparápe hína ko’ã mymba: leõpytã, jaguerete, gua’a, pytã, gua’ a hovy, tukã, takua guasu, mbói jagua, jakare hovéro, ha lobope. Aéreas protegida Concepción-pegua hína ko’ãva: Serranía San Luis, tuicháva 70.000 hectárea Itapucumí, tuicháva 45.000 hectárea Estrella de Concepción, tuicháva 2.400 hectárea Laguna Negra, tuicha 10 hectáreas, oĩ hypa hag̃uáicha. 300px|thumb|Ápa Ysyry pya'e Ekonomia Kokuepegua tembiapópe ko departamento-pe oñeñotỹ: manduju, soja, takuare’ẽ, avatimirĩ, avati ha mandi’o. Hortaliza-kuéra rehegua, oñeñotỹve locote, jety, pakova, ky’ỹi, mba’ysyvo, café, avakachi, pomelo, ka’a he’ẽ. Yvyara rehegua tembiapo sa’ieterei ko’ág̃a rupi ojeitypa rupi ohóvo ka’aguy. Mymba ñemongakuaápe oĩ mbohapyhápe, henonderã oĩ Presidente Hayes ha San Pedro ko tembiapópe, vaka sa’i nunga omano ko departamento-pe. Ko departamento-pe oĩ kapi’ipe osẽreiva’ekue tuichavéva ko Región Oriental-pegua. Avei oñengakuaa kure, ovecha, kavaju, kavara, hetaheta. Guyrakuéra ñemongakuaa rehegua apytépe oñemoñemoñave ryguasu, gállo ha ryguasura’y; upéichante avei ype, pávo, ganso ha guinea. Vallemí, Concepción-pe, ojejuhu Industria Nacional del Cemento, oguerekóva 150 plantas oñenohẽha cal, Río Paraguay rembe’ýpe. Oñenohẽ avei itatĩ Río Apa rembe’ýpe. Upe zona-pe avei frigorífico, desmotadora mandyju rehegua, silo ha molino. 300px|thumb|Aty Loreto-pe Comunicación ha jejokuái Río Paraguay ha’e tape tuichavéva ojejoaju hag̃ua y rupi, yga ikatu osyry pype tetã yvy tuichakue javeve, 230 km rupi ipukukue. Circuito Corredor Bioceanico ohasa Concepción Departamento. Ruta V “Gral. Bernardino Caballero” ombojoaju Concepción Pedro Juan Caballero ndive, kóva ko tape Ruta III “Gral. Elizardo Aquino”, og̃uahẽva tetã tavusu Paraguaýpe. Avei ikatu oñeg̃uahẽ ko departamento-pe tape Pozo Colorado – Puerto Militar, ojoajúva Ruta IX “Transchaco” ndive, Chakope. Ko departamento-pe oĩ 1.951 km tape, oĩ pavimentado 270 km rupi ha 146 km katu oreko itaku’i, 362 km tape ohasa upe rupi. Aeropuerto Mcal. Francisco Solano López opyta táva Concepción-pe, ha aviõ guejyha katu umi distrito háre, upéichante avei umi vaka oñemongakuaaha tuichavévape. Concepción departamento-pe oĩ servicio telefonía orekóva discado directo, Concepción, Horqueta e Yvy Ja’u; Belén ha Loreto guive oñehenói operadora rupi. Puhoe AM-va hína ko’ãva: Radio Concepción, Radio Vallemí, Radio Yby Yaú, Radio Guyra Campana. FM-va katu ãva: Vallemí, Itá Porá, Aquidabán, Los Ángeles, Continental, Belén, Norte Comunicaciones, entre otros. Avei oĩ canal televisiõ rehegua. Oĩ 33.976 óga ojeiporúva Concepción-pe, 13.768 tavaháre ha 20.208 katu okaháre. Y potable-va katu 1.094 oguereko. Peteĩ arýpe ojeporu energía 85.082 kwh. Tekombo’e Oĩ 190 mbo’ehao Educación Inicial-pe g̃uarã, educación primaria-pe oñeiscrivi 39.692 temimbo’e rupi. Educación media-pe katu 9.636, 63 mbo’ehaopegua La Universidad Nacional de Asunción oreko ko departamento-pe Facultad de Veterinaria filial ha Universidad Católica katu Facultad de Ciencias y Letras (Contabilidad, Filosofía, Ciencias de la Educación ha Administración). Ko departamento-pe oĩ mbo’ehao oñekuave’ẽhápe mbo’esyry Educación Permanente, Educación Especial, Educación Técnica Superior ha Institutos de Formación Docente rehegua. Tesãi 64 tenda tesãirãre ñangarekoha oĩ ko departamento-pe, péva apytépe oĩ hospitales ha puestos de salud iñasãiva deapartamento tuichakue javeve. se encuentran distribuidos en todo el departamento. Ko’ãva apytépe ndoikéi umi privado-va. 300px|left|thumb|Concepción táva jaikévo Turismo rehegua Concepción-pe oĩ heta tenda iporãva turismo-rã, péva heta viru omoingue ko región-pe. Ysyry Tagatiya ojejapo ecoturismo. Táva Concepción, Departamento Tavusúpe oĩ gueteri óga tuja ohechaukáva ko táva rembiasakue, ijehechakuaahápe locomotora tuja omba’apova’ekue 1960 peve, peteĩ kamiõ ojepuruva’ekue Guerra del Chaco aja, upéichante avei tembiporu tuja oñeñongatúva upe tendápe. Cuartel Francisco Solano López omandaramo guare, osẽ haguégui tropa-kuéra Gral. Resquin omotenondéve oñorairõ hag̃ua Matto Grosso-pe, Guerra de la Triple Alianza aja. Fuerte de San Carlos, Apape, peteĩ tenda meme ojehóva ojehecha, oñemopu’ãva’keu Colonia aja ikatu hag̃uáicha oñembotatapeju portugués bandeirante oikeséva Paraguái yvýpe. Kurusu Isabel, ag̃uete Concepción tavusúgui, ko tupãópe og̃uahẽ heta oúva oguatahápe. Peteĩ ygarata oporomboguata Río Paraguay y rehe. Umi río ha ysyry oĩva ko departamento-pe okuave’ẽ ñembosarái, pirakutu, je’yta ha tenda ñembosarairã y rembe’ýpe. Yvyty San Luis ha Paso Bravo hetaitemi tapicha oho ohecha. Isla Peña Hermosa peteĩ yvyty orekóva opytáva Río Paraguaýpe. Ecorregion Aquidabán oreko ka’aguy ha yvype kakuaa, yno’õ, ñu, ha ysyry. Ka’aguýpe ojejuju trébol, timbo, quebracho pytã, karanda, palo blanco, juasy´y guasu, urunde’ymi, kurupa´y, curuñi, jata’i, arasupe ha karanday. Estancia Primavera, Río Aquidabán ári, oreko yrembe’ý ha yno’õ neporãva, pe tekoha iporãitemi. Ikatu ojejapo camping ha ojeiko kavaju ári, upéichante avei ojeguata tape po’i rehe. Estancia Ña Blanca, Tagatija Guasu ári, iporãitemi hi’y sakã’asy rehe ha orekóre ytororõ. Ikatu opyta upépe turista ndaheitéima guive, upéichante avei ojejapokuaa camping. Rancho JM oreko yrembe’y ndetuicháva Río rembe’ýpe, ikatu avei ojejapo camping ha ojepirakutu. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. tetãvore Paraguái Cordillera ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva mbyté ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Ka'akupé. Ko tetãvorepe oiko 234.805 ava (2002 ary). Tava Ka'akupe Altos Arroyos y Esteros Karaguatai Emboscada Isla Pucú Itacurubí de la Cordillera Piribebuy Primero de Marzo San Bernardino Santa Elena Tobatí Valenzuela Tetãvore Paraguái Guaira ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva arasẽ ha kuarahy resẽ gotyo. Itávaguasu ha'ehína Villarrica. Ko tetãvorepe oiko 176.933 ava (2002 ary). Oguereko yvy 3.846 km² ha 178.130 ava oikóva pype (2008 ary). Oñeguahë pépe ruta VIII Blás Garay rupive. Heñói ára 14 jasypo ary 1570 jave Ruy Díaz de Melgarejo rupi. Distritos Ko tetãvore oñemboja’o 17 distrito-pe: Borja Capitán Mauricio José Troche Coronel Martínez Doctor Botrell Félix Pérez Cardozo General Eugenio A. Garay Independencia Itape Iturbe Jose A. Fassardi Mbokayaty del Guaira Natalicio Talavera Ñumi Paso Yovai San Salvador Villarrika Yataity del Guaira Apostillas Pe siglo XIX peve oje’egueteri chupe La Guayrá ýrõ Guairá avei La Pinería (ko ipaha pegue oguereko rupi ka’aguy tuicháva cury), ko tenda oïva’ekue Cabildo de Asunción poguýpe, kuarahy resẽ gotyo ysyry guasu Paranágui pe línea del Tratado de Tordesillas peve. Ko yvýpe avei oñepyrü tembiasakue umi misiones jesuíticas del Guayrá, opaha peve yvyate gotyo ysyry Paranapanema ýrö ambue oĩ he’íva ysyry guasu Tiete peve, ha ysyry Yguazú nemby gotyo. Kóicha hérava’ekue Guayráýrõ Guairá ko yvy guasu ko´ága hetave ha’éva estado de Paraná mba’éva, umi sa ary XVI ha XVIII oĩkuri tavakuéra omoheñóiva’ekue España-gua (Ontiveros, Ciudad Real del Guayra, Villa Rica del Espíritu Santo) ha umi ava aty omoñepurũva hesuitakuéra (reducciones fundadas por los jesuítas), ãva ha’e San Ignacio Guazú, Santa María del Iguazú (actual Foz do Iguaçú), Pirapó, Loreto ha ambue. Ko’ã táva ohundiva’ekue umi malocas, ava mbyatyha, de esclavistas bandeirantes oúva São Paulo-gui, péicha rupi heta yvpóra osẽ tendágui ha oho kuarahy reike gotyo ysyry guasu Paranágui (ko’ápe oñepyrũjey Villarrica, ko’ágã táva Villarrica), ýrő ñemby gotyo pe ysyyry Iguazú ypýpe (oñemoñepyrü haguépe San Ignacio, héra ñepyrũ San Ignacio Miní, Loreto ha ambue). Pe Salto del Guairá ýrõ Salto de Canendiyú, ombohérava umi Brasil-gua "Salto das Sete Quedas, ysyry guasu Paranáme aimete ojuasahápe pe paralelo 24º S, péve opa umi ygaguasu jeho. Ko’ãga rupi ko táva Paraguáigua hérava Salto del Guairá ha táva Brasil-gua Guiara ohechauka moõitépa opytava’ekue pe tenda iporãmbajepéva, y ho’áva yvatégui, ary 1980 guive oñuãva chupe represa de Itaipú. Umi Vrasil-gua jeju Guairá yvýpe oikova’ekue ary 1870 jave opamíre ñorãirõ guasu Guerra de la Triple Alianza, uperire oñembohéra "Guairá" pe tetãvore michĩmíva Paraguái Oriental mbytépe, yvy noĩrivava’ekuépe pe Guayrá ñepyrũme. Ubicación Ko tetãvore oĩ Región Oriental mbytépe. Guairá, héra oúva guai: mozos ha ra: lugar, ha’e tetãvore Paraguái retãmeijyvy iporãvéva kokuépe guarã. Yvate gotyo oja tetãvore Ka'aguasu rehe; kuarahy resẽ gotyo K'aaguasu ha Ka'asapa rehe; ñemby gotyo, Caazapá, ha kuarahy reike gotyo tetãvore Paraguari rehe. Peteĩ hendápe pe Kordillera de Ka'aguasu oike ijyvýpe, kuarahy resẽ, kuarahy reike gotyo, oñembohéra Monte Rosario. Opahápe kuarahy reike gotyo oiko chugui yvyty hérava Villarrica ýrõ Ybytyrusu. Ko tetãvore oguereko 17 distritos. Ipaha pegua, Doctor Bottrell, oikókuri ary 1983 jave. == Tetãnguéra -- Ko tetãvorépe ojekuaa mbohapy tenda ijojaha’ỹva. Peteĩháme yvy serranía de Villarrica ýrõ Ybytyrusu, oĩháme yvy yvate, ojekáva ha ka’aguy. Mokõiháme oĩ pe centro occidental, oguerekóva yvy porã. Pe ñemby kuarahyreike gotyo jajuhu mbohapyha tenda, hetaveha ojeiko ijyvy porã rupi. Mymba ñangarekorã iporãiterei avei. Ybytyrusu rire avei oĩ umi Yvyty perõ, Polilla, Itape, León, Cerrito ha Tres Candú, oguerekóva 848 m, ijyvatevéva tetãme. Guairápe omboykue ysyry guasu Tebicuary ha ambue ysyry: Tebicuarymi, ysyrykuéra Yhakã Guasu, Yhakãmi, Aguapety, Guasu, Takuára. Avei oĩ tetãvorépe ysyry Pirapo Guasu ha ysyry Pirapomi. Ambue hendápe ko tetãvorépe oĩ avei ysyrykuéra: Bobo, Orory, Mitã’i, Caundy, Doña Juana ha Paso Pindo. Clima Ararova oguerekóva ha’e iporãva ha ome’ẽva tesãi, arapytu mbyte ha’e 21 °C. Arahakúpe ohupitykuaa 38 °C; araro’y jave oguejy 1 °C. Jasykuéra jasypa ha jasypateĩ jave okyeterei. Ary pukukue okykue ha’e 1.537 mm. Demografía Oikóva pype ha’e 161.991 ava, 47.300 ava tavaháre ha 114. 691 katu oiko okarahápe. Tembiasakue Ko tetãvore rembiasakue ojuajuete táva guasu oñepyrũrõ guare rembiasakuére rehe: Villarrica. Táva Villarrica del Espíritu Santo omoñepyrũ Ruy Díaz de Melgarejo ára 14 jasypo ary 1570 jave pe Guairá itujávape, ãga yvy Brasil mba’e. Umi bandeirante ombyapura térã ojukaiterei rupi tendaguápe ko táva heta jave ova oĩhágui, pokõi jave, oĩháme ko’ãga 1682 guive: Ybytyrusu ykére. Umi franciscano oiptyvõva’ekue opyrũha haguã, omoñepyrũva hikuái ary 1686 jave peteĩ ava aty (reducción guaraní) Itapépe. Ary 1906 jave oñepyrũ tetãvore irundyha, oĩháme Villarrica, Itapé, Hiaty, Mbocayaty ha Yataity. Pe sa aru pukukue jave (siglo XX), yvyra ha ka’a rehe ñemba’apo, ojáva avei pe yvypora Ka'aguasu peguávare, ha avei imbaretéva tenda ha’éva ava rekoha guasu Villarrica, ohasape ferrocarril kuarahy osẽ ha kuarahy oike gotyo tetãvore ryepýpe, oguerúva ko tendápe ñepytyvő tuicháva. Poyvi Oñemboja’o mokői hendápe peteĩcha. Peteĩ hérava superior, sa’y hovyngy (celeste), ha'éva y ha ára sa’ykuéra; ambue inferior, sa’y pytãhũva (púrpura), ojoguáva parral ápe. Avei omonei pe rango ha jerarquía Tupão Katólico pegua. Escudo Pe escudo oñemboja’o irundy hendápe, ojekuaahápe peteĩ óga oguerekóva rasgos coloniales, paisaje natural tenda pegua, oĩháme pe serranía del Ybytyrusu, parral, takuare’ẽ ha peteĩ aranduka kupe, ojekuaahápe números romanos rupi papapy ha’éva tetãvore Guairá rehegua. Pe viñeta Escudo rehegua ha’e umi mba’e ha’etéva rehegua (lo natural). Pe mbytetépe ojekuaa peteĩ panambi. Escudo, ipy gotyo he’i “Cultura de tradiciones”. Economía Guairá ha’e tetãvore oñemba’apohápe kokuépe. Péicha oñeñoty takuare’ẽ, hetave oñotýva, 41% tetãmegua. Ijyvýpe oĩ umi po ingenios de azúcar tuichavéva tetãmegua. Avei peteĩha oguereko hetavéva parral ha mbohapyhápe oĩ ka’a ñemba’apo rehegua. Ambue ñemity rehegua jajuhu avei papa, mandi'o, mandyju, soja, avati, kumanda ha yva. Mymbañangareko rehegua oĩ, vaka, ovecha ha kure, avei oĩ ryguasu opaichagua. Yvyrajeityeterei rupi saivéma ohóvo mba’apo yvyra rehegua, hákatu oĩ gueteri yvyrakytĩha ha ojapóva terciadas. Industria rehegua oĩ fábricas de vino, ka’a omongu’íva, mandyju mbyatyha, destilerías de alcohol, sapatu apoha, fábrica de básculas, vakapíre omba’apóva ha kamby rehegua. Avei ao po’i rehegua, omba’apohápe 1.500 kuña. Ãva oikove Yataity ha Mbokajatýpe. Vías de comunicación Ko tetãvore gouereko Ruta VIII “Blás Garay” ojeíva táva Coronel Oviedo-pe umi Ruta II ha VII-gui, tape hũ Ka'asapa peve. Ñumi guive oĩ ambue tape hũ ombojuajúva San Juan Nepomuceno rehe. Oguereko avei tape hũ: Villarrica-Paraguarí, ohóva Félix Pérez Cardozo ha Coronel Martínez, Mbocayaty-Independencia, ipukukue 50 km, ha ambue osẽva Ruta VII peve, ohasáva Natalicio Talavera, Troche ha colonia Blás Garay rupi. Guairá oguereko comunicaciones aéreas, telefónicas ha telegráficas. Ijyvýpe oĩ heta tape ohóva tetãvore ryepy tuichakue. Educación Ko táva Villarrica del Espíritu Santo iñepyrũmby guive omomba’e mba’ekuaa rehegua ha ko’ãgameve péicha oĩva. Ary 1585 jave umi franciscano omoñepyrũ távape pe convento Santa Bárbara, ojoajúva hese Escuela Elemental ha Superior. Siglo XVII jave, provincia de Paraguay oguerekova’ekue Villarrica ha Paraguaýpe cátedras libres de Gramática, Filosofía ha Santidad, umi pa’ikuéra franciscanos, dominicos, mercedarios ha jesuita poguýpe. Peteĩha centro de enseñanza oguerekóva Estado Villarrica-pe oĩ ary 1859 rupi, hérava “Escuela la Patria”. Ko’ága rupi, pe arandu pavẽ rehegua (educación superior) tetãvorépe oĩ umi Universidad Católica, Nacional ha UniNorte. Guairápe oĩ avei heta mbo’ehao, privado ha tetã mba’éva, Colegio Nacional, Colegio Ortiz Guerrero, Colegio Técnico Vocacional, Seminario Diocesano, Escuela Regional de Agricultura, Instituto Profesional Femenino, Escuela de Artes y Oficios Pío XII. Avei oguereko heta Educación Inicial ha Básica rehegua. Villarrica ha’e oïha pe Centro Regional de Educación. Opavave distrito del departamento funcionan escuelas de Educación Básica y Bachillerato Humanístico y Técnico. Algunos de ellos cuentan también con Institutos de Formación Docente. Existe además en el departamento el Instituto de Lingüística Guaraní “ Idelguap”, que se encarga de la enseñanza del idioma, literatura y folklore guaraníes. También con iguales fines funcionan el Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní y Guaraní Roga. Arte y Cultura Táva tuichavéva Guairápe, Villarrica, ha’e mba’ekuaápe táva mokõiha tetã Paraguáipe. Umi entidades sociales, culturales ha deportivas tuichavéva apytépe oĩ: Porvenir Guaireño, Centro Español, Club de Leones, Instituto de Cultura Hispánica, Teatro Municipal, Orquesta de Cámara, Escuela Municipal de Danzas, Declamación, Oratoria, Guitarra, Asociación de Productores de Caña de Azúcar, Liga Guaireña de Fútbol ha Liga Guaireña de Básquetbol. Ary 1970 jave oñepyrũ pe Centro de Desarrollo Socioeconómico del Guairá, ha’éva ñepytyvõrã heñóiva, oĩva pype tapicha katupyry ha entes público ha privado, oguahẽseha ha’éva ñemoakãrapu’ã, económico, social ha cultural tetãvorépe. Pe fundación “Yvytyrusu”, ha’éva ambientalista, oguereko oguahẽseha ha’éva pe hérava concienciación umi avakuéra tetãvore Guairá pegua, ponoike iñambue araka’eve pe ecosistema oikoha hikuái. Ko távape oĩ heta pujoe, Telecable ha avei Canal 8. Mbaekuaa jehecha’ýva opavave tendagua apytépe oĩ umi mombe’ugu’u ha mombe’upe rehegua, póra, pombéro, jasy jatere, kurupi, urutau, karáũ, jakare ha ambue. Ha umi mba’e ouva’ekue Europa-gui oĩ umi fiestas patronales, kurusu ára, romería, corrida de toros, carrera de caballos, ryguasume ñorairõ, jeroky opáichagua, aokuéra, jeguaka kuña mba’éva, veladas, ha ambue. Turismo Tetãvore Guairá peteĩ táva emblemática ha representativa mba’ekuaa Paraguáigua: Villarrica. Peteĩ tenda ojehoveha ko távape ha’e Parque Manuel Ortiz Guerrero, 1936 mboyve, Ykua Pytã. Ko’ápe reñandúta Villarrica ñe’ẽ. Umi mba’eporãita oĩva nembuesaraipáta opa mba’égui. Ha’e tenda ikatuhápe remombytu’u nde rete ha neñe’ẽ. Pe Parque Manuel Ortiz Guerrero oĩ noreste távagui, tekoha Ybaroty ha San Miguel pa’ũme. Ary 1960 rupi ojejapo peteĩ ta’anga ñe’ẽpapára Villarrica-gua rérape. Ko ta’anga ojapo pe escultor, Villarrica-gua avei, Javier Báez Rolón. Ára 8 jasypo ary 1983 jave, 50 ary omano hague rehegua, tanimbu ñe’ẽpapára rehegua ojegueraha ko korapy ryepýpe, ojejapóva heta tendagua rembipota. Upe ára guive, peteĩ yvyra guasu kuarahyhãme, opytu’úma ijyvyteépe. Umi verso ojapova’ekue oĩ gueteri Ybytyrusúpe. Ambue centros culturales ojehoveha avei ha’e pe Museo ha Biblioteca Municipal “Maestro Fermín López, oĩhame Natalicio Talavera, Fermín López ha Manuel Ortíz rembipurukue, armamentos ha municionesGuerra del Chaco-pe guare, pirapire yma guare (colección de monedas y billetes paraguayos); avei, arcos, hu’y heta mba’e ypykue rembiapokue. Pe museope ikatu rehecha, tembipuru yma guare, máquinas ndojepuruvéimava, pinturas, ta’anga ha arte sacro ome’ëva jopóiramo Diócesis de Villarrica. Distrito Itapépe oĩ lugar sagrado hérava “Paso de la Virgen”, hi’ára ha’éva 18 jasypakői. Pe santuario, ysyry Tebicuarymi rembe’ýpe, ha’e tenda ohoha heta tapicha opa hendápegua ary pukukue. Ambue tenda iporäva ha’e pe Salto Cristal, 43 m yvyatégui ho’aha y. Pe ho’ahápa hi’y ojekuaa pira’i isa’ýva ha umi ka’avokuéra ïjereregua ombohory nde resa. Yvyty Toror´pe ikatu rehecha inscripciones rúnicas, oje’éva ojapo hague umi vikingo ouramo guare, época precolombina-pe. Opa tapicha ohayhúva ao po’i rehegua ikatu ohecha ko tendápe, hetave oïha ha’e Yataity ha Mbocayaty. Personajes ilustres Ruy Díaz de Guzmán: (1554-1629) ha’éva conquistador. Provincia del Guairá ra’y, omoñepyrüva’ekue heta tenda. Ha’e tembiasakue rehegua peteïha. Domingo Martínez de Irala ra’y ra’yre, Gobernador del Paraguay peteïha. Osë pe jehe’a dos civilizaciones rehegua; España-gua ha guarani. Manuel Ortiz Guerrero: (1899-1933) ñe’ëpapáratuichavéva tetävore Guiaragua. Heñói guive, hekove ha omano ñe’ëpapára. Jehai ha’éva hekovete. Ijehaipyre oike opavave Paraguaigua ñe’äme. Natalicio de María Talavera: (1839-1867) omoñepyrüva pe parnaso paraguayo. Ha’e tekove katupyry poesía rehegua oñepyrürö guare Paraguáipe. Hembiapokue osë en fragmentos dispersos. Guerra de la Triple Alianza ohundi heta hembiapokue. Talavera rekove ndaha’éivaekue iporämbáva. Oikove ñorairö tuichavéva Paraguái retäme jave, ha opurahéi chupe osëva iñe’äiteguipe. Ramón Indalecio Cardozo: (1877-1943) mbo’ehára ha omoñepyrũva’ekue peteĩ sistema educativo pyahu, mitãkuéra oñehekombo'évo añeteguápe. Avei pe hérave Escuela Nueva. Ary 1921 guive 1934 peve táva Villarrica-pe oiko chugui motenondehára Consejo Nacional de Educación ha avei Dirección General de Escuelas-pe. Efraím Cardozo: (1909-1973) ha’éva ikatupyryvéva tembiasakue reheguápe. Haihára, ñe’ẽpapára, mbo’ehára ha político. Ha’e oĩ Paraguái rembiasakue hasyve jave, kóva ha’e pe firma del tratado definitivo de Paz y Límites con Bolivia. Oguenohẽ heta aranduka Paraguái rembiasakue rehegua. Félix Pérez Cardozo: (1908-1953) heñói táva Yhatýpe, ko’ãga Félix Pérez Cardozo, hérape oñemoambuéva. Arpa rehegua oñembokatupyry umi tapicha vaave oikuaa’ỹva chupe ndive. Ikatupyryeterei rupi ko tembiapópe oipe’a chupe okẽ centros culturales ha artísticos tetã ambuére: Argentina, Uruguay, Chile. Ojeikuaa 87 composiciones musicales hembiapokue, polcas, guaranias, canciones, galopas, milongas, zambas, cuecas, boleros, tangos ha chacareras. Bibliografía Geografía Ilustrada del Paraguay. Tercera Edición. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires.1998. Atlas y Geografía de Paraguay y el Mundo. Ediciones India Guapa. Asunción. 1997. Atlas Paraguay. Cartografía Didáctica. Fausto Cultural Ediciones. Enero 2000. Franco Preda, Artemio. El Guairá y su aporte a la cultura paraguaya. Editora Litocolor S.R.L. Villarrica,2003 Enlaces externos Información completa sobre el Guairá y su capital tetãvore Paraguái Itapúa ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva ñembý ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Encarnación. Ko tetãvorépe oiko 463.410 ava (2002 ary). Tava Alto Verá Bella Vista Cambyretâ Capitán Mesa Capitán Miranda Carlos Antonio López Carmen del Paraná Coronel Bogado Edelira Encarnación Fram General Artigas General Delgado Hohenau Itapúa Poty Jesús José Leandro Oviedo La Paz Mayor Julio D. Otaño Natalio Nueva Alborada Obligado Pirapó San Cosme y Damián San Juan del Paraná San Pedro del Paraná San Rafael del Paraná Tomás Romero Pereira Trinidad Yatytay tetãvore Paraguái Misiones ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva ñembý ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína San Juan Bautista. Ko tetãvorepe oiko 103 633 ava (2002 ary). Misiones: ary 1893 pe oikova’ekue Villa icha. Ko táva ojeguerohory mayma ogakuéra, oguerohorýgui yvotyty neporãmba jepéva. Ko’ápe heñoiva’ekue Agustín Pío Barrios (Mangore), karai katupyry pupotýpe. San Juan Bautista oñemohenda peteĩ tende yvatépe, mombyry 18 km. San Migeul gui, oguahẽva guive ko távape katuetei ho’u tembi’u oñembohérava “batiburrillo”. Tavayguakuéra oñemitỹ ha omongakuaa mymba kuera. Mba’e ojehecharamovéva ha’e : yvukuéra, ñu, estancia, tupao guasu. Heta tavaguasú pe oĩ museos arte sacro jesuítico rehegua ojehecharamóva avei. Tava Oguerko pa tetã’i: San Juan Bautista Ayolas San Ignacio Santa María Santiago Villa Florida San Miguel San Patricio Santa Rosa Yabebyry Localización Ko tetã vore opyta Región Oriental yvy gotyo, 220 km Paraguay gui. Límites San Juan Bautista jerére oĩ Yvate gotyo: Paraguari ha Ka'asapa ndive. Yvy gotyo: ysyry Parana omohembe’ýva tatã Argentina ndive ha Provincia Corientes ndive avei. Kuarahyresẽ gotyo: tetã’i Itapúa ndive. Kuarahy reike gotuo: tetã’i Ñe'embuku ndive. Tavusu Ko tetã vore tavusu ha’e San Juan Bautista. Opyta 196 km. Paraguaýgui. Ysyrykuéra Mokõi ysyry guasu rupi oñemoambue ambue távagui. Yvate gotyo oĩ ysyry guasu Tevikuary, omoambuéva tetã’i Paraguaígui.. Yvy gotyo oĩ ysyry guasu Paraná, omoambuéva Argentina gui. Ysyrykuéra apytépe oĩ: Javevyry, Atingy, Aguaray, Ytororõ, Ka’a Po’i ha San Tadeo. Hembiasakue Ko tetã vore oñepyrũva’ekue siglo XVIII ypyrõ guare, tembiapo jesuita kuera rehe, ary 1632 pe. Ourõ guare jesuita kuera pokõi táva opyta Brasil pe, papo Argentina me ha poapy Paraguáipe. Ko’ãva ha’e: San Ignacio Guazú, Santa María de Fe, Santa Rosa de Lima, Santiago, San Cosme y Damián, Itapúa, Trinidad ha Jesús. Ary 1790 pe heñoiva’ekue Yavevyry. Muruvicha Carlos Antonio López omotenondeva’ekue heñoi hagua táva San Miguel ha San Juan Bautista de las Misiones. Ary 1906 pe heñoi’va'ekue tetã vore San Ignacio, Santa Rosa, Santa María, Santiago, San Juan Bautista, San Miguel, Ayolas ha Florida]. Economía San Miguel Ko tetã vorépe oñemongakuaave vaka omongakuaa avei ovecha, kavaju kavara ha kure. Oñemitỹ arro, avati soja narã takuare’ẽ jety, papa ha mandyju. Mba'eicha ñaguahē ha ñe'ēpypore Ko tetãvorépe ñaguahẽ tape hũ hérava Mariscal Francisco Solano López rupi (Ruta 1). Ko tape hũ ombojoaju avei tetãvore Encarnación ndive. Ñe'ēpypore Misiones oguereko pukoe, avei oguereko ta’angambyry. Iporãnguete oīva Heta tenda porã oguereko Misiones, oĩ tavaguasu Villa Florida oguerekóva ñupyso iporãitereíva ikatuhápe jahasa porã opa ára. San Ignacio pe ikatu Semana Santa pe jajeguerotopa karai Koki Ruiz rembiapóre, obra iporãmba jepéva, ojapóva opa mba'eichaguagui otopáva upe rupi. Bibliografía Geografía del Paraguay - Editorial Hispana Paraguay S.R.L.- 1a. Edición 1999 - Asunción Paraguay Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN: 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L. La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza. Asunción. 2007. Tetãvore Paraguái Ñe'ẽmbuku ha’e tetãvore opytáva Paraguáipe. Táva omyakãva ko’ápe ha Pilar. Tembiasakue Ára colonial ramo guare oñeme’ẽ va’ekue korapy guasu umi España-gua kuérape ohupytýva ysyry Tebicuary peve, ko’ãva yvy oñeme’ẽ va’ekue vaka ñangareko haguã; Ko ysyrygui Sur gotyo oñemohenda va’ekue umi jesuitas. Ko tendá rupi ojapyhara va’ekue umi ñande ypykuéra Payaguá, upéva rui hasýpe ojeiko va’eku ko’árupi, oñemoĩ porãve va’ekue hetavémaramo ohóvo tapichakuéra oñembohógava ko’ápe. Upe tenonderãguáva táva ha’e Villeta de San Felipe de Borbón upe ary 1779 ramo,uperire oñemohenda Ñeembucú, (ko’ágã ojeikuaáva táva Pilarpe). Ambue tavakuéra oñemopyenda va’ekue porãve va’ekue ko tetãvore ha’e Reducción, Herradura, Remolino, Naranjay, Tacuaras ha Curupayty, ko’ãva apytépe oĩ táva ndaiporivéimava. Ha katu ojeiko porãve kuri oñemohenda mbaretémarõ táva Yabebyry, kuarahy reikó gotyo ysyry Paranágui, upéicha avei oje Remolinos, Villa Franca-pe. Siglo XVIII paha rupi umi tavakuérape oñembohetave avakuéra oguahẽmeve “Los Laureles-pe” ha “Villa Franca” oñemokatu va’ekue López ára ramo. Uperire, siglo XIX-pe oñemoĩ táva Villa Oliva. Ary 1906 ramo ojejapo ko pokõha tetãvore ha oñemoĩ táva akãramo Pilar ha tetãvore’i ramo ko’ãva: Humaita Laureles Paso de Patria San Juan Bautista de Ñe'ẽmbuku Tacuaras Isla Umbu Desmochados Guasu Kua Yabebyry Ary 1973 ramo oñemohenda porã va’ekue ko’ã tetãvore’e korapy ko’ágãitepeve gua. Tetãvore’ikuéra Ko tetãvore ko’ágãrupi oñemboja’o 16 tetãvore’ípe, ha’éva: Alberdi Cerrito Desmochados Gral. José Eduvigis Díaz Guasu Kua Humaita Isla Umbu Laureles Mayor José J. Martínez Paso de Patria Pilar San Juan Bautista de Ñe'ẽmbuku Tacuaras Villa Franca Villalbín Villa Oliva Ikorapykuéra thumb|300px|left|Cabildo en Pilar Norte gotyo: Tetãvore Central Sur gotyo: Ysyry Paraná Este gotyo: Tetãvore Paraguarí ha Tetãvore Misiones Oeste gotyo: Ysyry Paraguáindi Arapytukuéra Arapytukuéra ko tetãvorépe ndahakuetéi ha katu he’õ hetaite oĩre ko’árupi ñu karuguakuéra, ysyry ha avei ysyryguasu ombohykuéva ko yvy. Arahakukue Arahakukue katu 22 °C rupi, verano-pe 37 °C guvi 40 °C rupive, ikarapeve katu Araro’ýpe ohupyty 5 °C guvie 2 °C peve .Oky 1334mm ary jave, jasykuéra okyhetaveha katu ha jasyteĩ, jasyapy, jasyrundy ha avei jasypa, oky’iveha katu jasypo ha jasypoapy. Yvytykuéra rehegua Ndaipóri yvytykuéra ijyvatetéva, peteĩmínte oĩ ijyvatemivéva opytáva sur gotyo ko tetãvorépe, ha kóva oikuaa Cerrito-pe. Ysyrykuéra rehegua Ñeembucú opyta ysyry Paraná ha Paraguái mbytépe. Río Paraguay-pe o’a río Negro, upe ysyry Yacaré ha hetave. Umi ysyrykuéra Ñeembucú ha Hondo ome’ẽ hi’yrã umi Esteros Bellaco, Peguaho, Yacaremi, Po´i Tuju Pytã, Kamba, Mburicaokue, umía. Norte gotyo ko tetãvorépe opyta Laguna Cabral, Lago Ypoá, ha Laguna Vera. Mba’éichapa ijyvy Ko tetãvorépe hetave jatopa yvy karape ha ñananguéra, upeicha rupi heta oĩ karugua umía, upéicha rupi ko’ã ysyrykuéra Paraguay, Tebicuary ha Río Negro kuéra osẽmba hapegui kuéra, ha upéva omombytapa ýpe umi tapekukéra ha kaitakuvéi oñeguahẽ umi táva rupi. 70% rupi ko tetãvore henyhẽ ñu karuguakuéra gui. Tapekuéra rehegua Yrupigua Oĩ río Paraná ha río Paraguay, ko’ãva ojeipurueterei ohasa rupi ko tetãvore rupi. Yvyrupigua Ko ruta IV “General José Eduvigis Díaz”, ojuaju Ruta I “Mcal. Francisco Solano López” ndive, mokõve oñemohatãmbaitémava. Oĩ avei tape porã oñemyatyrõva itara’ỹipe a avei yvyreínteva. Aéreo Ko’ape ou avión Paraguay guive Pilar peve, tape porã oguejy haguã avión ndatuichaitéivape. Radioemisoras AM- oi “Carlos Antonio López”, “Radio Boquerón”; FM-pe katu: “Arapy”, “Jasy”, “Alberdi”, “Humaitá” ha ambuekuéra. Oĩ avei televisión repetidora. Economía Ko tetãvorépe ndahetaiveha kogakuéra. Oñeñoty takuare’ẽ, avati ha mandyju; oñeñotỹ avei jety, mandi’o, kumanda ha oĩve avei. Vakakuéra rehegua oñemba’apo porãve ha heta oĩ, upéicha avei ryguasukuéra rehegua. Táva Pilar-pe oĩ ogaguasu oñeha’yi’oha mandyju, ojejapoha ininimbo ha ao. Oguereko avei ojejapoha aceite vegetal, oñemondykyha káña, aramirõ. Mbo’ekuéra rehegua Ko tetãvore oguereko 50 mbo’ehao iñepyrũmegua, 201 educación básica-pegyua, ha’éva avei ñandepe guãrã, 38 ome’ẽva educación media (científico ha técnico). Pohanokuéra Jatopa 57 pohanohaokuéra ha’éva hospitales, centro ha puestos de salud, ja’e’ỹre umi clínica privada; ko’ãva ha’ehína umi oñangareko ani haguã tapichakuérape ojapyhu mba’asykuéra, hesãi porã haguã katu. Atractivos Culturales Heta tenda oĩ jajuhutahápe tembiasakuéra: Paso de Patria, Estero Bellaco, Humaitá, Curupayty, Sauce y Boquerón, ko’ã tendárupi oiko va’ekue upe ñorairõ guasu Guerra de la Triple Alianza ramo guare. San Fernando ha’e peteĩ táva Mcal. López omboguapy haguépe icampamento ha ko’agãitépeve ikatu jajuhu ko'árupí umi yvykuá Paraguaiguakuéra ojohague ñorairõrã. Museo Pilar-pe upe cabildo-pe ha’e va’ekue upe Mcal López omanda hagua róga ha hetave ogakuéra yma guare. Enlaces externos Ñeembucú Secretaria Nacional de Turismo Tetãvore Paraguái Paraguarí ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva ñembý ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Paraguarí. Ko tetãvorepe oiko 226.514 ava (2002 ary). Táva Paraguarí Escobar Yaguarón Yvyku'i Yvytymi Tetãvore Paraguái Presidente Hayes ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva mbyté ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Villa Hayes. Ko tetãvorepe oiko 81.876 ava (2002 ary). Ko departamento oñehenói péicha Presidente Estados Unidos rérape Rutherford B. Hayes, oimeva'ekue apañuãime limíte Paraguái ha Argentína oiko'õva tembipotápe Paraguái ha Argentina péva Guerra de la Triple Alianza rehe. Distrito-kuéra Ko tàvaguasu oñepehe'ã pokõi distrito-pe: Benjamín Aceval Nanawa Pozo Colorado Puerto Pinasco Villa Hayes José Falcón Teniente Irala Fernández Tembiasakue Ko'ã àrape colonia, omotenondévo tuguy pochy te'ỹinguéra oikóva ko'ã tendáre, hasyeterei kuri ojepobla ko tenda. Mbovymi pueblo misione-pe oñemopyendàva ko'ã tendáre, oheja upe yvy hikuái, techapyrã ramo oime: Melodía, Timbo, Naáreranjay ha Remolino. Ko'ápe Fuerte Borbón, ko'àgã Fuerte Olimpo, pe orekovéva gente oikóva ipype, omopyenda gobierno Alos ha Bru orekóvo ipype portugueses oúva. Péicha ko'ã época independiente-pe, umi colono frances oñemopyenda ko tendáre orekóvo umi tavayguakuèra oiko ipype, ha ndahi'aréi hikuái, pèicha ko'ã gente opyta ha omopyenda pe ohenóiva "Villa Occidental". Oñembohéra Presidente Hayes, omohu'ãvo Guerra de la Triple Alianza, oguerohorývo Mburuvicha guasu EEUU-gua, Rutherford B. Hayes, oñemoñe'ẽva Paraguái rehe ikatu haguã opyta ko territorio-pe. Ary 1906, omotenondévo peteĩha división política Paraguáipe, oñemohenda ko'ã mokõi yvy renda, Oriental ha Occidental, kóva oñeipehe'ã comandancia militar oiméva Ministerio de Guerra ha Marina-pe. Ko'ãva àra oñemomba'eguasúva Tavaguasu Presidente Hayes-pe: 12 jasypoteĩ jave, ára oguahẽ hague Py'aguapy Cháko-pe; 29 jasyporundy, Boquerón oñemotenonde hague 12 jasypateĩ, kóva peteĩ àra omobomba'eguasúva Laudo Hayes. Táva guasu rembe'y Oime paralelo 22º 03´ ha 25º 20´ latitud sur ha meridiano 57º 15´ ha 61º 00´ longitud oeste. Yvy yvate gogyo: Departamento Alto Paraguái, oipehe'ãva ferrocarril rape "km 160"guive oguahẽvo "km 20" peve; ko punto guive ohasa línea recta ohóva Río Paraguay peve. Yvyguy gotyo: pe República Argentina-gui, oñemomombyry'imi oipehe'ãgui río Pilcomayo, ho'ávo Río Paraguái upe Misión San Lorenzo peve. Kuarahy res{e gotyo: tavaguasukuéra Concepción, San Pedro, Cordillera ha Central, oikytĩva Río Paraguái péva ho'ávo Río La Paz oguahëva Río Pilcomayo peve. Kuarahy reike gotyo: ko Departamento Boquerón, oikytĩva tape ojoajúva Misión San Lorenzo umi fortin Gral. Díaz, Avalos Sánchez, Zenteno, Dr. Gaspar Rodríguez de Francia, Boquerón, Isla Po'i ha Casanillo; kóva punto orekóva línea recta oguahëva "km 160" tape ojoajuhápe vía ferrocarril. Arapytu Máxima ohupytýva 44º C arahakujave ha mínima araro´ýpe 0º C, media ha'éva 26º C. Ko'ã tendáre ama oñemombyte ha oguahẽ 900 ha 1200 mm peteï arýpe. Yvyty ha yvy Ko'ã tendáre yvy oñemohenda mokõi yvýpe: kuarahy resẽ gotyo, depresión oriental orekóva depósito fluvial oĩhàpe yvy vevùi sa'i ha oĩ avei yvy salino ha solonetz fleico ha planosoles solodico ojeheróva ambue ñe'ẽme. Yvýguy gotyo, ohóva Río Pilcomayo gotyo, llanura oñapymíva umi yvy suelos calcáreos, sobre el Río Paraguay son suelos fluviosoles eutricos. Ko'ã cerro Confuso, Siete Cabezas ha Galván orekóva yvyty opu'ãmíva sa'i sa'i. Ysyry reheguáva Kuarahy resẽ gotyo, Río Paraguay ojeréva departamento pukukue, umi afluente, ha'éva Rio Pilcomayo, San Carlos, Siete Puntas, Negro, Verde, Montelindo, Aguaray Guazú ha Confuso. Kuarahy reike gotyo, oime estero Patiño. Ko tavaguasúpe oime, Parque Nacional Tinfunqué oguerohory ha ombojurujáiva umi tuichaiterei turista-kuérape, ipukúva 280.000 hectárea. Péicha ko'ã tendáre Presidente Hayes oñmoñapymíva y ojupívo péva henyh{e jave umi ysyry guasu, kóva Villa Hayes-pe, upe yvy ha'e pe ijyvatevéva. Ndaipóri afluente Río Paraguái onavegáva umi embarcación kakuaa. Tekoha ha ñemitỹ Irundýha bioma chaqueño oiméva ko departamento-pe: Llanura oñapymíha Río Paraguái, Pozo Azul, Laguna Salada ha Llanura de inundación Río Pilcomayo. Ko desvio orekóva Río Pilcomayo orekóva ha omoambuéva umi lugareño-pe, séka jave umi tendáre ha upévagui oï osẽva ha omoheñói migración jakare umi yvy he'õveha rupive, avei ojeipyso mba'asy mymbakuéra orekóva. Umi ka'avo, yvyramáta ha mymba mimi ojeguerokyhyje: ko'ãva timbo, samu´ũ, quebracho morotĩ ha pytã, karanda'y. Mymba apytépe oime: karpincho, jurumi, jakare, kure ka'aguy. Economía Presidente Hayes omotenonde pete{iha tenda mymba me'ẽ ha ñemuñáme, ome'ẽva vaka ro'o, ha tenda mokõihápe oime kavaju ñemuña. Yvypóra oikóva ko'ã tendáre omba'apo agricultura-pe, mbohapýha tendápe oñemohenda péva sorgo ra'ỹime, ambue rubro mbytépe oime: mandyju ha takure'ẽ. Táva Villa Hayes ha Benjamín Aceval, oñemomba'e guasu takuare'ẽ rembiapópe. Tavusu Villa Hayes-pe oñemomba'apo Azucarera Censi ha Pirota. Oĩ aserradero, fabrica de cerámica ha acería-kuéra. ACEPAR, Aceros del Paraguay, tuichaiterei mba'e ko tendáre ha'éva peteĩ empresa siderúrgica tetãme, oime tavaguasu Villa Hayes, ko'ápe oñemba'apo varilla lisa péva estructura metálica, construcción, herrería artística, alambre ha palanquilla rehe, ojejapo avei cal agrícola ha oxigeno gaseoso tasyòpe guarã. Villa Hayes-pe, oime avei Astillero Chaco Paraguayo S.A,ko'ápe ojejapo umi barcaza karga kakuaa ha ipohýivape guarã, oñembohasa haguã combustible ha aceite vegetal-kuéra. Ko'ápe oĩ havõ ha cal Fabrica Villa Hayes, péicha peteĩ planta Esso ojeprocesa combustible ha lubricante-kuéra. Fábrica de lácteos "La Pradera" oime km 81 tape hũme. Puerto Falcón tenda ára ha ára oñembohasa mba'erepy ha peteĩ tenda turístico Argentina ndive. Moamarandu ha Pytyvõ tekotevẽmbýpe Ruta IX "Carlos Antonio López" térã "Transchaco", ohasáva río Paraguái,péva Puente Remanso rupive ha oguahẽ frontera boliviana peve, tuicha mba'e ojoajuhápe ko Departamento, ha ikatúva ojehàsa ára ha ára ko tavaguasúre. Tape XII "Vice Presidente Sánchez", ojeréva Río Pilcomayo, ndikatúi ojehasa porã ama jave. Ruta Pozo Colorado – Puerto Militar, oguahẽ Concepción gotyo, ohasávo Río Paraguái puente rupive. Hetaiterei ramal ojoajuhápe opa tendágui ko tavaguasúpe, orekóva apañuãi oky jave tapeva ha ysyrýgui ndikatúi oñeikundaha. Río Paraguái vía de comunicación oiporúva táva guasu ribereña Puerto Pinasco. Péicha Puerto Falcón, puente rupive, ikatúva oñomomarandu tavaguasu argentina Clorinda guive. Ko'ã establecimiento ganadero-kuéra, vía aérea ojeporu voi ko tendáre. Radioemisora, oguereko FM péicha oĩ Radio Villa Hayes ha Dyon. Péicha ombojoaju conexión telefónica, orekóva 3.200 abonado rupi. Osẽ 16.865 óga, 6.165 área urbana ha 10.700 área rural, orekóva ko'ã servicio: Energía eléctrica, 39,9% Agua corriente, 19,1% Baño con pozo ciego, 19,6% Recolección de basura, 4,3% Tekombo'e ha Tesãi reheguáva Oñemba'apo ko'ã tendáre, 96 institución tekombo'e nivel inicial; 192 institución educación escolar básica ha 29 educación media. Oime 38 establecimiento salud, tasyo, orekóva puesto ha centros de salud. Oñe'ẽva ko'ã mba'ère Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Ojoajúva oka gotyo Sitio Web de la Gobernación de Presidente Hayes tetãvore Paraguái San Pedro ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva mbyté ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu ha'ehína Ykuamandyju. Ko tetãvorepe oiko 318.787 ava (2002 ary). San Pedro peteĩ departamento Paraguaigua. Itavusu hína táva San Pedro de Ykuamandyju. Distrito-kuéra Oreko 19 distrito: Antequera Kapi'ivary Choré General Elizardo Aquino General Isidoro Resquín Guajayvi Itakuruvi del Rosario Lima Nueva Germania San Estanislao San Pablo San Pedro Santa Rosa del Aguaray Takuatĩ Unión Veinticinco de Diciembre Villa del Rosario Jataity del Norte Yryvukua Hekoasa Sa’ary XVII ha XVIII-pe ko departamento-pe politakuére tapichakuéra oiko py’atarovápe, ojehu háicha avei Concepción departamento-pe. Ypykuéra Mbayá ha Payagua, ygajarýi, omoinge tesaparépe zona ojepysóva río Ypane, uvatévo, Manduvirã yvývo, ha Río Jejui syry pukukue. Yma 1660-pe ypykuéra opu’ã Arekajápe Encomiendas (mita ha yanaconato) renondépe, ha upévare ojetypei upe távare. Oñemombarete jey potávo, oñefunda ha ojeho ojeiko ko’ã misiones-pe: San Estanislao 1749-pe, Villa del Rosario, 1786-me ha upe rire San Pedro de Ykuamandyju 1786-me. Léi rupi 1906-me ojeguerojera departamento mokõiha Paraguáipe, kóva San Pedro, opytáva pype yvy ojepysóva Itakurivi del Rosario, Santa Rosa de Lima, Takuatĩ, Unión, Ygatimi ha Kuruguaty. Upéichante avei opyta pype Kanindeju yvy. 1973-pe ha'e oñemohenda ko’ág̃a opyta háicha San Pedro rembe’y. Pépe heñói tapicha heta mba’e ojapova’ekue tetã Paraguái rehe, umíva apytépe oĩ tetã mosãsohare Vicente Ignacio Iturbe ha Juana Maria de Lara; upéichante avei puraheiha Rosita Mello heñoiva’ekue Santaníme. Hembe’y Opyta Región Oriental mbytépe, paralelo 22º00´ ha 23º30´ latitud sur ha meridiano 58º00´ ha 56º06´ latitud oeste mbytépe. Ijyvy rembe’y péicha: Yvatévo: río Ypane omopa’ũ chupe Departamento de Concepción-gui. Yvývo: río Manduvirã ha Arroyo Hondo omopa’ũ chupe Departamento de Cordillera-gui; Cordillera de San Joaquín omopa’ũ chupe Departamento de Ka’agusú-gui. Kuarahyresẽvo: río Aguaray Guasu omopa’ũ chupe Departamento de Amambay-gui; upéichante avei rio Jejui Guasu, Kuruguaty ha Corrientes omopa’ũ chupe Departamento de Kanindejugui. Kuarahyreikóvo: río Paraguay omopa’ũ chupe Departamento de Presidente Hayes-gui. Ko departamento ijyvy tuichavéva región Oriental-pe, upépe oñemba’apo kokuépe, mymba ñemongakuaa ha yvyra rehe ñemba’apópe añoite. Ararova San Pedro departamento-pe he’õ ha okymeme. Jepivérõ haku 23 °C rupi; oguejy 10 °C peve ha ojupi 38 °C peve, he’õngue ohupyty 70 ha 80% rupi. Oky 1324 mm rupi. Itaty ha ijyvy San Pedro yvy ysyry rapykuere orekóva cal, upéva yvatévo; ha oreko yvpe, ñu ha yno’õ yvývo. Serranía de San Joaquín yvývo ombojoaju chupe Ka’aguasu Departamento ndive; ojekuaave pépe cerro Kurusu, Corazón, Aguaray, Noviretá, Guaviray ha San Miguel. Cerro Dos de Oro, opytáva Kapi’ivarýpe avei yvyty ijyvatéva opytáva San Pedro-pe. Ko yvyguasu mbytere iporã oñemba’apo hag̃ua kokuépe ha ambue pehẽ ysyry gotyo katu iporã mymba oñemongakuaa hag̃ua. Y rehegua Kuarahyresẽvo ko departamento-pe Río Paraguay ojere hese. Río Ypane, Jejui Guasu, umi ysyry ho’áva pype ndive, Aguaraymi ha Aguaray Guasu, Río Manduvirã, ha arroyo Takuatĩ ohasa ko departamento mbytete rupi. Río Corrientes ojere hese kuarahyresẽvo. San Pedro-pe heta ñu oĩ: Piripuku, San Antonio, Jetyty, Tapirakuãi, Peguaho, Mbutuy, Tovatĩry; avei bañado Aguarakatĩ ha laguna Vera ha Blanca. Ygag̃uahẽha San Pedro-pe ko’ãva: Milagro, Colorado, Santa Rosa, Takuru Pytã, Uno, Laurel, Jejui, Mbopikua, Santa Elena y Uruguaita. Tekoha ha ka’avo Ko departamento yvy opyta mokõi ecorregión pa’ũme: Selva Central ha Litoral Central. Hetaiterei rupi ojeity ka’aguy, yvyrakuéra ipokãmbaitéma ko departamento-pe, péva oiko okakuaaiterei rupi mymba ñemongakuaa umi ñu natural ári. Ka’avo ikatúva opa ohovohína ko’ãva: yvyra paje, ygary, nandyta, victoria cruziana. Mymba ikatuetéva omanomba katu ko’ãva: tukã guasu, guasutĩ, jakare ovéro, mbói jagua ha lobope. Área protegida apytépe ojejuhu: Serranía de San Joaquín vore peteĩ, Laguna Blanca, Estero Milagros, Estero Puerto Rosario. 300px|thumb|San Pedro Municipalidad Ekonomia Tembiapo oguata mbaretevéva pépe ha’e mymba ñemongakuaa, oñemba’apo’imi avei kokuépe ha ndaipóri guasuiete industria. Mba’e repy oñeñotỹvéva ko zona-pe hína mandyju, soha, takuare’ẽ, petỹ, girasol, avati, kumanda, pakova, avatimirĩ, mandi’o, narãnha hái ha he’ẽva, pomelo ha avakachi. Ko departamento ojekuaa oĩ rupi peteĩhápe Paraguáipe petỹ, narãha hái ha pomelo ñeñotỹme; ha mokõihápe narãha he’ẽva ñeñotỹme. Avei oñeñotỹ upépe sorgo, mandarína, áho, arveha ha yvy’a. San Pedro ha’e departamento mokõiha vaka ñemongakuaápe ha peteĩha pavo ñemoñáme; mokõihápe katu ganso ha guinea ñemoñáme. Industria oñemoĩva upe jere rehe ha’e umi mandyju oñemoha’ỹiha, molino ka’a oñemongu’i haguã ha peti grain oñemondyky hag̃ua. Oĩ avei, katu mbovyve, aserradero ha tembi’u ojejapo hag̃ua, ha avei aséite mbokajágui ojejapo hag̃ua ha avei aramirõ; ojejapo avei tatapỹi. Aserradero-kuéra heta yvyra ombo’i ha ojapo opaichagua tabla. Comunicación ha jejokuairã Tape iporãva ha opaichaguáva hysýi ko departamento-pe ha ombojoaju oñondive distrito-kuérape. Ruta hũ Paraguái pegua ohasáva upe rupi ko’ãva: Ruta III “Gral. Elizardo Aquino”, Ruta VIII “Dr. Blas Garay”, Ruta XI “Juana de Lara” ha Ruta X “Las Residentas”. Ysyry oñeg̃uahẽ hag̃ua ygarata rupi katu Río Paraguay, Ypane, Aguaray Guasu ha Jejui, ojeporukuaáva ojegueroja hag̃ua yvyra. San Estanislao, San Pedro, Rosario ha Lima-pe oĩ aviõ guejyha aviõ ndatuichaitéivape guarã, ikatu hag̃uáicha oñeg̃uahẽ avei yvate rupi. 6000 rasami línea teléfono rehegua oĩ San Pedro yvýpe. Puhoe AM-va ko’ãva: Radio Ykuamandyju, Ñasaindy; ha FM-va katu: Santani, Choré, Amistad, San Estanislao, Tapirakuãi, La voz del Campesino, Libertad. Avei oĩ televisiõ rehegua canal, pareha ha mba’yruguata. San Pedro ojeporu 54.707 óga, tavaháre 8.251 ha okaháre 46.456. Tekombo’e San Pedro departamento-pe oĩ 525 mbo’ehao; 901 educación escolar básica pegua ha 150 katu educación media pegua. Tesãi 101 tasyo iñasãi ko departamento-pe, umíva apytépe oĩ hospital, centro ha puesto de salud. Turista-kuéra ohechasekuaáva San Pedro, departamento tavusúpe, ojejuhu peteĩ catedral oñemopu’ãva’ekue 1854-pe, avei Museo Histórico karai Francisco Resquin mba’éva ha Casa de la Cultura; ko’ãva hechapyrã turista-kuérape g̃uarã. Ykua Mandyju, yvy opupuhápe yvu, opyta río Jejui rembe’ýpe ha oreko tenda porã ijyvyku’i morotĩ asýva ojejahu hag̃ua. Itakuruvi del Rosario-pe, turista-kuéra ohoitemi ohecha Ykua Salas. Laguna Blanca, opytáva Santa Rosa del Aguaray distrito-pe, avei peteĩ tenda ecológico ha turístico; hyepýpe oĩ peteĩ lago, oĩva yvyku’i ári ha y katu hesakã’asy. San Estanislao-pe oĩ Casa de la Cultura ha Museo Histórico, jesuita-kuéra mbo’ehao ypy ha upe rire oiko chugui Mcal. López cuartel general Guerra de la Triple Alianza aja. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Tetãvore Paraguái Tetãvore Paraguái 18 tetãvore: Alto Paraguái Alto Paraná Amambay Paraguaýpe Boquerón Ka'aguasú Ka'azapá Kanindeju Central Concepción Cordillera Guairá Itapúa Misiones Ñe'embukú Paraguarí Presidente Hayes San Pedro Paraguái tava Guarani hína ava aty Ñembyamérika pegua. Hetaite Ñembyamérika ypykuéra tupi-guarani rehegua oikóva América-pe og̃uahẽ mboyve Españaguakuéra. Guarani ombyatýva heta aty'ive ipype, oikóva ko'ág̃a rupi tetã Paraguái, Vorívia, Uruguái, Brasil ha Argentina-pe. Opaite aty oĩva Guaranikuéra apytépe, ha oguerekóva jepokuaa, jerovia ha ambue mba'e peteĩchaite, avei iñe'ẽ peteĩva ha'éva tupi ha guarani ñe'ẽ rehegua. Ha'ekuéra ohenói iñe'ẽme ñe'ẽngatu he'i ambue tapicha oikuaáva, ojekuaánte avei avañe'ẽme, he'iséva yvypóra ñe'ẽ. Ko ñe'ẽ Guarani omoñepyrũ heta ñe'ẽ oipurúva ambue aty'i, péicha oĩ tupinamba ñe'ẽ, tupi ñe'ẽ, ha acheñe'ẽ umi ojekuaavéva apytépe. Ou mboyve Epáña retãygua kuéra ko yvy tuichaitévape ha'éva Amérika, Guaranikuéra oipyso ijyvy oikoha Ñembyamérika ipehẽngue mbyteguápe, oñemombe'u ha'ekuéra oipysoha ijyvy yvytyrysýi Andes guive paraguasu Atlántiko peve, ha Gujána guive Río de la Plata peve. Guarani rete Ha'ekuéra hete ipoguasu ha joja porã. Ikangue poguasu, imbarete ha ipya'e. Oĩ avei he'íva'ekue iporãitereiha ava guarani. Ha'ekuéra ipyti'a guasu ha ipe, hetyma ha ijyva ndaipukuiete ipoguasu, ipy ha ipo michĩ. Hova kanguepo, itĩ mbyky, inambi ha ijuru ndatuichái, hembe pererĩ, haĩ morotĩ ha iporã, Guaranikuéra ima'ẽ arandu. Hete ndahague hetái, ha katu iñakãrague heta, ipoguasu, hũ ipuku, ha iñapopẽ, hasy jajuhu hag̃ua ava guarani akãperõ terã iñakãrague morotĩva, itujárõ mante morotĩ. Hekoasykuaa katuete ndohechaukái hemimbyasy terã hasýva chupe. Potĩme ndaijojahái, ha'ekuéra omopotĩ, hete, óga ha itáva ojahu manterei ha ojepohéi okaru mboyve, oñakãky'o sukara terã ñandyrãme (frutos machacados de espinas de corona). Iñakãrague rupive ha'ekuéra ohechauka tesaĩ ha mbarete upévare ijavuku ha oñangareko porã hese. Voi omenda, amo papo ary rupi. Kuña ha kuimba'e ndaikatúi oiko oñondive omenda'ỹre. Ha umi kuimba'e, túva térã mburuvicha, katu ikatu oguereko heta kuña ndoguerekói rupi relaciones sexuales hembireko ndive hyeguasu térã oguereko aja menstruación. Pe membykua sa'ieterei ha'ekuéra ndojapói. Heta imemby hikuái ha hi'ánte kuimba'e meme heñói, ha oguereko voi hikuái pohã osẽ hag̃ua mitã kuimba'e. Heta távape kuimba'e ojapo “Couvade” pe túva oñeno ha ndo'úi mba'eve ho'a peve mitã puru'ã. Pe kuimba'e ndoikuaaporãirõ ha'eha pe mitã ru ndojapói pe “Couvade”. Og̃uahẽvo pe mitãrusu reko kuimba'e oñemoakãperõ ha ipuku jeývo oikéma kuimba'e kakuaa apytépe kuña avei menstruación ñepyrũvo oikytĩ iñakãrague ha ipuku jeývo, oĩma omenda hag̃uáicha. Umi iména ha hembireko manóva oikytĩ iñakãrague péva he'ise ojapoha abstinencia ha ikatúntema oheka jey iñirũrã. Ha'ekuéra oguerovia oñongatúramo peteĩ ava akãrague oguerekoha pokatu upe mávare. Guarani hi'upyrã Ava guarani hi'upyrã oguenohẽ yva ñembyatýgui, mymba jejukágui, pira kutuhágui ha oñemitỹkuégui. Umi guarani oikuaa mba'éichapa ikatu ombo'are tembi'u ani hag̃ua oñembyai so'o ha pira omoka'ẽ tata vevuimíme umi ka'avo rapo omokã ha umi oguerekóva tóxico oipe'a chugui oiporu hag̃ua, ha ojapo avei hu'itĩ. Ava guarani oipuru heta tembi'u apópe avati, ko'ág̃a peve ñande jaiporúva heta mba'e jajapo hag̃ua. Ha'ekuéra ho'u avati mimoĩ, avati maimbe, avati ku'i, ojapo avei chugui chícha, avati pororo, ka'i ku'a ha hetave. Umi ka'avo rapo ombopupu térã ohesy tatapỹi ári. Oikuaa avei pe tatakua jeporu ha o avei oiporúva tatakua yvyguy. Mandi'o: oĩ mandi'o iróva (mandioca tóxica), pe mandi'o he'ẽ oiporu upeichaite ombopupu, térã ohesy ha avei ojapo chugui aramirõ ha typyraty. Pe mandi'o iróva katu ojeipe'araẽva'erã chugui pe irokue (tóxico) oguerekóva ikatuhag̃ua oje'u, ndojejapói chugui aramirõ, pe iñaramirõre opyta pe irokue, ha katu ojejapo chugui typyraty. Arro ka'aguy: oñembopupu terã oñemaimbe ña'ẽpyrũme (plato de barro). Manduvi: oje'u ipýra, maimbe, térã iku'i pyre oñembojehe'a avati ku'íre ha ojejapo chugui tortilla térã oje'u eíra rehe. Jety: oñembopupu térã ojehesy. Kumanda: oñembopupu ha oñembojehe'a avati, arroz silvestre térã so'óre. Ho'u avei ha'ekuéra: andai ha kurepepẽ. Cultura Guarani omymba juka, oipirakutu ha omono'õ ñemitỹngue, téra ka'avo saite tembi'urã, ha'ekuéra oikuaa ñemitỹngue rehegua, oikuaa hetáichagua lo demuestra plantas tropicales ikatúva oñeñemitỹ, oikuaa mymbakuéra ñemoñemoña ogapýpe, umíva apytépe, ype, ryguasu, gua'a, tu'ĩ, ha hetave. Oiko tapỹi oñemopu'ãva ojoykére okarusu jerére. Hembipurukuéra ñorãirõrã ha'e: takape, mimbuku ha hu'y. Umi tembiapoporãnguéra apytépe oĩ alfarería ha tejido-kuéra rehegua. Oke kyhápe, ojejapóva tejido rupive telares verticales-gui. Jerovia tuicha mba'e chupekuéra g̃uarã, oguerovia oĩha peteĩ tupã añónte ha upévape ohenói Ñanderu, Ñanderamói, Ñanderupapa Tenonde, Ñanderuguasu, omyakãva tembiapo aty jave jeroviarã paje, oikuaapáva, ha ha'énte ikatúva oñe'ẽ Ñanderu ndive ombohovakévo opaitéichagua apañuãi oĩva ijapytépekuéra. Okaru térã oka'u'y jave, tekotevẽvante ho'u, araka'eve ndojahéiri, akóinte okaru'ỹ ha ojapo opáichagua tembiapo térã ñembosarái oñangarekóvo hetére. Upévare oiko puku hikuái, oĩ jehaípe ojejuhu hague peteĩva 200 ary orekóva, péva ha'e ha'ekuéra oñangareko haguére hembi'urãre ha avei upe jeikoháichare, ha'ekuéra omomba'eguasu tekoha ha ndo'úi mba'e naiporãiva hetépe g̃uarã. Guaranikuéra ndohejái monumentos térã construcciones, ndohejái aranduka. Péicharamo jepe ikatupyry ha iñarandu hikuái oikuaa hag̃ua opaite mba'e hekohágui ha oguenohẽ hag̃ua ka'aguýgui, ysyrýgui ha yno'õgui umi mba'e ikatúva oipuru térã oikotevẽ oikove hag̃ua. Guaranikuéra itenonde tuicha arandupýpe umi Epáña retãygua og̃uahẽramoguare, péva ikatu jahecha ijerovia, ijeguerekokuaáre, iñarandu arapy reheguápe, hembiapoporãnguéra ha hembikuaápe. Ome'ẽ ko'ãga peve iñe'ẽ he'ẽ asýva, oñemohendakuaáva ha ohenóikuaáva opa mba'e, oñemono'õva jahai rupive catequista ha misionero-kuéra rupive. Ombohéra botánica ha zoológica racional omohypy'ũva ciencias naturales-pe. Ha'ekuéra ombyatykuaa mymba ha ka'avokuéra, ohecharamoitéva ciencias naturales-pegua tembikuaaharakuéra omohendárõ mymba ha ka'avo, especies, géneros ha familias-pe. Ava oĩháicha yvy ape'ári ohecharamo joaite imba'ekuakuéra pohã ñana rehegua, omboguera hag̃ua hetáichagua mba'asy oguerekóva hikuái. Oikuaa yvyramatakuéra yvyra pytã, palo santo, quebracho, pindokuéra ha incienso. Pohã ñana apytépe oĩ ojeipurúva diuréticas, refrescantes, depurativas, vermífugas, parasiticidas, anticépticas, repelentes, sedantes, narcóticas, estimulantes, antiespasmódicas, antirreumáticas, abortivas, digestivas, espectorantes, ha hetaveichagua. Mba'asy ñemonguera pohã ñana rupive Ava guarani oguerekova'ekue arandu tuichaitereíva ha oikuaa porãiterei pohã ñana oguerekoha pokatu oporomonguera hag̃ua, oikuaa avei mba'éichapa ombojehe'áva'erã, máva mávapa ikatu oipuru oñondive ha mávapa ndaikatúi ombojehe'a ambue ndive. Ka'aguy ha ñúme ojuhu umi ka'avo oiporúva pohãramo. Oñangarekokuaa tekoháre, jesareko rupive ojuhu hekohápe pe omongueráva'erã chupekuéra, oikuaa porãiterei pohã ñana jeporu, péva ohechauka ñandéve kuaaty. Ndaikatúi ja'epa mboy pohã ñana oipuruva'ekue ha'ekuéra oikuaa rupi pe oguerekóva ipype mba'épe g̃uarã, ha katu ojehechakuaa ohejaha iñarandu tuichaitereíva, ko ára peve ojeipuru gueteri. Pe kuaaty ohechauka mba'eichaitépa tuicha ava Guarani arandu, ndojuavýi pe jeporu ha'ekuéra ome'ẽva'ekue chupe. Ava Guarani oikuaa porã mba'épe g̃uarã pohã oipurúva, upéicha ombojuavy pohã ro'ysã ha pohã aku. Pohã ro'ysã oiporu py'a rakúpe g̃uarã ha pohã aku katu, to'ysãme g̃uarã. Oĩ avei pohã pochy (remedios peligrosos) ikatúva ojeporu michĩmínte, oikuaa pohã omboguevíva akãnundu, hu'u, kuru vai, py'a vai, ke'ỹ, kuarurã, sevo'i pohã, oitýva mitã. Ha'ekuéra he'i oĩha sa'ieterei pe ñana ndoguerekóiva pohã ha umívape ohenói ka'amarãmba'e. Og̃uahẽ guive Epáña retãygua kuéra pya'eterei ojekuaa oĩva ko yvy pyahúpe, ha'ekuéra ohechakuaa hetaiterei mba'e oguerekoha yvy ojuhúva'ekue. Umi Epáña retãygua kuéra ohechauka oikuaaseha pe kuaaty oĩva. Oguerahauka Epáña-pe heta ñana oikuaa porãve hag̃ua mba'épa oguereko, kuaaty rupive.Oikuaávo ijepuru oguerahauka hetáichagua, yvyra, ñana, ta'y'i, yva oñeñotỹ hag̃ua upépe ha oĩ avei oguerahauka hetáva, ohepyme'ẽ hag̃ua. Umi ou ypýva ogueruka España-gui ava iñararandúva ojesareko ha ombotuichave hag̃ua iñarandu ka'aty. Umi Epáña retãygua avei ogueru America-pe yva, ñana, ta'ỹi hetãgui. Ava Guarani avei oikuaava'ekue mba'eichaitépa oipuruva'erã pohã, ndaha'éi omoĩnteva. Ko'ág̃a peve ava okaraygua oipuru, umíva ha'e: peteĩ jeme, mbohapy kuã, peteĩ púño, ha oñemoĩvéva togue ha yva apytépe ha'e papapy mbohapy térã pokõi. Ko árape jaguerekóma jaikuaa hag̃ua hekopete mba'éichapa jaipuruva'erã pohã. Techapyrã: gramos, gotas, centímetros cúbicos. Hetaiterei pohã ijapopyre ñanágui, upévare ja'ekuaa mba'eichaitépa ava Guarani iñaranduva'ekue, oike'ỹre ha'ekuéra peteĩ laboratorio-pe oikuaa mba'éichapa jaipurúva'erã. Péva ndaha'éi ja'énteva, hetaiterei pohãma ha'ekuéra oipurúva'ekue oñemoinge laboratorio-pe ha ojehecha ndojuavýiha pe ijepuru ava Guarani ome'ẽva'ekue chugui. Pohã ñana oñehenói umi ñana ojeporúva oñepohãno hag̃ua ha oñemombia hag̃ua opáichagua mba'asy ikatúva og̃uahẽ. Paraguáipe og̃uahẽ arandu pohã ñana rehegua umi Guaranígui. Pohã ñana jeporu, ojeikuaa avei umi ñande jarýi, ñande sy, ñande túva térã kuñakarai ha karai ymaguarégui ha ñande ñambohasa jey ñane arandu ñane ñemoñarépe. Jajesarekóramo ñande jerére ha umi okarayguáre jahechakuaave mba'eichaitépa tuicha pe arandu pohã ñana rehegua ohejava'ekue ñandéve umi ava Guarani, heta ogaygua ndohupytýiva pirapire oho hag̃ua farmacia-pe ojogua hag̃ua pohã, upévare oipuru pohã ñana ojuhúva, ohepyme'ẽ'ỹre, térã, heta'ỹre, ha katu oipurúramo hekopete pe ñana imba'asýpe g̃uarã, okueránte avei. Hetaite tapicha piko omano'aramo'ã hi'ára g̃uahẽ mboyve ndajaikuaái rire pohã ñana jeporu. Ko árape oĩ ava oñotỹva pohã ñana ha ohepyme'ẽ laboratorios-kuérape ojejapo hag̃ua chugui pohã farmacia-pe, ojehepyme'ẽva. Umi indigena-kuéra apytépe, pe oporopohãnóva, ojeheróva'ekue Chaman, térã Paje. Ko'ág̃a umi oiporopohãnóva pohã ñana rupive, ojehero “Médico ñana”. Guaranikuéra naimba'asýi voi, ojeguereko kuaágui, okaru porãgui, tekoha oikohápe, omombarete upe hete, omohesãi, ha omoingo pukuve chupekuéra. Umi pytagua og̃uahẽvo, ogueru imba'asy ha ojapyhývo chupekuéra, hetaiterei ho'a ha omano, hete ndojepokuaáigui, ndoguerekóigui defensa upe mba'asýpe g̃uarã. Péicha oĩ jehaípe umi mba'asykuéra apytépe, ojukavéva ichupekuéra ha'e viruela, sarapĩu, disentería, catarro, paludismo, dermatosis ha úlcera. Umi haiharakuéra omombe'u ha'ekuéra ndahasýi iñakãgui. Omombe'u karai Berotni umi mba'asy leishmaniasis ha sífilis europeo-kuéra avei ogueru hague. Mba'éichapa ohecha ñemano hikuái Opavavete okyhyje ñemanógui, ha péicha avei opavavete oha'arõ upe ñemano ha heta jey omanose pya'e hikuái. Ha'ekuéra oguereko ijeroviápe ñemano ndaha'éi tekove ijapýpe og̃uahẽva, ndahái ñembyai, pe máva omanóva oho peteĩ tendápe oikovejeyhápe, oñembyaty ipehẽnguekuéra ndive, Ñanderuvusu, ha ikatu upépe oikovejey. Ijapytépe oĩ ñembo'e tekove oñembopuku haua, oñemboyke hag̃ua mba'evai, mba'asykuéra ha avei ojejerurévo ñemano. Peteĩ mba'e okyhyjeitereíva ha'e yvy ñembyai, umi oikóva gueteri, oúvo pe amaguasu ha ojaho'ipa yvy, omanombáta, hete ha hi'ága avei. Guaranikuéra ojaty omanóvape hóga jerére ha upéi iva upégui; oĩ avei Guaranikuéra omoingéva omanóva rete peteĩ urna-pe, tujúgui ijapopyréva, ha hi'ári omoĩ opa mba'e pe máva ohayhúva'ekue. Guarani rekove ha tembiapo ñemohenda ary rupive Kuimba'e Michĩ vove ojehero mitã, mitã'i, oiko ituvakuéra ndive; oguerekópe 7 térã 8 ary oñepyrũma oipirakutukuaa taha'e inimbo térã hu'y ndive, guyra'api, yva ñemono'õ, jatyta ha mba'e ojeipurúva tembi'urã. Tuvakuéra ohóvo omba'ejuka, ha'ekuéra oho avei hendivekuéra ha upekuévo oikuaáma hekoha ha ikatupyry ohóvo tembiapokuéra. Okakuaave ohóvo ha oikóma chugui mitãrusu, mitãkuimba'e, mitãkaria'y, hembiapo pohyiváma, yvy ñemohu'ũ, yvyra jeity, omymbajuka, hu'y apo, oipirakutukuaa, ojupi ygápe, oipytyvõ tuvakuérape, omendakuaáma ha oñangareko hogayguakuérare. Upe rire oiko karia'y, upéi karai, ava; ojapokuaa opaite tembiapo kuimba'e rehegua, ikatúma oñombohovake ambue aty ndive. Og̃uahẽvo 40 arýpe, oiko chugui tuja, ojeguereko pysyrõháraramo, mburuvicha, cacique, paje, shaman, ojeguereko techapyrãrõ opavavépe g̃uarã. Kuimaba'e rembiapo Kuimba'e isãsovéva'erã ikatuhag̃uáicha omymbajuka, orãirõ oipysyrõvo itáva, oipirakutu, ojeoga'apo hag̃ua, taha'e tapỹi térã maloka; ojapo hag̃ua tembipuru; ojapo hag̃ua tembiapojegua pindo roguégui térã takuara, ojapo hag̃ua redes mandyjúgui, ojapo hag̃ua kyha, hu'y, jepe'a, tata apo; ogueru hag̃ua so'o ha pira. Kuimba'e rembiapo apytépe oĩ rosado apo ha ohejáma upéi ñemitỹ rendarã kuñanguérape, oity hag̃ua yvyramáta, jehapy, ha ñemitỹ peteĩha rire omopotĩmbaite hag̃ua, avei oiko jave ñembyaty ojapo hag̃ua oimeháichagua tembiapo. Opaite ára oñangarekova'erã hembirekóre ha ita'ýrakuérare, ha osẽ jave oguata oñondivepa ohechava'erã tenda ojepyta hag̃ua, ha'ekuéra mburuvicha, oĩva'erã cacique, ha tuja ijatyhápe. Ome'ẽ hag̃ua iñe'ẽ añetegua, ikatu oiko chuguikuéra paje, avare, ha upéi o'ávo ita'ýra oñangareko hese ojapóvo couvade ramo. Kuña Michĩ aja ojehero mitãkuña, mitãkuña'i. Oiko ituvakuéra ndive, oñeñangarekóva hese. Okakuaa ohóvo ha oiko chugui mitãkuña, kuñataĩ. Oipytyvõ ogapýpe, ombovyvy, ojapo tembi'urã ha hetave mba'e. Ikatúma omenda ha imemby, oñangarekokuaátama membykuéra rehe, omba'apokuaáma ñemitỹme, hui'tĩ apópe, ñandyry ha mba'e. Okakuaavévo oiko chugui kuña, kuñataĩ, ojapopaitéma tembiapo ogapýpegua, oipytyvõ isýpe. Oñangareko ménare osẽvove guatahápe, ogueraha tembipurukuéra ha membykuéra. Ohasa ary ha oiko chugui kuñakarai, oguereko jave 25 ha 40 ary; ojapopaite ha ojapokuaa opa mba'e. Upéi og̃uahẽ g̃uag̃uime, ohasapa rire 40 ary. Ha'e omyakã ka'u'y ha hu'itĩ apo; tembiapojegua ñai'ũgui. Kuña rembiapo Kuña ikatu omba'apo óga ñemopu'ãme, tembiapo ogapýpegua avei ojapokuaáva'erã, ohekombo'e imembykuñanguérape oñepyrũ vove ikuñataĩ, ohupiva'erã memby iku'áre, ha avei oguerahava'erã tembipuruku'éra. Avei omoirũ kuimba'ekuérape osẽ jave guatahápe, ojapo hag̃ua tembi'urã, orojávo y, ha ogueraha hag̃ua tembi'urã ha tembipuru. Oñagarekóva'erã óga ñemopotĩre, ha ijerére, ohechava'erã ani hag̃ua opa tata, oroja y, otembi'u apo, moka'ẽ apo, taha'e pira, térã so'o. Ombyatýva'erã ka'avo rapo, yva, ñemitỹngue, hu'itĩ apo, mbokaja ñandy, ka'u'y, pirakutu, ryguasurupi'a ñemono'õ, ao johéi. Tembiapojegua apo pindo roguégui, takuara roguégui ha mba'e. Avei tembiapojegua ñai'ũgui, ombovyvy ao mandyjúgui, oñangareko mymbáre ha ñemitỹngue ñemono'õ. Avei kuña ohendyva'o va'erã kuimba'épe, oipytyvõ hapicha kuñáme imemby hag̃ua. Guarani ñe'ẽ, ha'e mba'e tuichavéva ohejáva ñandéve hikuái Kóva ha'e upe mba'e tuichavéva ohejáva'ekue Paraguáipe Guaranikuéra ypykue, ñepyrũrã ko ñe'ẽ oipuru hikuái ayvúpente ha upéi og̃uahẽ español-kuéra ha ombokuatia ñepyrũ hikuái, jaikuaháicha español-kuéra oguerekose ipoguýpe ñandeypykuépe ha ndaikatúimarõ oñepyrũ oñehekombo'e hikuái Guaraníme, péicharõ ñoite ikatúta omoambue Guaranikuñeragui ijerovia ha oguerekóta pu'aka hi'árikuéra, hetápe ojukarei hikuái, oguereko asy chupekuéra, tembiguáiramo umi jesuíta, upeichavérõ ha'ekuéra ojepokuaa iñe'ẽ ayvu rupive oñomomarandu. Paraguái retãygua niko mestizo, Epáña retãygua ha Guarani memby ñemoñare, upévare oiméne ojehecharamoite ko ñe'ẽ he'ẽasýva. Epáña retãygua omomemby kuña Guaraníme, ha ha'e jey omongakuaa, mitã okakuaa isy ndive Guarani ñe'ẽme, upéva rehe opay, oñembosarái, opytu'u, oke, oñembo'eha hetave mba'e, karaiñe'ẽ ndoikuaaporãi. Ohasa ary, ha oiko Paraguáipe heta jejahéi rire, ko'ág̃a ikatu oñeñe'ẽ ha oñeñandu Paraguái membytee Guarani ñe'ẽme. Upévape ñande jakaru, jake, ñañembosarái, ñande rasẽ, javy'a. Ko'ág̃a rupi, Guarani oike tekombo'épe, mitã, mitãrusu, karia'y ha kuña oñemoarandu Guaraníme, oĩ haguére léipe, Paraguái Léi Guasúpe, karaiñe'ẽ ykére, ha Mercosur iñe'ẽteeramóicha. Ojehecha ojeipuruite gueteri oiko upe mundial Sudafrica-pe ary 2010-pe ojejapóva'ekue ha Paraguái jugador-kuéra Guaraníme oñombohasa vakapipopo, oporomomandu'a Cháko ñorãirõre, upérõ ko ñe'ẽ Guaranígui oiko ñe'ẽ bélico ha ombotavy volikuérape ñorairõme, péva heta oipytyvõ Paraguái ipu'akápe, arandupýpe ko ñe'ẽ omopeteĩ ko tetã. Ambue mba'e ohejáva'ekue Paraguáipe ha'e pohã ñana, ko'ág̃aite peve ojeipurúva ha ombohérava hetaite ka'avo ha mba'e oporopohanóva apytépe haimete 10000 téra. Péva ko mba'e opaite katuete oikuaa, taha'e terererã, ka'ayrã, térã pohãnorã. Py'aruru, ohéo, kambyryrujere ha hetave mba'e pohã ñana mante omonguerakuaa upéicha. Ñemosẽ ijyvýgui Ava Guarani heta jey oñemosẽ ijyvýgui, ymaguare guive, Paraguái oiko jave Epáña retã koloniaramóicha arapa'ũme: Paraguái retã isãso mboyve oñemuña ijyvýgui Epáña retãygua kuérare ha avei upéi bandeirantes rehe, oúva oipe'apa chuguikuéra hembi'u, ha opa mba'e ohecharamóva. Paraguái sãso arapa'ũme oñemonguatia Decreto ára 7 jasypa 1848 rupive, karai Carlos Antonio López, ombotove guaranikuéra jeikove itávape. Ñorairõ Guasu Triple Alianza opa rire oñeguenohẽ ijyvykuéra Ava Chiripakuéragui, upérõ Gral Bernardino Caballero ohepyme'ẽ “La Industrial Paraguaya S.A”-pe, péicha haimete opyta tenda'ỹre. Mokõisa ary aja, mbyte rupi, ka'aguy heta joaite oĩva Ysyry Parana rembe'ýpe, ha ysyrymimi oñehẽva ysyry Paranáme ipotĩ gueteri. Guaranikuéra oikove ijatýpe ysyry rembe'ýre, okaru pira oguenohẽva chuguígui, upe rupi ou ha oho hikuái, upépe ojahu, ovy'a ha avei hoy'u. Oñepyrũ vove ary 1970, ohendu joaite ojejapótaha peteĩ yno'õ ndetuichapa jepéva ojaho'ipátava tenda oikohápe hikuái. Ojejapokuévo embalse, opavave guaranikuéra opyta ijyvy'ỹre, mavavéva nde'íri chupekuéra upérõ mba'eve upe oikótavagui ha ojegueraha ambue tenda rupi, isarambipa hikuái. Ojehechaháicha Paraguái rembiasa pukukue ojejahéi hesekuérare, ha ojeho gueteri hína ko'ãga meve. Joaju Ohai: ombohasa Guaraníme Matilde Galeano Guarani Vikipetã ha'e opaite tembikuaa hekosãsóva renda Internet rupive ha iñe'ẽ heta, opa tekove ikatu ohai térã omoambue iñapopyme'ẽnguéra. Upe Aty Viruremimono'õ'ỹ Wikimedia oisãmbyhy ha omboguata Vikipetãme. Oguerekove amo 37 sua kuatiarogue 287 ñe'ẽme (oĩ avei ñe'ẽ ava ojapo, esperanto guáicha, oĩ avei umi ñe'ẽ ava te'ýi tee pegua, kechuañe'ẽ guáicha, ha avañe'ẽme, ha upe ñe'ẽ noñeñe'ẽvéima, latinañe'ẽ guáicha ha ambuéva). Ary 2001 karai Jimmy Wales ha Larry Sanger omoñepyrũ Vikipetã, ha'e tenda ojehekavéva mba'ekuaa opa Internet-pe.Imarandu hekosãso, upe he'ise oimeraẽ tapicha ikatu omoambue, ohaijey ha oipuru oipotaháicha pe marandu, ojapóramo he'iháicha Vikipetã rekorãnguéra, imarandu oĩgui tekorã poguýpe ha'éva GNU/FDL ha Creative Commons Attribution-ShareAlike (CC-by-SA) 3.0. Oñepyrũ 15 jasyteĩ ary 2001 jave, oñemopyenda pe ypykatu hérava wiki rupive (Haguáii ñe'ẽgui wiki-wiki = "pya'e", "akuã", "pojava"). Ko tembiporu wiki he'ise kuatiarogue aty web pegua oguereko marandu opaichagua ha opavave ikatu omoambue ha ohaive hesekuéra umi ñanduti kundahára rupive, ha'éva Mozilla Firefox, Google Chrome, Internet Explorer, Netscape, Opera, Safari, térã tembiporu oimeraẽva ohechakuaáva umi kuatiarogue orekóva HTML ha ta'anga. Kóva hína peteĩ mba'e tuicháva omoingoéva Vikipetã umi ñe'ẽryrupavẽ ambuévagui: tapicha oimeraẽva oikekuaáva Internet-pe ikatu ohaijey ha omoambue kuatiaroguekuéra, ha oimeraẽ omoñe'ẽva ikatu oipytyvõ kuatiarogue jehaípe. Mandu'apykuéra Ehecha avei Vikipetã avañe'ẽme Vikipetã karaiñe'ẽme Vikipetã ingyaterrañe'ẽme Kanada (ingyaterrañe'ẽme: Canada; hyãsiañe'ẽme: Canada) ha'e peteĩ tetã ñembyatypyre oiko Yvateamérikape. Ottawa ha'e itavaguasu ha itáva tenondegua ha'e Toronto, Montreal ha'e avei táva tenondegua. Tavayguakuéra: 25.730.435 ava. Ne'ẽ: inglyesñe'ẽ, hyãsiañe'ẽ. Opytáva yvateite gotyo Yvateamérikape, oĩva paraguasu Atlántiko guive, kuarahyresẽ gotyo, paraguasu Py'aguapy peve, kuarahyreike gotyo, ha yvateite gotyo paraguasu Ártiko. Ijerére ojuhu ñemby gotyo Tetã peteĩ reko Amérikagua, ha yvate kuarahyreike gotyo ojuhu tetãvore Aláka. Kanatã ha'e tetã tuichave mokõiha, Rrúsia retã riregua. Oĩva haimete Yvateamérika renda mbytére. Tenda oĩha Kanada oikove vaekue heta ava kuéra ha te'ýi. Sa ro'y XV ipaha guive, heta karai aty Vyretañagua ha Hyãsiagua oikove ha oñemu Kanada yrembe'y atlántikogua, ha opyta upépe. Hyãsia retã ome'ẽ vaekue haimetepa henda Kanatãme ary 1763-pe, norairõ Franco-india rire. Ary 1867-jave, oñembyaty mbohapy tenda vyretañagua opytáva Yvateamérikape, Kanada Joaty rupive, Kanada oñepyrũ va'ekue Vyretaña Hetãvore Ñembyatypyre, irundy tetãvore iñembyatypyre. Upe guive tetãvore Kanada ohekosãsoséva ha ojapo pe Kuatia Omohekorãva Westminster 1931-gua ha Yvateamérika vyretañagua Ikuatia guasu, upe kuatia kuéra oipytyvõ Kanada isãsóme. Oñesãmbyhyva tavayguarekuai amandaje guasu rupive ha monarquía constitucional Isabel II rupive. Kanada iñe'ẽkõi ingyaterrañe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ imokõi ñe'ẽ katuete. Tetã Kanada oreko heta atyvete ha apopy guasu, ha omba'aporekokuaáva hetave ha iporãvéva, hi'apekue ha henda iporãiterei ha hekovekuéra oikove porãmba, Kanada oguereko ipype heta kuarepoti, y, ha ambue mba'e oipytyvõ chupe. Héra ypy Ko ñe'ẽ ingyaterrañe'ẽme ha hyãsiañe'ẽme Canada, avañe'ẽme Kanada ou ñe'ẽnguéra "iroke" kuéra iñe'ẽ kanāta he'iséva “táva”, “ava no'õ” térã he'iséva táva ymaguare hérava Stadaconé, opytáva ko'ãga táva Kévek. Karai Jacques Cartier oipuru vaekue ko ñe'ẽ "Canada" omohéra hag̃ua opaite Stadaconé henda ha itáva avei; ary 1545-pe, yvyra'anga kuéra, kuatia ha arandukakuéra Europagua omohéra opa umi tenda Canada. Sa ro'y XVII guive, opa tenda hérava ymaguare Hyãsia Pyahu omohéra Canada. Upe guive, pe tende oñembyatýve mokõi tetãvore Vyretañagua: Yvate Kanada ha Yvy Kanada, ary 1841-pe oñemojoajúva ramo jepe jeýva Tetãvore Kanadápe. Upe guive, opa tenda ha tetãvore opytáva upépe oipuruve ha oipuruve ko ñe'ẽ Canada omohéra hag̃ua opaite Tetã henda. Kanada renda iñemohenda Kanada ha'e peteĩ tetã ñembyatypyre oguerekóva 10 tetãvorenguéra ha mbohapy tenda. Tetãvore Kanadápe ohekosãsovéva hendakuéragua. Mandu'apy Amérika Retãvorekuéra Joaju (Ingleñe'ẽme: United States of America), térã Tetãvorekuéra Joaju, ha'éko peteĩ tavakuairetã ñembyatypyre ha tekome'ẽ guasúre oñembyatýva 50 tetãvore ha peteĩ táva joaty rupive. Ipehẽngue tuichave opyta Yvateamérika mbytépe —umi 48 tetãvore ha Washington D. C.—, umi paraguasu Py'aguapy ha Atlántiko mbytépe, ijerére ojejuhu yvate gotyo Kanatã ha ñemby gotyo ojejuhu Méhiko. Tetãvore Alaska oĩ yvate kuarahyreike yvyrusúpe, ijerére oĩ kuarahyresẽ ngotyo Kanatã ha ypo'i Bering omboja'o chupe Rrúsia rehe. Tetãvore Hawái ha'e niko ypa'ũ aty Polinésia pegua paraguasu Py'aguapýpe ojejuhúva, ha ha'e añoite Tetãvore Joapykueragua ndojejuhúiva Amérika-pe. Oguereko avei heta yvy para Karívepe ha paraguasu Py'aguapýpe. Oguereko amo 9.830.000 km² ha 316.000.000 tapicha kuéra oikovéva ipype, Tetãvorekuéra Joaju ha'e tetã tuichavéva irundyha ha tetã orekovéva tapicha kuéra mbohapyha. Kóva tetã heko tee ypykue hetáva ha opaichaguáva, heta tekove hetã ambuéva oho oikove hag̃ua ha omba'apo hag̃ua ko tetãme. Tetãvorekuéra Joaju ha'e avei tetã omono'õvéva pirapire ha oguerekovéva mba'eheta, hi'PIB hína 15,7 suakõi dólar (billones). Umi ypykue oikove va'ekue te'ýipe ndahetavéima omanógui hikuái mba'asýre térã ñorairõre. Tetãvorekuéra Joaju oñepyrũ umi 13 kolóña Vyretáña pegua, ojejuhúva Atlántiko rembe'ýre. Ára 4 jasypokõi ary 1776-me, oñemosãso ha oñembojoaju hikuái. Umi tetãvore ipu'akáva sãso ñorairõme. Tetãvorekuéra Joaju léi guasu oñemboaje ára 17 jasyporundy ary 1787-me ha ombojoaju umi tetãvorekuéra peteĩ tavakuairetãme. Saro'y XIX aja, Tetãvorekuéra Joaju oñembojára heta yvy vore ambuévare: Hyãsia pegua, Epáña pegua, Tavetã Joaju pegua, Méhiko ha Rrúsia pegua, ha oñembojoaju avei hese Tetã Texas ha Tetã Hawái. Arykuéra 1860 pukukuévo, Tetãvorekuéra Joaju ñembygua oguerekóva heta ñemitỹ ha umi tetãvore yvategua oguerekóva heta mba'eapopyha róga, umíva niko oñombohovái vai, umi tetãvore ñembygua oipota tembiguái reko ha upéicha oiko Amérika Retãvorekuéra Joaju ñorairõ. Tetãvorekuéra yvategua ipu'aka ha ndohejái tetã oñemboja'opa, upéicha avei opa tembiguái reko ko tetãme. Arykuéra1870 pukukuévo, Tetãvorekuéra Joaju oguerekovéma pirapire opa tetã ambuévagui ha imbareteve oiko rire pe Epáña-Tetãvore Joapykuera ñorairõ ha Ñorairõ Guasu Peteĩha. Oiko rire pe Ñorairõ Guasu Mokõiha, Tetãvorekuéra Joaju oreko ipoguýpe tembipu mboka guasu (armas nucleares) ha oike ONU-pe oñangareko hag̃ua Yvýpe tetãnguéra ambuéva ñepytyvõ reheve. Upe Ñorairõ Ro'y opávo ha oñemboja'óvo Joaty Soviétiko, Tetãvorekuéra Joaju ha'eño upe tuichavéva. Héra ypy Ary 1507 pukukuéva, yvyra'anga apohára Alemáña pegua héra Martin Waldseemüller ojapo peteĩ yvyra'anga guasu ha ombohéra Amérika opaite yvy kuarahyreikegua, omomba'eguasu hag̃ua karai Itália pegua héra Américo Vespucio. Umi 13 tetãvore ymaguare oipuru peteĩha tetã héra isãso ñemoñe'ẽme, upe "ñemoñe'ẽ joaju umi 13 Tetãvore Joapy Amérikagua". Héra tee ko'ãgagua. Avañe'ẽme ojejapo ko ñe'ẽ Tetãvorekuéra Joaju oipurúgui ñe'ẽ ndahasýiva ha oñemohenda porãva. Yvy'apekue Tetãvorekuéra Joaju yvyrusúpe ijyvy'apekue hína 7 700 000 km². Alaska hína tetãvore tuichavéva ha ijyvy'apekue ha'e 1 500 000 km². Hawái ha'e peteĩ ypa'ũ aty paraguasu Py'aguapýpe, ijyvy'apekue hína 16 000 km². Umi tetã Rrúsia ha Kanatã rire, ha'e hína tetã tuichavéva opaite apekuére (y ha yvy), hákatu ojeipapárõ yvy'apekuénte China Tekoha Tetã ituichavéva. Iyvy ape ysaja niko opaichagua ha ojehecha heta yvytyrysyi. Umi yvyty Apaláche omboja'o Atlántiko rembe'y ha umi Ypa Guasu. Ysyry Misisipi–Misuri, ha'e hína ysyry pukuvéva mbohapyha opaite Yvýpe, osyry yvate guive ñemby ngotyo ha ohasa Tetãvorekuéra Joaju mbytépe. Ko tetã mbytépe oĩ heta ñu guasu porã yvypóra oipuru oñemitỹ koga'a hag̃ua. Kuarahyreike gotyo oĩ umi yvytyrysýi Itáva. Ararova Tetãvorekuéra Joaju ararova hetaitéva, ituichaitereígui ha ijyvy'apekue opaichaguágui, oguereko heta yvy hakuitéva ha yvy ro'ysã asýva. Umi tetãvore ñembyguápe sapy'ánte oiko yvytu vai mbaretéva. Ka'aty ha Tymba Ojeikuaa Tetãvorekuéra Joaju apekuére ojehechaha mymba ha ka'a opaichagua: amo 17.000 yvyramáta ha ka'a juehegua oikove upépe ha Alaska avei, ha Havái mante oguereko amo 1.800 yvoty juehegua. Amo 400 mymba okambúva juehegua, 750 guyra juehegua ha 500 mymba otyryrýva ha ygua oikove Tetãvorekuéra Joajúpe. Ha ojejuhu avei amo 91.000 tymbachu'i juehegua. Táva tuichavéva Ehecha avei Tetã peteĩ reko Amérikagua tetãvorekuéra Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju Óga Morotĩ Cámara de Representantes Cámara de Senadores Gobierno de los Estados Unidos U.S. Citizenship and Immigration Services Video con fotos de ciudades de Estados Unidos Yvateamérika ha'e peteĩ yvyrusu Amérikape. Ipukukue hína amo 24.315.410 km². Tetãnguéra Méhiko Kanatã Tetãvore Joapykuéra Yvate Amérika Mbo'ehaovusu Tetãgua Paraguaygua, heñóiva 1889 arýpe, ha'e mbo'ehao ypy mbo'e yvateguáva, ituja ha hekovéva ñane retãme. Iñepyrũmbýme oguerekova'ekue mbo'ehaorusu Tekokatu, Pohanokuaa ha Papykuaagua, ha mbo'ehaokuéra Haikatukuaarã, Pohãrendakuaa ha Momembykuaarã. Sa ary ári oikove rire, Mbo'ehaovusu Tetãgua Paraguaygua ága oñembohete peteĩ mbo'epyrã rekohára rehe omyatýva 25.000 temimbo'e ha 4.000 mbo'ehára rupi isarambíva 50 arandurã ári rehe ojejapóva mbo'ehaorusukuérape imbo'ehao heseguávandie oĩva ñane retãpýre. Tembiasakue Ága ñane Mbo'ehaovusu oguereko 12 mbo'ehaorusu oñembo'ehápe 50 arandurã ári opáichagua tembikuaaty, tekoveaty, mba'eporã'apopy ha aporekokuaakuéra, oikuave'ẽva temimbo'ekuérape opáichagua ñeha'ã oñembokatupyry hagua mba'apokuaápe. Upéicha avei oguereko heta Mbo'esyryo ha Mbo'ehao aporekokuaáva ha jeporeka rehegua oikuave'ẽva mbo'epyrã rekohárape, ojapo hagua aporekokuaagua tembiapo, avei aranduverã tesa'ỹijo kakuaarã, oikóva pytyvõhárarõ tekoveatýpe. Haimete 4.000 mbo'ehára, mba'apokuaahára ha jeporekakuaahára ndive ha peteĩ tekove aty mbo'epygua omyatýva 25.000 temimbo'e rupi, UNA ha'e avei Mbo'ehaovusu tuichavéva ñane retãme. Tuicha ojepyso yvy apére, imbo'ehaorusukuéra oguereko mbo'ehao ha ipehẽngue Encarnación, Pedro Juan Caballero, Caacupé, San Juan Bautista, Caazapá, Villarrica, Coronel Oviedo, Caaguazú, Paraguarí, Villa Hayes, San Pedro, Coronel Bogado ha ambue táva guasúpe. Hetepy isarambi heta mbo'ehaovusúre, San Lorenzo-pegua pe tuichavéva, upépe ijaty umi tuichavéva mbo'ehaorusu ha mbo'ehao rehegua. Hupytyhárõ jeikorã ha arandu yvate jepyso ñane retãme, Mbo'ehaovusu Tetãgua Paraguaygua omoheñói mokõi mbo'ehaovusu ñane retãmegua UNE Alto Paranámegua ha UNI Itapúapegua. Ñane Mbo'ehaovusu oike umi apopy jepurukarãme ha mbo'epy pytyvõme mbo'ehaovusu ha mbo'ehaokuéra mbo'e yvategua ndive, tekove aty opaichagua ha pytyvõrã, aty tembikuaatygua, tetão ha yvypóra'atyo, opáichagua tetãmegua. Joaju www.una.py Paraguái Mbo'ehaorusu Paraguáipegua Letóña, herateéva Letóña Tavakuairetã (letoñañe’ẽme, Latvijas Republika) ha’e peteĩ tetã hekosãsóva Európa Yvate rehegua, oĩva Európa Joajúpe. Letóña oguereko 1.912.789 tetãygua (2019 jave), ha iñe’ẽ ha’e letoñañe’ẽ. Itavusu ha’e Rríga, oguerekóva 701.185 tavaygua (ary 2014 jave). Mandu’apykuéra Tetã Europagua Araváña (aravañañe’ẽme: Shqipëri térã Shqipëria), herateéva Tavakuairetã Araváña ha’e peteĩ tetã opytáva Európape. Ñe’ẽ: aravañañe’ẽ. Tavusu: Tirána Tavayguakuéra: 3.581.655 tavaygua. Mandu’apykuéra Tetã Europagua Vielorrúsia (Беларусь/Белоруссия), Tavakuairetã Vielorrúsia (Рэспубліка Беларусь), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Kuarahyresẽ Európa pegua, ary 1991 peve oĩva Joaty Soviétiko ipype (URSS). Ijerére ojejuhu yvate gotyo Lituaña ha Letoña retã, kuarahyresẽ gotyo ojejuhu Tetã Ñembyatypyre Rrúsia, ñemby gotyo Ukyáña ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Polóña. Itavusu ha'e táva Minsk. Ñe'ẽ: vielorrusiañe'ẽ. Tavayguakuéra: 10.293.011 ava. Mandu'apy Joaju Dima Bartalevich’s photos of Minsk Opa tembikuaa mba'e Vielorrúsia rehe karaiñe'ẽme Rrúsia (rrusiañe'ẽme: Россия) térã Rrúsia Joaty (rrusiañe'ẽme: Российская Федерация) upe tetã guasuvéva opa Yvýgui. Rrúsia Joaty ijyvy apekue oguereko hína 17 125 246 km2, oguereko ijyvy'apekuére heta yvytyrysýi ha ka'aguy porã. Itavusu táva ñembyatypyre Mosku. Ko tetã ñembyatypyre amandaje-mburuvicha rapépe oñembyaty katuete 85 tetãmi ñembyatypyre, avei 9ha tetã oguerekovéva tapicha kuéra ipype, 146 020 000 ava ary 2010-jave. Ijyvy'apekue ojaho'ipa Yvate Ásia ha amo 40% Európa pegua, Rrúsia oguereko tuichave yvy mba'e, ita ha kuarepoti mba'e ne'ĩra ojeipurúva. Oguereko avei hetaiterei yvyra mba'e ha y porã. Rrusia Joaty tetã oguerekovéva tetãnguéra ijerére, 16 tetã, ha avei tetã ogureko tembe'y pukuvéva. Ijerére ojejuhu ko'ã tetã (yvate kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve): Noruéga, Hĩlándia, Etónia, Letónia, Vielorrúsia, Lituánia, Polónia, Ukyránia, Geórgia, Aseryvaijã, Kasahitã, Chína Tekoha Tetã, Mongólia ha Yvatekoréa. Yguasúre ojejuhu Hapõ ha Aláka, tetãvore Tetã peteĩ reko Amerikagua. Rrusia yrembe'yre ojejuhu upe paraguasu Ártiko yvate gotyo, upe paraguasu Py'aguapy, ha para oĩva yvy mbytépe: para Váltiko, para Hũ ha para Káspio. Rrúsia Joatýpe ojapo jasykõi ary 2014-jave upe Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2014, peteĩha Ñembosaraipavẽ ojejapóva Rrúsia Joatýpe, upe Ñembosarái 1980 táva Moskúpe, ojejapo Joaty Soviétiko aja. Ary 2018 ojejapóta avei FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2018, peteĩha Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ ojejapóva Rrúsiape. Táva guasu Ary 2002-jave, ojepapávo opaite tekove oikovéva Rrúsia-pe, 329 táva oguerekove 50.000 tapicha kuéra ipyé; 166 táva oguerekove 100.000 tapicha; 75 táva oguerekove 250.000 tapicha kuéra ipype; 34 oguerekove 500.000 tapicha; ha 13 táva guasu oguerekove 1.000.000 tapicha kuéra ipype. Táva tenondegua ha tuichavéva Rrúsia Joaty pegua ha'e hína: Ehecha avei Sivéria Mandu'apy Joaju Portal del Estado ruso Rusia Hoy. Agencia Rusa de Información Novosti. Rrúsia táva La Voz de Rusia. RT al Ritmo de los Tiempos. Oĩ ko Elovakia Europape tetã. Ñe'ẽ: elovakiañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Varatiláva Tavayguakuéra: 5.439.448 ava. Joaju okapeguávandi The Slovak Republic Government Office Oĩ ko Elovéña Europape tetã. Ñe'ẽ: eloveñañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Lluvlliana Tavayguakuéra: 2.010.347 ava. Links Slovenia.si. Your gateway to information on Slovenia. Government of the Republic of Slovenia Mountaineering in Slovenia Oĩ ko Etóña Európape tetã. Ñe'ẽ: etoñañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Talĩ Tavayguakuéra: 1.324.333 ava. Suómi, herateéva Suómi Tavakuairetã (suomiñe’ẽme: Suomen Tasavalta; suesiañe’ẽme: Republiken Finland), ha’e peteĩ tetã ojejuhúva Európa yvatekuarahysẽre. Oguereko tetãrembe’y Suésia, Rrúsia ha Noruéga ndive. Kuarahyreikére ha ñembýre, ijerére oĩ Para Vaytiku. Mandu’apykuéra Olánda hína ndaha'éi upe tetã Európa pegua hérava Tetãnguéra Yvýi. Olánda (neelándañe'ẽme: Holland) ha'e peteĩ yvy ha tetãvore umi Tetãnguéra Yvýi pegua (Países Bajos), opytáva para Yvate rembe'ýre, yvate kuarahyreike gotyo. Ary 1840 guive, Olánda oñemboja'o mokõi tetãvoreme, Yvate Olánda ha Ñemby Olánda. Joaju Sitio web oficial de la Oficina de Turismo Sitio web oficial de la provincia de Holanda Septentrional (neelándañe'ẽme) Sitio web oficial de la provincia de Holanda Meridional (neelándañe'ẽme) Tetãnguéra Yvýi Hungyria (hungyriañe'ẽme: Magyarország) Ha'e peteĩ umi mokõipa poteĩ tetã hekosãsóvagui oĩva pe Európa Joajúpe. Oĩ pe Panónia ñu guasúpe ha ijerére ojejuhu yvate gotyo Elovákia, Ukyáña ha Rrumáña ojejuhu kuarahyresẽ ngotyo, Sevia ha Kyoásia ñemby gotyo ojejuhu, Elovákia jey ñemby kuarahyreike gotyo ha Áuteria kuarahyreike gotyo. Itavusu ha táva tuichavéva niko Budapest. Iñe'ẽ tee niko ko hungyriañe'ẽ térã magiar ñe'ẽ, kóva hína pe ñe'ẽ ndaha'éiva indoeuropa atygua ojeipuruvéva Európape. Ñe'ẽ: hungyriañe'ẽ. RCh Itavaguasu ha'ehína: Budapest Tavayguakuéra: 9.981.334 ava. Galería Hyrãsia terã Hyãsia (hyrãsiañe'ẽme, France), héra tee Tavakuairetã Hyrãsia (République française), ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva, oĩva Európa Joatýpe, oporombojára itapichakuéra upe tavakuairetã mburuvichavy rapépe. Ijapekue, oguerekóva heta ypa'ũnguéra ha tetãmi opytáva yguasu rembe'y ambuéva, oguereko 643 801 km². Ary 2015 jave, Hyrãsia oguereko kuri ipype 66,3 sua yvypóra oikovéva ipype, 64,2 sua Hyãsia retã Európape ha 2,1 sua umi ypa'ũme ha tetãmíme opytáva yguasu rembe'y ambuéva. Hyrãsia retã, ijapekue oĩva Európape, opyta ku yvyrusu ikuarahyreiképe, ha ijerére ojejuhu ñemby ngotyo upe para Yvy mbytépe, Mónako (4,4 km) ha Itália (488 km) avei; ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu ku tetã Epáña (623 km), Andorra (56,6 km) ha upe para Kantámbira pegua; kuarahyreike gotyo ojejuhu paraguasu Atlántiko; yvate gotyo, upe ypo'i la Mancha rire, Tevatã Joaju, upe para Yvate pegua ha Véyhia (620 km), ha kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu upe tetã Luxemburgo (73 km), Alemáña retã (451 km) ha Suísa retã avei (573 km). Ypa'ũnguéra Hyrãsiaygua oĩva Európa yvyrusúpe ha'e pe ypa'ũ hérava Kóysega, para Yvy mbytépe kuarahyreike gotyo, ha heta ypa'ũ atykuéra oĩva Hyãsia rembe'y paraguasu Atlántiko-pe. Yvyrusu Amérikape ojejuhu Gujána Hyrãsiapegua, niko tetãvore isãso'ỹva, iñemby gotyo ojejuhu Pindoráma retã (673 km) ha Surinã (510 km), ha ypa'ũnguéra ha ypa'ũ aty hetáva Martiníka, Guadalupe, San Bartolomé, San Martín ha upe ypa'ũ aty San Pedro ha Miquelón. Upe paraguasu Índiko oguereko ypa'ũnguéra Mayotte ha Reunión, oguereko avei umi ypa'ũ aty Polinésia, Wallis ha Futuna Caledonia Pyahu upe paraguasu Py'aguapýpe. Hyrãsia niko upe tetã virumomba'apohavéva poteĩha ha ijepokuaa ojeikuaaite heta tetãme. Oĩ ko aty G8-pe, Éuro joatýpe Schengen joajúpe avei. Saro'y XIX jave, Hyrãsia ha'e akue peteĩ tetã mbareteite, ojapo heta kolónia ha oñemu heta, ha heta ary jave iñe'ẽ, hyrãsiañe'ẽ ha'e akue ñe'ẽ tenondeguavéva ojeipururã tetã ñeporombuekoviáva, ko ñe'ẽ niko opu'ãvéva umi rrománika pa'ũme ha'e hyãsiañe'ẽ, térã imombyryvéva latinañe'ẽ pegua. Ko ára jave, hyãsiañe'ẽ ojeipuruite heta tetãme ha imba'eguasuite. Mandu’apykuéra Irilánda (Irilandañe'ẽme: Éire; ingleñe'ẽme: Ireland) héra tee niko Tavakuairetã Irilánda (Irilandañe'ẽme: Poblacht na hÉireann; ingleñe'ẽme: Republic of Ireland) oñembojuavy hag̃ua Yvate Irilánda retãgui, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva, oĩva Európa Joajúpe ha ojejuhúva upe ypa'ũ héra jojáva ipehẽngue tuichavépe. Itavusu niko táva Dublín, ojejuhúva ko ypa'ũ ipehẽngue kuarahyresẽguápe. Ko tetã oñemohembe'y yvýre tetã Yvate Irilánda rehe añónte, peteĩ umi tetã oĩva Tavetã Joajúpe. Ko ypa'ũ ijerére ojejuhu paraguasu Atlántiko, upéicha ñemby gotyo oĩ para Sélta, ku yrape San Jorge ñemby kuarahyresẽ ngotyo ha para Irilandagua kuarahyresẽ ngotyo. Irilánda hína peteĩ tavakuairetã amandajerapépe orekóva hendota poravopyre omba'apóva Tetã Ruvicháicha. Tetã Irilánda ko'ãgagua ohupyty isãso tee Tavetã Joajúgui ary 1922-pe, oiko rire ñorairõ tekosãsóre, ku ñorairõ opákuri Irilánda ha Tavetã Joaju ojapo rire kuatia jekupytyha, ha tetã Yvate Irilánda oiporavo opytaséva Tavetã Joaju poguýpe. Irilánda ha'éramo jepe peteĩ tetã hekosãsovýva Mburuvi Vyretáña ipoguýpe, hérava Tetã Sãso Irilánda, ary 1931-pe oñemoañete tekorã rupive ko tetã hekosãsoite ha ary 1937-pe ojapo iléi guasu pyahurã ha oñembohéra Irilánda. Ary 2011 ha 2013-pe, Irilánda oĩkuri umi tetã orekóva yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha porãvéva apytépe. Upéicha avei, ko tetã oĩ umi tetã hetãyguakuéra imba'ehetaitéva apytépe. Mandu'apy Joaju Irilánda rekuái Ministerio de Asuntos Exteriores de Irlanda Presidencia irlandesa de la Unión Europea en 2004 Información de la OMS sobre Irlanda Irilánda Itália, héra tee hína Tavakuairetã Itália (Itáliañe'ẽme: Repubblica Italiana), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva hína Európa Joajúpe. Itália ijyvy apekue ojejuhu Európa ipehẽngue ñembyguápe, hákatu oĩ avei heta ypa'ũ Itália pegua Áfrika ipehẽngue yvateguápe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo, upe yvytyrysýi Áype rupive, Hyãsia, Suísa, Áuteria ha Elovéña. Umi tetã michĩ hekosãsóva San Marino ha Táva Vatikáno ojejuhu Itália ijyvy apekue pýpe. Oĩ avei táva michĩ Itália pegua, Campione d'Italia, ojejuhu Suísa retã ijyvy apekue pýpe. Itáliañe'ẽ ha'e voi ko tetã iñe'ẽ tee, hákatu oĩ heta yvy pehẽngue ambuéva iñe'ẽ tee mokõi, Hyãsiañe'ẽ ha'e hína Yvyty pa'ũ Aosta iñe'ẽ tee avei, Alemañañe'ẽ ha Ladíno ñe'ẽ upe Trentino-Alto Adigio retãvoréme, Eloveñañe'ẽ ha'e hína umi tetãvore Trieste ha Gorizia iñe'ẽ tee avei, katalã ñe'ẽ upe táva Alguer-pe ha Sendéña ñe'ẽ upe ypa'ũ Sendéñame. Itália ijyvy apekuépe oiko ymaguare guive hetaite avano'õ ha ava aty, eturukokuéra, umi Gyrésia Ymaguare retãygua, venetokuéra ha umi Rróma Ymaguare retãygua; Itáliape oñepyrũ avei heta arandupy ha kuaaty oñemyasãiva oparupo. Itália retã itavusu, Rróma, ha'e akue, hetaite ára jave, Yvy pehẽngue kuarahyreikégua itáva tenondegua arandupykuaatýpe ha jokuaikuaápe. Hi'ári, ha'e voi táva marangatu upe katóliko jeroviápe, ipype ojejuhúgui tetã michĩ Vatikáno. Itália mba'eguasu hína tetã ambuévape guarã, upéicha ojehecha ko tetã ha'égui tetã oguerekovéva tembiejakue Yvypóra reko pegua ipype, 51 mba'e. Itália ijyvy apekue ñemohenda Tavakuairetã Itália iléi guasu omohenda ijyvy apeku ary 1948 guive mbohapy tekuái rupive ha omoañete Rróma ha'eha Tavakuairetã itavusu. Hembiasakue rehe oñemohenda 5 yvy pehẽngue rupive ha 20 tetãvore: Yvate kuarahyreike: Ligúria, Lombardía, Piamonte ha Valle de Aosta. Yvate kuarahyresẽ: Emilia-Romaña, Friuli-Venecia Julia, Trentino-Alto Adigio ha Véneto. Mbyte: Lacio, Marcas, Toscana ha Umbiría. Ñemby: Molise, Abruzos, Apulia, Basilicata, Calabria ha Campania Ypa'ũnguéra: Sendéña ha Sisília. {{Etiqueta imagen pequeña|x=0.60|y=0.12|scale=400|text=Friuli Venecia Julia}} {{Etiqueta imagen pequeña|x=0.35|y=0.01|scale=400|text=TrentinoAlto Adigio}} Mandu'apy Joaju Página oficial de Turismo Oficina de Estadísticas Nacionales Parques nacionales y Regionales de Italia Ilándia (Ilandiañe'ẽme: Ísland) ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Európa pehẽngue yvate kuarahyreikeguápe, ijyvy apekue niko peteĩ ypa'ũ ojehero avei Ilándia ha heta ypa'ũmi ambuéva ijerére paraguasu Atlántiko-pe, Európa ha Gyroẽlándia mbytépe. Ko tetã itavusu niko Reikiavik. Umíva oiko ko tetãme hína amo 350 000 tapicha ha ijyvy apekue 103 000 km². Ko tetã ojejuhu Mbyte Atlántiko rysýi ári (peteĩ yvytyrysýi yguasu guýpe omboja'óva yvyrusu rupa), ha upéicha ojehecha ijyvy apekue yvyrata opaichagua. Ilándia pehẽngue mbyteguápe oĩ peteĩ ñu yvate ojehechahápe tave'ỹ, yvytykuéra, ro'yrupakuéra ha ysyrykuéra oisyrýva umi tetã pehẽngue yvýiva rupi yguasu peve. Ilándia retãyguakuéra ypykue peteĩha niko avano'õ rekoha ojejapo kuri ary 874-pe, omombe'uháicha ku aranduka ymaguare héra Landnámabók «Tekoha kuatiañe'ẽ», omombe'u peteĩ Noruéga retãygua, karai guasu Ingólfur Arnarson oho oikove ko ypa'ũme ha ojapo peteĩ tekoha. Oĩ akue karai ymaguare tetã ambuévagui oho yga guasúre ha opytami Ilándiape, hákatu umíva ndopytái oikove hag̃ua upépe, techapyrã oĩ karai vikíngo héra Naddoddr ha oúva ypa'ũnguéra Feroe pegua, ha'e ikatu niko upe peteĩha oguahẽ kuri ko ypa'ũme. Ohasa jave heta ary, oguahẽ tetãnguéra yvateguigua retãygua aty ha Ekósia ypykuekuéra. Saro'y XX peve, Ilandaguakuéra oñemitỹ ha opirakutu omomba'apo hag̃ua hekoha, ha ary 1262 guive 1944 peve oĩ Noruéga mburuvi poguýpe ha upéi Ndinamáka poguýpe. Saro'y XX-pe oñemosãso ha pya'eite okakuaa ha opu'ã. Ko'ãga ha'e niko tetã ikakuaaitéva, ndojeruréi umi omoñemusévape heta pirapire hetã mba'éicha ha upéicha oiko chugui tetã iñemu rembiapo sãso'ỹ, atyvete heta tetãguágui oñe'ẽ iporãiteha mba'éichapa Ilándia oñangareko hetãygua tekoiterapére, ome'ẽkuaágui tesãi ñeñangareko ha tekombo'e hepyme'ẽ'ỹva. Oiko kuri chugui peteĩ umi tetã mba'ehetaitévagui, ary 2009 fue clasificado por la ONU ohechakuaa ko tetã ha'eha niko upe 9ha iporãve ojeikove hag̃ua, yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha rupive, ha tetã peteĩha ipy'aguapýva ojeikove hag̃ua. Mandu'apy Joajuha Iceland.is. Página oficial de promoción de Islandia. Visit Iceland. Página oficial de turismo de Islandia. Ilándia Oĩ ko Kyoasia Europape tetã. Ñe'ẽ: kyoasiañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Sagyev Tavayguakuéra: 4.494.749 ava. Kolómbia (teratee ) tetã opyta yvatekuarahyreike gotyo Yvyamérikape ha itavusuhína Bogotá. Yjykére oĩ kuarahyresẽ gotyo Venezuela ha Brasil; ñemby gotyo Perú ha Ecuador; ha yvatekuarahyreike gotyo Panamá. Kolómbia ningo tetã añónte oguerekóva hembe'y Paraguasu Pacífico ha avei Para Caribe; pépe oreko hetami ypa'ũ Archipiélo de San Andrés ha la Providencia-icha. Kolómbia ningo oñemboja'o 32 tetã'i (Departamento) ha peteĩ Táva Federal (Bogotá). Kolómbia pukukue niko 1.141.748 km² ha tetãguakuéra ningo 44.700.517 ava. Ko tetã oguerosapukái Sãso 20 jasypokõi 1810-pe ha ohupyty sãso 07 jasypoapy 1819-pe. Ambue táva: Medellín Cali Cartagena Barranquilla Mandu'apy Oĩ ko Yvate Masendoña) Europape tetã. Ñe'ẽ: masendoñañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Syopje Tavayguakuéra: 2.050.554 ava. Ndinamáka (ndinamákañe'ẽme: Danmark [ˈd̥ænmɑɡ̊]]) hína tetã hekosãsóva oĩva Európa Joaju atýpe ojejuhúva Európa yvate pehẽnguéme. Ko hína pe tetã oĩ yvatevéva gotyo umi tetãnguéra yvateguigua apytépe ha avei upe tetã imichĩvéva. Ha'etehápe, ko Tavetã Ndinamáka —ndinamákañe'ẽme: Kongeriget Danmark térã Danmarks Rige— hína ko mbohapy tetãnguéra hekosãsóva aty, Ndinamáka ha'e ae ha mokõi tetã ambuéve, Kyoẽlándia ha ypa'ũnguéra Feroe. Itavusu hína ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype niko Kopeniháge, oĩva Selándia ypa'ũme. Ndinamáka hína pe tetã umi polítiko mbovyitevéva omonda tetã pirapirégui (ary 2010 jave) ha, he'iseháicha ñehesa'ỹijo, pe tetã tapichakuéra ovy'avéva. Ndinamáka oĩ Ekandinávia rendakuépe ha yvýre ojejuhúnte ñemby gotyo tetã Alemáña, ary 1999 guive orekóramo jepe tape guasu ohasa y ári ha ohóva Suésia retãme, upe hasaha Øresund. Ndinamáka apekue ipype oĩ ku yvyapy Julándia (Jylland) ha 407 ypa'ũnguéra, umíva pegua 79 mante oreko ipype tapichakuéra (ary 2009 jave). Ndinamáka rembe'y ýre hína amo 7314 km ipukukue ha ijerére ojejuhu ku para Yvate ha ku para Vátiko, Julándia ñemby gotyo mante yvýre ojejuhu Európa. Ndinamáka hína iporokuái peteĩme léi guasúre ary 1849 guive, upe ary ojeheja pe porokuái peteĩme pavẽ oiko va'ekue ary 1660 guive, ha upéi oñemoambue ha oporokuái peteĩme amandajére ary 1901 guive. Porokuái peteĩme itujavéva opa Yvy ári. Ndinamáka hína oiko Európa Joaju atýpe (ndoipurúi hákatu euro pirapire). Mandu'apy Joaju Ndinamáka retã Rekuái ndinamákañe'ẽme. Tavetã Ndinamáka Róga Guasu ndinamákañe'ẽme. Sitio web turístico de Dinamarca Noruéga (Noruegañe'ẽ bokmål: Norge; Noruegañe'ẽ nynorsk: Noreg; sámi yvatevogua: Norga), héra tee Tavetã Noruéga, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩ Yvate Európape, iñesãmbyhy ojejokuáiva porokuái peteĩme amandajerapépe ha jekopytyjojápe rupive. Ijyvy apekue oñemohenda 11 tetãvore rupive (ojehero chupekuéra fylke) ha itavusu hína Óslo. Tetã Suésia, Hĩlándia ha peteĩ Rrúsia yvy pehẽngue ndive, omohenda hikuái pe Ekandinávia yvyapy. Ambue hendáicha, Noruéga, Suésia ha Ndinamáka, umíva niko omohenda pe yvy ojeheróva Ekandinávia. Umi ypa'ũ Svalbard ha Jan Mayen oĩ Noruéga poguýpe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo pe para Barents, yvate kuarahyresẽ ngotyo Rrúsia ha Hĩlándia, kuarahyresẽ ngotyo Suésia, ñemby gotyo ojejuhu ypo'i Skagerrak ha kuarahyreike gotyo pe paraguasu Atlántiko. Y rembe'y Atlántikope pukukuévo, ojehecha Noruégape hetaite yvyty kytĩmbyre parápe (ojeheróva fiordo), umíva niko mba'erechaukaha ko tetãme. Opa guive Ñorairõ Guasu Mokõiha, Noruéga okakuaa pya'eite ha ko'ágã ojejuhu umi tetã mba'ehetavéva apytépe. Iñe'ẽ tee hína Noruegañe'ẽ —ikatúva ojehai mokõihápe: bokmål ha nynorsk rupive—, peteĩ umi ñe'ẽ nordikokuéra ojoguáva Ndinamakañe'ẽ ha Suesiañe'ẽ. Umi oñe'ẽkuaáva Noruéga ha Suésia ñe'ẽ ojokupytykuaa, hasymi katu ichupekuéra oikuaapa pe Ndinamakañe'ẽ. Mandu'apy Joajuha Poytuga, ojeikuaa hekóva Tetã Poytuga ramo, (Poytugañe'ẽme: República Portuguesa; oje'éva [rɛ'publikɐ puɾtu'gezɐ] térã [ʁɛ'publikɐ puɾtu'gezɐ]; mirandañe'ẽme: República Pertuesa), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva Európa vore kuarahyreikeguápe, amo Yvyapy Ivéria-pe, itavusu ha'e Lisimbã, Poytuga oguereko avei ambue tenda hekosãsomíva Áfrika vore yvateguápe ha Paraguasu Atlántiko-pe. Ijerére ojejuhu yvate ha kuarahyresẽ ngotyo Tetã Epáña, ha ojejuhu ñemby ha kuarahyreike gotyo paraguasu Atlántiko. Áfrikape oĩ pe ypa'ũ aty hekosãsóva hérava Madeira. Oĩ avei pe ypa'ũ aty hekosãsóva Asóre, ojejuhúva yvate paraguasu Atlántiko-pe. Poytuga réra ypy Poytuga réra ikatu ou táva Oporto réra ymaguarégui, latinañe'ẽme héra niko «Portus-Galliae» —he'iséva ygarupa Gália pegua, ygarusu Gália pegua oho katui va'ekue ko ygarupa rehe— térã Poytuga réra ikatu ou «Portus Cale»-gui. Poytuga imba'e Ñe'ẽ: poytugañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Lisimbã Tavayguakuéra: 10.605.870 ava. Poytuga retãvore Ehecha avei Rróma Mburuvi (Latinañe'ẽme: Lusitania) (mba'erendy retã), Poytuga Para Yvy mbytépe Ygapóra, yvyra'ãgahára, europeo Mandu'apy Ehecha avei Europa Pindorama Rrumáña (Rrumáñañe'ẽme: România) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhu Európa ipehẽngue mbytegua ha ipehẽngue ñemby kuarahyresẽygua imbytépe, upe para Hũ rembe'ýre. Ojejuhu ko tetã ijerére kuarahyreike gotyo Hungyria ha Sevia, tetã Ukyáña ha Moyndávia yvate kuarahyresẽ ha kuarahyresẽ ngotyo, ha tetã Vugária ojejuhu ñemby gotyo. Ijyvy apekue hína 238 391 km2, upéicha Rrumáña ha'e voi tetã tuichavéva 9ha opa Európa Joajúgui ha tetã orekovéva tekovekuéra ipype 7ha Európa Joajúgui, oikógui ipype amo 19 sua tekovekuéra. Itavusu ha itáva tuichavéva ha'e Mbukaréte, táva tuichavéva 6ha opaite Európa Joajúgui. Mandu'apy Joaju Rrumáña retã rekuái henda tee (Rrumáñañe'ẽme) Información turística y cultural sobre Rumanía (Karaiñe'ẽme) Rrumáña ra'angakuéra Rrumáña mba'ekuaarã Oĩ ko Sérevia Europape tetã. Ñe'ẽ: seviañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Belyrat Tavayguakuéra: 9.396.411 ava. Suésia (suesiañe'ẽme: ), héra tee niko Mburuvi Suésia (suesiañe'ẽme: ), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Ekandinávia pegua ojejuhúva Yvate Európape ha oĩva Európa Joajúpe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Noruéga ha Hĩlándia, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Hĩlándia ha parapyte Botnia, ñemby gotyo para Váltiko ha kuarahyreike gotyo upe para Yvate ha Noruéga. Yvy rupi oñohembe'y Noruéga ha Hĩlándia rehe ha y rupi Ndinamáka rehe upe yrasaha Öresund rupive. Itáva orekovéva tavayguakuéra ha'e Estocolmo, ko táva niko ko tetã itavusu avei. Ijyvy apekue hína amo 450 295 km², upéicha ko tetã niko tetã tuichavéva 5ha Európape. Ary 2016 jave, ava hetakue ko tetãme ohupyty amo 10 sua tetãyguakuéra, umívagui amo 98% ikatu oipurukuaa Internet, upéicha Suésia hína upe tetã retãyguakuéra hetakue tuichavéva ikatu oipurukuaa Internet. Suésia retãyguakuéra hetakuégui amo 84% oiko tavaguasúpe ha tavaguasu jerére. Tekoha jeporu porã ha tekoha renda ñangareko mba'etuichavéva ko tetãme ha sa'i ojehecha tekohatyai. Mandu'apy Joaju Tetã rekuái The Official Gateway to Sweden Gobierno de Suecia – Henda tee Internet-pe Parlamento de Suecia – Henda tee Internet-pe Corte Real Sueca – Henda tee Internet-pe Turykía (Turykiañe'ẽme: Türkiye), héra teéva Tavakuairetã Turykía, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva mokõi yvyrusúpe, ijyvy apekue pehẽngue tuichavéva Ásia Kuarahyreikeguápe ha vore imichĩva (para Mármara guive kuarahyreike gotyo) Európape, ko tetã yvy apekue oñemyasãi Anatólia yvyapýre ha Kuarahyresẽ Tarásia upe yvyapýpe ojeheróva Vaykã. Ijerére ojejuhu yvate kuarahyresẽ ngotyo Georgia, kuarahyresẽ ngotyo Ayméña, Irã ha Aservaijã, yvate gotyo Ukyáña yguasu vore para Hũme, yvate kuarahyreike gotyo Vugária ha Gyrésia, kuarahyreike gotyo Gyrésia ypa'ũnguéra para Ehéope, ñemby gotyo para Yvy mbytépe, Chípere yguasu vore, ha tetã Síria, ha ñemby kuarahyresẽ ngotyo Iráke. Para Mármara ombojei Anatólia ha Tarásia ha umi ypo'i Turykía pegua (Bósforo ha Dardanelos), ombojeíva Ásia ha Európa, upévare oje'e Turykía ojejuhuha mokõi yvyrusúpe. Ymaite guive ko tetãre ohasa opaichagua arandupy ha avano'õ yvy kuarahyresẽyguágui ha kuarahyreikeguágui, ko tetã ojejuhúgui Európa ha Ásia mbytépe ha ijerére oĩgui mbohapy yguasu. Ijyvy apekuére oiko hetaite avano'õ ambuéva ha mba'eguasúva, techapyrãme ititakuéra, Lídia, Urartu, Asíria, Péysia Mburuvi, Gyrésia Ymaguare, Rróma Mburuvi, Mburuvi Visantíno, Mburuvi Selujúsida, Mburuvi Otománo, upéicha avei yvy ojehechahápe yma guive umi avano'õ ha mburuvi tuicha oñorairõ ojuehe areite ipukukuévo. Turykía niko ha'e tavakuairetã oñesãmbyhýva jekopytyjoja rupi, ijokuái oñemyatyrõ 1923-pe oĩvove Mustafa Kemal Atatürk poguýpe, ho'a rire Mburuvi otománo, Ñorairõ Guasu Peteĩha pahápe. Upe guive, Turykía oñembojave jekupytýpe Európare ha Yvy pehẽngue kuarahyreikeguáre. Mandu'apy Joajuha Ukyáña (Ukyáña ñe'ẽme: Україна; Oje'e: Ukraïna) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Európa ivore kuarahyresẽyguápe. Ojejokuái peteĩ tavakuairetã ramo oñesãmbyhýva mburuvichavy rapére. Ijyvy apekue oñemohenda tetã heko peteĩva rupive orekóva 24 óblast (tetãvore), peteĩ Tavakuairetã Hekosãsóva Kiriméa ha mokõi táva heko ambuéva: Kiev ha Sebastopol. Ukyáña ijyvy apekue niko 603 628 km² ha oiko ipype 41 732 779 tapicha. Táva Kiev hína itavusu ha pe táva orekovéva tapichakuéra ipype. Iñe'ẽ tee niko Ukyáña ñe'ẽ ha jeroviapy hetavéva niko jerovia ortodoxo. Ukyáña marandeko oñepyrũ amo ary 882 jave oñemohendávo pe Rus Kiev pegua. Rus Kiev peguápe oiko yvypóra aty opaichagua ijypykue elávo kuarahyresẽyguakuérava, tuichaitépe umi Ruténia pegua, ha upéicha oiko Ukyáñagui umi tapicha rekoha apyte. Upe aja oiko Rus Kiev peguágui pe tetã mbaretevéva Európape, siendo Kiev la ciudad más grande ha oikohápe hetave tapicha. Sa'imínte jaikuaa Rus Kiev pegua rehegua Mongólia ondyryhague hese 1256 jave, upéicha oñehundipaite ko tetã. Oñembyaipa rire ko Rus Kiev pegua, peteĩ umi mburuvichavete ra'y rekuái imba'ekuéva, pe Tekuái Galísia-Volínia, oñemoambue ha oiko chugui Tavetã Ruténia térã Rus-kuéra Retã ha omboguata Rus Kiev pegua sãmbyhykue. Ary 1349 jave, Tavetã Ruténia ojoaju Lituáña rehe ha upéicha oñepyrũ pe Dukádo Guasu Lituáña. Opa rire pe Rus Kiev pegua sãmbyhykue, Ruténia yvy apekue (Ukyáña hína ko'ágã) oike Tavakuairetã Hetãkõivape 1569 jave; upe rire oiko jekupytyha ha upégui oñepyrũ pe Dukádo Guasu Ruténia, hákatu umi kosáko oipota hetãrã, upéicha oñepyrũ tetã hekosãsóva pyahu ary 1648 jave héra Hetmanáto kosáko térã Ukyáña kosáko, oiko rire ñepu'ã guasu tetãygua apytépe. Ohasami ára pukukue pe Hetmanato imba'eheta, oñepyrũ oñemboja'o mbeguehápe ha ijapaite ijyvy apekue pe Tavakuairetã Hetãkõivare ha Saráto Rrúsia peguáre (ary 1721 guive ojehero Rrúsia mburuvi), ary 1772 meve oikóvo pe Hetmanato oguepaite. Ukyáña oikóvo Rrúsia mburuvi poguýpe, oñemboyke vai Ukyáña retãyguakuéra ha iñarandupy, oñeha'ãmba ombogue hag̃ua Ruténia ñe'ẽ (Ukyáña ñe'ẽ ymaguare), upéicha oñembotove iñe'ẽporãhaipyre, imba'epu porã ha tupão ñembo'e Ukyáña ñe'ẽme. Upéicha avei Rrúsia mburuvi ombova Ukyáña retãyguakuéra yvy mombyryitépe, upéicha oñepyrũ umi tekoha ojeheróva Ukyáña Hovyũ, Ukyáña Hũngy térã Ukyáña Sa'yju. Ho'a rire Rrúsia mburuvi, oikóvo pe Jasykõi Ñepu'ã 1917 jave, oñepyrũ Ukyáña ñorairõ isãsorã, upe ñorairõgui oñepyrũ pe Ukyáña Tekoha Retã, pe Kuarahyreike Ukyáña Tekoha Retã, pe Hetmanato Mokõiha ha pe Tavakuairetã Jolodnoyarsk. Ñorairõ pukukue aja, Kuarahyreike Ukyáña ojoajupa Ukyáña rehe 1919 jave, kóva niko oheka oisãmbyhy opa umi yvýre oikohápe hetave umi ijypykuéva Ukyáñagua: Ukyáña yvy apekue javegua, Kubán ha yvy guasu Vielorrúsia pegua ha Rrúsia pegua. Opa rire pe ñorairõ, ogue Ukyáña Tekoha Retã ha ijyvy apekue oñemboja'o Polóñare ha Joaty Soviétikore, kóva ome'ẽ yvy voremi ojejapo hag̃ua pe Tetã Soviétiko Ukyáña 1921 jave. Amo ary 1922 jave, Tetã Soviétiko Ukyáña oime umi tavakuairetã omboypýva Joaty Soviétiko apytépe. Joaty Soviétiko poguýpe (1922-1991), Ukyáña retãygua ohasa'asyiteve oikógui Rrúsia mburuvi poguýpe, heta oñehundi ñembyahýi vaíre 1933 jave (Holodomor), upe aja omano 4 sua amo 12 sua Ukyáña retãygua ha oñeha'ãmba oguepa hag̃ua Ukyáña ñe'ẽ, upévare ko'ágã oĩ heta oñe'ẽkuaáva Rrusiañe'ẽ Ukyáña retãme. Oiko Ukyáñagui tetã hekosãsóva ára 24 jasypoapy 1991 jave, oiko rire pe golpe de Estado omboja'opa Joaty Soviétiko upe aryitépe. Upe guive, ko tetã oñemoambue oiko hag̃ua chugui tetã komunismo'ỹre, ohekáva jekopytyjoja. Ko tembiapo omokangy tetã mba'eheta arykuéra 1990 pukukue. Oñepyrũvo saro'y 21ha, Ukyáña oñemombarete jey ha oñemoporã. Ary 2013 jave, tendota Víktor Yanukóvich oñemomombyry Európa Joajúgui ha ijave Rrúsia rehe, upéva hetaite Ukyáña retãygua oñepu'ã ombohovái hag̃ua imburuvicháre (Euromaidán), upéicha Víktor Yanukóvich okañy Rrúsiape. Upe rire, Rrúsia oñemomba'e Kiriméare (peteĩ Ukyáña retãvore) ha vore kuarahyresẽygua ambuéva Ukyáña retãme. Umi Ukyáña retãygua ojepe'aséva hetãgui ha ojoajuséva Rrúsiare he'i hekosãsoha, upéicha oñepyrũ Donbás ñorairõ 6 jasyrundy 2014 jave. Mandu'apy Marandumi Joajuha Oĩ ko Vonia ha Hesegovina Europape tetã. Ñe'ẽ: voniañe'ẽ, seviañe'ẽ, kyoasiañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Sarajevo Tavayguakuéra: 4.498.976 ava. Oĩ ko Vugaria Europape tetã. Ñe'ẽ: vugariañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Sopia Tavayguakuéra: 7.385.367 ava. Gyrésia (Gyresiañe'ẽme: Ελλάδα, Elláda; Gyresiañe'ẽ ymaguare: Ἑλλάς, Hellás) ha'e niko peteĩ umi 27 tetã hekosãsóvagui upe Európa Joatýpe oĩva. Ko tetãme oiko amo 11 sua tetãygua ojojáva, avano'õ oñe'ẽva tenondeitépe pe Gyresiañe'ẽ ha ijerovia niko Gyrésia tupão tape ypýre ombo'éva. Atenas, ko tetã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype, itáva tuichavéva mokõiha niko Tesalónika. Oĩ táva tuicha ambuéva, herakuãite ha imba'eguasúva, techapyrãme: Piréo, Patras, Heraclión ha Lárisa. Gyrésia niko oñemohenda porãite Európa, Ásia ha Áfrika mbytépe, ha ijerére ojejuhu yvate kuarahyreike gotyo tetã Aváña, yvate gotyo tetã Vugária ha Yvate Masendóña, ha yvate kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Tuykía. Kuarahyresẽ ngotyo oĩ para Ehéo, kuarahyreike gotyo oĩ para Hóniko ha ñemby gotyo ojejuhu para Yvy mbytépe; umi mbohapy yguasu omohembe'y ko tetã amo 13 676 km rehe, upéicha Gyrésia niko pe tetã y rembe'y ipukuvéva 11ha opa Yvýgui. Gyrésia oreko pokõi ypa'ũ aty, umi ypa'ũ atýpe niko oĩ 1400 ypa'ũ, umívagui 227 mante oreko tapichakuéra oikóva ijyvýpe. Amove 80 % Gyrésia yvy apekuégui niko yvyty ha yvytyrysýi, upe tuichavéva niko yvyty Olímpo, ohupyty 2917 métro. Gyrésia ko'ãgagua ijypykue tee Gyrésia ymaguare avano'õme, upépe niko Yvy pehẽngue kuarahyreikegua arandupy ñepyrũ. Yvy pehẽngue kuarahyreikegua ijypy oñepyrũ hag̃ua oikuaa jekopytyjoja, upe jekopytyjoja Atena pegua rupive, oikuaa hag̃ua arandupykuaaty, oha'ã hag̃ua ñembosaraipavẽ (opa tetã oñembosaráivo ha oha'ã jetepysóre irundy rundy arýpe), oñepyrũ hag̃ua oikuaa ñe'ẽporãhaipyre ha marandeko ñehesa'ỹijo, upéicha avei ku avano'õ ymaguare ombo'e jokuaikuaa ha umi mba'e tenondeitéva papapykuaa ha tembikuaaty rehe. Tetã Gyrésia ko'ãgagua oñemohendaite ary 1830-pe, isãso rire ñorairõre ha osẽ rire upe Mburuvi otománo poguýpe. Hembiasakue puku ha heko ymaite niko ojehecha oparupi, tenondeite ko tetã rembiapoporã tee, ojogapoháicha ymaite guive, ko tetã rembi'u tee ha ñe'ẽporãhaipyre tee. Ko'ãga niko Gyrésia ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijekopytyjoja, imba'ehetáva ha yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaháre ojehecha ko tetã iporãite ojeiko hag̃ua. Gyrésia oĩ Európa Joaju atýpe ary 1981 guive ha oipuru ipirapire euro ary 2001 guive, oĩ avei OTAN atýpe ary 1952 guive. Opáichavo, Gyrésia niko pe tetã iviru ñemomba'apo ohasa asyvéva oiko aja crisis 2008-2015. Upe guive oñemboheta mboriahu Gyrésia retãygua kuéra apytépe, opa rire upe crisis Gyrésia oñepyrũ oñemoporã jey mbegue katu. Joajuha Mandu'apy Heñói Paraguay-, Paraguáipe, 30 jasyapy 1905 jave, ituvakuèra español, Hérib Campos Cervera, ñe’ẽpapàra, ha Alicia Díaz Pérez, ha’éva intelectual Viriato Díaz Pérez reindy. Imitã ha imitãrusurõ Oikova’ekue interno ramo Mbo’ehao San José Paraguaýpe, institución heta jey omboheróva “kársel”, upéva ohechauka mba’éichapa mitãpyahu kyrỹi ha isãsõva.. Péicha oreko afición filosofía ha ciencia exacta rehe, oñemoĩva otaky literaria rehe, “Ceniza redimida”, prólogo roguépe ojereedita jeýva-pe, ohai estudioso Miguel Ángel Fernández: “Peteĩ infancia desdichada, mombyry isy ha itúvagui, ojoguaite ojehaíva hekove pukukuépe, iñe’ẽpoty oimène ojuhu pypore peteĩha etapa hekopépe. Imitãrõ ha imitãrusúpe ndaha’i ipo’aitéva...” Ñe’ẽpapàra rembiapo ndaijojahái. Mayma hi’arandúva literatura paraguaya rehe ojoaju ñe’ẽme he’ívo ko tembiapo omboguata peteĩ concepción poética ipyahúva ojoajúva tape po’i vanguardismo gotyo ohóva. Péicha, naiñambuéi ko aranduka “La poesía paraguaya - Historia de una incógnita”, el crítico e intelectual brasileño Walter Wey precisa: “Campos Cervera he’i literatura paraguaya orekóha ritmo americano ha oimèha yvatéte ñe’ẽpoty continente rupi ojeipysóvaicha. Upévarã noikotevẽi ojepovyvy Hispano-América ñe’ãme. He’i pe ojejapóva yvy temática oñongatu ombopypukúva nativismo modernista opytáva aspecto objetivo tekove ha naturaleza-pe. Oñemoĩ umi tema social ha humano rehe omba’apo mbarete porã, oaprovecha pe tavarandu orekóva ha ndojeporúiva. Péicha, ombohape generación pyahúpe. Ndojapòirõ revelación Paraguay oñeha’ãrõ ha oñeñandu háicha, ohechauka ikatúha ojekuaauka. Ohechauka haimete 100 ary ñe’ẽpoty, umi ñe’ẽpapàra jepènte omombe’u yvy ndojehechaukái hendive ha upe estilo de vida ombohapèva”. Hembiasakue Oipytyvõ umi kuatiahaipyre “Juventud”, “Ideal” avei “Alas” década ary ’20 ramo, hemiandu rembiapo upérõ ojoaju corriente postmodernismo rehe. Ofirma seudónimo “Alfonso Monteverde”-pe. Ary 1931, oime kuri suceso 23 Jasypa upe arýpe, oguata peteĩha exilio ramo, Buenos Aires, Argentina-pe raẽ ha upéi Montevideo, Uruguay gotyo. Upéicha omyesakã hemiandu izquierda, tuicha oikéva anarquismo-pe ha oñemohenda yvate socialismo marxista rehe upèva rupive oñomongeta umi oimèva Argentina ha Uruguay ndive. 1938 jave, mbohapy ary oúvape Paraguái gotyo, hendive Josefina Plá –avei ijeju ndahi’aréiva Europa-gui omano agüere oména, Julián de la Herrería- oikéva movimiento atýpe orekòva protagonista mbaretépe, ijapytépe, Augusto Roa Bastos, Oscar Ferreiro, Ezequiel González Alsina ha Hugo Rodríguez Alcalá, ko’ãva ha’e tendota guasu ñe’ẽpoty Paraguái mba’évape ojekuaáva “Generación del ‘40” ramo. Péicha oñombyaty ko’ã mit0Òpyahu cenáculo-pe “Vy’a raity” –omoirũ upèi Elvio Romero- hembiapo oike Ateneo Paraguayo, Noticias ha suplemento literario diario “El país”-pe. Ary 1940 jave, omanóvo Presidente de la República, General José Félix Estigarribia, accidente aviación hi’apañuãvape, ojupi mburuvicharõ General Higinio Morínigo, oguerohorýva autoritarismo nacionalista ojepytasóva Europa nazi-fascista-pe; igobierno ojeipyso 1948 peve. Péva mboyve, ary 1947 ramo, oñemopyenda pe tembiasa opytáva Paraguái rembiasápe, guerra civil del ‘47, umíva ogueru mba’e vai ha heta mba’e ho’a vaíva arandu kuaandýpe, oipe’áva talento ha apytu’ũ roky umi kuimba’e katupyrygui jehaípe. Ijapytépe, Hérib oho exilio-pe jey Buenos Aires gotyo, omano meve. César Alonso de las Heras ha Juan Manuel Marcos, peteĩ jehaipýpe ome’ẽva temimbo’e ha oñemoarandúva literatura paraguaya rehe, he’i chupekuèra: “Campos Cervera ha’eha upe túva literatura paraguaya contemporánea-pe. Añetehápe narrativa, ensayo ha teatro-pe ikatu oñembohovake ojepytasóha Casaccia, Barrett ha Correa, oñombojopyrúva, ndaipóri discusión oikèpa ñe’ẽpotýpe. Umi ñe’ẽpoty ohechauka mba’èichapa tetã, Ta’anga ñe’ẽpotýpe ohechaukàva ha’e metáfora surrealista, umi técnica oipapàva ñemohendápe Neruda, ritmo omoĩva Nicolás Guillén, imagen nostálgica Alberti mba’éva –ha umíva rehe omomandu’a elegía ohaíva “Regresarán un día”- . Nostalgia ha esperanza, elegancia verbal ha ñemyesakã espiritual ombopytaso estilo personalísimo, oike pypukúva tetã ohasáva oikóvo, oñandúva ñe’ẽpapàra...” Hembiapokue Ary 1950 jave omoherakuã peteĩ aranduka añoite ñe’ẽpotýpe osẽva poeta rekovépe, “Ceniza redimida”, ombyatýva 28 tembiapo ohaiva’ekue iporãvéva. “Hombre secreto” ha’e mokõiha poemario réra. Imaba’e avei mbombe’u “El buscador de fe”, novela mbyky “El ojo enterrado”, obra ñoha’angápe “Juan Hachero”, no estrenáiva ha noñemoherakuãiva gueteri, mombe’upuku “Hombres en la selva” ha ñe’ẽpoty aty “Romancero del destierro”, original oñemondava’ekue ichugui oimévo exilio-pe Montevideo, Uruguay-pe. Hogaygua Omenda Tita de los Ríos rehe, upéi ojuejava'ekue. Omenda jey kuñakarai María Carmen Palermo rehe, Raquel Falabella memby ha Giuseppe Palermo rajy, ku kuña ndive Hérib Cervera oiko ijeikove paha peve, Argentina retãme, ku tetãme iñemoñare mbohapy heñói: Alicia Raquel, ñe'ẽpapára itúvaicha, Hérib, puraheihára ha María Carmen, omano kuri táva Paraguaýpe ary 2000-pe. Hekove paha Periodista Humberto Pérez Cáceres, Ha’èva Hérib irũete oba’apòvo kuatiahaipyre redacción “Democracia-pe” Buenos Aires gotyo, omoherakuã iñe’ẽ remiandu paha pueblo ohayhueté4vape: “Arte, política, tembiapo cultural, omboy’uva’erã tetã rykuére. Ko proceso oreko ko itinerario tetãme universal, ndaha’èi ambuéicha. Ani ojeguereko arte ndovaléiva, ani mba’e porã oñemombyry pueblo-gui. Péicha pueblo, servicio, redención, felicidad, justicia, oñemopyendava’erã tembiapo opáichaguávape pe ojeipotáva. Ñane mba’éva, ñande kuimba’e, ñande chokokue ha umi mba’apohára, kuñanguéra tetãuáva. Upépe, opu’ãta, umi artista omba’apova’erã ñeha’ã mbaretépe”. Omano Buenos Aires-pe, 28 Jasypoapy 1953 jave. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Joaju okapeguávandi Los Poetas Musica Paraguaya El Poder De La Palabra Palabra Virtual Campos Cervera Luis de Bolaños (Bolaños de Calatrava, 1549- Buenos Aires, 1629) Ateneo de lengua y cultura guarani onohẽ yvytu pepóre ko kuatiañe’ẽ oñehesa’ỹijohápe Avañe'ẽ jehai yma. Ko tembiapo ijetu’u ha hypy’ũvape omba’apókuri heta mbo’ekuaahára katupyry Ateneo-ygua, oñemoarandujeýva hikuái ko’ág̃a peteĩ mbo’esyrypavẽme. Umi mbo’ekuaahára oñembyatýkuri heta jey omoñe’ẽ ha oikũmbývo tembiapo hérava “Oraciones y Catecismo de Fray Luis de Bolaños”, ha’éva jehaipyre itujavéva ñane Avañe’ẽme ha ijatyhápe: “Doctrina Cristiana en Lengua Guaraní, Padre Nuestro, El Ave María, Credo, Mandamientos de la Ley de Dios, Mandamientos de la Santa Madre Iglesia, Sacramentos, Acto de Contrición y El Alabado”. Upévare, Bolaños-gui oiko Guarani haihára ypykue, ha’égui upe ohai’ypyva Avañe’ẽme. Ko’ã tembiapo ohaíva’ekue Fray Luis de Bolaños niko osẽ ñepyrũ ary 1607-pe ha jaikuaaháicha upérõ Guarani oñeñe’ẽ ha ojehaiva’ekue ambue hendáicha. Aipórõ, iporãva’erã jaikuaami mba’épa ojapókuri mbo’ekuaahára ATENEOygua Fray Luis de Bolaños rembiapokuére. Añetehápe, ha’ekuéra omoñe’ẽjey ha oikumbývo upe Guarani tuja oñeha’ã -ikatuha peve- ombohasa Bolaños jehaikue, Guarani pyahuvévape; ja’eporẽsérõ, Guarani ág̃a ñañe’ẽvape. Tapicha omoñe’ẽva ko tembiapo guasu katuete ohechakuaáta mba’éichapa ñane avañe’ẽ iñambuékuri hekove pukukuépe. Ndaha’éi peteĩ Guarani ñe’ẽnte pe ymaite guive ha ko’agaite peve ojepurúva. Nahániri. Guarani, opaite ñe’ẽtéicha, okuchu, oñemongu’e, oñemomýi ha oñemoambue. Ko mba’e Guaraníre ojehúva ohechauka avei ñandéve ñane avañe’ẽ hekoveha, ndaha’eiha peteĩ ñe’ẽ omanómava térã omanombotáva. Ko kuatiañe’ẽ ohechauka avei opavavépe Ateneo de lengua y cultura guarani oñepyrũha oipykúi ambue tape, ohekávo ñane avañe’ẽ rapo. Oje’evavoíngo jaikuaáro ñande rapo jaikuaaporãha avei mávapa ñande. ¡Vy’apavẽ! Mbo’ekuaahára Kalo Ferreira ha iñirũnguérape ogueropojáire ñandéve ko kuatiañe’ẽ porãite ha iñarandúva. Ñe'ẽnondegua Iñapyse tembiapo peteĩha Hai'ymakuaaty (Filología) Guaranímegua ojapova’ekue temimbo’e oĩva Mbo’esyrykatu (Post-grado): Mbo’erekokuaahára (Maestría) Guarani Ñe’ete ha Rekópe. Ko tembiapo rupive, omboguatáva Ateneo, oñehesa’ỹijo “Oraciones y Catecismo de Fray Luis de Bolaños”, oguerekóva ipype: “Doctrina Cristiana en Lengua Guaraní, Padre Nuestro, El Ave María, Credo, Mandamientos de la Ley de Dios, Mandamientos de la Santa Madre Iglesia, Sacramentos, Acto de Contrición y El Alabado”. “Doctrina Cristiana de Bolaños” oñemyasãi ary 1.607 ha ombojoapyve upéi Antonio Ruíz de Montoya, ary 1.640, “Catecismo de la Lengua Guaraní” rupi. Upéicharõ jahechakuaa oguerekoha ary 400. Heta ñe’ẽ guarani ymaguare oĩva ipype ndojepuruvéimava ha upévare osẽ ko tembiapo omyatyrõva umi ñe’ẽ ymaguare ko’ág̃agua ndive. Og̃uahẽma ára pyahu Avañe’ẽ momorãvo, ndaha’éiha oĩreíva ñane retã Léi Guasúpe. Ojehechauka Guarani ñe’ẽ ñanemoaranduha ha ára vai ohasava’ekue ha’éntemaha mandu’aha. Ko tembiapo katuete oipytyvõne opavave oikuaaséva Guarani ruguaite ha upekuévo tokakuaa avei hendivekuéra ñane Avañe’ẽ. “El Catecismo en Lengua Guaraní” Bolaños rembiapo oñembopyahu jey imombe’úpe Nicolás Yapuguai rupi, ary 1.724 ha oipytyvo ichupe Paulo Restivo. Bolaños rembiapo ha’e Haipy peteĩha guaranimegua ojekuaa’ypýva. “Sínodo” Paraguaygua, omotenondeva’ekue Fray Martín Ignacio de Loyola ha ñane retã Sambyhyhára Hernadarias, omoneĩ pe “Catecismo Bolaños mba’éva, añóramo ha opavave Paraguái ha Río de la Plata-pe g̃uarã. Ko tembiapo rupive, ikatúma ja’e temimbo’ekuéra oĩva Mbo’erekokuaahárape omboguapymaha herakuéra Guarani ñe’ẽre ha márõnte nomanomo’ãi. Oreru Maria maitei Arovia Tupã oheja ñandéve pa porokuaitáva Tapão Sy Marangatu apoukapy rehe Marangaturã Angaipahague tekoasy Tupã ra'yhupápe Mombe'ukatupyrã Catecismo breve del Concilio de Lima Fuentes David Galeano Olivera, Ateneo de lengua y cultura guarani avañe'ẽ Tekove Españagua Ore Ru térã Ñande Ru () ha'e peteĩ ñembo'e Hesu rape pegua, ojapo Hesu Nasaregua, omombe'u upéicha umi Matéo Ñemomarandu (6:9-13) ha Lúka Ñemomarandu (11:1-4). Matéo Ñemomarandu oiko Hesu oñemoñe'ẽvo peteĩ yvyty ári guive. Hesu oñepyrũma omomarandu ha heta tekove oho rapykuére. Matéo he'i Hesu ojupi peteĩ yvyty opa tekove ohendu hag̃ua chupe, ha heta mba'e guasu Hesu rapégui osẽ ku ñemomarandúgui: Umíva ovy'a vaerã (Mt 5:1-12), ñembojogua temimbo'e mba'e rendýicha ko yvy ári (Mt 5:14-16), ha mba'épa he'i Hesu tembiapoukapy Moisés pegua rehe (Mt 5:17-20), ha tembiapoukapy ambuéva (Mt 5:21-37). Hesu ohechauka ko ñembo'ẽ opavavéva omomba'eguasu hag̃ua Ñandejárape ñembo'e rupi, Hesu he'i iporãve umíva oñembo'e año ha ñemi, ha ohechauka mba'éichapa oñembo'e va'erã. Lúka ñemomarandúpe ojejuhu ko ñembo'e jehaipy hérava Hesu ha ñembo'e, jehaipýpe, Hesu Nasaregua oñembo'e año «peteĩ hendápe» he'ihaguéicha, ha oñembo'epávo, hemimbo'e peteĩ he'i chupe «ore mbo'éna roñembo'e haguã», ha he'i avei Huã Mongaraihára ombo'e akue hemimbo'ekuérape. Ha upéi, Hesu ojapo ko ñembo'e, imbykyvéva Matéo "Ore Ru" ñembo'égui ha oguerekónte po jerure. Lúka ñemomarandúpe oĩha: Hesu rape Maria maitei () Tupã tanera’ãrõ María, nerenyhẽ Tupã aguyjégui. Tupã, Ñandejára, ne irũramo oiko imombe’u katupyrýre, reiko kuñapavẽgui. Imombe’u katupyrýre avei oiko ne memby Hesu María Marangatu, Tupã marane’ỹ eñembo’e ne memby ãngare ha ore iñangaipa rehe, avei ore ãngare romanombota meve. Ta’upéicha Hesu. Joaju okapeguávandi Video Ave María guarani Hesu rape Tupã oheja ñandéve pa porokuaitáva: Mbohapy ijypykuéra. Tupã mbojeroviakatu rehe g̃uarã, omboae pokõi ñande rapicha rerekokatu rehe g̃uarã avei: Peteĩha rehayhu Tupãpavẽme ñande apoha. Ha’e Mokõiha nerehenoichéne Tupã réra reiete. Mbohapyha ndereipuruichéne aretepy Tupã mbojeroviávo. Irundyha nderu avei ndesýpe embojeroviava’erã katu. Poha nde reporojukaichéne. Poteĩha ndereipyhyichéne omenda’ỹva nde rehe ndive. Pokõiha nderemondaichéne. Poapyha neremopu’ãichéne japu nderapicha rehe. Porundyha ndereipotaichéne omenda’ỹva nde rehe ndive. Paha nde reipotaichéne nde rapicha mba’éva. Hesu rape Tupão Sy Marangatu apoukapy rehe () Po ñandeapoukapy añetéva Tupão Sy Marangatu. Pehendupa ñembo’eguasupavẽ aretépe. Peñemombe’u Pa’ípe, angaipa guasu apóre, remanotaramo ha avei Tupãpyhýi mboyve. Tupãpyhýi Ñandejára oikovejeýre. Ndere’uiva’erã so’o térã rejejokova’erã Tupão Sy Marangatu he’i jave. Eipytyvõva’erã Tupãópe hemikotevẽme Hesu rape Marangaturã () Mongarai. Tupã Jeroviaha jepytaso katuha. Ñemombe’u. Tupã Pyhyháva. Hasyvare ñandy marangatu ñemondyky. Avare Moñangáva. Menda. Hesu rape Arovia () Arovia Tupã túva, pu’akáre, imoñangára rupi ojapo yvága ha yvy, avei arovia. Hesu María nememby, moñepeteĩ. Ñandejára ypykue rembiapo rehe. Pytu Marangatu rembiapo rehe ñandéramo Ñandejára oñemoñáva kuñakarai María Marangatu imarane’ỹvagui oava’ekue. Poncio Pilato poguýpe hekóramo, ohasa’asy kurusúpe imoimbýramo omano hag̃ua. Oguejy añaretãme. Ára mbohapyhápe oikovejey omanova’ekue apytégui. Ojupi yvágape, ha’e oguapy Tupã akatuagotyo. Ha’e oúne umi hekove imarangatúva ha umi hekove iñañávape oporãndúvo. Ajerovia avei Pytu Marangatu. Ajerovia Tupão Marangatúre, ha avei Tupã pyhy Marangatu. Ajerovia avei umi pakõi iñe’ẽ marangatúre omoĩva ñane angaipa omokañy hag̃ua. Ha’e arovia te’õnguéra opakatu ha hekove jeytaha. Ha’e arovia teko marangatu oĩmaha yvágape. Ta’upéicha HESU. Hesu rape Angaipahague tekoasy Tupã ra'yhupápe () Chejára Tupã ra’y, che ñemoñangara, che pysyrõhára, che nderayhupápe añetévo, ambyasy katúre, ã tembijojarekokatu. Umi che angaipa oguepa, che py’a pochypýpe, che ñe’ẽ pochypýpe, che rembiapo pochypýpe, che rombopochy haguére, ág̃a ko’ýte nacheangaipaveichéne, che marangatu katúne, nde pokatu marangatu mboaje katupávo rupi, neñyrõanga chéve chejára nde ruguy marangatu kurusupýpe orerayhupápe rehykuavohague rehe. Ta’upéicha. Hesu. Apoha mbyasy ambue Chejára Hesu, chemoñangára, chepesyrõhára, tembijojamiringatúva, cheangaipakuéra, rireragui kyhyje. Taijaty po’a nderayhu’asýgui katu marangatuvarepýramo nderekohápe ambyasy angágui reikóva. Ág̃a neporãmby marangatu chepytyvõramo, nacheangapyhyveichéne chembopochyhague rehe poyhuháva ndachepy’aporãiramo eguerekóvo jepi mba’e oporomoangaipáva reñyrõ aguyjépe neanguérava oguerekóramo jeja’o avei. Pa’i :avare nderekovia upe iñangaipa omokañy cherembiasakue omombe’u hag̃ua hese cherekomarã pohãnóvo ombojeroviáramo tandeñyrõanga. Ñandejára ndereporiahuvereko jajapose’ỹmeguáva rehe, nde Túva Marangatúgui cheroviahávare cherayhuraságui neresẽreiriva’ekue rehe ramo. Ta’upéicha Hesu. Hesu rape Mombe'ukatupyrã () Imombe’ukatupýramo Toiko Ãnga Marãngatupãvẽ temime’ẽte reruha ha kuñakarai tekomarangatujaraite María jepínte imarane’ỹva osyry pe oñemondýi ypyramoguare angaipa ypy ipysyrõmbýramo. Ta’upéicha Hesu. Hesu rape Catecismo breve del Concilio de Lima P: Porandu MB: Mbohovái P: Che ra’y eremi chéve oĩpa Tupã MB: Heẽ añetehápe Pa’i, oĩ P: Mboy Tupãpa oĩ MB: Peteĩnte Tupã oĩ. P: Mamoitépa oĩ MB: Yvága, yvy ha avei opaite hendápe P: Mávapa Tupã MB: Túva, Ta’ýra, Pytu Marangatu, mbohapy oñemopehẽ peteĩnte jey oiko. P: Mba’eichaitépa mbohapyvéva oikóramo. Tupã moñepeteĩramo añoite oiko. MB: à mbohapyvéva oiko ojohegui, Túva ndoikói Ta’ýra, ndoikói avei Pytu Marangatu ramo. Tupã ha'e upéicha avei, Pytu Marangatu ndoikói Túvaramo, ndoikói avei Ta’ýraramo, mbohapyvéva ava noñepehe'ãi heko ha ipahápe peteĩ Tupãramonte oiko. P: Ha’égui umíva, kuarahy, jasy, jasy tata guasu, eichu, amavera, amatiri, yvytyrusu, ava paje Tupichuajára. Oñemotupãgui avei, Tupãpa avei. MB: Nahániri umíva ndaha'éi Tupã. Tupã remimoñanguéra añoite. Ha’e katu yvága ojapo araka’eve, y póra avei, yvy avei ojapo ypóra opavavépe g̃uarã ñanderekokatura. P: Mba’épa ñanderekokaturã. MB: Tupãkuaa, Tupã aguyje, Tupã upe ñandekatupyrỹva. Ha ñane manóre yvápe Tupã rehe ñandepytu katu, ko’ava ñanderekokatura. P: Ko ñande rekove rire oikópa tekove ambue ñandéve g̃uarã. MB: Añete oiko: ñane ãnga nomanói, ñande rete omanoramo, ãnga rapicha mba'e mimbipáva, nomanoiva’erã, ndaijapyraichéne hekove rekovore. P: Mba’éichapa ñande rekoramo pe Tupã aguyje jajuhúne, ko ñande rekopýpe, ñande rekove rehehápe avei tekove puku pave'ỹ jarekóne. MB: Hesu jeroviavo, ha iñe’ẽmboajehápe. P: Mávapa Hesu añetehápe. MB: Añetehápe Hesu añetehápe Tupãiteramo oiko, ñandéramo avei oiko añete, ha’e avei Tupã ra’ýramo oikóva, ñandéicha avei oiko, oñemoñaraka’e Maríaa Marangatu kuña karai Marane’ỹ ryépe. Ha’e oa oguereko’ỹre mara Hesu omano kurusúpe ñande angaipa rehe, ñande pysyrõ hag̃ua. P: Maraitépa omano Tupã ñanderekove MB: Omano añete, ñandéramo heko, ha’e ára mbohapyhápe oikove jey, ha’e ojupi yvágape, ha’e hekove puku pave’ỹ herekoramo. P: Emombe’u chéve Hesu opavaverépa omanohague, jaha hag̃ua maymáva yvágape. MB: Hesu reroviahaháre'ỹ, ha jeroviahárajepe, reroviaitéramo, ombo’ajere iñe’ẽ nomanoichéne, ndohoichene, ha ndojeroviaiva aña retame ohóne, teko asykatu apyra’ỹma angatápe P: Hesu reroviakatuhára iñe’ẽ mboaje katuhápe, ohópa yvágape. MB: Héẽ oĩ ohohápe avaeteve hi'aga oipe’a revé tekovẽ katupyry ypy oguerekone: upeicha hag̃uama Hesu ara kañy ramo oúne opavave ñande rekove ojerurevo ñandéve: upéva rehe te’õnguéra opokatúva oikove jeỹne, ha'eramone ha'eramóne. P: Iñangaipakuérapa hekovaíva añaretãme oho hag̃uáma. MB: Ikarai jey mba’e oñemongarai rekávo. Tupã ra’ýramo, ha avei Tupão Marangatu membýramo, ikaraiháre oñemoñangávagui ojepysyroete. P: Ma’erã eja Sy Tupã marangatu rehe. MB: Karai pavẽ Tupã upe iñemoñangava ha’e mburuvicha pavẽ Hesu reko, ha’e Túva Tenonde avei ha yvýpe hekoviarete: upéva ha’e sy Tupão Marangatu ha’éva. P: Ha'égui ikaraikuéra ikoraive iñangaiparamo hekope añaretãme oho hag̃uama. MB: Oñembe’úramo avarépe, angaipakuéra ombohasykatúva. P: Ha’e emoña hekóramo ohopa yvápe MB: Héẽ oho Tupã ñanemopu’ã Tupão Marangatu rupi omboaje katu topaite, ñaneaño Tupã rayhu katu mbo’egui henyhẽvo ha’e ñande rayhy añete ha ñande rayhu katu. Hesu rape Y () mba'e he'õ, osyrýva térã ono'õva peteĩ tendápe ha mba'yrúpe, ipotĩramo nahyakuãi, ava ha mymba omboy'u oikove hag̃ua ha ka'avokuéra oikotevẽ okakuaa hag̃ua. Yvýpe 0 °C oĩ ko yrypy'a Y Agustín Pío Barrios, ojekuaáva "Nitsuga Mangoré-pe", (heñóil 5 jasypópe ary 1885 táva San Juan Bautista de las Misiones-pe -omano 7 jasypoapy ary 1944 péva San Salvador, El Salvador) ha’e guitarrista clásico avei compositor paraguayo ijypykuéra Guaraní. Iñepyrũmbýpe Heñói tavaguasu San Juan Bautista Misiones-pe, ha’e hetaitere hogaygua oñemoarandu ha oguerohory purahéi ha mbarakapu, péicha umi pokõi joyke’y mbytégui oĩ ombopúva peteĩ instrumento ha péicha omopyenda Orquesta Barrios. Itúva argentino Doroteo Barrios, cónsul hetã Misiones-pe ha isy Martina Ferreira, mbo’ehára (directora) mbo’ehao mitãkuñamegua Villa Florida-pe. Ohupytývo 13 ary Agustín oike Orquesta Barrios-pe ha peteĩ ára 1898 jave omotenonde concierto omoaguĩva mbo’ehára Gustavo Sosa Escaladaha orekóva ichupe pupilo ramo ha oike formalmente repertorio guitarra clásica-pe.Péicha oreko techapyrãrõ iguía, Barrios ombohasáva omoarandu haguã obra ojekuaavéva compositor-kuéra tuichavéva guitarra clásica péva, ha’eháicha: Francisco Tárrega, José Viñas, Fernando Sor, Dionisio Aguado, Julián Arcas ha Joaquin Parga. Sosa Escalada ijurujái hese temimbo’erõ omoñe’ẽva ituvakuéra Agustín ová peve Paraguaýpe oñemoarandúve haguã tekombo’e musical y académica en el Colegio Nacional de la Capital, orekóvo Instructor ramo Nicolino Pellegrini. Peteĩha Jekuaauka Oñemoarandu rire Colegio Nacional, oñepyrũ opresentávo concierto ha omohendávo. Péicha presentación orekóva solista ha’éva 1907 espectáculo ombosako’íva Sosa Escalante. Péicha 1908 ojekuaával Paraguái pukukue, presentación ojapóva ijoyke’y, poeta Francisco Martín Barrios. Agustín ombopu mbaraka ha Francisco he’i ñe’ẽpoty. Ary 1910 Barrios osẽ tetã oikuave’ẽ haguã presentación Corrientes (Argentina),ha péva osẽ porãitereígui, oúva oplanea arapokõindýpe concierto omoha’ãrõva 12 ary. Corrientes-gui ohasa Buenos Aires-pe ha upéicha oho Uruguay gotyo ary 1912, Brasil , 1916, ha Chile-pe. Oime ko periodo jave umi obra notable orekóva: La Catedral(1921), Estudios y Preludios, Madrigal, Allegro Sinfónico ha Las Abejas(1921). Péicha crítica internacional he’i sehe ha’eha peteĩ concertista kakuaa ha ohenóiva 'kurundu mbarakápe. Imano omohẽrakuáva Péicha Agustín Barrios ojejuhu São Paulo, Brasil-pe, El Diario Paraguaýgua, omoherakuã 13 jasyporundy ary 1918 imano. Upel artículo he’i: En Melo, en la República del Uruguay,omondýi ichupe imano eximio artista paraguayo, ko’ãva oñepyrũvo jasy ohóva. Hi’angape henyhẽ melodía ha imbarakapurupive ombopúva ka’aguy ha orekóva tyapu asyetéva ha ipochýva ijypykuéragui oúva, oho yvóra rehe oikundaha, peteĩ rapsodia, he’íva umi kuimba’e he’ẽmbýva, ipurahéi, oguahẽ meve imano, peteĩ guyra ohupytýva ichupe honda-icha.Oreko ha ohasa 30 día ikatu haguã upe noticia oñedesmenti. Ijeju jey Paraguáipe Ohasa rire 12 ary, Agustín ha ityvyra Francisco ou jey Paraguái gotyo ou ojuhu guerra civil, jepénte omotenonde presentación opáichagua Paraguaýpe ha avei táva okaháre. Péicha musicólogo Juan Max Boettner imandu’a he’ívo: 'Che mandu’a hese amo ary 1922 rupi, jasy rendýpe San Bernadino pyharépe. Ha’e imbarakapu ipajévape ore mbojuruhe’ẽ. Ikyvy he’i ñe’ẽpoty "Ohenúvo Beethoven rembiapo" ha ombyatýva purahéi ipypukúva “Claro de luna" ha’e omohendáva ijeheguiete. Jasyteĩme 1925 ojapo penúltima presentación Paraguáipe, Plaza Uruguaya-pe, ko’ápe ha’e oipytyvõ omopu’ã haguã peteĩ escenario ha ogueru apyka omohendávo. Upérõ opresenta hembiapo El Bohemio. Péval 25 jasypokõime ary 1925 oho ha ndouvéi hetã Paraguáipe. Ojekuaauka tetã pytaguáva rehe Ary 1929oñepyrũ gira heta táva guasu orekóva Brasil-pe, upépe carnaval ary oñemotenondévape ojuhu oimérõ Rio de Janeiro-pe hembirekorã Gloria oimoirũva ichupe ipaha peve. Ijapytépe 1932ha 1934, Barrios oñepresenta Venezuela, Trinidad, Panamá, El Salvador, Colombia, Costa Rica, México, Guatemala ha Honduras-pe. Omohu’ãvo 1932 oñepresenta Europa ha Estados Unidos-pe, omoañete ra’ẽ 1934 jave oikuaávo Tomás Salomoni, embajador del Paraguay México-pe, ojapóva gestión oñepresenta haguã Bélgica-pe, péva Conservatario Real de Bruselas, setiembre 1934-pe. Péicha Bruselas ohasa París, Berlín ha Madrid gotyo. Péicha investigación omotenondéva Lito Barrios, ojuhu Tomás Salomoni omoirũva’ekue mbo’ehaópe Agustín Barrios oñemoarandúva, l Colegio Nacional de la Capital, péicha umi curso omyakãva Agustín. Péva ojoaju pe he’íva Salomoni oipytyvõha Mangorépe ijehópe, ndaha’éi eximio artista, sino ha’égui iñirũ mbo’ehaópe imitãrõguare. Heñóivo "Mangoré" Péicha 14 jasypoapy ary 1932opresenta, Bahía, Brasi-pel, oñembohpéraNitsuga Mangoré, ha’éva Paganini mbarakápe ka’aguy Paraguái orekóvape,ko’ápe Nitsuga réra hína Agustín, ojehaíva ijypývo; ha Mangoré ou legendario tendota guaraní oñorãirõva’ekue conquista española jave; péicha ko téra, oipyhýva idea oñepresentávo concierto-pe ha omondévo ao ijypykuéra omondeva’ekue Paraguáipe. Osẽ porãiterei ko personaje "Mangore" heta tendáre ojekuaáva cacique ramo hera teépe. Péicha avei oñemoĩ omoherakuã mombe’upy omombe’úva reducciones jesuíticas-pe ojehekombo’e hague, ndaiporivéiva 1800 mboyve. Ko’ã ára guive ijeguatápe ou jehai he’íva péicha : Tupã, ágã peteĩ oñemomba’eguasúva ha oñangarekóva che ypykuéra rehe, ojejuhu ka’aguy ijyvotypáva ha he’íva: "Eguereko ko caja misteriosa ha eehechakuaa iñongatupy". Ha embotývo ipype umi guayra’i mimi opurahéiva oúva yvotýgui ha ánga ojeporiahuverekóva ka’avo ha mba’e kuéra, ohejareíva che pópe. Eipyhýke, emoañetévo Tupã ome’ẽva ndéve ne ñe’ã ykére; eñañuã ha tohasa heta jasy yvu jerére. Ha peteĩ pyhare, Jasy,ohaíva ysyry hesakãitéva, reñandúvo tembiasy che anga india-gui, poteĩ rayo de plata ijapytépe ohechakuaávo arcano secreto, ha orekóvo ikurundu: huguaite guive caja misteriosa, heñói sinfonía maravillosa opavave ñe’ẽ tupãsýicha tekoha noñembyaíriva América-pe. Mangoré. Ikuaandy ha hekoitéva Barrios oime interesado ndaha’éi purahéipente, oñemoaguĩ filosofía, ñe'ẽpoty ha teología. Péicha avei castellano ha guaraní, ñe’ẽ Paraguay mba’éva, orekóva conocimiento inglés, alemán ha francés-pe. Barrios herakuã interpretación orekóvape, en vivo ha grabaciones rupive-ha’e mbaraka peteĩha clásico ograváva oñeikuave’ẽ haguã disco 78 rpm-. Oikuaáva teoría musical-gui ombohape ichupe estilo opaichaguáva: barroco, clásico, romántico ha descriptivo. Ipurahéi ojekuaa oñemohendágui tavarandu, oha’ã ha avei purory tupãme. Upe composición oñemohenda purahéi ha jeroky opáicha América Latina,ambue mba’e: cueca, chõro, estilo, maxixa, milonga, pericón, tango, zamba, zapateado, polca paraguaya, etc. Ko’ãva apytépe hembiapo ikatu ojehechakuaa orekóha carácter Romántico ipuku’imíva, jepénte oime purorýpe peteĩha mbyte siglo XX. Omoĩ preludios, estudios, valses, mazurcas, tarantelas ha romanzas. Omoheñóiva omohenda 300 piesa mbarakápe, ko’ãva imbarete ha omokyre’ỹva ha odefendéva Cesar Amaro,John Williams, David Russell, Laurindo Almeida,Abel Carlevaro, ha hetave, péicha okakuaáve repertorio guitarra clásica-pe. John Williams he’i Barrios-pe: "Peteĩ mbaraka ombopúvaicha/compositor, Barrios ha’e opavave apytépe, opena’ỹre pe ohendúva. Ipurahéi oreko forma iporãvéva, ipoética-ve, ha’evéma...opavave! Ha péicha oĩve tiempo ỹme. Upéva rehe ha’e compositor he’isevéva Sor térã Mauro Giuliani ha ndorekói he’iséva compositor ramo-péva mbarakaúpe- ha’éva Heitor Villa-Lobos"''. Barrios oreko peteĩ carácter excéntrico ha ciclotímico, oje’eháicha. Oĩva hese ára oĩha ñembyasýpe nomohendáiva ha nombopúiva mbarakapu ha umi etapa oiméva kyre’ỹ ha vy’apópe oñembotývo ha ojepokuaávol tiempo orekóva. Ojekuaa ha oñemomba’e guasu avei ichupe ha’égui atleta ikatupyrýva. Hekove pahávo Barrios ou jey oĩ rire gira europea 1936 arýpeha ojekuaauka Venezuela, Haití, Cuba, Costa Rica, Nicaragua, El Salvador, México ha Guatemala. Araka’eve ndikatúi omoañete ikerayvoty ha’éva ombopu Estados Unidos-pe, péva oñembotovégui visa iñirũ Gloria –pe. Oime jave México-pe ho’a hese pytũ ( infarto) ha oreko paro respiratorio ha umi pohanohára oñemoñe’ẽ ichupe ani haguã ojepyapýve. Peteĩ hi’agirũ oipepirũ ichupe oho haguã oiko Costa Rica-pe omonéĩvo Presidente El Salvador,l General Martínez, oñemohesãi jeývo upe tetãme. Upéi ojerekupera jey, ojeporavo mbo’ehára mbarakápel Conservatorio Nacional de Música. Péicha 7 jasypoapy ary 1944 jave oguahẽ jey ichupe infarto ogueraháva ipytu ha omano orekóvo 59 ary. Pa’i omoirũva ichupe omano meve Barrios he’íha: "Ndakyhyjéi ahasava’ekuégui, pero ndaikuái ahasápa kol misterio pyhare orekóva". Hetekue oñeñotỹl Cementerio de Los Ilustres orekóva San Salvador retã. Véase también: Guitarristas clásicos Joaju okapeguávandi 'Agustín Barrios' International Guitar Competition Varios escritos sobre Barrios Biografía de Barrrios Grabaciones de Barrios Centro Cultural de la República El Cabildo Tekove Paraguaigua Emiliano R. Fernández oĩ niko apañuã'imi tenda ha ára o'arahecha hague moõpa raka'e, añetehápe, oĩ ojepovyvýva ha he'íva heñóihague 8 jasypoapy 1894 jave Yvysunu tavaópe, táva Guarambare, Paraguái retãme. Itúva ha'e Silvestre Fernández ha Bernarda Rivarola. Imitã ha imitãrusu jave Ohai 2.000 ñe'ẽpoty ári. Añetehápe ndojekuaái añetépa mba'éichapa hekove imitãme, ojekuaa iñepyrũme oikova'ekue pueblo héra Ysatýpe, iprimaria ojapo ko'ápe quinto grado peve. Oikóvo revolución 1904, ogueraháva choguykuéra (miembro Partido Liberal, agrupación política ymaite guive oúva oñemopyendáva 1887 jave) poder-pe, oñemopyenda tavaguasu Concepción gotyo (opytáva Paraguái yvate gotyo), ko'ápe omboguata iservicio militar. Iguata ñepyrũ Amo ary '20 rupi, ha'e oje'eháicha espíritu bohemio ha errante oipykúi, oñepyrũ oikundaha opa tenda Paraguái rehe ojeipysóva, ohaívo verso ha'éte voi he'íva térã opurahéiva omoirũ ichupe imbaraka: “Primavera” (I y II), “Trigueñita” ha “Pyhare amagýpe”, oñemoherakuãva “Okara poty kue mímei”, kóva peteĩ revista verso ha purahéi meméva o editáva hetaite ary familia Trujillo, ko'ágãite peve.Péicha ohai avei mokõi composición de tono épico maymáva oguerohorýva ohendúvo ha'éva: “Che la reina”térã “Aháma che china” ha “Rojas Silva rekávo”. Oiko jave Cháko Ñorairõ, kóva Paraguáiha Bolivia (1932-1935) oike soldado Regimiento de Infantería “13 Tuyutí”me, ohaívo verso iporãvéva opytu'u jave ñorãirõ mbytépe. Ojejapi ha upéicha oñembohasa Paraguaýpe gotyo. Péva combatiente ramo, upe batalla Nanawa, oguahẽvo yvatéte ipy'aguasú ha oñeha'ãhágui. Oiko jave conflicto internacional, iverso oguahẽ Patria hugiuaitépe, ome'ẽvo kyre'ỹ ha ojeroviávo victoria rehe, péva rehe ojehero “Tirteo verde olivo”, kóva ñe'ẽ ome'ẽva Mauricio Cardozo Ocampo. Ohasávo sesenta ary umi mba'e oikohague, oñehendúvo purahéi, hetápe omopirĩ tetã ohaúgui umi conciudadano-kuérape. Péicha erudito e intelectual Carlos Villagra Marsal he'i hese ha'éha pe ñe'ẽpapára popular por excelencial Paraguáipe. Hendive upe verso ohaíva “joparápe.” (ombojopyru guaraní ha castellano) oiporu kuaa ha oguahẽ pueblo ãnga ruguaite peve. Tape oipykúiva Peteĩ curiosidad ohasáva producción omotenondéva ko'ã vore ohaíva kuñanguérape oñembokiva'ekue hese hekovépe ha nambovýiva: hembireko, María Belén Lugo, Leandra Paredes, Zulmita León, Mercedes Rojas, Catalina Vallejos, Dominga Jara, Eloísa Osorio, Otilia Riquelme, Marciana de la Vega, ha oĩve. Iñe'ẽpoty paha ohaíva hasyrerekua, Facunda Velázquez-pe, omano mboyve. Omba'apo'imi periodismo rehe, omba'apo “Semanario Guaraní”-me hendíve Facundo Recalde. Hekovépe, omoherakuã aranduka'imi hérava “Ka'aguy jarýi”, orekóva ñe'ẽpoty emblemático mimi. Emilianore, ojekuaaháicha, síntesis oĩ bohemia paraguaya-pe. Ndopytáiva peteĩ hendápe ha pyhare pytepeve oguatáva, ohasa tiempo Sapukáipe, ambue Caballero gotyo, upéi San Pedro, Puerto Casado, Puerto Pinasco, Rancho Carambola (Brasil)-pe, jepénte ha'e músiko ha poeta, ombokatupyry tembiapo carpintero, obrajero, scouts guía ha guardabosque. Péicha hembiapópe oĩ Carlos Casado, hendive idespido, péicha oĩ recomendación ha'e orekóva: “Arakaeve ani oñemomba'apo upe empresa-pe ifarrista-gui”. Distinciones Ary 1950 jave Asociación de Escritores Guaraníes ombohéra ichupe “Gloria nacional”. Tembiapo Hembiapo ipukúva ha umi purahéi, oreko ko'ãva mbytépe, umi oheñoiva, umi purahéi popular “Paraguaýpe del Paraguay” “Las siete cabrillas” “Adios che paraje kue” “La última letra” “Siete notas musicales” “Guavirá poty” “Oda pasional” “Tupãsy del campo” “Despierta mi Angelina” “Che pochyma nendive” “Ndache pochýi nendive” “¿Porque?” “De lejos vengo” “Tujami” “Jagua rekove” “Mboriahu memby” “Reten pe pyhare” “13 Tuyutí” “Soldado guaraní” “1º de Marzo” “Ñesuháme” “Nde keguýpe” “Nde juru mbyte” “Farra chui che kepe guare” Omano mboyve, oheja ko mba'e jerure iporãitereíva ojehaíva castellano-pe “Mi pluma”: Ha he'i péicha “Es mi pluma una doncella, mi bandera, mi heroína, en la brega nunca merma su audacia y su valor, ella es lanza que pica, agudísima, muy fina centinela de mi vida, fiel guardiana de mi honor. Es mi pluma la bohemia, la armonía campesina, reprobada por teutones con instinto de malón; es la víctima del odio de esas almas tan mezquinas “eruditos trasnochados” de tildado escalafón...” Investigador Roberto A. Romero, umi biógrafo mbytépe ha'éva principal, imandu'a mba'éichapa oñepyrũ omano: “Peteĩ ára 3 jasypateĩ 1948 jave, 18 aravo jave rupi, oguahẽ Emiliano upe almacén ojekuaáva “Caracolito” barrio “Loma Kavara”...Péicha ohupyty ichupe peteĩ tiro de pistola pytũmby guive ojepóiva, ohejáva vaietépe...Ombosako'i hikuái ra'e peteĩ emboscada ichupe. Ko kuimba'e oporojukáva ndojeapresái. Ko'ã músico Ricardo Pereira, Federico Esmerdel ha Carlos Vera ogueraha ichupe peteĩ camilla-pe Hospital Militar Central... peve. Upe pyharépe ointerveni quirúrgicamente Dr. Pedro de Felice. Upépe heta jasy hasyete omano meve... Péicha aravo 4: 25 aravo'ípe upe 15 jasypoapy 1949 jave”.Ko káso omohu'ã hembipota, “Okara poty kue mi” he'ívo: “Omano pérfida bala-gui”. Ñe'ẽpapára paraguayo Elvio Romero opurahéi ichupe kara'iñe'ẽme: “ Con alma de caminante partió para descansar hacia la muerte, en instante triste de su caminar. Partió en una noche errante y nos dejó su cantar ”. Mandu’apykuéra Emiliano R. Fernandez Centro Cultural de la República El Cabildo Kuatiañe’ẽita Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Ñe'ẽpapára Paraguáigua‎ Tekove Paraguaigua‎ Manuel Ortiz Guerrero ñe'ẽpapara Paraguáipegua, heñoi távaii Yvarotýpe, tavaguasu Villarrica del Espíritu Santo-pe, Paraguái, 16 jasypokõi 1897 jave, itúva Vicente Ortíz ha isy Susana Guerrero, omanova'ekue o'arahechávo imemby kuimba'émi. Imitã ha imitãrusúrõ Omongakuaa ichupe ijarýi itúva sými, doña Florencia Ortíz. Oñemoarandu ñepyrũ mbo'ehao Villarrica-pe, oñembokatupyry mbo'ehaópe umi tembiapo oñeme'ẽvape. Hi'otĩ ha ojepy’a mongetaiterei, ikunu’ũkuaa, ha’eñomínte ojepokuaa oiko. Ñe’ẽpoty je’épe ohechauka ikatupyrýha Colegio Nacional de Villarrica-pe oime jave ha, upérõ, ohai ñe’ẽ vore mbykymíva. Iñirũnguéra oñepyrũma ohenói ichupe: Manu ha péicha ojekuaa ko’ágaite peve. Oguahẽvo Paraguaýpe oiko temimbo’e Colegio Nacional de la Capital-pe, ipohýi hembiapo poeta ha guía ombohapéva generación ipyahúva. Ary 1914 jave.Oguahẽ mboyve, ary 1912, oike lucha armada-pe, omoirũvo itúvape. Oñemosẽ upe aty oimehápe ñe’ẽpapàra, oho exilio-pe, Brasil gotyo, upépe oñepyrũ hasy ha imba’asy héra beri-beri ojehaitypóva hese omano meve. Omoherakuã ñe’ẽpoty “Revista del Centro Estudiantil”-pe hembiapo ha’e oisãmbyhy avei ko kuatiahaipyre, upéi periódico capitalino oipe’áva ichupe hokẽ omba’apo haguã. Hembiapo oñemomba’eguasuvéva ha ojeguerohorýva, “Loca” ñe’ẽpoty ijojaha’ỹva jehaìpe heñóiva upe revista heráva “Letras” ha opavave opyta ijurujái ojehai porãiteréigui, ko ñe’ẽpoty guive oguahẽ itáva ñe’ãite remiandúpe. Upérõ omoirũ ñe’ẽpapàra Guillermo Molinas Rolón. Iñangirũete omokyre’ỹva hembiapópe, avei ñe’ẽpapára arandu Arturo Alsina ichupe ohai: “..Omombe’úvo, upe oga’imíme.ha’éva ichupe guarã peteĩ albergue oĩ ára ndokarúiha avei ára ro’y jave ombojopyru tupa ha frasáda oke haguã hikuái.”. Hembiapokue Ñe'ẽpoty “Loca” rire ambue ñe’ẽpoty oĩháicha, ombyaty’imi, “Raída poty”,“Guarani”,“La sortija”, “Diana de gloria”. Ohai avei ñe'ẽkõime, avañe’ẽme osẽ porãitereíva, ojeporúva umi guarania ombopurorýva’ekue hi'angirũ Maestro José Paraguaýpe Flores:“Panambí verá”,“Ne rendápe aju”,“Kerasy” ha “Paraguaype”. Arandukápe “Poesía paraguaya - Historia de una incógnita” ohaíva karai arandu brasileño Walter Wey: “Ortiz Guerrero omopyenda mbarete ha tembiasa arandu Paraguái retã rehe ndorekíva editor, néira, oreko ohasa haguã arte rehe oikóve haguã, ndoikuaái mba’épa ojapóta ome’ẽ haguã ñe’ẽpoty ha ombopúvo mbaraka. Ha’e poeta ha el tipógrafo iñe’ẽpoty heñóiva ijeheguiete. Ha’e oimprimi imákina tipográfica imba’éva voi ha oikuave’ẽ folleto okẽ okẽme ohóvo. Oguahẽ tavaygua ñe’ãme ha omopirĩ hekovépy ha oiporiahuvere ko kuimba’e hasymíva rehe, amo hekove oguéva ohóvo mbeguekatúpe, oñomongeta umi hi’angirũ ikoty eskínaite guive, omohendávo hi’apyka mombyrými hupágui, ani haguã ohecha ichupe “hete ha ipire ro’o ohechaukáva mba’eichaitépa hekove pypore” oñemomba’eguasúva, péicha, pe hesa ojajajáiva porãgui, hovy’üva “isa’y henyhẽva esperansagui”. Ipypore hekovépe oñeha’ãvo ha opyta ñe’ẽpoty mimíme ha ñe’ẽsyry omoherakuãva upe kuatiápe hasy ha oñembyasyetereíha ha ombohéra “Cantimplora”, orekóva testigo ramo idestino hasyetéva orekóva poeta avañe'ẽme ikatupyrýva opurahéiva ha ojerure asýva ojejogua haguã hembiapo oĩva arandukápe...” Hekovekue Ñanemandu'ávo Alsina rehe, ko sentencia: “Ijeheguiete ha sãsõme oipytyvõ letra paraguaya-pe ha teko porãmbýpe ohechaukáva, ñamoĩva’erã avei pe oñemomba’eguasúva oguahẽva ñane angape, ojeipysóva tiempo ohóvape, ndopytu’úiva ome’ẽ haguã hi’a.. Tavarandu, purahéi, ñe’ẽpoty, ñoha’anga teko tavaygua ohasáva jehechauka, ojuhu ipype, ha’e ohaiháicha oñemoheñóiha avei, ambue hapicha omokyre’ỹ ha omomba’eguasúva... Hendápe oguahẽ Julio Correa, oñakãityva’ekue umi escena ohechaukáva teatro ñanemba’evaite, iñe’ẽpoty, viñeta mbykymi oporomopirĩva; Gómez Serrato, iñapyru’ü roky ha’éva “Jasy jatere”, Manú ohaíva iñepyrũmby ha omoherakuãva...” Orekopaite umi rasgo típico poeta itiempo-gua: oikundaháva tape vy’a ha py’aguapýpe, ohaíva ñembokirãme, ijehai, oñemomýivo, tekoayhúpe oikóva ha’e nahakate’ỹiva mba’évere, ndahova mokõi, imarangatuetereíva ha ojepytaso hekove ñepi’ãme, teko porã ha ijohéi pyrévape oikovéva. Oñemombe’úva omondava’ekue tataindy camposanto-gui ohesape haguã pyhare, hendíve ambue iñangirū ñe’ẽpapára ha músico, ha’éicha. Hekove pahápe Hembiapo ñe'ẽporãhaipyrépe –maymáva omomba’eguasu ha pe herakuãvéva tembiasa letra paraguaya-pe, jepente oĩme umi hi'arandúva nomomba’eséiva hembiapo gua’u ha pe ijehai arandu oúma ymaite guive ha orekóva trascendencia estético- década ’20 guive ha upérõ ohai ha omoherakuã ñe’ẽpoty aty “Surgente”, “Pepitas” ha “Nubes del este” umi ñoha’anga “Eireté”, “La conquista” ha “El crimen de Tintalila”. Péicha osẽ “Obras completas” – oike’ỹvo umi tembiapo inédito- ha’éva ary 1952 jave, “Arenillas de mi tierra”, 1969 arýpe. Avei ohai, umi jehai guaraníme purory oguahẽva ñane angape ha'éva guarania iñangirüete José Asunción Flores español-pe ohaíva, “India”ha “Buenos Aires, salud”. Omenda iñangirüete Dalmacia ndive, omano 8 jasypo 1933 jave, omboty mboyve cuarenta ary. Hetekue opytu’u ko tava guasúpe oĩhápe pa’ü rovy’ũ hérava “Manuel Ortíz Guerrero ha José Paraguaýpe Flores” omopyendáva ko'ã kuimba'e arandu katupyry rembiapo, añetehápe ko'ãva oñemoherakuãvéva arte paraguayo rembiasápe. Mandu'apy Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Ñe'ẽpapára Paraguáigua Guarani Hai'ymakuaaty Momaitei Ateneo de lengua y cultura guarani onohẽ yvytu pepóre ko kuatiañe’ẽ oñehesa’ỹijohápe Avañe’ẽ jehai yma. Ko tembiapo ijetu’u ha hypy’ũvape omba’apókuri heta mbo’ekuaahára katupyry ATENEO-ygua, oñemoarandujeýva hikuái ko’ág̃a peteĩ mbo’esyrypavẽme. Umi mbo’ekuaahára oñembyatýkuri heta jey omoñe’ẽ ha oikũmbývo tembiapo hérava “Oraciones y Catecismo de Fray Luis de Bolaños”, ha’éva jehaipyre itujavéva ñane Avañe’ẽme ha ijatyhápe: “Doctrina Cristiana en Lengua Guaraní, Padre Nuestro, El Ave María, Credo, Mandamientos de la Ley de Dios, Mandamientos de la Santa Madre Iglesia, Sacramentos, Acto de Contrición y El Alabado”. Upévare, Bolaños-gui oiko Guarani haihára ypykue, ha’égui upe ohai’ypyva Avañe’ẽme. Ko’ã tembiapo ohaíva’ekue Fray Luis de Bolaños niko osẽ ñepyrũ ary 1607-pe ha jaikuaaháicha upérõ Guarani oñeñe’ẽ ha ojehaiva’ekue ambue hendáicha. Aipórõ, iporãva’erã jaikuaami mba’épa ojapókuri mbo’ekuaahára ATENEOygua Fray Luis de Bolaños rembiapokuére. Añetehápe, ha’ekuéra omoñe’ẽjey ha oikumbývo upe Guarani tuja oñeha’ã -ikatuha peve- ombohasa Bolaños jehaikue, Guarani pyahuvévape; ja’eporẽsérõ, Guarani ág̃a ñañe’ẽvape. Tapicha omoñe’ẽva ko tembiapo guasu katuete ohechakuaáta mba’éichapa ñane avañe’ẽ iñambuékuri hekove pukukuépe. Ndaha’éi peteĩ Guarani ñe’ẽnte pe ymaite guive ha ko’agaite peve ojepurúva. Nahániri. Guarani, opaite ñe’ẽtéicha, okuchu, oñemongu’e, oñemomýi ha oñemoambue. Ko mba’e Guaraníre ojehúva ohechauka avei ñandéve ñane avañe’ẽ hekoveha, ndaha’eiha peteĩ ñe’ẽ omanómava térã omanombotáva. Ko kuatiañe’ẽ ohechauka avei opavavépe Ateneo de lengua y cultura guarani oñepyrũha oipykúi ambue tape, ohekávo ñane avañe’ẽ rapo. Oje’evavoíngo jaikuaáro ñande rapo jaikuaaporãha avei mávapa ñande. ¡Vy’apavẽ! Mbo’ekuaahára Kalo Ferreira ha iñirũnguérape ogueropojáire ñandéve ko kuatiañe’ẽ porãite ha iñarandúva. DAVID GALEANO OLIVERA ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI Motenondehára Guasu Ñe'ẽnondegua Iñapyse tembiapo peteĩha Hai’ymakuaaty (Filología) Guaranímegua ojapova’ekue temimbo’e oĩva Mbo’esyrykatu (Post-grado): Mbo’erekokuaahára (Maestría) Guarani Ñe’ete ha Rekópe. Ko tembiapo rupive, omboguatáva Ateneo, oñehesa’ỹijo “Oraciones y Catecismo de Fray Luis de Bolaños”, oguerekóva ipype: “Doctrina Cristiana en Lengua Guaraní, Padre Nuestro, El Ave María, Credo, Mandamientos de la Ley de Dios, Mandamientos de la Santa Madre Iglesia, Sacramentos, Acto de Contrición y El Alabado”. “Doctrina Cristiana de Bolaños” oñemyasãi ary 1.607 ha ombojoapyve upéi Antonio Ruíz de Montoya, ary 1.640, “Catecismo de la Lengua Guaraní” rupi. Upéicharõ jahechakuaa oguerekoha ary 400. Heta ñe’ẽ guarani ymaguare oĩva ipype ndojepuruvéimava ha upévare osẽ ko tembiapo omyatyrõva umi ñe’ẽ ymaguare ko’ág̃agua ndive. Og̃uahẽma ára pyahu Avañe’ẽ momorãvo, ndaha’éiha oĩreíva ñane retã Léi Guasúpe. Ojehechauka Guarani ñe’ẽ ñanemoaranduha ha ára vai ohasava’ekue ha’éntemaha mandu’aha. Ko tembiapo katuete oipytyvõne opavave oikuaaséva Guarani ruguaite ha upekuévo tokakuaa avei hendivekuéra ñane Avañe’ẽ. “El Catecismo en Lengua Guaraní” Bolaños rembiapo oñembopyahu jey imombe’úpe Nicolás Yapuguai rupi, ary 1.724 ha oipytyvo ichupe Paulo Restivo. Bolaños rembiapo ha’e Haipy peteĩha guaranimegua ojekuaa’ypýva. “Sínodo” Paraguaygua, omotenondeva’ekue Fray Martín Ignacio de Loyola ha ñane retã Sambyhyhára Hernadarias, omoneĩ pe “Catecismo Bolaños mba’éva, añóramo ha opavave Paraguái ha Río de la Plata-pe g̃uarã. Ko tembiapo rupive, ikatúma ja’e temimbo’ekuéra oĩva Mbo’erekokuaahárape omboguapymaha herakuéra Guarani ñe’ẽre ha márõnte nomanomo’ãi. Kalo Ferreira Kiñóne Mbo’ehára guarani hai’ymakuaaty Oraciones y catecismo Fray Luis de Bolaños Doctrina cristiana en lengua guarani 2.1.1- Enemigo: Amotarey mbára…Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Primera Vocabulario 1.876 Pág. 244 Amotareymbara, rayhú’ỹva, ija’e’ỹva. Diccionario Castellano Guaraní Antonio Guasch 7ma. Edición 1986 Pág. 191. 2.1.2- Piçiro: l. Pihiro, Escaparlo, librar, defender, amparar, hallarse bien,… Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 291 v. /285 V. II 19.Librar¬, Poi, pe’a, pysyrõ, monandi, mosãsõ, mbojera…Ñe’ẽryru Marangatu. Olga Troxler Vda. de Maldonado. Primera Edición. 2.004 Pág. 388. 2.1.3- Epe: (pronombre), 2° persona (tu) Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 126. 2.1.4- Oreyara: oñemyengovia orejára rehe. 2.1.5- Hae: conjunción copulativa. Ché ha ende. Yo y tú. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 137. 2.1.6- Pipe: (Posposición de ablativo), Lo mismo que cum, de instrumento, y movimiento. Quicepipe, con el cuchillo. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 296/290. 2.1.7- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). Kurusu ra’ãnga Marangatu rehe, nde orepysyrõ orerayhú’ỹvagui. Tupã orejára. Túva, Ta’ýra ha Pytu Marangatu rerapýpe. Ta’upéicha Hesu. Padre nuestro 2.2.1- Túba, padre, cherúba; túba,… guba. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Preludio. Arte 1.876 Pág. 10. 2.2.2- Ybaga: ybag – Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 pág.166 / Yvága – Diccionario Ñe’ẽngueryru A. Jover Peralta, Tomas Ozuna 1.950 Pág. 238. 2.2.3- Rei: estas Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Preludio Arte 1.876 Pág. 64. 2.2.4- Bae: (participio) el que… Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 75. 2.2.5- Ri: lo mismo que rehe… Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 341 v. ¬\ 335 V. 2.2.6- Pira: partícula de verbo pasivo. Tesoro de la Lengua Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Segunda Parte Tesoro. 1.639 Pág. 298. 2.2.7- T: ñe’ẽpehẽtai. 2.2.8- Iy – ij: Ñe’ẽpehẽtai mba’éva (Indica Posesión). 2.2.9- Aye: consentir aceptar… toiko – peteĩ mba’e. Gramática y Diccionarios arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 26 v. 2.2.10- Quie: qui, aquí…, desde aquí, ape Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 332 v./326 v. 2.2.11- “Ña”- oñemyengovia “ja” rehe ipu porãve hag̃ua. Ñe’ẽ juruguandie ojepurúva’erã ñe’ẽpehẽtai jurugua. 2.2.12- Ñabe: (Iabe) Manera. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 240. 2.2.13-Ñabo: cada uno, cada uno de nosotros…Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág.240 v. 2.2.14- Curi: luego, presto, ahora, momento…Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 109. 2.2.15- Ãngá: disminuir, despectivo… Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 39. 2.2.16- Megua: sin gracia, chocarreria, bellaquería, echar a perder, disminuir…Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 219. 2.2.17- Nunga: diminutivo, poco, (sin gracia / aguyje’ỹva). Tesoro de la Lengua Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Segunda Parte Tesoro. 1.639 Pág. 240. 2.2.18- Ey: Particula negativa Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 124. 2.2.19- Pipe: Posposición. Diccionario A. Jover Peralta Tomas Osuna 1.950 Pág. 123. 2.2.20- Pisiro: Piçiro, l. Pihiro, Escaparlo, librar, defender, amparar, hallarse bien. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág.291 v. /285 V.II 19. 2.2.21- Epe: (pronombre) disminutivo, 2ª. Persona (tu) Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 126. 2.2.22- Catu: Al fin del verbo es comparativo…ngatu (nasal) / Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 94. 2.2.23- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). Haipy 2007: Oreru Maria maitei 2.3.1- Ave: maitei (saludo). 2.3.2- Armonización nasal. 2.3.3- Aguyje: en reemplazo de Gracia. 2.3.4- Yande yara: oñemohenda porã haipýpe (Ñandejára). 2.3.5- Yrúnámo: oñemohenda porã haipýpe (irũramo). 2.3.6- Oyco: oñemohenda porã haipýpe (oiko). 2.3.7- Ymombeu: oñemohenda porã haipýpe (imombe’u). 2.3.8- Catupirámo: oñemohenda porã haipýpe (katupyrýre). 2.3.9- Ereyco: oñemohenda porã haipýpe (reiko). 2.3.10- Abe: oñemohenda porã haipýpe (avei). 2.3.11- Maraney: marane’ỹ Bueno, entero, incorrupto, pureza, limpieza, salud, inocencia. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro.1.876 Pág. 209. 2.3.12- Bae: (participio) el que… Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 75. 2.3.13- Membira: oñemohenda porã haipýpe (memby). 2.3.14- Ang: alma Vocabulario de la Lengua Guaraní. Paulo Restivo MDCCXXII. Pag. 67. Ang: alma, espíritu, conciencia. Gramática y Diccionarios – Arte, Vocabularios y Tesoros de la Lengua Tupi o Guarani – Antonio Ruíz de Montoya. Parte Segunda Tesoro 1876. Pág. 35. 2.3.15- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). Arovia 2.4.1- Ipokatu: Poder – fuerza 2.4.2- Moñepeteĩ: Peteĩete, Un solo…Único Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 229 v. 2.4.3- Indica cargo y poder = yvyrairusuramo = poguýpe. 2.4.4- Herekomegua: ohasa`asy… castigar maltratar descomponer… Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro 1.639 Pág. 219. 2.4.5- Añaretã: Infierno Diccionario Guarani Castellano Avane’ẽ poty, Félix de Guarania, 2005 Pág. 12. 2.4.6- Coti: azia Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní. P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro, 1.876 Pág. 100. 2.4.7- Comunión, Tupã rahava, Tupã pyhy. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guaraní. P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Primera Español Guarani. 1.876 Pág. 153. 2.4.8- Pokõi: iñe’ẽ marangatúre = Los 7 sacramentos. 2.4.9- Abe: oñemohenda porã jehaípe (avei). 2.4.10- Hae: ha’e, che. 2.4.11- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). Tupã oheja ñandéve pa porokuaitáva 2.5.1- Puay: quay precepto mandato Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guaraní. P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 327 v./321 v. 2.5.2- Peteĩha: por ijypy nanga. 2.5.3- Ñande: apoha por açoçe. 2.5.4- Mokõiha: por hae momocoyndahaba. Hae indica el que, ese eso. 2.5.5- Katu: hace de comparativo después del verbo. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guaraní. P. Antonio Ruiz de Montoya. Parte Segunda Tesoro. 1.876 Pág. 94 v. 2.5.6- Ndereporãpitiyehene: matar,… mate a muchos en la guerra ayapiti… Vocabulario de la Lengua Guarani. Paulo Restivo. 1722, Pág. 379 2.5.7- Pyhyichéne: para explicar tomar poseer, tener sexo sin estar casados. 2.5.8- Igual al texto original. 2.5.9- Igual al texto original. 2.5.10- Ndereipotaichéne: por deseo pasión por la mujer casada con otro. Marangaturã 2.7.1- Bautistmo: Amotupãra’y. Bautizar, Amo Tupã rai…Gramatica y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya Arte Preludio 1.876 Pág. 105. Bautizar. Mongaraí; moverá;mo Tupã ra’í; heró; hovasá. Peralta Jover, Ozuna Tomás – Diccionario Ġuarãni / Español 1.950 – Pág. 222. 2.7.2- Confirmación: Tupã Jeroviaha jepytaso katuha. Confirmar, Mombe’uyevi (ratificar, refirmar); moañete; mbohupygua (arc). Peralta Jover, Ozuna Tomás – Diccionario Guaraní / Español 1.950 – Pág. 245. 2.7.3- Penitencia: (Confesión) – Ñemombe’u. Penitencia. Yeyocó (refrenarse, contenerse)¬ yeapatucá, ñemosambiki / Hacer, yerecoasi, yecoacú. Ñemombe’u, mombe’u (contar, declarar). Peralta Jover, Ozuna Tomás – Diccionario Guaraní / Español 1.950 Pág. 245. 2.7.4- Eucaristía: (Comunión) – Tupã pyhyháva. Comulgar. Tupãrã (arc.), Tupãpiçi. Peralta.Jover, Ozuna.Tomás—Diccionario Guaraní / Español 1.950 Pág. 243. 2.7.5- Unción de los enfermos: Hasyvare ñandy marangatu ñemondyky. Unción. Pichi,…Peralta Jover, Ozuna Tomás – Diccionario Guaraní / Español 1.950 Pág. 415. 2.7.6- Orden Sagrado: (Orden sacerdotal) – Avare moñangáva. 2.7.7- Matrimonio: (casamiento) – Menda. Angaipahague tekoasy Tupã ra'yhupápe 2.8.1- Contrición: (Yñangaipa hague mboacipába. Tupã raihupápe ñote (2). Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Arte Preludio 1.876 Pág. 163. Ñote: Solamente, solo…Gramatica y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 252 v. 2.8.2- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). 2.8.3- Ang: alma Vocabulario de la Lengua Guaraní. Paulo Restivo MDCCXXII. Pág. 67. Ang: alma, espíritu, conciencia. Gramática y Diccionarios – Arte, Vocabularios y Tesoros de la Lengua Tupi o Guarani – Antonio Ruíz de Montoya Parte Segunda Tesoro1876. Pág. 35. 2.8.4- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). Apoha mbyasy ambue 2.8.1- Contrición: Yñangaipa hague mboacipába. Tupã raihupápe ñote (2). Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Arte Preludio 1.876 Pág. 163. Ñote: Solamente, solo…Gramatica y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 252 v. 2.8.2- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). 2.8.3- Ang: alma Vocabulario de la Lengua Guaraní. Paulo Restivo MDCCXXII. Pag. 67. Ang: alma, espíritu, conciencia. Gramática y Diccionarios – Arte, Vocabularios y Tesoros de la Lengua Tupi o Guarani – Antonio Ruíz de Montoya Parte Segunda Tesoro 1876. Pág. 35. 2.8.4- Miri: pequeño, chico, poco, humilde. Arte de la Lengua Guarani. Antonio Ruiz de Montoya 1724. Pág. 252 2.8.5- Ñote: Solamente, solo…Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupi o Guarani P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Segunda Tesoro 1.876 Pág. 252 v. Estar, juntar de cosas. Tesoro de la Lengua Guarani. Ruiz de Montoya Antonio 1.724 Pág. 289. 2.8.6- Pay, Pa’i; abare: sacerdote que cumple bien su oficio. Tesoro de la Lengua Guarani. Ruiz de Montoya Antonio 1.724 Pág. 10 2.8.7- Avare: Abá, hombre,…sacerdote. Tesoro de la Lengua Guarani. Ruiz de Montoya. Antonio Parte Segunda Tesoro 1.639 Pág. 9 Mombe'ukatupyrã 2.9.1- Alavar: Mombe’ukatupyrã. Gramática y Diccionarios Arte, Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní P. Antonio Ruiz de Montoya Parte Primera Vocabulario 1.876 Pág. 46. 2.9.2- Iesus: Jesús en latín, lengua oficial de los cristianos en ese tiempo, se convierte en HESU por CALCO (mecanismo por el cual una lengua incorpora a su léxico palabras provenientes de otras lenguas). Catecismo breve del Concilio de Lima Kuatiañe'ẽita 3.1- Aranduka puruete Galeano Olivera, David – Guarani Ñe’ẽkuaaty - Lingüística (en) Guarani. Gráfica Saúl. 2002. Paraguaýpe Paraguay. Pág. 290. Guarania. Felix de, Avañe’ẽ Poty Selección Lexicográfica. Servi Libro 2005 Paraguaýpe Paraguay. Pág. 239. Guasch. Antonio – Diccionario Castellano/Guaraní y Guaraní/Castellano. Ediciones Loyola. Quinta Edición.1.981 Paraguaýpe. Pág. 789. Guasch. Antonio, Ortiz. Diego – Diccionario Castellano/Guaraní – Guaraní/Castellano. CEPAG. 13 Edición.1.996 Paraguaýpe- Paraguay Pág. 834. Peralta. Jover, Ozuna Tomás – Diccionario Ñe’engueriru Guaraní / Español = Español/ Guaraní. Editorial Tupã 1.950 Buenos Aires. Pág. 426. Restivo. Paulo –Lexicon Hispano-Guaranicum “Vocabulario de la Lengua Guaraní” MDCCXXII 1.722 Santa Mariae Majoris. Pág. 545. Ruiz de Montoya. Antonio, Tesoro de la Lengua Guaraní 1.639. Madrid. Pág. 409. Ruiz de Montoya. Antonio – Gramática y Diccionarios “Arte Vocabulario y Tesoro de la Lengua Tupí o Guaraní“1.876 Viena Paris. Pág. 414. Ruiz de Montoya. Antonio – “Arte de la Lengua Guaraní Santa María la Mayor. 1724. Pág. 330. Troxler Vda. de maldonado, Olga, Ne’eryru Marangatu. 2.004. Paraguaýpe. Pág. 541. 3.2- Aranduka puru pytyvorã Aragona. Alonso de, Primera Gramática de la Lengua Guaraní Ediciones Montoya. 1980. Posadas Pág. 45. Arquidiócesis de Paraguaýpe, Hablo con Dios… 1990 Paraguaýpe. Pág. 88. ---------------------, Yo creo Pequeño Catecismo Católico Editorial Verbo Divino 2001 España Pág. 157. Decuod Larrosa. Reinaldo Julián, Jopare Pyahu Imprensa Metodista. 1963 Brasil. Pág. 491. Genes. Ida, Ñe’eroky Editorial Hispana Paraguay SRL 1ª. Edición 1999 asunción. Págs. 877. Guarania. Felix de, Gran Diccionario Katygara. Centro Editorial Paraguayo SRL1998 Mariano Roque Alonso Págs. 527. Guarania. Felix de, Katygara Miri. Centro Editorial Paraguayo SRL 2003 Mariano Roque Alonso. Págs. 463. Guarania. Felix de, Ne’e Atya Miri – Zada Ediciones 2.007 Asuncion Pag. 193. Lustig. Wolf, Ñe’endy. Gustaavsburg: Guaraní Arandu.2.005 Alemania Pág. 183. --------------------------------Ñe’eryru Ikuaapaveva Guaraní. Editorial Guaraní Edición 2002. Paraguaýpe Paraguay. Pág. 899. Ortiz Mayans. Antonio Guasch, Gran Diccionario Castellano-Guaraní/Guaraní-Castellano. Eudepa 1.996 Sao Paulo Brasil Pág. 543. Rojas Aranda. María Antonia, Ñe’eryru Guaraní Serie ATENEO 2003 Paraguay Pág. 190. Servín. Juan Vicente, Peteĩha Ñe’eryru Guaraníme. Editora Litocolor.2003 Paraguay. Pág. 336. Trinidad Sanabria. Lino, Gran Diccionario Avañe’e Editorial Occidente SRL1 Edición 2002 Colombia Pág. 736. avañe'ẽ Concepción Leyes de Chaves Imitã ha ikuñataĩ aja Heñói Ka'asapa, departamento Paraguái péicha voi hérava táva guasúpe, 26 jasyrundy 1891-me. Ha’e mbo’ehára, maestra normal oñembokatupyrypyre mba’eporã apópe, mombe’uhára, dramaturga, ensayista ha momaranduhára, imitã guive ohai kuatiahaipyre Paraguay peguápe, upéicha avei tetã ambue Paraguái jere reheguápe. Hapykuere Conferencia me’ẽhára ndekatupyrýva, 1936 guive 1975 peve ome’ẽ 30 ári rupi conferencia opaichagua mba’e rehe. Ipahaitépe ome’ẽva’ekue Academia Paraguaya de la Historia-pe, ha oñe’ẽ “Kuña América Rekoasápe” rehe ha oñemongele’e heta chupe opoko pypuku rehe mba’e oñe’ẽvare ha omopyenda hetáre kuatiápe. Héra hyakuã guasu ñane retãpy tuichakue javeve peteĩ Amandaje ombosako’íva Ministerio de Educación y Culto-pe, ojejapyhy ramo iñarandukakuéra ojeporu hagua mbo’ehaokuéra tetãpýre iñasãivape. Péicha, “Amanecer”, “Caminito”, “Nave”, “Alegría”, “Patria mía” h a “Cumbre”, aranduka mbo’esyry peteĩha guive poteĩha peve mbo’ehaópe guarã, oñepyrũ oykeko mbo’ehára ha mitãnguérape oipykúi hagua tekomb’e teete rape rehe. Jopói ohupytýva ha moõmoõpa omba’apo Hekove pukukue jave ohupyte heta jepói ha jehechakua; upéichante avei heta cargo yvatépe oguahẽ. Hembiapokue oñemysãiva kuatiahaipyre Estados Unidos de Norteamérica-pe, “Ride with the Sun” ha “United Nation Women’s guide” ha oĩ antología hispanoamericana “América habla” (Buenos Aires, 1976)-pe, avei “Historia de la Literatura Iberoamericana” oñemysãiva’ekue Madrid-pe 1982-me. Hógafui oikómi tapicha arandu Paraguaigua jetopaháramo, ha’e horýgui ha ojapyhykuaáre mbohupáep, iñakãporã, hetia’e ha oporomoba’ére. Ityarõ rire Omenda Manuel W. Chaves ndive –mbo’ehára, maranduhára ha parlamentario-poteĩ imembyva’ekue. Omano Paraguaýpe 1985-pe. Hembiapokue Hembiapokue apytépe jajuhu “Tava’i” (1942), mombe’upyrysu oñe’ẽva tavarandu rehe; “Río Lunado - Mitos y leyendas del Paraguay” (1951), “Madame Lynch” (1957), Mariscal López -tapicha katupyry omanova’ekue 1870-pe- rekove irũngue rekoasakue mombe’upyrusu; “Hechizos de Guarania” ha “Romance de la Niña Francia”, mokõivéva ojapóva ojejeroky haguáicha. Moõguipa oñehohẽ marandu Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Tekove Paraguaigua Marandeko niko ha’e ára ohasapámava ñeha’ỹijo ojehai haguéicha kuatiakuépe. Opa mba’e ojehúva jehai ojejuhu mboyve héra marandeko-mboyve. Yvyporakuéra ohaíva marandeko rehegua héra marandeko kuatiajára. Articles containing Greek-language text Ñe'ẽrapokuaa Pe ñe'ẽ marandeko ou ypy-tupi-guarani *maraneko-gui osẽva oñembyatýramo *maran (ñorairõ) ha *eko (teko). Marandeko Edith Jiménez Imitã ha ikuñataĩme O’ararecha Paraguaýpe 1918-pe, itúva karai Eulogio Jiménez ha isy Silvia González. Ijeguata ñepyrũmby ha ipypore Josefina Plá ohai: “Edith, mbosa’yhára kueheguare ha ko’ag̃agua, grabadora are ha ymaite guive, ojeguáva ogueroguatávo hembiapo ojeguerovu’ỹre, oñeme’ẽmbaitéva hembiapópe, upévare akói ha’ehaichaite oguereko katuete mba’e pyahu ha ñanderesarenóiva ohechauka hag̃ua ñandéve.” Ha Livio Abramo-katu he’i: “Ko’ã hembiapokuérape ndajajuhúiramo upe hetepy peteĩha, Edith Jiménez rembiapo rekoitépe, jajuhúne katuete sa’y jehe’a ha jepuru iporãitéva ha –ro’e- avei jajuhúne tape pyahu. Tape ojekuaa’ỹva upevére... ñanemakãrakúva” Ojehechakuaaháicha, hembiapokue ojekuaukáva ñane retãme ha avei oparupiete, omohenda chupe umi paraguaigua mba’eporã apohára ikatupyryvéva Siglo XX apytépe, ha kóva rehe ojoapy ambue mba’e iporãva: umi hembiapokuéra ijojaha’ỹva ojerekoha umi tenda herakuã guasuveha rupi ha oñemomba’e guasueterei,. Hembiapokue oĩ ã tendárupi: Museo de Arte Moderno, Nueva York; Museo de la Estampa, Buenos Aires; Biblioteca Nacional, Parĩ; Smith College Museum, Estados Unidos-pe ha avei Paraguái museo-kuéra iporãvévape. Ityarõ rire Omano mboyvemi ha Luis Alberto Boh remijejure rupive, kóva oĩ uperõ Paraguay Concejal-ramo, ha’épype avei mba’e porã apohára, Paraguay Junta Municipal peteĩ ñe’ẽme ombohéra chupe “ Paraguay memby ñembojeroviapy”, karai katupyry Hermann Guggiari ndive. Omano 7 jasypárõ 2004-pe, ogueroguatápe hína 86 ro’y, opaite tapichakuéra oñemomorãvo hembiapo porã ha heko katu rehe. Moõguipa oñenohẽ marandu Centro Cultural de la República Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Tekove Paraguaigua Breinigerberg oĩ araguápe tava tetãvore Norte Rin Vesfalia Alemaña retãme. Ko távape oiko 971 ava (2005 ary). Breinigerberg Breinig + Breinigerberg Alemaña táva 2004 ary. Oararecha'akue Omano'akue Edith Jiménez - 7 jasypa Joaju ...2003-2004-2005... 1918 ary. Omomba'akue Peteĩha Ñorairõ Guasu. Oararecha'akue Edith Jiménez - ? Omano'akue Joaju ...1917-1918-1919... 1885 ary. Oararecha'akue Agustín Pío Barrios - 5 jasypo Pedro Bruno Guggiari - 6 jasypa Omano'akue ...1884-1885-1886... Ary 1800 - 1899 1944 ary. Oararecha'akue Omano'akue Agustín Pío Barrios - 7 jasyporundy Joaju ...1943-1944-1945... 1907 ary. Oararecha'akue Julián Rejala - 16 jasyteĩ Gabriel Casaccia - 10 jasyrundy Omano'akue Joaju ...1906-1907-1908... Ary 1900 - 1999 1980 ary. Oararecha'akue Omano'akue Gabriel Casaccia - 24 jasypateĩ John Lennon - 8 jasypakõi Maneco Galeano - 9 jasypakõi Joaju ...1979-1980-1981... Ary 1900 - 1999 1913 ary. Oararecha'akue Agustín Barboza - 5 jasypo Omano'akue Joaju ...1912-1913-1914... Ary 1900 - 1999 1998 ary. Oararecha'akue Omano'akue Agustín Barboza - 18 jasypakõi José Luis Appleyard Joaju ...1997-1998-1999... 1914 ary. Oñepyrũ'akue Peteĩha Ñorairõ Guasu. Oararecha'akue Carlos Lara Bareiro - 5 jasypo Omano'akue Joaju ...1913-1914-1915... 1987 ary. Oararecha'akue Omano'akue Carlos Lara Bareiro - 20 jasypa Joaju ...1986-1987-1988... Ñorairõ Guasu Peteĩha, ojehero va'ekue Ñorairõ Guasu, ha'e akue ñorairõ oñeha'ã akue Európape, oñepyrũ va'ekue 28 jasypokõi ary 1914-pe ha opa 11 jasypateĩ ary 1918-pe, Alemáña retã oñeĩramo guare jekupytyha py'aguapyrã. Ko ñorairõre oje'e ha'eha «yvoragua» upe aja oñeñombohovake haguére opaite tetã mbaretete ha ipokatu ñorairõrã va'ekue, mokõi atýre oñembyaty va'ekue. Aty peteĩva, upe Joaty Mbohapýva oreko va'ekue ipype umi Mburuvi Mbytegua: Alemáña Mburuvi ha Áuteria-Hungyria. Itália, oĩ va'ekue Joaty Mbohapývape Alemáña ha Áuteria-Hungyria ndive, ndojuajúi Mbytegua Mburuvikuéra atýre, upe tetã omoñepyrũ haguére ñorairõ niko Áuteria, ha'e katu ndojapói jekupytyha ojapoukaháicha. Aty ambuéva niko Ñoirũ Mbohapýva, oreko va'ekue ipype Tavetã Joaju, Hyãsia ha Rrúsia Mburuvi. à mokõi aty heta oñemoambue ha oĩ tetãnguéra ambuéva oike peteĩ térã ambuéva ipype, ñorairõ pukukuévo: Itália, Hapõ Mburuvi ha Tetãvore Joapykuéra ojuajúkuri Ñoirũ Mbohapývare, upe aja Mburuvi otománo ha Vugária ojojákuri Mbytegua Mburuvikuéra atýre. Amove 70 sua ñorairõhára, umíva apytépe 60 sua niko Europagua, oho ha oha'ã ñorairõ tuichavévape ndaijojáiva upe aja. Oñepyrũmi mboyve Ñorairõ Guasu Mokõiha, ko ñorarõ ojehero «Ñorairõ Guasu» térã «Yvoragua Ñorairõ», ko ñe'ẽngue paha ojeipuru Alemáñame ñorairõ ñepyrũ guive (Weltkrieg), hákatu oñepyrũ ojeipuruve Hyãsia (Guerre Mondiale) ha Tavetã Joajúpe (World War) amo 1930 arykuérape, ha Tetãvore Joapykuérape katu oñembohéra va'ekue upéicha ary 1917 guive, upe mboyve pe tetãme katu ojehero va'ekue «Európa Ñorairõ». Tentãnguéra oho ko ñorairõme ymaite guive oñemuasãi imburuvi kuéra tetã ambuévape, upe niko oipytyvõ omoñepyrũ ñembohovake Európape, hákatu upe omoñepyrũite ko ñorairõ ojehúkuri ára 28 jasypoteĩ ary 1914-pe Sarajévo távape, karia'y Gavrilo Princip Sévia retãygua ojukárõguare ruvicha Francisco Fernando Auteriagua. Ko tembiasa ombyai tetãnguéra jekupyty Áuteria-Hungyria hatãme ojeruréramo Sévia retãme toñemyatyrõ ko apañuái ha ã mokõi tetã ohenói umi tetã ambuéva oñemoirũ va'ekue hesekuéra toipytyvõ hag̃ua ko ñembohováire. Upe rire, sapy'aite opa Európa retã mbaretete oñorairõ ojuehe ha oñemuasãi ñorairõ tetãnguéra ambuévape. Ára 28 jasypokõi, Áuteria-Hungyria oñepyrũ ondyry Séviare. Rrúsia oñembosako'i jave ñorairõrã, Alemáña ondyry Véyhika rehe, noĩri va'ekue avave ykére, ha Luxemburgo rehe ohóvo ondyry Hyãsiare. Oñembojára ramo guare Véyhika rehe Tavetã Joaju omomarandu hekópe oñorairõháta Alemáñare. Hyãsia ñorairõhára kuéra omombyta umi Alemañaygua táva Parĩ ypýpe, ha oñepyrũ oñombojovái ikane'õmba peve. Ko ñorairõ pehẽngue ojehero "kuarahyreikegua". Upe pehẽngue kuarahyresẽyguápe katu, Rrúsia ñorairõhára aty heta jey ipu'aka Áuteria-Hungyria rehe, hákatu umi Alemañaygua omombyta chupekuéra ondyrysévove Purúsia pehẽngue kuarahyresẽyguáre. Amo jasypateĩ 1914 aja, Mburuvi otománo oike ñorairõme, upe he'ise ojehecha ñorairõ oparupi Káukasope, Mesopotámiape ha Sinai yvyapýpe. Itália ha Vugária oike ñorairõme 1915-pe, Rrumáña 1916-me ha Tetãvore Joapykuéra 1917-pe. Mbeguehápe ñorairõ oñepyrũ oguahẽ ipahápe amo jasyapy 1917-pe ho'ávove Rrúsia retã rekuái upe Jasykõi Ñepu'ã aja ha ojapóvove jekupytyha py'aguapyrã Rrúsia rekuái pyahu ha umi Mburuvi Mbytegua, jasyapy 1918 aja. Ára 3 jasypateĩ 1918, Áuteria-Hungyria Mburuvi oñeĩkuri py'aguapy. Alemáña oñeha'ãmbaite rire amo 1918 ñepyrũme opaite pehẽngue ojehero va'ekue "kuarahyreikegua" pukukuévo, oñoirũvakuéra ogueviuka Alemañayguakuéra heta ñorairõ ipu'akáva rire. Alemáña, ohasa hína upe aja ñepu'ã guasúre, ojerure py'aguapyrã 11 jasypateĩ 1918-pe, upéicha opa ñorairõ ha Oñoirũvakuéra ipu'aka. Opávove ñorairõ, opa avei irundy mburuvi guasu: Alemáña, Rrúsia, Áuteria-Hungyria ha Mburuvi otománo. Tetãnguéra ou ombuekoviarã umi mokõi mburuvi (Alemáña ha Rrúsia) heta ijyvy pehẽnguégui ojeipe'a, ha umi mokõi ambuéva oñemboja'opa. Európa yvy ra'anga ha tetãnguéra rembe'y oñemoambuepaite, ojehecha heta tetã pyahu oñemosãso ramóva. Ñorairõ Guasu Peteĩha mbyteitépe oiko Rrúsia ñepu'ã, omoñepyrũ upe tetã peteĩha ojeheróva socialista: Joaty Soviétiko. Poteĩ jasy rire heta oñemongeta ohupyty jekopyty Amandaje Py'aguapyrã Parĩ meguápe, amo 28 jasypoteĩ ary 1919-pe tetã oñoirũvakuéra ojapo upe Jekupytyha Versalles pegua tetã Alemáña ndive ha opa umi ambuéva ndaipu'akáiva. Amove porundy sua ñorairõhára ha pokõi sua tetãygua omano (1 % opaite yvóra rekovekuéragui), hetakue ndaijojáiva, umi tetã oñorairõva imba'ehetaitévagui. Ko ñorairõ heta omosarambi tetãnguéra reko ha ombosako'i ñemoambue guasu jokuaikuaápe, avano'õme ha viru remimono'õme, oiko revolusiõ ha ñepu'ã opaichagua upe peve araka'eve ndojehecháiva. Ojejapo upe Tetãnguéra Ñoirũ, ani hag̃ua oiko jey ñorairõ guasu; hákatu, mokõipa ary rire oñepyrũ Ñorairõ Guasu Mokõiha. Kuatia'i Mandu'apy Joajuha Portal Interactivo "90 años Primera Guerra mundial" EMOL. 1905 ary. Oararecha'akue Hérib Campos Cervera - 30 jasypo Omano'akue Joaju ...1904-1905-1906... Ary 1900 - 1999 Oĩ ko Chako yvype mbytépe Ñembyamérikapegua, Paraguái, Argentina, Vrasil ha Volivia tetãgua. Ape távagui 647.500 km². Parana ha Paraguay nysry oha arasẽgua tembe'y, Andi ome araguágua tembe'y. Paraguái yvyapekuaa Mauricio Cardozo Ocampo ko tapicha ojekuaa “generación de oro” Paraguái purahéi rehegua apytépe tuichavéva, ha tapicha oñemoarandu mbareteva’ekue Tavarandu Paraguái rehe. Heñói Yvyku'i, Paraguái-pe, 14 jasypo 1907-me, Crescencia Cardozo Caballero memby. Imitã ha imitã rusu aja Oñepyrũ oñemoarandu purahéi mimby mbopuha Eloy Martín Pérez ndive, itáva heñói haguépe. Ombopypukuve iñarandu Juan J. Rojas ndive ha instrumento ombopu ñepyrũva’ekue hína mimby ha mbaraka. Paraguay, Paraguái táva guasúpema, oike Banda de Policía de la Capital-pe, ha omba’apo mbo’eharakuéra Nicolino Pellegrini ha Salvador Déntice ndive. Hapykuere Oraha purahéi tetã ha táva vusu opytáva yvy gotyo América-pe ha amo ipahápe oguahẽ Buenos Aires, Argentina-pe, opyta haguépe ha omboho’ove iñarandu mbo’eharakuéra katupyry armonía, purahéi jepyaha ha instrumento ñembopúpe Isidro Maistegui ha Gilardo Gilardi ndive. Tavarandu kuaha Argentina-gua Juan Alfonso Carrizo ndive oñepyrũ ohapykueho tavarandu. Oĩ aja cuartel-pe oikuaa Eladio Martínez-pe, upéi ojapo oñondive aty “Martínez-Cardozo”, hendive onohẽ heta purahéi disco rupi sello Odeón Buenos Aires-guápe ha hetaiterei hendápe opurahéi teatro, puhoe, centro cultural-kuérape. 1932-me, oñepyrũramo guare ñorairõ Guerra del Chaco Paraguái oñorairõ haguépe Bolivia ndive, ahy’ojoyvy puraheihára “Martínez-Cardozo”, ambue artista ndive, heta jey opurahéi ombyaty hagua viru Cruz Roja Paraguaya-pe guarã. Opa rire pe ñorairõ, ojeguerojera Buenos Aires-pe aty ojeheróva Círculo Paraguayo “Martínez-Cardozo” oike ha heta omba’apo haguépe, ha upe riremi, Cardozo Ocampo omoñepyrũ conjunto folklórico “Ñande róga”, heta tembiapo purahéi rehegua omboguata haguépe, ha upe rire, amo gotyove, péva opa peteĩ aty pyahu hérava “Agrupación Folklórica Guaraní”, upe rire herava’ekue “Club folklórico Rincón Guaraní”. Ohai ha omyakã jotopa radiofónicos Paraguái purahéi ha arandukuaa rehegua Radio Argentina Buenos Aires-gua rupi (1948 guive 1952 peve). Ha’e omoñepyrũva’ekue “Banda Okára” (1954-1957), Paraguaýpe. Ojopo concierto Paraguái purahéi rehegua Orquesta Estable de L.R.1 Radio Splendid, Buenos Aires-pe, mokõi ary pukukue (1961-1962). Ombo’e Tavarandu Instituto de Bellas Artes Romaro, Buenos Aires-guápe, 1959 guive 1965 peve. Mauricio Cardozo Ocampo oĩ umi tapicha omoñepyrũva’ekue Sociedad Argentina de Autores y Compositores apytépe; upe mboyve oĩkuri Círculo de Autores y Compositores-pe. Kóva ojoaju Sociedad de Autores ndive ha heñói1936-me ko’ága ojeheróva SADAIC. Ko atýpe ojeporavo chupe oho hagua oñemongeta Paraguái Retã Rendota ndive ikatu haguáicha osẽ peteĩ léi omo’ãva’erã ppropiedad intelectual; umi tembiapo rupi osẽ Decreto-Ley Nº 94 omoĩva hese heraguapy Tendota Federico Cháves. Cargo ojupi haguépe arte rehehápe Hetaite hembiapo puahéi rehehápe, upéichante avei tavarandu rapykuéri ha aty puraheiharakuéra rehehápe, oĩ ha’e hague APA (Autores Paraguayos Asociados) secretario fundador, Asociación de Músicos del Paraguay miembro-kue, Academia de la Lengua y Cultura Guaraní pe guare, Asociación Indigenista del Paraguay miembro-kue, Departamento Folklórico de la Dirección General de Turismo del Paraguay myakãharakue, Municipalidad de Asunción asesor tavarandu rehegua, APROFON (Asociación Paraguaya de Productores de Fonogramas) presidente honorario-kue, IFAP (Intérpretes del Folklore Asociados del Paraguay) asesor tavarandu rehegua. Pytyvõ ome’ẽva arandukuaápe Conferencia apohára ramo hembiapo tuichava’ekue, oho heta tapicha arandu tavarandu rehegua atýpe, festival, amandaje, seminario, ha simposio mokõipa rasa táva Argentina ha Uruguay-pe. 1961 guive ome’ẽ charla ha conferencia ko’ã ñe’ẽmbyrã rehe “La música paraguaya y sus ramificaciones”, “El arpa paraguaya”, “Nombres genéricos de la música paraguaya”, “La fiesta de la galopa”, “El origen de la música paraguaya”, “Músicas y danzas paraguayas”, “La música paraguaya y su influencia en el Río de la Plata”, “Música y danza paraguaya y la voz espúrea de litoraleña”, “Leyendas y costumbres del Paraguay”, “6x8, signo musical de América Latina”, “Folklore paraguayo”, “¿Qué es folklore?”, “El tirteo verde-olivo: Emiliano R. Fernández”, “Instrumentos musicales del Paraguay”, “Músicos, poetas y artífices de la cultura artística paraguaya”, hamba’e. Ojevy rire opytaite haguáichama Paraguáipe, omba’apo omoñepyrũvo “Conjunto Folklórico Perú Rimá”; kóva rembiapo tuicha oñemboyvate hagua Paraguái purahéi, mba’e porã, arte ha tembiapo jegua orekóva hembiapokue rupi, ojekuaa heta henda rupi. Estilo artístico oiporúva Omba’apove ombosako’i hagua purahéi tavarandu rehegua ha ipusyry paraguaiguáva. Hembiapokue kakuaaite ojehechakuaa oguereko rupi hyepýpe tapicha okaraygua remiandu, ha upéichante avei ombohekoporã rupi purahéi ipoporã ha joja haguáicha; ko’ã mba’e, he’iháicha ha’ete voi, ha’eva’eku chupe guarã “cuestión de honor musical”. Hogapy Omenda Fidelina Fleytas (Ña Fide) ndive, ha opaite iñemoñare oipykúi avei purahéi rape: Oscar, director ha arreglador orquesta pegua, piano mbopuha ha purahéi apoha ojekuaáva hembiapokuére oñepyrũ guive omba’apo Buenos Aires-pe; Amambay, puraheihára voiete omanova’ekue; Aníbal, purahéi sa’ỹjohára ha Mauricio (h) (“Pinchi”), mbaraka mbopuha katupyry, purahéi apo ha myatyrõha. Hembiapokue Umi mbohapysa hembiapokue apytépe ojekuaave “Galopera” (oĩva mbohapy Paraguái purahéi oñemyasãivéva apytépe), “Pueblo Ybycui”, “Las siete cabrillas”, “Añoranza”, “Mi destino”, “Paraguaya linda”, “Guavirá poty”, “`Che morenamí”, “Regalo de amor”, “Ondina del Plata”, “Canto a Itacurubí”, “Morena”, “Rincón guaraní”, “Sé que te perdí”, “Amambay”, “Estrellita”, “Que linda es mi bandera”, “La carreta campesina”, “San Baltasar”, “Cambá la mercé”, “Chokokué kera yvoty”, “Noches blancas”, “Luna de mi Asunción”, “Marizza”, “Punta porã”, “Mombyry guive”, “Chokokue purahei”, “Yo soy purahei”, “Josefina”, “Mansú resay”, “Mi amor guaraní”, “Corazón”, “Arroyito del sendero”, “Volverás a soñar”, “Solita estoy”, “Soledad”, “Mi retorno” y “En una noche azul”, ko’ãva umi hembiapokue tuichavéva. Ha’e avei ohaiva’ekue aranduka hérava “Mis bodas de Oro con el folklore - Memorias de un pychai” y “Mundo folklórico paraguayo” (mbohapy arandukápe). Omano Buenos Aires, Argentina-pe, 5 jasypo 1982-me. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Ocampo Remberto Giménez ha’evakue peteĩ música paraguaigua. Heñói Coronel Oviedo, Paraguáipe 4 jasykõi 1898-pe, Ciriaco Giménez ha Ana Bella Benítez memby. Guata ñepyrũ Osẽre cuartel-gui, oñemoarandu teoría ha solfeo ha avei violín ñembopu, Vicente Maccarone ndive, Instituto Paraguayo-pe. 1920-me Paraguái Rekuái omondo chupe oñemoarandu hag̃ua Buenos Aires-pe, oike haguépe Conservatorio Nacional-pe, ha oñemoarandu violín ha música de cámara Andrés Gaos ndive, ha purahéi apo Alberto Williams ha Celestino Piaggio ndive. Tapicha oñeha’ãva omboguata hag̃ua purahéi rehegua vy’a va’ekue ko tapicha, avei oipytyvõ opaichagua tembiapo arandu rehegua oñemboguatáva Paraguáipe. 1912-me Nicolino Pellegrini omoñepyrũ Banda de Músicos de la Policía de la Capital oñemaorandu haguépe purahéi, ha ombo’e teoría musical ha oipytyvõ oñemoarandu hag̃ua José Asunción Flores ha Fernando Centurión. Ha’evakue Salvador Déntice remimbo’e. Ojevy Paraguáipe ha oñepyrũ heta tembiapo pya’etemi oikuaakava’ekue chupe heta hendápe. Ohupyty jey peteĩ beca Tetã Rekuáigui ha oho Europa-pe oike haguépe “Schola Cantorum” París-peguápe; pépe oike mbo’ehaktýpe mokõi ary pukukue oñembokatupyryve hag̃ua violín ñembopúpe Lucien Capet Universidad hyakuã mombyrýva “La Sorbonne”-pe, oñembokatupyry Estética ha Historia de la Música. 1927-me oho Berlín-pe, oñembokatupyryve haguépe violín ñembopu ha música de cámara Alejandro Perschnicoff ndive, Stern Vhes Conservatorium-pe. 1928 guive opytaitéma Paraguáipe, ha oike umi tapicha oñemongu’evéva hetã purahéi rapykuéri apytépe. Músico Alfred Kamprad (puraheiha Alemania-gua oikóva Paraguáipe), Enrique Marsal ha Erik Piezunka ndive omboguata “Cuarteto de Asunción”, tuichavéva ha ojekuaavéva aty música de cámara Paraguáipe umi ary rupi. Ojapo concierto peteĩha tetã Paraguáipe orquesta sinfónica completa reheve, 1928-pe, Franz Schubert ombotývo sa ary. Oĩ sãmbyhyháraramo Instituto Paraguayo ha Ateneo Paraguayo-pe. 1934-pe ojejapo peteĩ encuesta tetã tuichakue javeve ojekuaa hag̃ua mávapa ojapo pe purahéi orekóva Tetã Purahéi Guasu. Tetã Rekuái, peteĩ aty ojejapóva upe tembiaporã omog̃uahẽ rire hemimo’ã, ojapoyhy pe Tetã Purahéi Guasu omyatyrõ ha omog̃uahẽva’ekue Remberto Giménez. Hapykuere Cargo ojupi haguépe arte rehehápe Kane’õ’ỹme omboguatáma tembiapo purahéi rehegua ha hetaiteme arandu rehegua atýpe ohómi. Péicha, oĩva’ekue Academia de la Lengua y la Cultura Guaraní; hatã omyañámi ko aty ojoaju hag̃ua Instituto con el Gimnasio Paraguayos ndive, ha pévagui osẽ Ateneo Paraguayo; ha’eva’ekue Autores Paraguayos Asociados (APA) motenondehára peteĩha; mbo’ehára Colegios Nacionales de la Capital ha Colegio Nacional de Niñas, Paraguaype; sãmbyhyhára, “ad honorem”, Purahéipe, departamento dependiente del Ministerio de Educación y Culto-pe. Tekombo’e rehe ñañe’ẽramo, oipytyvõ oñemboguata hag̃ua orfeones ha omyatyrõ purahéi tavaygua rehegua; avei ohai purahéi mitãrusu ha mitãkuñáme g̃uarã. Escuela Normal de Música-gui osẽ heta piano mbopuha ikatupyrýva, katu oje’e hese hakate’ỹ hague arandu orekóva purahéi jepyaha rehe, ha upévare ndohejái hemimbo’ekue ko’ã arandúpe. Ambue mba’e ndojehechaporãiva hembiapokue rehe ha e heko oĩramo guare OSCA myakãháraramo máramo ndohejái haguére pa’ũ ỹrõ nopeipirũi ambue orquesta sãmbyhyhára Paraguái térã pytaguápe, omyakã hag̃ua upe orquesta. Ha’eva’ekue orquesta sãmbyhyhára ndekatupyrýva ha oĩ hembiapokue, “Rapsodia paraguaya” ichagua, ojehechakuaahápe armonía ha’e ojapóva ipyahueteha ha tuicha iporãveha ambue tembiapo sinfonía rehegua oipyaháva ambue paraguaigua ijavegua. Violín mbopuha katupyryva’ekue, jepémo orquesta motenondeháramo–oñemboykéramo ikatupyry hague omboguta hagua tembiapo- ndaha’éi ikatupyrypáva. Hembiapokue sinfonía rehegua oho tetãrayhu rapére, upéichante avei ha’e romántico ha contemplativo. Ambue hembiapokuéra oreko estilo melodía popular ojepyaha porã ha ipu porãva. Omyakã ha onohẽ heta jey Himno ha Purahéi Tetã rayhu rehegua ha’e omyatyrõmbyre, upéichante avei versión oficial purahéi ha piano púpe, coro, banda ha orquesta sinfónica Tetã Purahéi Guasu. Municipalidad de Asunción pytyvõme onohẽ mokõi disco ogravava’ekue Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Asunción, solista ha coro, purahéi popular ha himno patriótico-kuéra. Purahéi oipyahava’ekue Ipuraheikuéra oguata nacionalismo de corte romántico ha contemplativo rapére. Omotenondekuaamími orquesta, ha umi hembiapokuépe, ha umíva apytépe "Rapsodia Paraguaya" (Nicolino Pellegrini mba’e)-pe ojehechaukuaa pujoja ha ipyahúva, iporãvéva umi sinfonía ko’ag̃agua purahéi apoha oipyahávagui. Hembiapokuéra apytépe: Campanento Cerro León, La Golondrina, Nostalgias del terruño, Ka´aguy Ryakuã (Fragancia del bosque) y Kuarahy oike jave (Cuando entra el Sol), la Marcha presidencial ha heta tavaygua purahéi ombohekova’ekue orquesta sinfónica-pe g̃uarã. Ojapova’ekue purahéi mbykymimi oñembopuva’erã violín ha piano-pe. Ipuraheikuéra apytépe: Himno a la juventud, Canción de paz, Al pie de tu reja y Conscripto, Himno del Colegio Nacional de la Capital y Armonía Últimos Años Omenda ña Silvia Fiandro ndive ha oreko hendive iñemoñare. Omano Paraguaý-pe l 15 jasykõi 1977-me. Referencias Centro Cultural de la República Bibliografía Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Gimenez Ojekuaa chipáramo chipa tembi’u oñembojýva tatakuápe ỹrõ ambue hendáicha (Paraguay rembi’ukuéra apytépe oĩ 70 hendaichagua chipa ojekuaa porãva, he’icháicha Margarita Miró Ibars, kuñakarai oikuaa pypukúva tembi’u Paraguái). Opavave Paraguái rembi’u teéicha, “Chipa so’o” oreko heta caloría. Péicha oiko ymaite guive ha ojehechaukáma mba’ekuaavete rupive. Moõguipa ou ko téra Peteĩva ko tembi’u apytépe ha oiméne pe hevéva ha hetave proteína orekovahína pe oraháva ijapytépe vaka ro’o Guaranime “so’o”, ha pégui ou pe héra “chipa so’ó”. Mba’emba’épa oraha Ojejapo hag̃ua “chipa so’o” ojeporu kure ñandy térã vaka kyrakue, ryguasu rupi’a, kesu “Paraguái”, jukyku'i, avatiku'i, aramirõ ha kamby. Ñembosako'i Oñembosako’i hag̃ua ojejapova’erã péicha: oñembovu porã pe ñandy hypy’ü ha morotĩ porã meve, péva jajapokuaa ñande pópe. Upéi katu oñemoĩ pype ryguasu rupi’a, juky ha kesu; ko’ãva oñemongu’iporava’erã ha ojepyvu oñemoĩ rire peteĩteĩva. Oñembojehe’a ko’ã mba’e avatiku’i, aramirõ ha kamby ha oñensova porã. Oñembojehe’a porã rire oñembyapu’apu’a tuichakue mbujapéicha ha ñambokua ñañe kuäme. Pe kua ojejapóvape oñemoingue pe “apyte so’o” ha’evahína ryguasu rupi’a ha so’o “ñemongu’ipyre”. Upéi oñembotyjey ko mba’e apu’a opyta hag̃uáicha peteĩ torta orekóva 7 centímetro rupi ipekue. Amo hu’ãme oñemoĩ ko’ã torta chapa oñemoñandýva ári ha oñeñohẽ hese kamby, upe rire oñembojy tatakua akuporãme (250°) mokõipa aravo’i pukukue. Ambue maranduve Margarita Miró Ibars, kuñakarai oikuaa pypukúva Paraguái rembi’ukuéra, omyesakãháicha, opaichagua chipa, ha ijapytekuéra “chipa so’o”, oĩ umi tembi’u ojeporúva “Tyra”, ramo apytépe, ko ñe’ẽ guarani ojeporu oñembohéra hag̃ua opaichagua tembi’u oje’úva “kojói”, kambytérã café, ỹrõ katu tembi’u ojeporúva oje’u hag̃ua ambue tembi’u ndive. "Chipa" ndive oje’u avei "Tyra" ramo "mbeju" ha "sópa paraguái". Umi tapicha arandu ohapykuehóva Paraguái rekoasakue he’i opaite tavaygua rembi’u oñembosako’íva ogapykuérape pe Ñorairõ Guasu Paraguái Triple Alianza (Argentina, ha Uruguay, 1864 guive 1870 peve) renondépe oikova’ekue, hetaiterei caloría orekoha, pe ñorairõ guasu ojukaparaiva’ekue Paraguái ñemoñare rapykuerépe sa’ieterei tembi’u oĩ rupi, ha upéva rupi tembi’ukuéra oreko heta proteína, ojehecha pype ipokãha. Marandukuéra oñenohẽ hague Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Kuatiakuéra ojeporúva “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya” Paraguái Tembi'u Paraguái Chipa Kiveve ha'e peteĩ tembi’u he’ẽmbýva oje’uséva ha héva tetãyguára rembi’u Paraguaigua ojejapóva andaigui, Paraguáipe ojehero guaraníme: “andai”. Ko tembi’u he’ẽ asuka hypy’ỹ ha hatã nungáva. Ko tembi’u tuicha mba’e Paraguái, rembi’u yma apytépe, ha umi mba’e araháva rupi, oreko hetaita caloría ha proteína. Ko mba’e hapo mombyry ha ko’ága ciencia ohechauka porã. Moõguipa ou héra Pe téra “kiveve” guaraníme he’ise pytãngy. Pe “andai”, yva ojeporúva ojejapo hag̃ua ko tembi’u Paraguáipe oje’eháicha “pytãngy sa’yju” oñembohéra “kiveve” (pytãngy) ko tembi’u. Pe ñe’ẽ “kiveve” ningo távayguakuéra apytépe ojeporu ojehero haguã tapicha iñakãpytãvape, péva omoañete pe ñe’ẽ he’iséva. Mba’emba’épa oñeikotevẽ “Kiveve” oñembosako’i haguã ijeporu ko’ã mba’e: andai, y, ñandyry, sevói oñembyasa’ipyre, kamby, juky hesa guasúva, asuka, avatiku’i ha kesu pyahu. Mba’éicha oñembosako’i Péicha oñembosako’i “kiveve”: oñembopupu pe andai ojepiro pyre y oñembopupúva peteĩ mba’yrúpe ha upéi oñemboty kóva. Upéi oñembyaku ñandyry ha oñembopytã pype sevói. Uperire oñembojehe’a andai oñemongu’i porã rire kamby, 0 asuka, juky ha avatiku’i ndive, kóva ojeity mbeguetakuva’erã pype ku okýramo guáicha. Oñembojy aja ojepyvuva’erã pytu’u’ỹre 10 aravavo’i pukukue rupi térã pe avatiku’i ojy porã meve. Amo ipahápe oñemoĩ pype kesu oñeipehe’ãmbyre ha oñenohẽma tatágui. Ko tembi’u oje’uve so’ope so’oka’ẽ ndive hamba’e, ága katu ikatueténte avei oje’e ha’eño, tembi’u ári. Ambue marandu Ymave “kiveve” oñembojy haguã ojeporu peteĩ mba’yry yvyguigua hérava ñaopyrũ. Ho’uva’ekue ko mba’yrúpe oñembojypyre he’i péicha oñembojypyre hevehapea amoa. Notas Aranduka ojeporuva’ekue “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya” Tembi'u Paraguái Tembi'u arigua Luis Alberto del Paraná Heñói Altos (Paraguái), 21 jasypoteĩ 1926-me, 14.30 aravo jave, ha isy Jacinta Mesa (ndaha’éi Meza) omoĩuka héra kuatia-pe Juzgado de Paz-pe 14 jasypoapy 1926-me. Oñemoarandu mitã mbo’ehaópe Ypakaraipe. "Heñói Arte-pe guarã 1942-me, Primer Certamen de los Barrios aja; mitãrusu papoapy ary orekóva *, ijahy’o porã añetéva opurahéi Campo Grande rérape, ha hendive avei Humberto Barúa ha ambue purahéipe héra tuicháva, arpa mbopyhára Digno García. Rex tujápe, tapichakuéra oĩva upépe hembe’apa mitãrusu’i cuartelero, ikoyguanunga ha avei ipy’aguasúva, heko kokueyguára ha ijuruvy’asýva rehe”. Omano Londres (Ingyatérra)-pe, de derrame cerebral, arateĩ 15 jasyporundy 1974-pe, Prembridge Court Hotel (34 Prembridge Garden, Londres, W2 4DX Reino Unido)-pe, piso peteĩháme, koty No.8, orekórõ guare 48 ary. Hogapy Ha’e ñemoñare irundyha poapy apytépe, (irundy oikovéva: 1998). Peteĩmínte kuña: Obdulia (Chiquita), avei puraheihára, katu ko’ága nahanirivéima. Ña Jacinta, isy, omano ha’e oĩramo guare Europa-pe (Estocolmo ?), 15 jasypoapy 1956-me (ára ha jasy heñói haguépe. Orekova’ekue upérõ 67 ro’y). Ao’apohava’ekue. Itúva (de Paraná): José Domingo Encina Gonzalez, mbo’ehára okára va’ekue, ombopusémi mbaraka ha opurahéi avei. Omano Piripucú (Concepción departamento)-pe, Ña Jacinta omosẽ rire chupe hógagui "iñakãhatãre", oñorairõhápe Asociación Nacional Republicana (Partido Colorado)- rehehápe, guerra civil aja, 1947-pe. Hekove ha hembiapokue Luis Alberto del Paraná, omenda peteĩha Lissette Cairoly, francesa (princesa peteĩ circo-pegua) ndive. Mokõihápe katu omenda jerokyhára España-gua Carmen González Caballero ndive. Mokõi iñemoñare: Luis Manuel Meza González ha Carmen Fabiola Meza González. 14 arýpe oike boy-scout (explorador) ramo "Batallón Rojas Silva" (Salesianito)-pe, omotenondéva Pa’i Ernesto Pérez Acosta, ohenduva’ekue chupe opurahihápe "yvyraguýpe ruiseñor-icha...". Upe rire (1958), Milán (Italia), Paraná ombojopói Pa'í Pérez-pe peteĩ bandaliza (instrumentos de percusión) Batallón-pe guarã. Are rire opurahéi Pa’i Pérez-pe guarã peteĩ purahéi onohẽva’ekue peteĩ disco heta purahéi orekóvape (LP) Philips Internacional-pe, omyasãiva’ekue yvy tuichakue javeve. Ou rire tetãnguéra Centroamérica-guágui, Luis Alberto del Paraná –téra ojapyhyva’ekue México-pe-, ojapo peteĩ aty Digno García ndive ha ombohéra "TRIO LOS PARAGUAYOS", Agustín Barboza avei oike pype he’ãche ñe’ẽpapára ha político Epifanio Méndez Fleitas rupive. Decreto osẽva Poder Ejecutivo-gui Papapy 1.736, oñemyasãiva’ekue arange 24 jasypateĩ 1953-pe, Omoĩva hese Paraguái Retã Motenondehára, Dr. Federico Chávez, ha Ministerio de Hacienda, Dr. Guillermo Enciso Velloso, Tetã Rekuái ome’ẽ 3.200 dólares viri, peteĩteĩva umi artista-pe, omyasãi hagua Paraguái purahéi Europa rehe "Misión Cultural Oficial" ramo. Opa rire arange kuatiápe he’íva upe Trío opa, ha Paraná ojapo ambue aty hérava "LOS PARAGUAYOS", ityvýra Reynaldo Meza (Are rire omendáva Gladys Reyes; mokõi itajýra: Rosa ha Azucena). Rubito Medina, ha arpa mbopuhára José de los Santos González ndive; ha vokóikema onohẽ disco Philips de Holanda ndive, mokõi LP's: "Famous Latin American Songs" ha "Ambassador of Romance", pya’etemi hetaiterei ojehepyme’ẽva’ekue. Péicha oñepyrũ onohẽ “ 500 pyrahéi rasa rupi", ohasahápe heta mba’e omano meve. (Luis Alberto del Paraná ñemano rehe oje’e heta mba’e, mafia, droga rehe hamba’e ikatúva oipytyvõ oñemyasakãve hagua, aguyje heta). Iñeñotỹ Paraguaýpe Mba’e ndetuichaitéva mbovy jey ojehecháva tetã Paraguái rekovépe va’ekue iñeñotỹ. Tetãyguakuéra osẽmba tapépe ijeheguirei avave opeipirũ’ỹme chupekuéra ohechauka hagua imaitei paha ipehẽngue ohayhuetévape. Ombohapeva’ekue upe tetãyguakuéra rembipota ha’eva’ekue pe tembiapo guasu herava’ekue"Cadena del Dolor", opavave nunga pukoe Paraguái (ha tetãnguéra ijereregua),ç ojoaju haguépe omysãimbaite hagua, oguahẽ mboyve Paraná retekue Paraguay aviõ guahẽhápe; upéichante avei ivelorio okóva Teatro Municipal-pe, ha upéi jehopa Cementerio Italiano (Cementerio de la Recoleta) peve. Pe joaju guasu oikova’ekue omboguata Radio Ñanduti (Gloria / Humberto Rubín) ha Radio Comuneros ("Coco" Bernabé). Discografía (Parcial) Paraguayan Song Nº 1 Paraguayan Song Nº 2 Bajo el Cielo del Paraguay Famous Latin American Songs South American Minstrels Trovador Tropical Trovador Tropical Nº 2 Tropical Trip Ambassadors of Romance Historia de un Amor Buenas noches mi amor En escena Para mí, Para tí, Paraná Sentimentally yours Canciones de las Américas La Burrerita de Ypacarai In Rominia I In Rominia II In Rominia III In Rominia IV In Rominia V Mi Guitarra y mi Voz Felicidades Amici, Amici All Star Festival - UNICEF Acuarela Paraguaya Por todo el mundo... Paraguayos in Tokio Popular Favourites Music Minstrels Please San Remo 1966 Fiesta Asuncena En Buenos Aires Con los Violines de Lima World Hits Live in Concert Siempre el mejor Espléndido In London Papillón Epopeya Nacional Éxtasis Tropìcal Latin American Dance Party Live in Concert... Berlín Canciones Tropicales Adiós Mariquita Linda Quizás, quizás, quizás Referencias Perfil de un Triunfador. De Bernardo Garcete Saldivar Paraná, Inmortal. De Bernardo Garcete Saldivar Puraheihára Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua‎ José Luis Appleyard heñói Paraguay Paraguái Retã Táva Guasúpe, Paraguái, 5 jasypo 1927-me. Imitã ha imitãrusúpe Imbo’esyry ypy ojapo Escuela Normal de Profesores-pe ha secundaria pehẽ peteĩha katu Colegio de San José de Paraguái, ha omohu’ã bachillerato Colegio San Martín, Buenos Aires, Argentina-pe. Oiko chugui avogádo Universidad Nacional de Paraguaýpe-pe ha omba’apo pype pa ary rupi, upe rire omba’apo mbarete hagua periodismo ha ñe’ẽpoty apo-pe. Jeguata ñepyrũ Pa’i España-gua César Alonso de las Heras, imbo’ehára, ohayhuetemími chupe, Colegio de San José-pe. Pa’i Alonso heta oipytyvõ oñemyasãi hagua Ñe'ẽpoty tuichaite ojehaíva Castilla ñe’ẽme ojeheróva generaciones del ‘98 y del ’27; upéichante avei ha’e oipytyvõ osẽ hagua heta tapicha arandu jehaipegua tetã Paraguáipe, ñepyrũrã Academia Literaria Colegio de San José pegua guive, ha upe rire Academia Universitaria guive. Ko hu’ãmeguápe Appleyard oĩva’ekue sãmbyhyháraramo ha tapicha ojekuaáva pypegua. Appleyard oĩ “Generación del ‘50” -pe ñe’ẽpoty Paraguáipe, José María Gómez Sanjurjo, Ricardo Mazó ha Ramiro Domínguez ndive oikuaaka ko período porãite kóva. Mokõipa ary rupi oĩ momaranduhára kuatiahaipyre “La Tribuna”, Paraguay apytépe, pépe omyakã Área Cultural ha avei oisãmbyhy suplemento cultural osẽva arateĩ jave. .Ko kuatiahaipyrépe oĩva’ekue avei editorial haiháramo ha hembiapo oheróva “Monólogos” rupive omyasãi heta ñe’ẽ mba’e ojehúva jepi rehegua, hetaite tapicha omoñe’ẽmiva, ohaiva “tapichakuéra oñe’ẽháicha” Paraguáipe. Upéichante avei omba’apo kuatiahaipyre “Ultima Hora”-pe, pe columna oheróva “Desde el tiempo que vivo” ha’emiva’ekue marandu hetaite imoñe’ẽhára oha’arõva. Opeipirũ chupe heta tetã rekuái pytagua, ha umíva apytépe Amérika Tetãvorekuéra Joaju gua ha Alemaña; avei oho heta ambue tetãme, ome’ẽhápe charla, conferencia ha he’ihápe iñe’ẽpotykuéra. Hapykuere Ha’eva’ekue PEN Club del Paraguay Sãmbyhyhára, Academia Paraguaya de la Lengua Española miembro peteĩha, ha’eva’ekue secretario ko aty arandukuaa myasãihárape. Roque Vallejos, avei ñe’ẽpapára ha ñe’ẽporãhaipyre resa’ỹijohára, ohai oikuaauka hagua arandura “José-Luis Apppleyard - Antología poética”, osẽva’ekue 1996-me: “...Oreko ñe’ẽpoty omoha’angakuaa añetéva ñande rekoha ha Rafael Barret omoingeseteva’erãichagua hembiapo “Moralidades actuales”-pe. Iñe’ẽpoty “Hay un sitio” he’i peteĩ ipehẽme: Oĩ ñe’ẽhe’isejojáva naiñypytũiva, hesakã’asýva: / tekosã’y ha’e jeikove ha katu ndojejapói ojejaposéva, / ñemonda ha’e tembiapo, mborayhu ha’e royrõ, / ha jeikove ha’e ñemano. / Ta’eño héra ñemoirũ / ha poropogyrõ katu angirũ ykére jepytaso,. / Ipyahúva, itujáva. Opa mba’e ipyahúva iporã tujánte avei. Jeguaka’ỹme ha oipe’a’ỹme mba’evete, Appleyard omoha’angahai hekoitépe mba’éichapa oñemoambuepa ñane ánga, oñembopirekuepa ñe’ẽnguéra ha jehesajokua pukue ha añaite régimen oñemboguatava’ekue omombaretéva ko tetãme kyhyje ha jejopy mbohapypa ary rasa. Peteĩ ñe’ẽpapára omboguatava’ekue hembiapo tekosã’ỹ rekávo ningo ndakatuivoi –ha noha’ãivoi katu ojapo hagua- tekomorãngatu yma guare ikatútavakuri ogueraha chupe tape karẽ rehe”. Ambue ñe’ẽpapára, Hugo Rodríguez-Alcalá, tapicha ohapykueho mbaretéva Paraguaí ñe’ẽporãhaipyre rape katu ohai péicha: “Appleyard ome’ẽ estampa-pe... aranduka hembiapokue iporãvéva: Entonces era siempre... Umi oĩva Academia Universitaria, Appleyard ha’e pe ojapova’ekue hendaitéma umi ñe’ẽrã atypegua: la nostalgia de un tiempo ido, el amor adolescente, la magia de la niñez no muy lejana. Ko’ã ñe’ẽpoty oĩmbaite ñe’ẽpoty ryru Entonces era siempre-pe; pépe pe ñe’ẽpapára imandu’a imitãramo guare- héva he’ise pe ñe’ẽ “upéramo”- ha umi tekoha ijojaha’ỹva ohasa haguépe hi’ãrakuéra kyrỹi imitãramo guare.”. Estilo oiporúva Ko ñe’ẽpapára voi, ohai 1981-pe omoñe’ẽñepyrũvo iñaranduka “Tomado de la mano”, he’i iñe’ẽpotykuéra rehe: “Ha péicha, añekaramávo iporekuéra ajehecha chete voi peteĩ jeguata puku hi’aréva heta ary, ára ha aravo ome’ẽva’ekue chéve hetaite mba’e. Pe jeguatápe ojeykekóvo che ñe’ẽpotykuérare añeñandu ñembyasy ha vy’ápe, añeñandu che’añoieterei ha upéichante avei cherenyhẽ che rapichakuéra ñemochichĩgui. Ajehecha chemitãmírõ guare Areguápe. Ajehecha che mitãrusúramo guare Buenos Aires-pe. Añeñandu chepyahujeyha Academia Universitaria-pe, upe aty neporãitévape.che angirũnguéra omboguatava’ekue. Ha upéichante avei ama’ẽvakue chejehe, ha ahecha cheakatĩmbaitéma, cherovarague morotĩmbáma, ko’ága aiko háicha”. Ha ombohuguaive: “Umi omoñe’ẽtava che rembiapokue resa ndacherechamo’ãi peichaite. Ága katu ikatueténte omohekojey ndaha’evéima pe che ra’anga, katu peteĩ tape ijyképe akóinte oĩtava che rekove. Péva ojehupytýramo, ko’ã ñe’ẽpoty aipyaháva ohupytýta hembiaporã, ha’ekuéra rupi ahejase che ñe’ẽ ko kuatiáre. Upéicha ndokóiramo ha’étante che ñemoñarekuéra heñoiva’ekue angapyhy chejopyrasyetéva apytépe, che ñemoñarekuéra opytáva ipore’ỹ, che ñemoñarekuéra opytáva ha’eño ha oykeko’ỹme chupekuéra ogueruva’ekue chupekuéra yvy ape árimbykymi térã tekove ijapyra’ỹva peteĩ Ñe'ẽpoty. Opyta imoñe’ẽharakuéra ndive, ha’eñoite hikuái, umi ñe’ẽpoty. Ha’ekuéra te’i, oiméramo oguereko, he’iséva”. Jehechakuaa 1961 ohupyty Premio Municipal de Teatro peteĩ ñe’ẽpoty ñoha’angarãicha ohaiva’ekue oñe’ẽa Paraguái sãso rehe hérava “Aquel 1811”. Hembiapokue Hembiapokuéra apytépe ojejuhu: “Poesía”, ohaiva’ekue ambue iñirũnguéra Academia Universitaria ndive (1953)-pe, ñe’ẽpoty ryru “Entonces era siempre”, ha’éva iñaranduka peteĩha (1963), “El sauce permanece” (1965), “Así es mi Nochebuena” (1978), aranduka oĩhápe iñe’ẽpoty “Cigarra, tonta cigarra”, omoĩva’ekue chupe purahéi Maneco Galeano, “Tomado de la mano” (1981), “El labio y la palabra” (1982) ha “Solamente los años” (1983). Jepéramo ohai heta ñoha’anga mbykymimi, haimete opaite hembiapokue ndojekuaaukáiri. Narrativa ohai mombe’upyrusu: “Imágenes sin tierra” (1965) ha mokõi monólogo aty: “Los monólogos” (1971) ha “La voz que nos hablamos” (1983). Hembiapo paha apytépe oĩ “Las palabras secretas”, ñe’ẽpoty ryru ohaiva’ekue 1988-pe ha “Desde el tiempo que vivo” (1993), pokõipa ñemombe’u mbykymimi oñe’ẽva ojehuva’ekue tuichavéva milenio mokõiha Era Cristiana-pe, aranduka ohupytykava’ekue chupe Premio Municipal de Literatura 1994-pe. Iñaranduka paha ohaiva’ekue, “Cenizas de la vida”, ojekuaaukava’ekue 1997-me, ohupyty jopói tuichavéva ñe’ẽporãhaipyre rehegua, Premio Nacional de Literatura ome’ẽvakue chupe Paraguái Parlamento upe ro’ýpe voi. Hekove paha Omano Paraguaype 1998-pe. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlaces Externos Palabra Virtual Poesía Castellana Members Poemas-Poetas Appleyard, Jose Luis JOSÉ ASUNCIÓN FLORES, PUMBASY apohare, niko heñoi’akue ára 27 jasypoapy ary 1904-pe, Chacarita, táva Paraguaýpe. Isýniko María Magdalena Flores (aojoheihára) ha itúvakatu Juan Volta (mbarakambopuha). José Asunción imitâ’i guive omba’apóma, kuatiambyatyhára ha sapatumopotîhárarô, oipytyvô haĝua isýpe ha jeko peteî ára, orekórô 11 ary, ho’ákuri tahachi poguýpe omondárôguare mbujape pehê hembi’urâ. Upérô, ha “omopotî” haĝua hembiapo vaikue, oñembohasa chupe Tahachi Mba’epurory Mbo’ehaópe. Péicha oñepyrûkuri iñemoarandu puraheikuaápe. Imbo’eharakuéniko Mariano Godoy, Eugenio Campanini, Nicolino Pellegrini ha Salvador Déntice. Pya’évoi itenonde iñemoarandúpe, upévare oñeme’êkuri pe trombón peteîha. Avei Félix Fernández ohekombo’ékuri chupe ha upéikatu oikuaara’â violín Carlos Esculies ha Fernando Centurión ndive. Mboriahu hekópe, José Asunción Flores omba’apo hapicha mba’epuhárakuéra ndive ha upeichaha rupi niko ohenduka ñepyrû umi ipumbasy. Arateî jave katu ojapómi aty guasu ijatyhápe ñe’êporâhaihára ha puraheihára. Péicha ha’e oñakârapu’â ha mbeguekatúpe omyasâi hembiapo ñane retâ ha ambue tetâ rupi. Ndojokupytýigui hemiandúpe tetâ ruvichakuéra ndive, oñemosêkuri ñane retâgui ha upeichahápe oikundaha heta ambue tetâ rupi. Ohoraê Argentina-pe ha heta oguata rire, ohasa rire heta tetâ rupi, oĝuahêjepékuri Rusia-pe ha upégui ojevyjeýkuri Argentina-pe. Flores omanókuri Buenos Aires-pe ára 16 jasypo ary 1972-pe. Are rire, 1991-pe, Alfredo Stroessner ho’a rire, hetekue ojegueru ñane retâme ha oñeñotỹ pytu’urenda ogueraháva héra ha Manuel Ortiz Guerrero réra oîháme, Paraguaýpe Guarania guerojera 1925-pe, heta omyatyrõ rire peteĩ Paraguái pumbasy tuja hérava Maerãpa reikuaase, oñepyrũ omba'apo peteĩ purahéi pyahúre, ombohérava Guarania. Hembiapo ypyva'ekue Jejui. Ko género pyahu rupi ohekava'ekue ha'e ombojoajúvo paraguaiguakuérape purahéi rupi. Upe riréma Flores oñe’ẽvo hembiapo pyahu rehe he'iva'ekue: Guarania niko che tavaygua mba’e, ojejapova'ekue chupekuéra guarã, ha ha'ekueraite voi ojapova'ekue. José Asunción Flores 1928-pe ojojuhu ñe’ẽpapára gua’i Manuel Ortiz Guerrero ndive, ha oipyaha rire hikuái mokõi tembiapo, ojapo mohapy guarani nepoãva: India, Cerro Corá ha Panambí Verá. 1932-pe oike Paraguái ejército ha oho Chaco-pe oñorãirõ haguã hetã rehe. Oñorãirõ upépe peteĩ kuruguasu tuicháva ñembokapúpe Boquerón-pe, Capitán Luis Vallejos poguýpe oĩva. Cháco-pe opa rire ñorairõ, Flores oho Buenos Aires-pe, oikóre heta apañuái política rehegua Paraguáipe. Oiko aja upépe ipuraheikuéra oñemyasãi Paraguái tuichakue javeve, ha opavavénte omomorãiterei pe Guarania, ohechaukáva Flores iñapytu'ũ porãha. 1944-pe purahéi India, iñe’ẽpoy peteĩha ohaiva'ekue Rigoberto Fontao Meza ha upe rire pe ojepurahéiva ko’ága Ortíz Guerrero rembiapokuéra ojapyhy Paraguái Rekuái “tetã purahéi” ramo. Buenos Aires-pe avei Flores omba’apo música clásica rehe ha oipyaha pakõi sinfonías. Heta hembiapokue omoĩ disco-pe Moscu-pe, umi tapicha iñarandúva pumbasýpe Rusia-gua ndive. Aty ojepersegui ha ojejopyvaiva'ekue ryepy guive, Partido Comunista de Paraguay, Flores akóinte oku’e ombopepo hagua ikera yvoty. NE RENDÁPE AJU niko añetehápe hína maymáva Paraguái-gua purahéi tuichavéva. Manuel Ortiz Guerrero ha José Asunción Flores rembiapokue hína péva, Ortiz Guerrero ha ojapova'ekue hikái Iluminada Arias, kuña gua'i neporãvape guarã. Ko purahéi oñehendu ypy'akue peteĩ serenata opa vaiva'ekue hápe. Pe kuña oñemomorãva túva ipochyeterei, ha osẽ ojapi pe opurahéivape, hérava Barboza. Upéva ho'a ha upepete omano. Upéicha rupi ningo Flore, pe purahéi pahápe, ombojoapy hese peteĩ purahéi ñemano rehegua, ha ave peteĩ jerure "Santa María" oñehendúva ahy'ojoyvýpe sinfonía-pe ojepurahéivo. Ko'ãva mokõi ñe'ẽ –ojejapoháicha Paraguáipe oñembohovake hagua mba'embyasy ha pochy- he'iva'ekue Flores ojehu rire upe mba'e vaiete. (De Manuel Ortíz Guerrero y José Asunción Flores) NE RENDÁPE AJU Mombyry asyetégui aju ne rendápe romomorãségui ymaite guivéma reiko che py'ápe che esperanzami, mborayhu ha yuhéigui amano mbotáma ko'ape aguahevo tañesuna ndéve ha nde póguiveya chemboy'umi. He'íva nde rehe lo karia'ykuéra pe imandu'aha rupi, kuña nde rorýva música porãicha naimbojojahái, che katu ha'eva cada ka'aru nde rehe apensáro ikatuva'erã nipo cheichugui añembuesarai. Azucena blanca, ryakuãvurei eju che azucena torohetumi. Ku clavel potýicha ne porãitéva re pukavymíro ne porãutevpeva el alba potýgui che esperanzami, natañemondéna jazmin metetégui che rayhu haguáicha, ha pe che keguýpe che azucena blanca, che añuami. Yvoty nga'uhína ko che rekove, aipo'o hagua rojapipype. Ne rendápe aju. Hetãgui ñemosẽ, ñemano ha tembiapokue ohejáva Iporãiterei rupi ipuraheikuéra ha tuicha oipytyvõ rupi paraguái purahéipe ha arandukuaápe, oñeme’ẽ Flores-pe Orden Nacional al Mérito 1949-pe. Ága katu Flores ndojapyhýi pe jehechakuaa oñeme’ẽva chupe ohendukahávo iñangekói mitãrusu Mariano Roque alonso jekukakuére, ha péicha opu’ã tetã tekuái rehe. Pévare oguereko chupe "Tetã pogyrõramo" tekuái oĩramo Alfredo Stroessner ha’eva’ekue Paraguái Sãmbyhyhára 1954 guive (1989 peve), upévare Flores-pe ndojehejavéi oiko Paraguáipe. Ha péicha oñemosẽ hetãgui, ha ndojehejavéi chupe oike hasy rire jepe (hasy mal de Chagas), ohecha hagua heta ha hogayguakuérape omano mboyve. Ipuraheikue Guaranias añoite ojeheja oñembopu pukoekuéra rupi. Flores amono 1972-me Buenos Aires-pe (Elvio Romero ñe’ẽsyry Flores manohápe Panteón SADAIC-pe. Ojeporavova’ekue chupe Consejo Mundial de la Paz apyteguáramo. 1991, ndaiporivéi rire Stroessner-ma, Flores ojevyjey Paraguáipe, ha hetekue oputu’u okarusu oraba héra ha iñangiru Manuel Ortiz Guerrero réra, táva Paraguaýpe. Oñepyrũvol s. XXI Flores-pe ojereko purahéi apoha ikatupyryvéva ha tapicha hatã hyapuva’ekue Paraguái purahépe ramo. Hembiapokue India Ne Rendape aju (Traducido) Panambi Vera Paraguaýpe Buenos Aires, Salud Kerasy Nde Ratypykua Obrerito Gallito Cantor Purahéi Paha Mburicao Ñasaindype Ñande Aramboha Choli Musiqueada Che Amape Ka´aty Arribeño Resay Sinfonía-kuéra Pyhare pyte Ñande Ru Vusu María de la Paz Puraheí película-kuérape guarã argentinas Música - Temas Musicales Música: "India", 1960 Temas Musicales: "Patrulla Norte", 1951 de Enio Echenique (intérpretes: "Cuarteto Guaraní") Referencias Almada Roche, Armando. 1984. José Asunción Flores. Pájaro musical y lírico. Editor: Ediciones El pez del pez. 222 páginas.. Contenido: Gratitud; p.11 Advertencia; p.13 Soy de la Chacarita; p.17 La Banda de la Policía; p.25 El nacimiento de la Guarania; p.33 Las raíces enfermas de la raza; p.41 La muerte en el alma; p.59 La condecoración rechazada; p.85 La guerra del Chaco; p.111 La revolución del 17 de febrero; p.131 La noche antes; p.143 La lucha nos da la victoria; p.153 La Plaza Roja; p.163 El Partido Comunista Paraguayo; p.171 La música de América latina; p.177 El ídolo que vino del barro; p.185 Melancolía; p.193 Discurso final; p.199 Adiós al maestro; p.205 Datos biográficos; p.211 Facsímiles del original de Flores; p.217 Pecci, Antonio. 20043. "Tributo a Flores: homenaje al creador de la guarania, José Asunción Flores". Editorial: Servilibro y de la Universidad del Norte, de Asunción, Paraguay. Enlaces externos Rasgos biográficos MÚSICAPARAGUAYA.ORG.PY Puraheihára Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua Guarani ñe'ẽjoaju pypegua () Ñe'ẽjoaju pypegua Teroñe’ẽ (sujeto) Teroñe’ẽje’éva (predicado) Teroñe’ẽ pypegua (elementos del sujeto) Teroñe’ẽje’éva pypegua (elementos del predicado) Teroñe’ẽ Ogueru heta mbae che sy Teroñe’ẽ niko pe máva oñe'ẽvagui ñe'ẽjoajúpe. Techapyrã: Amo karai Irala marangatuete Choreygua ojoguákuri Teroñe'ẽ Teroñe'ẽje'éva Teroñe’ẽje’éva Teroñe’ẽje’éva niko oje'éva guive teroñe'ẽre. Techahpyrã: (Amo karai Irala) ojoguákuri ao Kamépe kuehe nendive Teroñe'ẽ Teroñe'ẽje'éva Teroñe’ẽ pypegua 3.1. Teroñe'ẽte (Núcleo del Sujeto) 3.2. Tero moĩmbaha (Complementos o modificadores del Sustantivo) 3.1. Teroñe'ẽte Teroñe’ẽ pýpe, ha’ehína ñe’ẽ oñemomba’eguasuvéva. Techapyrã: 3.2. Tero moĩmbaha 3.2.1. Moĩmbaha Moteĩva (Complemento determinativo) 3.2.2. Moĩmbaha Teróva (Complemento apositivo) 3.2.3. Moĩmbaha Tekome'ẽva (Complemento atributivo) 3.2.4. Moĩmbaha Mba'éva (Complemento diferencial o especificativo') 3.2.1. Moĩmbaha Moteĩva: Ha'e pe teroja moteĩva (Techaukarã, mba'éva, papapýva, térã kuaa'ỹva) omoambuéva terópe. Techapyrã: 3.2.2. Moĩmbaha Teróva: Ha'e pe tero omoambuéva terópe. Mokõive oĩva’erã ojoykére. Techapyrã: 3.2.3. Moĩmbaha Tekome'ẽva: Ha'e pe teroja tekome'ẽva omoambuéva terópe. Techapyrã: 3.2.4. Moĩmbaha Mba'éva: Ñe'ẽriregua "gua" ojoaju peteĩ teróre ha péicha -oñondive- omoambue hikuái peteĩ terópe. Techapyrã: Jesarekopyrã Sapy’ánte moĩmbaha mba’évagui ojehekýi térã noñembojoapýi pe ñe’ẽriregua “gua”, jepémo upéicha ha’e gueterei moĩmbaha mba’éva. Noĩmbáite. Techapyrã: Ñe’ẽjoaju “Amo kure ka’aguy oñani pya’e” ja’étarõ hekopete, ja’eva’erã “Amo kure ka’aguygua oñani pya’e”. Teroñe’ẽje’éva pypegua 4.1. Teroñe’ẽje’ete (Núcleo del Predicado) 4.2. Ñe’ẽtéva moĩmbaha (Complementos o Modificadores del Verbo) 4.1. Teroñe’ẽje’ete Péva ha’e ñe’ẽtéva, ha’égui pe ñe’ẽ tee térã katu ñe’ẽ oñemomba’eguasuvéva terone’ẽje’évape. Techapyrã: 4.2. Ñe’ẽtéva Moĩmbaha 4.2.1. Moĩmbaha mbohasapyréva (Complemento Directo) 4.2.2. Moĩmbaha mbohasapyre’ỹva (Complemento Indirecto) 4.2.3. Moĩmbaha Opaichaguáva (Complemento Circustancial'') 4.2.1. Moĩmbaha mbohasapyréva: Ha’e pe ñe’ẽ térã ñe’ẽ aty ho’áva ári ñe’ẽtéva mbohasapyréva remiandu. Ha’e avei pe ombohováiva porandu “mba’épa”. Techapyrã: 4.2.2. Moĩmbaha mbohasapyre’ỹva: Ha’e pe moĩmbaha mbohasapyre rireguáva, ho’áva ári avei ñe’ẽtéva remiandu. Ha’e avei pe ombohováiva porandu “mávape”. Techapyrã: 4.2.3. Moĩmbaha Opaichaguáva: 4.2.3.1. Araguáva (De Tiempo): 4.2.3.2. Tekoguáva (De Modo): 4.2.3.3. Ma’ereguáva (De Causa): 4.2.3.4. Tendaguáva (De Lugar): 4.2.3.5. Moirũguáva (De Compañìa): 4.2.3.6. Mba’epeguáva (De Medio): 4.2.3.1. Araguáva: Ha’e ñe’ẽteja araguáva omoambuéva ñe’ẽtévape. Ombohovái porandu “araka’ápa”. Techapyrã: 4.2.3.2. Tekoguáva: Ha’e ñe’ẽteja tekoguáva ha papyguáva omoambuéva ñe’ẽtévape. Ombohovái porandu “mba’éichapa”. Techapyrã: Pe kuñataĩ oguata porã ñe’ẽteja moĩmbaha opaichagua tekoguáva 4.2.3.3. Ma’ereguáva: Ko moĩmbaha ha’ehína pe ombohováiva porandu “mba’ére”. Techapyrã: Kalo ndoúi hasykatúgui moĩmbaha opaichagua mba’ereguáva 4.2.3.4. Tendaguáva: Ko moĩmbaha ha’ehína ombohováiva porandu “moõ” térã “mamo”. Techapyrã: Kalo ojogua ijao Paraguaýgui moĩmbaha opaichagua tendaguáva 4.2.3.5. Moirũguáva: Ko moĩmbaha ombohovái porandu “máva ndive”. Techapyrã: Peru ojoguákuri ao nendive moĩmbaha opaichagua moirũguáva 4.2.3.6. Mba’epeguáva: Ko moĩmbaha ombohovái porandu “mba’épe”. Techapyrã: Ehecha avei Ñe'ẽjoaju Guaraníme Ñembojoja Avañe'ẽ Kechuañe'ẽ (Qhichwa simi) ñe'ẽ tetãnguéra yvytyrysyi Andes-pegua. Oguereko hìna 8~10 millo ñe'eharakuéra. Volívia Perũ Ekuador Argentina Kolombia Amérika ñe'ẽnguéra tee Volívia Perũ Ekuator Argentina Kolómbia Aimarañe'ẽ (Aymar aru) ñe'ẽ Ñembyamérikapeguáva. Ha'e ñe'ẽ ypygua mbohapyha oñañe'evéva Amérikape.Ñe'ehárakuéra: 2,2 millõ ava. Oĩve mokõi ñe'ẽ aimarágui oúva oikovéva ko ára peve: ha'éva jaqaru, oñe'ẽva su Perũ yvytyrysyigua, ha kawki, ñe'ẽ ogue ramoiteva'ekue. Ñama'ẽrõ aymara ñe'ẽgui oúvare jahecha oĩha opáichagua ñe'ẽ aimara: Aimarañe'ẽ septentrional: oñeñe'ẽva tetãvore La Paz-pe (Volívia) ha tenda ypa Titikáka-pe; Aimarañe'ẽ meridional: oñeñe'ẽva tetãvore Oruro ha Potosi-gua (Volívia); Aimarañe'ẽ altiplano Chile-gua: ha'e hína peteĩ aty mbytegua oñeñe'ẽva ypa Titikáka ñemby kuarahy reike gotyo (altiplanos Peru-pegua) ha ambue jere reheguakuéra. Opavavete ojuavy hikuái ipu, ijysaja ha iñe'ẽndýpe, upéichante avei opavavéva ñe'ẽhakuéra opa tenda rupigua ikatu ojokupyty. Ñe'ẽ aimara hekoresãi umi tenda okarayguaháre, péva he'íse, umi tenda yvytyháre tetãvore La Paz, tetãvore Oruro ha Potosi, ko'ã tendápe kuaapy ha ñe'ẽ jeporu ohupyty 99%. Umi ambue tetãvorekuéra altiplano Volívia, Peru ha Chile-gua, ñe'ẽ jeporu oguejyve, jepevérõ upéicha ko ñe'ẽ hesãi ha imbarete. Ko tendápe, España ñe'ẽ ohekojopy aimarápe ha, sapy'ánte avei ohekojopy chupe kéchua. Ñe'ẽndymi Ñe'ẽndymi: Tuvicha: jach'a Michi: jisk'a Àra: uru Avati: tunqu tùva: tataku sy: mamaku Yvy: uraqi Yvàga: alajhpacha Y: uma Tata: nina Mandu'apy Amérika ñe'ẽnguéra tee Chile Perũ Volívia Kapi'yva () mymba okambúva, kure joguaha, oiko y rehe ha ñanandýre, ipy irundy, hague akua, ndahuguáiri. Yvypóra ho’use ho’okue. Okambúva Yguasu: Yguasu - jykyry guasu, hérava avei Para. Ysyry Yguasu - ysyry Argentina ha Vrasil retãme. Chororo Yguasu - chororo Argentina ha Vrasil retãme. Yguasu (Paraguái) - táva Paraguáipe Gualeguaychu arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Entre Rios-me. Ko távape oiko 76.220 ava (2001 ary). Argentina táva Samogitiñe'ẽ (žemaitiu kalba) hína ñe'ẽ Európape. Samogitiñe'ẽ ko Baltika ñe'ẽkuaatýgui. Oñeñe'ẽ Samogitia-pe, ko'ágã Lituáña retãme. Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Lituaña Vuenosáire tavaguasu (epañañe’ẽme: Buenos Aires, oñemoñe’ẽasávo avañe’ẽme, "Yvytukuéra iporãva" térã "Yvytu porãnguéra") ha’ehína peteĩ tavaguasu oĩ mbytépe Arahentína retãme, kuarahysẽ gotyo, La Plata rembe’ýpe. Ko tavaguasu oguereko 2.890.151 tavaygua (ary 2010 jave). Ta’ãnga Overã ha'ehína peteĩ táva Argentina retãme, yvatévokuarahy resẽ gotyo. Oĩhína tetãvore Misionesme. Ko távape oiko 55.548 áva (2001 ary). Argentina táva Kurusu Kuatia ha'ehína peteĩ táva Argentina retãme, yvatévokuarahy resẽ gotyo. Oĩhína tetãvore Taraguime. Ko távape oiko 36.390 áva (2001 ary). Argentina táva Ibiruba ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 19.237 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Ka'a Katĩ ha'ehína peteĩ táva Argentina retãme, yvatévokuarahy resẽ gotyo. Oĩhína tetãvore Taraguime. Ko távape oiko 7.573 áva (2001 ary). Argentina táva Fernando de la Mora ha'ehína peteĩ táva Paraguái retãme, mbytépe gotyo. Oĩhína tetãvore Centralme. Ko távape oiko 117.000 áva (2002 ary). Hérakuri Zavala-kue. Oĩva’ekue San Lorenzo ryepýpe, ary 1 938-pe oñemopeteĩ. Avenida Madame Lynch, ojekuaava Calle Última ramo, ha’e okẽ ojeikeha tetã tavusu guive. Pe tenda héravape kamba kua oiko umi kamba ojegueruvaékue siglo XIX ñemoñare. Tavayguakuéra omba’apo mba’e jejogua ha jehepyme’ẽme. Mba’e ojehecharamovéva ha’e: tenda mba’e ojehepyme’ẽhápe; ñoha’angao; tenda ikatuhápe oñeha’ã vakapipopo ha ambue mba’e; Loma Campamento. Oñemboja’o mokõi tendápe Zona Sur ha Zona Norte, oguereko 21 km cuadrado pukukue. Oguereko 62 okarusu. Ko távape oĩ heta mbo’ehao, oñemomba’eguasuvéva ha tuichavéva ko tavaguasúpe ha’e mbo’ehao Dr Fernando de la Mora. Toponimia Ko távaguasu héra upéicha oñemomba’eguasúgui prócer Dr Fernando de la Mora-pe. Fernando de la Mora, ha’e Tetã apohára Paraguái sasõ rehegua. Hanói Tapuá Limpoi-pe,ary 1785-pe. Itúva héra Fernando Antonio de la Mora ha isy Ana María Cazal. Fernando oho oñemoarandu ambue tetã Buenos Aires–pe. Oiko chugui tekojoja pytyvõhára Universidad Nacional de Córdoba-pe Isasõ rire ñane retã ojejapo peteĩ Junta de Gobierno oisãmbyhýva Fulgencio Yegros ha Fernando de la Mora ha’e Vocal secretario. Gaspar Rodríguez de Francia, oñepyrũ orairõ ikatu haguaicha oipe’a hendágui Fernando de la Mora-pe ha ha’e opyta hagua mburuvicha ramo. Fernando de la Mora ojeipykua ha oñemoĩ chupe ka’ĩrãime omano hag̃ua ary 1820–pe. Demografía Ko tavaguasu oguereko 162 652 yvypóra. 77 609 kuimba’e ha 85 042 kuña. Clima Arahaku java oguahẽ 40 °C –pe pe hakukue ha ro’ýpe 0 °C-pe. Hembiasakue Oĩva’ekue San Lorenzo ryepýpe ha yvypórakuéra omba’apo ñemitỹvháme. Upéramo hérava’ekue Zavala Cué ha upépe oñeñemitỹ ka’avo, yva ha oñemuña vaka, kure ha ryguasu opaichagua. Ko tenda oñembohérava’ekue Zavala Cué oĩgui rupi peteĩ ogayguakuéra ijyvy hetáva ha hérajoapýva Zavala. Ko téra oñemoambue oñemoĩgui peteĩ ñe’ẽme avakuéra upepegua ikatu haguaicha omopu’ã ha ombotuichave hikuái. Upévare oñeha’ã oipe’a táva San Lorenzo-gui. Ary 1 950 guive táva Fernando de la Mora-gui oikoma tetã’i ha opyta tetã vore Central-pe. Economía Ko’ága tavayguakuéra omba’apo mba’e jejogua ha jehepyme’ẽme. Sa’i oñeñemitỹ ha omoñemuña hikuái mymba. Transporte Heta mba’yruguata oguereko ko tavaguasu ogueraháva avakuéra imba’apohápe. Ko tavaguasu oñembojoaju Paraguýre. Arte y cultura Fernado de la Mora oguereko ñoha’angao tuicháva ojehechauka hápe opa mba’e iporãva ñane retãmegua ha hetave mba’e. Ko tavaguasúpe oñembo’e ñoha’anga, jeroky, ñe’ẽpoty ha ambue mba’e. Oguereko peteĩ museo opytáva peteĩ óga ymaguarépe Municipalidad ykére. Turismo Fernado de la Mora-pe oĩ peteĩ tavapy hérava “6 de enero” ko’ápe oiko ñande ypykuéra oguaheva’ekue karai tendota Gervasio Artigas ndive. Ko’aga meve ha’ekuéra oiko heko’ymáme ha ojeroky meme afroamericanoicha. Ko’ã jeroky ojehechauka Festival 6 de enero jave oñemomorã hagua San Baltasar-pe. Tupão Ary 1 942-pe oñepyrũva’ekue ojejapoTupão Medalla Milagrosa. Ko Tupão ojejapo’akue avakuéra ñepytyvõme, umíva apytépe oĩ Pa’i Enrique José Velman omoñepyrũva’ekue omotenonde ko Tupão. Ha’e oipuru ñepyru avei aranduka oñemboguapyhápe mitã karai oikóva upépe; ko aranduka ojeguerko ko’agaite peve. Kuñakara Teodosia Vda,. De Gómez ome’e ñepyru’akue itapu. Taangakuéra: pasión, ornamentos, estaciones ha sagrario ome’e Florentín Peña rogaygua oguerúva hikuái Argentina-gui. Mba’éicha ñaguahekuaa Fernado de la Mora-pe. Opyta 9 km Paraguýgui ha ndahasýi ñaguahe hagua oigui rupi heta mba’yruguata ohasáva upe rupi. Bibliografía y referencias Geografía del Paraguay - Editorial Hispana Paraguay S.R.L.- 1a. Edición 1999 - Asunción Paraguay Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN: 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L. Enlaces externos sitio sobre la ciudad Coord. geográficas e imágenes satelitales Sitio nacional Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje Paraguái tava Limpio ha'ehína peteĩ táva Paraguái retãme, mbytépe gotyo. Oĩhína tetãvore Centralme. Heñoi va’ekue peteĩ jasykõi ary 1785 jave Fray Luis de Bolaños rupive, upérõ héra raka’e San José de los Campos Limpios de Tapúa. Ha’e iñepyrũmby pe ojeheróva mestizaje español ha guarani rehegua. Ymave ojekuaava’ekue héraramo Tapuá. Oĩ ijerére mbohapy ysyry guasu, ãva ha’e: río Paraguay, Salado ha San Francisco, isanto réra ha’e San José. Características Ojehe ko távare ha’e hague ñepyrũrã ojeiko hague távaramo Paraguái retãme. Oguereko 117 km2 rupi, oĩháme 9 compañías ha 20 barrios táva ryepýpe. Heta gueteri oĩva ko’ága peve okarayguaitéramo ha ambue hendápe ojeikóma tavaháicha. Oĩhína municipios urbanizados apytépe tetãvore Central opu’ãiterei rupi heñóiva táva ryepýpe, tavayguakuérape guara peteĩ mba’e tuicháva ha’e pe mbaepurupy ndaipóriva (infraestructura) hákatu ha’evaerã avei peteĩ ikatúava ojehupity mba’apo mbarete rupive tendaguápe guarã. Ko távare ojere mbohapy ysyry guasu, ãva ha’e: río Paraguay, Salado ha San Francisco (Paraguay). Mombyry 23 km Paraguaýgui, tapekuéra karu ha’epaitéma tapehũ, ha’e tenda ojeikeha ambue hendápe oĩháme heta mba’apopy kokue, mymba rerekoha ha ambue mba’e renda tetã yvate gotyo. Ko táva oguereko peteĩ puerto ysyry Paraguái rembére hérava Piquete Cué, oñepyrũramo guare ha’eva’ekue ñemuha tuicháva pe tendápe guara. Limpio ha’e tenda táva ombyatýva tapicha opárupigua hi’a’gui rupi táva guasu Paraguaýgui; avano’õ heta táva Paraguay ykére ára ha ára tuichave. Historia Ko távare oje’éva ou oikova’ekue pe conquista guive, hákatu Limpio ndoguerekói peteĩ tembiasakue omombe’úva oikohaguéicha ára ha ára ohasávo. Ikatu jaikuaa oje’éva hese oĩramo guare Capitán de Vergara, Domingo Martínez de Irala, oguahẽ ko’ápe (1537) jave ha omoñepyrũ pe ojeheróva “cuna al mestizaje” omendávo Yvoty Sa’yju rehe, upe rire hérava Leonor, cacique Mokirase rajy; ha upépe oguerekóma pokatu tendagua pa’ũme. Ko mombe’u uperire oje’e Mariano Roque Alonso he’i hague. Táva Limpio oĩ peteĩ tenda iporãvape, ijerére oguereko yvy porã ñemityrã, ojapyhýva pe Campos Limpios de Tapúa, péicha rupi are héra “San José de los Campos Limpios”, téra heta ary ohasávo opytáva ko’ága Limpio. Oje’e ko távare ha’e hague ava aty jeiko ypykue távaramo tetã megua. Pytaguakuéra ouva’ekue ko tetãme España-gui oñomongeta ñepyrũ ko’ápe umi tekove ypykue ndive indígenas Paraguái pegua, oĩháme pe puerto de Tapúa (ko’ága Limpio), namombyrýi heñói haguépe Paraguay. Heta hendápe ãga meve ha’e gueteri ogakuéra okarayguaite (rural-agrícola), oĩ avei tenda oikómava chugui tekoha tavaite. Demografía Limpio oguereko 87.301 ava, péicha oĩ 43.945 kuimba’e ha 43.355 kuña, Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos urpive. 37% oiko távape ha 27% okaraygua. Pe hérava crecimiento demográfico ijyvate: 8,24% ary pukukue pa ary ohasaramóvape jave. Tuicha opu’ã avakuéra ko táva pegua oiko rire tape hũ (Ruta 3) ha avei táva oñakãrapu’ã rire. Oĩhína municipios urbanizados apytépe tetãvore Central megua opu’ãiterei rupi heñóiva táva ryepýpe, tavayguakuérape guara peteĩ mba’e tuicháva ha’e pe mbaepurupy ndaipóriva (infraestructura) hákatu ha’evaerã avei peteĩ ikatúava ojehupity mba’apo mbarete rupive tendaguápe guarã. Turismo Umi tenda iporãvéva ikatúva mayma tapicha oho ohecha hagua oĩva távape: El Peñón, ysyry guasu Paraguáipe, Isla San Francisco, tupão San José, ha’eva yma ojejapo haguéicha ha avei pe herakuã mombyrýva hérava puerto de Piquete Cué, ha’éva peteĩ puerto tuicháva ha ohasa ypy haguépe pe Transchaco. Oĩ tapicha oiko arémava ko távape he’i pe tupão oguerekomaha 400 ary rupi, oiháichaite ko’ága, avei umi ta’angakuéra, omimbíva porãgui. Henonde pegua ipyahuvéva Carlos Antonio López mburuvichãrõ guare, ohova’ekue py’ýi upe rupi, pe vakarekoha Surubi’y (ñepyrũrã oĩva Río de la Plata-pe) ha’eva’ekue itajýra Inocencia López mba’e. Ko’ága pe tupão korapy yvyraty porã ha pépe ojehecha pe primer santuario ecológico del país. Avei pe Isla San Francisco, 15 km. Ipukukue ha 6 km. Ipekue, ha’éva reserva ecológica. ¿Cómo llegar? Oĩ 25 km. Paraguaýgui. Tapekuéra oguerekopa tape hũ. Reguahẽ hagua táva Limpio-pe rehova’erã Ruta 3 General Elizardo Aquino rupi. Ndahasýi ñeguahẽ oguerekopa rupi tembipuru tape rehegua. Arte y Cultura Artesanía Limpio pegua hetavéva ha’e cestería ha akão karanda’ýguigua. Oguereko avei Ballet “Karanday Poty” ha “Ballet Mainumby”. Ha’e avei mba’ekuaa tava pegua pe ñemomba’eguasu San José ára rehegua, (Santo Patrono). Oĩ ko tendápe pe fuente de agua del primer santuario ecológico del país. Heta tapicha opárupigua oho pépe oñembopiro’y hagua hi’ýpe, ha’éva –ojegueroviáva upépe– oguerekóva pokatu. Personajes Ilustres Tapicha katupyry ha’éva táva Limpio-gua oĩ: Benigno Ferreira, tendota Paraguái retãme guare (1906 ha 1908 peve). Avei heñói ko’ápe Agustín Bogarín Argaña, pa’i Encarnación pegua. Ary 1785 jave ou arapýpe Fernando de la Mora, akã guasu tetã Paraguái isasõrõ guare. Ko’áva tapicha tembiasakue Paraguay pegua omyanyhẽ vy’a ha techaramóme tavayguápe, heñói haguepe tapicha ikatupyry añetéva. Economía Umi akão pope ijapopyre karanda’yguigua, ojejapóva táva Limpio-pe, ha’ehína pe tembiapo imbaretevéva ojeikuaaukaha tendagua. Ko karanda’ygui avei ojejapo bolsos, akãope ha oñembosa’ýva ha ambue mba’e. Ára ha ára opu’ã rupi avakuéra távape, mba’apo kokue térã mymba rehegue oñemomichĩmba, oĩ granja, ka’vo ha yva, avei oĩ vaka renda kamby me’ẽha ha opamba’e oikóva chugui. Geografía Oguereko 130 . Yvy ijyvyku’íva oĩháme ka’avo opaichagua. Clima Limpio pegua ararova akuvéva oiko arahaku jave, oguahẽvo 40º C rupi, hákatu ikatuvoi ohasa avei. Ararova michĩveva araro’y jave, 4º C. Ararova mbyte ha’e 23º C rupi . Okykue ary pukukue ohupity 1.323 mm rupi. Okyveha jasykuéra jasyteĩ ha jasyrundy jave, ha sa’ive jave oky jasykuéra katu jasypoteĩ ha jasypoapy jave. Barrios y distritos Oguereko hetave 20 compañías-gui, Isla Aranda, Salado, Isla Aveiro, Kure Ygua ha ambue. Ko’áva ha’e techapyrãramo barrios tava pegua: Villa Jardín, Anahí ha Santa Mónica. Municipio Intendente ko’ágagua ha’e karai Carlos Palacios. Secretario: Carlos Insfrán Secretaria: Liz Vera Referencia Reportaje al País. Tomo 2. Año 2001. Enlace externo Midamos Viajes a SENATUR Paraguái tava Minga Guasu ha'ehína peteĩ táva Paraguái retãme, kurahyresẽ gotyo. Oĩhína tetãvore Alto Paranáme. Ko távape oiko 60.719 ava. Tenda réra kuaa “Minga” he’ise ñe’ẽ quechua-pe “mba’apo oñondivegua” ha guasu avañe'eme he’ise “tuicha”, ñambojoajúvo ikatu ja’e tuicháva mba’apo oñondivegua. Ára Akuve jave oguahẽ 38 °C, hoysãvevo 0 °C ha mbyte katu 21 °C. Alto Paraná ryepýpe ha’e okyveha opaveve táva oĩva tetã Paraguái pegua. Tavaygua kuéra Oguereko 60.719 ava, ko’ã apytégui oĩ 31.358 kuimba’e ha 29.361 kuña, osẽ Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos-gui. 300px|thumb|left|Mbo'ehao Minga Guasugua Tembiasakue Oiko ary 1958-pe heta mitãrusu oho ka’aguy mbytépe oñepyrũrõ guare colonia Presidente Stroessner. Omba’apo hikuái oñondivepa arakõi jave pa’i salesiano Guido Coronel poguýpe, ha’e peteĩ motenodehára mbarete tendapegua, peicha oñepyrũ omba’po hikuái oñondive. Oñepyrũ tava’i ramo Ley N° 623 22 de marzo de 1990-pe. Ha’e tenda oguerahava Paraguái tavarandu iñapytu’ũme, avei oĩ ambue mba’éva, techapyrãrõ Brasil. Tavaygua tembiapo Viru reheguáva oĩ pe hérava Cooperativa, ombyatýva tendaguápe,ko’ága oikóva chugui peteĩ mba’e tuichapajepéva. Kóga rehegua pe hetave oĩva ha’e soja, avei avati, mandi’o, mandyju, trigo, ka’a, takuare’ẽ, ryguasu, ka’avo ha kumanda. Ñandyry apoha tuichavéva Paraguái ryepýpe oĩ táva Minga Guasúpe, avei “Cargill” mba’apoha tuicháva. 300px|thumb|Oka guasu tavapegua Tenda jehayhu Aeropuerto Guaraní jajuhu avei Minga Guasúpe, peteĩ mba’yruveve guejyha tuicha ha iporãva ojoguáva heta hendápe oĩva América Latina ryepýpe, 4 km Ruta VII "Dr. Gaspar Rodríguez de Francia-gui" ha 26 km Ciudad del Este-gui. Expo Minga Guasu oiko ary jave,jasyporundýpe, arete santo ára ha’e mokõipa irundy jasypo jave, María Auxiliadora ára. Poteĩ jasypoteĩme oñemoañete "Día del Minguero". Oguereko mokõi tenda tavaygua, peteĩ km 20.pe ha ambue km 16-pe. Peteĩha megua ary 1966 ojejapo mbo’ehao ha tupão ha'eva patrona del agro "María Auxiliadora"-pe guara. Upe rire oiko Cooperativa Minga Guasu, ogueruva’ekue jeikoporãve tapichakuéra tendaguápe. Ambue hendápe katu oĩ instituciones públicas ha mbo’ehao Don Bosco. Avei oĩ ysyry guasukuéra Monday, Akaray, ysyry’i Akaraymi ha Santa María. Peteĩ mba’e iporãmbajepéve ha’e pe Paraíso Golf Club, oĩva 24 km Ciudad del Este-gui Ruta VII rupi. Ypa jerére oĩ bungalows ohóvape guara,kavaju ári jeiko, hu’y rehegua ha ñembosaraki, ypápe katu pira jekutu rehegua, tilapia umía. Tembi’u apaichgua ikatu rejuhu upe restaurante del club, jahuha japopyre ykére. Mitãnguérape guara avei oĩ opaichagua ñembosarái. Mangapykuua rehegua avei oĩmbaite, vóley de playa, futbol 5, tenis ha tenis de mesa. Golf avei, umi yvyraty mbytére oñembosarái opaichagua ava. Ñeguahẽ Ndahasýi ñeguahẽ távape tape hérava Ruta VII rupive, avei ikatu nemoguahẽ Encarnación peve Ruta VI. 300px|thumb|left|Karai Juan Bosco Rehegua Geografía Ilustrada del Paraguay. Distribuidora Aramí SRL. 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay. Primera Edición. 1999. Editorial Hispana Paraguay SRL. Ambue momarandu Así es nuestro país Secretaria Nacional de Turismo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Minga Guazu Paraguái tava Uetersen (ˈyːtɐzən) oĩ araguápe tava tetãvore Schleswig-Holstein Alemaña retãme. Ko távape oguereko 17,865 ava (2006 ary). Yvykuaa Uetersen oĩ Pinnau rembe’ýpe, ha opyta 30 km. Táva Hamburg gui. Ararova Arahaku jave hakukue og̃uahẽ 30 °C-pe ha araro’y jave katu -8 °C-pe. Hakukue oñemombytekuaa 15 °C-pe. Ciudades Hermanas Wittstock (Brandenburg, Alemaña), 1990. Referencias (Alemañañe'ẽ) Wilhelm Ehlers: Geschichte und Volkskunde des Kreises Pinneberg (1922) Hans Ferdinand Bubbe: Versuch einer Chronik der Stadt und des Klosters Uetersen Band 1 & 2 (1932 - 1938) Rudolf Lavorenz: Uetersen, ISBN 3-89702-541-8 Lothar Mosler: Blickpunkt Uetersen (Geschichte und Geschichten 1234 - 1984) (1985) Lothar Mosler: Mit der Eisenbahn durch Uetersen (1996) Lothar Mosler: Rosenstadt Uetersen im Wandel der Zeiten (1971) Dr. Ernst Brütt und Gerhard Scharfenstein: Uetersen und seine Einwohner (1995) Andreas Fründt: Das Hochadeliche Closter zu Uetersen (1986) Michael Schubert: Uetersen zwischen Marsch und Geest (1998) ISBN 3-86134-773-3 Stadt Uetersen: 750 Jahre Uetersen (1984) Michael Schubert: Uetersen zwischen Marsch und Geest (1998) Das Uetersen-Lexikon Ambuére joaju http://www.uetersen.de Alemaña táva Kosereva oĩ umi “postres típicos” tavaygua rembi’u apytépe Paraguáipe ha, ambue tembi’u he’ẽ juky ha he’ẽ asukávaicha, oreko heta proteína, mba’e hapo mombyrýva ha ciencia ohechauka porãva . Ko tembi’uhína peteĩ mba’e he’ẽ ojejapóva “cascos”-gui, péva he’ise, pe narã hái (Guaraníme, “Apepu”) a pirekue atãme, oñembojýva eira hũ ndive. Kóva peteĩ mba’e he’ẽ ndajaroviaseivavoi, ha’e he’ẽre ha ojejapógui mba’e háivagui. Ojejapopa rire opyta haivy’asy ha hi’acido’imi. Moõguipa ou héra Téra “kosereva” ou epañañe’ẽgui “conserva”. Péva ojekuaa oĩ rupi kuatia ohechaukáva umi conquistador España-gua ouva’ekue Paraguáipe colonia aja, ipukuva’ekue sa’ary XVI ha sa’ary XIX peve (Paraguái isãso meve España poguýgui 1811)-me, oñongatu hag̃ua ko’ã yva oikytĩmi mbytépe ha ombojy eira hũme. Pépe oñepyrũ ko mba’e he’ẽ oje’úva tembi’u ári ha héra avei. Mba’emba’épa oraha Oñembosako’i hag̃ua kosereva yma guare ojeporu jehe’apy hasy’ỹetéva ijuhu narãnguéra hái (hi’aju porãva), asuka heta porã, eira hũ ha y heta porã avei. Mba’éichapa oñembosako’i Ñepyrũrã ojepiro sa’i’asy pe narã ikatuháicha ha pe hi’a ome’ẽha peve. Oñemboja’o mbyte rupi ha ojepe’a ipire pererĩngue (pire pererĩmi ojaho’íva yva’a ha kumandakuéra, parral’áicha, habichuela, etc.) ha ojejohéi jeyjey. Péicha ojejapo rire, umi narã ojehejava’erã y ro’ysãme 24 aravo rupi, ha oñembopyahumimi pe y káda 2 térã 3 aravo. Ohasa rire aravo oje’eva’ekue, oñemoĩ peteĩ kaserólape ha oñemoinge jey y ro’ysã oñemohe’ẽ asukapyrépe. Oñemboty pe mba’yru ha oñemoĩ tatápe opupu peve ha upéi oñenohẽ jey pégui. Ojejohéi jey umi yva y ro’ysãme, ojejopy vevuimiva’erã pevarã peteĩteĩ ha ojeity jey y ro’ysã upe mboyve oñemoĩ haguépema eira hũ. Oñemoĩ jey tatápe pe kaserola ojeporuva’ekuépe voi, péva oñembotyva’erã. Ojeheja opupu mbarete porã peteĩ aravo’i pukukue ha oñenohẽ jey tatágui ha péicha oñemohu’ã pe iñembosako’i. Ambue marandu iporãva ojekuaa Pe kosereva oñeñongatu areséramo oñemoĩva’erã pype, oñembosako’i aja, hetave asuka ha eira hũ. Ymave ko tembi’u oñeñongatúmi mba’yru’i yvyguiguápe, avei kambuchípe. Ambue marandu Moõguipa oñenohẽ marandu “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Joaju okapeguávandi Consumer Tembi'u Paraguái Tembi'u arigua Livio Abramo Imitã ha imitãrusu aja Ta’angahaihára ndekatupyrýva, grabado ha acuarela mba’apohára he’i ijehe: Cherenói 23 jasypoteĩ 1903-pe, Araraquara, Estado de Sao Paulo, Vrasil-pe, che ru ha che sy Italia-guava’ekue. Che túva liberal añete va’ekue ha che sy ru katu anarquista, ha ko’ã mba’e ojehuva’kuye che rekovépe chesãmbyhy che rekovépe che pehẽnguekuéra ndive orepytyvõ rohecha hag̃ua rohechaháicha pe tekove …” Jepémo heñói Brasil-pe, ojehechaháicha, ojapyhyParaguáihetã mokõiháramo ha kóva ko tetãmekuri omboguata hembiapoita ko’ág̃a ha’éva peteĩ tembiecharã arte visual rehegua yvy tuichakue javeve. Guata ñepyrũ ha hapykuere Ñe’ẽngue oñembohysýiva yvate oñenohẽ ojekuaaukahápe aranduka “Etapas de un itinerario: grabados, dibujos, acuarelas de Livio Abramo”. Pe jehai oñe’ẽhápe hekove rehe, ko artista Brasil-gua he’ive avei: “…Che hína ta’angahaihára, ta’anga apoha, ha acuarela rupi amyasãi pintura. Chejeheguiete añembokatupyry ko arte-pe. Umi grabado ha diseño tenonde guare oho che rembiapo política ha sociedad rehegua rehe, ha expresionismo ojekuaaporã pypekuéra. Jehechakuaa tuichavéva grabado rehegua ahupytyva’ekue rehe 1950-pe, ikatúkuri asẽ tetãgui ha aha Europa-pe haimete mokõi ary pukukue che rajy Larissa ndive, ha rohecha umi museo tuichavéva oĩva Europa-pe. Che maranduhára va’ekue –kóva añoite che rembiapoite- 33 ary pukukue ha péicha amboguata ojoykére che rembiapo arte, maranduhára ha sindical. Upévare ajegueraha ka’irãime heta jey. Chéve g̃uarã arte ndaha’éi peteĩ tembiapoite; ha’e peteĩ mba’e porã jarekóva yvyporaháicha, umi ytororõ ha guyra veve iporãháicha avei.…” Oñe’ẽvo hembiapokueraitére, catálogo oñeñe’ẽma haguépe, Abramo he’i: “…Ha he’iháicha pe ñe’ẽnga, ‘mandu’a ha’e jeikove jey’, pépe oĩ rupi mandu’a pehẽngue che arekóva ha oñembohetéva ta’angakuéra ajapóvape … …Oje’e che rehe aimeha ‘realismo fantástico’ Brasil-gua motenondeharakuéra apytépe. Añetehápe máramo –noiméiramora’e mbykymi añepyrũramóme artista háicha- ndajepy’apýiva jeguakarei rehe. Arovia aimeha aty tuichaitéva ymaite ypykuéra guive ko’ag̃aite peve orekóva teko hesa renondépe oguerojera hag̃ua apytu’ũroky…” Ambue mba’e ko tapicha arte rupi oporojuráva rekove rehe ojekuaa: Ohejava’ekue Hembiapokue grabado rehegua ojejuhu British Museum Londres-pe, Museo del Vaticano-pe, Museum of Modern Art y el Metropolitam Museum de Nueva York-pe, Riverside Museum, Philadelphia Museum, Biblioteca Nacional del Louvre París-pe, Museos de Arte Moderno de Sao Paulo ha Río de Janeiro, Centro de Artes Visuales de Asunción-pe, upéichante avei ojejuhu heta tapicha pópe. Hekove pohávo ohóvo Ojehecharamo chupe ndojeguerovúire, iñemongetápa ojekuaa avateeteha, ha avei bonhomía, hesakã porã iñapytu’ũ roky, oñeha’ãre omoarandu hag̃ua heta artista hembiapokue tuicháva artes visuales ko’ag̃aguáva Paraguáipe ojerereko chupe ha hekópe porã peteĩva umi ombopyahuva’ekue pe lenguaje xilográfico Sa’aryg XX pegua ramo. Omanog Paraguaýpe, táva guasu ome’ẽ haguépe umi ary iporãvéva hekovépe, 26 jasyrundy 1992-me, omboty mboyvemi 89 ary. Hembiapokue Ambue hendápe pe hekovekue ha’ete voi omombe’úva ha oñeñe’ẽma haguépe, Abramo he’i: “…Umi mandu’a ombyaty mbovymi umi che rembiapokuéra yjypyguaitéva ajapova’ekue che tyarõ riréma (che rembiapokue che mitãrusvépe guare, amo 200 tembiapo rupi, okañymbaiteva’ekue) pa’ary 30 rehegua oñepyrũ rupi, hapykuerikuéra oúva mombe’u che ra’ykuéra rehegua, María, che rembireko ypykue omanómava rehegua, upéichante avei, uperiretegua, Dora che rekove irũ ko’ag̃agua. Upe rire ou umi ñehakã’i’o Brasil reko rehegua: “Itapecerica", “Campos de Jordao", ha ambueve, ñe’ẽmbyrã hovatavýva. Amo gotyove ou umi serie “Obrero" y “Guerra civil española" ha upéi heta ary rire og̃uahẽ serie xilograbados rehegua ajejapova’ekue 1948-pe amoha’anga hag̃ua aranduka “Pelo sertao", haihára Brasil-gua Alfonso Arinos rembiapokue… Umi mbohapy ary oúva upe rirépe, 1949, 1950 ha 1951, amba’apo deseño apópe añoite. Ko arapa’ũme osẽva’ekue umi diseño ha aguada oñe’ẽva "Río de Janeiro", "Macumba" ha "Negritude" rehe; pypekuéra añeha’ã ahechauka py’arory ome’ẽva táva Río de Janeiro ha "Dina" ra’anga, iporãngue ñanembotavyetéva. …Aju ypy ha sapy’amiramo guare Paraguaýpe 1956-me, oñepyrũ pe “fase paraguaya", ndopái gueteriva ko’ág̃a meve … Ko jeguata oñepyrũva heta mba’e rehe opoko: mba’e porã orekóva ñande rekoha ha avei yvypóra. Opaite árante che rembiapokuéra arte reheguápe añeha’ã ndaiporúi umi mba’e tee, vyrorei ha avei umi mba’e ojajaipáva…” Referencias Centro Cultural de la República. Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY". Tekove Paraguaigua Hernán Guggiari Ingeniero ha escultor paraguaigua, heñoiva’ekue Paraguaýpe 20 jasyapy 1924-pe, Ana Brun memby Pedro Bruno Guggiari, hetápe g̃uarã Táva Sãmbyhyhára ikatupyryvéva orekova’ekue Paraguay hekove sã’ỹme pukukue. Imitã ha imitãrusu aja Oñemoarandu primaria ha secundaria Colegio de San José-pe táva heñói haguépe, ingeniería ha escultura katu Buenos Aires-pe, Escuela Superior de Bellas Artes “Ernesto de la Carcova”-pe, mbo’ehaopavẽ joaju haguépe Libero Baadi, Alicia Peñalba, Lucio Fontana ha Curatella Manes ndive ha omomba’e guasu haguépe arte vanguardista upéramo guare. Hemiandu Hemiandu ohekáva tekosã’ỹ ha ohekágui democracia oñemosẽ hetãgui ñorairõ vaiete Paraguái ñemoñarekuéra apytépe guerra civil oikova’ekue 1947 guive 1954 peve opa rire, upéichante avei oñemboyke chupe arandu rapégui ha oñemonambi chupe heta jey dictadura Alfredo Stroessner oguata aja. Ndaipóiri rupi peteĩ Salón Nacional de Artes Plásticas Paraguáipe, omboguata opaite ary –1970 guive 1995 peve- exposiciones -ferias navidad aja, jotaza guasu hérava “Bosque de los Artistas”, imba’éva voi. Feria del “Bosque…” gui oiko, ohasa rire heta ary, peteĩ tenda jotopaha ojeguerojerahápe arte, ha umi jotopa hu’ãmeve guarépe katu mokõisa papo tapicha hamba’e ojojuhu upépe. Hogapy Omenda Deidamia Banks ndive, oreko poapy ñemoñare, irundy umíva apytégui ogueroguata avei ikorasõme mborayhu mba’e porã rehe oúva hogapýgui voi, centro “Guggiari Arte”-pe. Hembiapokue Hembiapo escultura rehegua heta añete ha hetáma oñembojopói. Oñemombohysýi ápe umi oñemopyendáva tekosã’ỹme: Ambue ñe’ẽrã onohẽha hembiaporã hína tekove rehegua, jeiko ha jeikove’ỹ rehegua. Kóva ko tape oipykúi “Parto”, ome’ẽva marandu tuicháva jepéramo ohechauka mba’asy; “Inmanencia” ha “De polvo eres y polvo serás”. Omomba’ehávo umi kerayvoty ndaikatúiva ojehupytýpe, ndaikatúiva ojeguerojera, omoha’anga’ita “Ara rupi’a” tembiapo Livio Abramo oñe’ẽ hague ojehechaukáramo guare: “Ha’eve rupi omohenda hag̃ua tekoandu orekóva añete orekóva arte rehe ko’ag̃agua ñande reko rehe, Hermann B. Guggiari oĩ yvate artes plásticas Paraguay ha Americakyaguáep. Arte ha’e omboguatáva ningo hypy ha ipe ha ojapyhy pokatu orekóva ñande arandu ha civilización y ombojoaju ko’ãva tembiporu omyasãi hag̃ua mba’e porã orekóva yvypóra” “Brote”, hembiapo omomorãhávo itúvape Táva Sãmbyhyhára oñotỹva’ekue yvyra tuichaháicha Paraguay ha avei oñotỹva’ekue kapi’ipe, ha’e peteĩ tembiapo oikéva temática optimista apytépe; “Historia”, oñemog̃uahẽva’ekue Expo Sevilla ’92-me, oiporavo upe jotopa guasu myakãhakuéra ohechauka hag̃ua ojeikehápe pe “Pabellón de las Américas”-pe. Avei ha’e ojapo ambue “Cristos”, ohóva tekorãkuaa rehe, umíva apytépe jajuhu tembiapokue oĩva tupão María Auxiliadora, Paraguapeguápe, ha avei “Cristo clavado por los troncos quemados” umi mbovymi ka’aguy opyta gueterivahína Paraguáipe. Ko’ã tema ryepýpe, ojapo tapépe, segunda Bienal de Medellín (Colombia)-pe, pe“Cruz” Medellín-pegua, ogueromandu’ahávo cristiano Colombia-gua ojejukava’ekue. Ambue “Cruz ametrallada” ojapo imandu’ahávo chokokue ligas agrarias Paraguaigua ojejukava’ekue Stroessner dictadura aja. Iporã ñame’ẽrõ chupe imba’e tembiapo “Proceso”, ndai’jaravoiva, oĩva opa hendápe, ojoajuhápe película, ta’anga, ñahendúva, ojeporúvas metralla ndive ha ojeporúva heta jey “Kurusu” ramo. Hembiapokuehína pe monumento “A los héroes del Chaco” oĩva puerto Paraguaypeguápeg̃, “María Auxiliadora” ra’anga, ocho metro y medio ijyvatéva, ojejapóva acero inoxidable, ha avei monumento “Exalumnos del Colegio de San José muertos en la Guerra del Chaco”-pe g̃uarã, quebracho-gui ijapopyre. Ambue hembiapokue Oĩva’ekue heta jurados internacionales ryepýpe, oipytyvõ oñemoñepyrũ hagua Centro de Arte Moderno de Asunción, omoñepyrũ ha peteĩ motenondehára Centro de Escultores del paraguay-pe, omoñepyrũ Movimiento Ecológico Paraguayo (1990). Jehechakuaa 1995-pe Paraguái Rekuái ohechakuaa chupe “Orden Nacional del Mérito” en el grado de Comendador rupi. Moõguipa oñenohẽ marandu Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Hermann Guggiari Mbeju kóva peteĩ mbujape aramirõ (kóva polisacárido oĩva hi'upyrãramo ka'avokuérare ha ome'ẽ 70-80% umi caloría ho'úva yvyporakuéra yvy ape tuichakue javeve), jepémo oñembosako'i hag̃ua ikatu avei ojeporu ambue hi'upyrã, typyraty mba'e. Ko hi'upy ohechauka tembi'u paraguái heta caloría oguerekoha. Oĩ tapicha arandu ohapykuehóva Paraguái rekoasa he'íva opaite tavaygua rembi'u oñembosako'íva ogapykuérape pe Ñorairõ Guasu Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay, 1864 guive 1870 peve) renondépe oikova'ekue opa rire, hetaiterei caloría orekoha, pe ñorairõ guasu ojukaparaiva'ekue Paraguái ñemoñare rapykuerépe sa'ieterei tembi'u oĩ rupi, ha upévare tembi'ukuéra oreko heta proteína, ojehecha pype ipokãha tembi'u. Mba'emba'épa oraha “Mbejú” yma guare ojejapo hag̃ua ojeporu ko'ã hi'upyyrã: aramirõ, avati ku'i, ryguasu rupi'a, kure ñandy, juky ku'i, kesu pyahu ha kamby. Oñembosako'i hag̃ua mbeju ojeheróva “mbeju avevo” (Guaraníme, “torta hinchada”) ojeporu umi hi'upyrã oñembohysyimava'ekue, katu hetave oraha kure ñandy, ryguasu rupi'a ha kesu. Oñembosako'i hag̃ua “mbejú aramirõ” ojeporu typyraty aramirõ rãngue. Mba'éichapa oñembosako'i Pe “mbeju tradicional” oñembosako'i hag̃ua ojejapo péicha: oñembope aramirõ peteĩ yvyrápe, ha upe rire oñembogua ha ojepesa. Oñemoĩ pype ñandy ha kesu oñembyasa'i pyre. Ñambovu ñande pópe ág̃a ojogua peve peteĩ mbaipýpe. Oñemoĩ pype ryguasu rupi'a, juky, kamby ha upéi oñembovu jey. Amo hu'ãme oñemoĩ pype aramirõ ha avati ku'i, ñambojehe'apa ñande pópe opyta peve galléta ku'ícha. Upéi oñembyaku peteĩ páila haku porã meve ha oñemoñandy'imi. Oñemoĩ pype pererĩmi pe mbojehe'apy oñembosako'íva, oñehembe'y jopyjopy kuimbe apépe. Oñembojy sapy'ami ha upe aja oñemomýi pe páila ojy joja hag̃ua ha ani okái mbytépe. Peteĩ mba'yru jaho'ihápe oñembojere “mbeju” pe páila ári ha oñembojypa oje'e haguéichama voi Ambue marandu "Mbeju" ojoaju jeroviapy guarani rehe, ha oĩ umi tembi'u itujavéva guaranikuéra hi'upy apytépe. "chipa" "sópa Paraguái" ndive, ha'e tembi'u ojeheróva "Týra", ñe'ẽ guarani oheróva opaichagua tembi'u oje'úva oñemoirũ hag̃ua "kojói", kamby térã caferykue, ỹrõ katu oñembosako'i oje'u hag̃ua ambue tembi'u ndive. Oĩ michĩvéramo 16 hendáicha oñembosako'i hag̃ua ha ko'ág̃a rupi ojekuaa 11 umíva apytépe. Bibliografia “Tembi'u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Tembi'u Paraguái Vori vori ningo jukysy hypy’ũ ha he añetéva, orekóva avatiku’i ha kesu apu’amimi. Opaichagua tembi’u paraguáicha, “vori vori” heta oreko proteína ha caloría, tetã rekoasakuépe jajuhu mba’érepa, ha ciencia péva ohechaukáma. Moõguipa ou héra Téra “vori vori” ou ypykuéra guaranígui. Upévare Guaraníme –kóva peteĩva umi Paraguái ñe’ẽ tee he’iháicha ko’ag̃agua Tetã Léi Guasu tetã sudamerica-ygua- pe ñe’ẽ papyeta ojejapo hag̃ua heta jey oje’ejey pe ñe’ẽ, péva he’ise aipórõ, “vori” ha’eha peteĩ, katu “vori vori” mokõi térã hetave. Ñe’ẽ “vori”, oñembojo’ávo he’iséva pe tembi’u vori vori, ou España ñe’ẽ “bolita”-gui (oñe’ẽ hag̃ua pe mba’e apu’a avatiguigua oĩva pe jykysýpe); pe ñe’ẽ “bolita” ohasáva guaraníme ymave oje’e “borita” ha amo hu’ãme oñemombyky ha opyta “vorí”. Upévare “vori vori” ha’e “bolita, bolita”. Mba’emba’épa oraha “Vorí vorí” tee ojejapo hag̃ua ojeporu avati ku’i, kesu pyahu, jukysy hypu’ũ porãva ha avei y. Oĩ avei mbueicha oñembosako’íva ha ojehero “vori vori morotĩ” oraha umi ambue ndive ñandy, áho, sevói, kurapepẽ, kamby ha arroz. Mba’éichapa oñembosako’i Oñemoĩ peteĩ mba’yrúpe avati ku’i ha kesu oñembo’i pyre, ha oñemyakỹ vevuimi ko jehe’apy pe jukysy rykuépe ojejapo hag̃ua peteĩ masa ha chugui oñembyapu’a vori. Umi “vorí” tuichava’erã peteĩ parral’a tuichávaicha. Oñembosako’i rire umi vori oñeikotevẽtava, ojepoi peteĩteĩ pe jukysy opuvahínape ha ojeheja opupuve 5 ravo’i rupi. Pe tembi’u hypy’ũetereíramo ikatu oñemoĩve pype ytaku hi’yve hag̃ua. Ambue marandu “Vori vori” yma guare ojekuaa avei “vori vori jukysý”-pe. Vori vori ojekuaavéva ha’e “vori vori ryguasuguigua”. Kóva ojejapo hag̃ua oñemoĩ pe jukysýpe ryguasu oñemongakuaáva ogaháre ro’o pehẽngue hẽngue oñembochyryry porãva’ekue upe mboyve pytã ha herakuã’asy peve, okai’ỹme. Vori michĩetereíramo oñembohéra “tu’ĩ” (cotorra, cacatúa) “rupi’a” (tupi’a), péva he’ise “tu’ĩ rupi’a”. “Vori vori” oĩ umi mbovymi tembi’u paraguái apytépe ojejuhúva opaite mesápe tetã Paraguáipe, jámane imboriahúva térã iviru hetáva rógape; rejuhúta chupe umi jekaru kakuaa oĩhápe ha upéichante avei umi tapỹi okára mboriahumíme. Oĩ tapicha arandu ohapykuehóva Paraguái rekoasa he’íva opaite tavaygua rembi’u oñembosako’íva ogapykuérape pe Ñorairõ Guasu Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay, 1864 guive 1870 peve) renondépe oikova’ekue opa rire, hetaiterei caloría orekoha, pe ñorairõ guasu ojukaparaiva’ekue Paraguái ñemoñare rapykuerépe sa’ieterei tembi’u oĩ rupi, ha upévare tembi’ukuéra oreko heta proteína, ojehecha pype ipokãha tembi’u. Bibliografia “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Tembi'u Paraguái Ricardo Migliorisi ha’e pintor, vestuario ha escenografía apoha ha avei arquitecto paraguaigua. Ojejechakuaa hembiapokuéra Paraguái ha ambue tetãme avei. Ohechauka hembiapo heta tetã Amérika ha Europa-pe. Heñói Paraguay, Paraguáipe, 6 jasyteĩ 1948-pe. Isolina Salsa Ferraris ha Salvador Migliorisi Tumino, Italia-ygua ñemoñare memby. Imitã ha imitãrusu aja Ojapo imbo’esryry Primario ha Secundario mbo’ehao Dante Alighieri –pe ha amo gotyove mbo’ehao San José Paraguaýpe. Michĩete guive ohetera’ã chupe mba’e porã ha arte, ha mbeguekatúpe hi’aju ohóvo ko tapicha ángape ko’ã mba’e. Ohechauka ñepyrũ katupyry arte-pe oguereko rupi papoapy ary. Imitãramo gueteri oñemoarandu Artes Plásticas Taller de Cira Moscarda-pe. Kóva ombyatými mitãrusu ha’evéva ikatuva’erã upépe oguerojera iñapytu’ũ roky, ohechaukáva arandu upe mboyve ndojekuaáiva gueteri. Opa mba’e ohasava’ekue pe Taller-pe ome’ẽ Ricardo-pe mbarete heñói hag̃ua ipype teko sã’ỹ ohechaukáva opavave hembiapópe. Avei oñemoarandu grabado maestro Livio Abramo ndive. Ág̃a katu ja’ekuaa hese iñaranduha ijeheguieténte. Amo gotyove oñemarandu Arquitectura Universidad Nacional Asunción. (Paraguái)pe. Oñembokatupyrývo ohóvo, heta arandu ohupyty hembiapo rupi heta tetã g̃latinoamericana-yguápe ojapo haguépe diseño ha vestuario ñoha’angarã ha avei escenografía. Ñepyrũrã oiporu ta’anga ha sa’y hembiapokuéra, upéi katu omoinge ohóvo avei opa mba’e hembiapópe. Pya’ete ko mitãrusu ohechauka hembiapópe, yvy ape tuichakue javeve, estilo oñeñapytĩ’ỹva, ipyahúva, ndojehechakatúiva ha ojeroviakuaa’ỹva. Hapykuere Ricardo Migliorisi osẽ tapichakuéra omba’apóva arte rehe apytépe pa’ary 60 mbyte rupi, upérõ guare tuicha tekotevẽ oĩ opa mba’e oñembopyahu ha oipe’ávo hokẽ, oĩ rupi heta mba’e pyahu ha tekotevẽ ñembopyahu py’ae Modernismo-pe iñasãi ha oike mbaretéva América ha Europa-pe. Hetaiterei jey Ricardo Migliorisi ohechauka hembiapokuéra. Avei atyháicha ambue arte rehe omba’apóva ha ijaveguáva ndive omyasãi hembiapo ojehecha hag̃ua hetã ha ambue tetãme.. Jehepyme’ẽ ha jehechakuaa Hembiapo pukuekue javeve ohupyty heta jehepyme’ẽ. Museo ha Colección rehegua Hembiapokue arte rehegua oguata hetaiterei koty tembiapo jehechaukaha. Umíva apyte oĩ: Museo de Arte Contemporáneo, Madrid, España. Museo de Arte Moderno, Universidad Nacional de Bogot , Colombia. Biblioteca "Gabriel Turbay", Bucaramanga, Colombia. Museo de Zea, Medellín, Colombia. Colección Coltejer, Medellín, Colombia. Casa de la Cultura, Cúcuta, Colombia. Museo Paraguayo de Arte Contemporáneo, Paraguay, Paraguái. Sala "La Carpilla Sixtina" del Centro de Artes Visuales de Asunción. Museo de Arte Contemporáneo de Maldonado, Uruguay. Museo "José Luis Cuevas", México. Colecciones privadas de España, EE.UU, Venezuela, Uruguay, Argentina, México, Italia, Brasil, Perú, Suecia, Japón, Honduras, El Salvador, Colombia, Francia, Ecuador, Chile, Holanda, Alemania ha Paraguay. Estilo oiporúva Estilo tee orekóva ojehechaukuaa heta tape oiporúva ohechauka hag̃ua oñandúva; cuadro, montaje, audiovisuales rehegua tembiapo hamba’e oĩ hembiapokuépe. Avatee ojehecháva hembiapokuépe rehe oje’e ha’eteha na’añetéiva, ikatu ohechauka tapicha tavakuéra Latinoamérica-ygua, mymba ha mombe’uguasu clásico-pe, upéichante avei avatee ópera, circo ha cabaret, televisión ha crónicas sociales rehegua, opavavete itavyrainunga. Migliorisi rembiapokue ha’ete ku ohechauka hechaukapáva oikóva, ombojoaju hembiapkue ñoha’anga ojejapoha rehe. Ijavateekuéra apytépe ojehechakuaa tovara’anga ha lampíũ rendy. Sa’y jeporu omopeteĩ hembiapokuéra, ojejuhu pypekuéra contraste, transparencia ha ombohete háicha omoañete umi tembiporu tujuguigua. Tuichaicha ojekuaa ta’anga yeso-guigua, ka’aguy mymba rague, itakytatĩ ha ita ha jatyta pireju. Hogaygua Hogayguakuéra italiano ñemoñare ha oiko Paraguaýpe. Peteĩ iteindýra: María Cristina Migliorisi de Galiano. Moõguipa oñenohẽ marandu Escobar ,Ticio y Amigo, Roberto . “Ricardo Migliorisi”. Centro de Artes visuales. Arte Nuevo. 2002. Asunción. Tekove Paraguaigua Jorge "Lobito" Martínez, heñói Paraguay, Paraguái Táva Guasúpe, 11 jasypa 1952-me, puraheiha, mbaraka mbopuha, purahéi apoha ha tavarandu myasãihára Eladio Martínez ha Aída Ayala ñemoñare. Guata ñepyrũ Oñemoarandu ombopu hag̃ua piano Margarita Morosoli de Piccardo ndive oreko guive 6 ary 11 peve ha upe rire Nelly Jiménez, Pedro Burián ndive Instituto de Altos Estudios Pianísticos de Leonor Aranda-pe. Luis Cañete ha Carlos Schwartzman imbo’eharava’ekue. 22 ary oreko guive ha 1983 peve oĩ puraheiha aty opurahéiva música moderna ha ojejeroky hag̃ua “Los Aftermad’s” onohẽ haguéndi heta disco orekóva purahéi imba’éva. Pa’ary aty ’80-pe oĩ aty jazz rehegua hérava “Opus 572”-pe ha ombopu música clásica ha’eño piano-pe. Hapykuere {| class="wikitable sortable" border=1 cellspacing=0 cellpadding=2 |- bgColor="#ffffff" !Año || width="550" align="center" | Hembiapokue tuichavéva |------- |1986 |Oĩ, peteĩ arapokõindy pukukue, Buenos Aires-pe, peteĩ clínica musical Berklee College of Music peguápe. Ojehechaporãiterei iñeime upe atýpe, ha upévare oñeme’ẽ chupe peteĩ beca oho hag̃ua oñemoaranduve instituto musical hyakuã mombyrýa Boston, Estados Unidos-pe. |--------- |1988 |Peteĩ beca Fulbright ome’ẽ chupe pa’ũ ova hag̃ua Boston-pe, ohupyty haguépe kuatia’atã ejecución, purahéi apo ha ñemyatyrõ ha jazz-pe Berklee College of Music rupi. |--------- |1991 |Oiko chugui mbo’ehára departamento de piano upe mbo’ehaópe, ha omboguata mbo’epy “Música con ritmos latinos” mokõi aryve. Oñeme’ẽ chupe jehepyme’ẽ “Count Basie• del Berklee Summer School Argentina-megua. |--------- |Pa’ary aty 90' mbyte rupi |Ou jey Paraguáipe, ojapo recital ha’eñoháicha ha omba’apo mbo’eháraramo ha ojapo purahéi. |--------- |1997 |Omotenonde orquesta Festival OTI (Organización de la Televisión Iberoamericana) ojejapóva ñane retãme g̃uarã. Avei ombojoaju tembiapo ha omyakã tembiapokuéra osẽ hag̃ua disco Paraguái purahéi rehegua onohẽva kuatiahaipyre paraguaigua ABC Color. |--------- |1998 |Ohenói chupe Grupo Sembrador (kóva hatã opyrũ Nuevo Cancionero Popular Paraguayo-pe), Orquesta Philomúsica Paraguay-gua omyakãva Luis Szarán ha Coro Paraguayo de Cámara omotenondéva Luis Luccini Rivas ndive, ojapo hekuái heta recital márõ opyta’ỹtava tesaráipe Centro Paraguayo Japonés, Paraguaype. Ko tembiapo guasu ohasava’ekue, “Lobito Martínez” haguépe tapicha hembiapo jekuaavéva ype aty guasúpe rapykuerépe, kuatiahaipyre ABC Color, ogueromandu’aháramo 25 ary Sembrador oñepyrũ hague, onohẽ peteĩ disco compacto oñemboheta añeteva’ekue hérava “En las colinas del alma”; kóvape oñembyaty hetaiterei Paraguái purahéi poravopyre opaite ára guare. |--------- |} Hembiapokue Hembiapokue tuichavéva apytépe ojekuaa: “Canto para tí” ha “Que más da”, opurahiva’ekue “Los Aftermad’s”, “Carola”, opuraheiva’ekue Andrés Boiarsky Buenos Aires-pe, 1986-me; Purahéi película “El portón de los sueños”, cineasta Hugo Gamarra mba’e oñe’ẽva Augusto Roa Bastos rekove rehe; “Juego de niños” ombohérava peteĩ disco compacto neporãva omombareteséva purahéi omyasãiva taravandu ha ojekuaáva hese jazz, ojekuaaukava’ekue 1995-pe; pépe avei Lobito ohechauka ambue katupyry orekóva (“Avy’a jave” ha “Navidad”) ha ambue purahéi poravopyre Paraguái mba’éva opa ára g̃uarã, “Asunción”, Federico Riera rembiapokue oikuave’ẽva’ekue Paraguái táva guasúpe. Hekove pahávoma Ojejuka vaietereiva’ekue chupe jasyteĩ 2003-pe. Oreko upérõ 51 ary ha hetaiterei mba’e gueteri ikatu oñeha’arõkuri iñarandu, ipyahúgui tembiaporã omyasãiva ha ha’evére oguerojera hag̃ua mba’e pyahu. Referencias Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlaces Externos Música Paraguaya Viva Paraguay Centro Cultural de la República El Cabildo Martínez, Jorge "Lobito" Jenaro Pindú O’ararecha Paraguaýpe, Paraguái tavavusu, 1946-me. Moha’ãngára, escultor ha arquitecto, Hermann Guggiari remimbo’ekue escultura-pe, hetápe g̃uarã Paraguáipe hembiapo hetavéva Siglo XX-pe. Hapykuere Ipukumihína hembiapo porã paraguái mba’eporã apópe-pe, 1966 guive 1983 peve. Omomba’évo hembiapo Ticio Escobar Paraguáipe ikartypyryvéva oñe’ẽhag̃ua ã mba’ére, 1983-pe he’i: “ko’ág̃a rupi ñahendumeméma umi ’70-pe oñepyrũ imbaereteve ta’angakuéra ha upépe ja’eva’erã Jenaro Pindu rembiapo ojehechaukáva Galeria Miró-pe omopyenda ha omoñepyrũva upéva…” Péicha avei upe mba’eporãhára Brasil-gua, katu heko paraguáivéva ojapohaguére hembiapokuéra ko’ápe, Livio Abramo, grabado-pegua mbo’ehára guasu, he’i: “(Pindu hína) peteĩva umi artista paraguái apytépe ikatupyryvéva – ko’ag̃agua, hemiandukatúva ha peteĩjeýpe- omoheñói oga ropyta omoha’angáva yvypóra reko ha omoambuéva pe ñarõ ñañandu kañymby atãva osẽva iñapytu’ũ ruguaitépe okápe, hembaipo ajúpe, ha ñanemondýiva hechapyrãgui, ñaha’arã’ỹhágui ha ikunu’ũva ñande resápe”. Hembiapo jehechechakuaa Heta jopói ohupyty, umíva: “Mención de Honor” Concurso de Artes Plásticas CCPA-pe (1966), “Segundo Premio” Concurso de Cuentos ombosako’íva kuatiahaipyre La Tribuna (1973); “Premio Invitado de Honor” II Bienal de Maldonado (Uruguay)-pe (1977) ha “Gran Premio” III Bienal de Maldonado-pe (1979). Hembiapo Jahecháramo hembiapo ojajáiva, ja’emanteva’erã heta ha tuichamba’eitereiha; umíva apytépe ojehecharamovéva ta’ãnga tinta-pe ijapopyre ha grabado. Ko’ãvagui heta oĩ ndahéraiva, ohechaukáva ikatupyry ha oñeñongatu Paraguái ha yvóra Museokuérape ha avei tapicha ombyatýva pópe. Arquitecto-háicha, ha’e omoha’anga ha ojapo óga ha ogayvate ijeheguivoi mba’e momorãmby ha ha’eñoitéva heko sã’ỹme. Hekove ru’ã Omano Paraguaýpe 1993-pe. Marandu ojoajúva kóva ndive Online Mad Uninorte Galeria el Circulo Moõguipa oñenohẽ marandu Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Pindu "Hesu Tupão añete” ningo peteĩ tupão pentecostal, oñemohendáva Pentecostales-kuéra Hesu Kirito rerapegua apytépe, oñepyrũva’ekue Pekín, China-pe 1917-me. 2004-pe, ko Tupão he’i oĩha ipype amo 2 millones tapicha rupi 45 tetãme, 5 yvyrusúpe. Ko tupão rembirechapy hína omysãi ñandejára ñe’ẽ opa tetãme oujey mboyve Hesu Kirito Hemimbo’epy ha hemimbijeroviapy oñemomba’evéva: Pytu Marangatu Ñemongarai Py jejohéi. Tupãra’ã marangatu Arapokõi Hesu Ñandejára ñe'ẽ Ñepysyrõ Tupão Jejyjey Hesu rape Josefina Plá (Isla de Lobos, Canarias, Epaña, 1903-Paraguay, Paraguái, 1999) ñe’ẽpapára, drama haiha, mombe’uhára, ensayo haiha, cerámica apoha, arte sã’ỹijoha, ta’aga’apoha ha kuatia haiha. Ohai ñe’ẽpory, mombe’upy, mombe’upyrusu ha ensayo. Tuicha influencia orekova’ekue tapicha arandu oútava tenondeve rehe Paraguáipe. Hekove pukukue javeve ohupyty heta jepói ha jehechakuaa hembiapo ñe’ẽporãhaipyre ha derecho humano rehegua, ha upéichante avei kuimba’e ha kuña jojarã rehe. Vivir la otra que soy que no fui que habría sido. Vivir la que sería Morir la que aún no soy. Dormir todos los fui Despertar otro voy. Nos habremos deseado tanto/ que el beso habrá muerto. Desnudo Día, 1936 Imitãkuña ha ikuñataĩme Ojekuaáramo jepe heñói hague Isla de Lobos, Canarias, España-pe, ha’eha Leopoldo Plá ha de Rafaela Guerra Galvani memby, ndaipóri marandu hesakãporãva araka’etépa heñói. Hogayguakuéra hi’ag̃uíva chugui he’i heñói hague 1903-pe. Tapicha arandu Mbo’ehára Raúl Amaral, peteĩva umi ohaiva’ekue hekovekue rehe, omoañete heñói hague 9 jasypateĩ 1903-pe. Ohasa imitãkuña ha ikuñataĩ aja heta táva rupi España-pe itúva ndive, ha’eva’ekue mba’apohára provincia-háre. 1924 oikuaa Villajoyosa, Alicante, Epaña-pe, artista paraguaigua Andrés Campos Cervera, héra gua’u artista háicha ha’éva Julián de la Herrería-pe; ko karia’y ndive omenda mokõi ary upe rire. Guata ñepyrũ ha hapykuere 1926 og̃uahẽ Paraguáipe ha opyta ñepyrũrã Villa Aurelia-pe ha Paraguay, tetã tava guasúpe, upe rire. Upe ary guive oñepyrũma oike tapichakuéra omba’apóva arte rehe apytépe ko tetã ha’ete voi ojapyhýva hetãramope ha vokóikema omog̃uahẽ haipy kuatiahaipyre “Juventud”-pe, generación de escritores del postmodernismo paraguayo ñe’ẽ myasãhára. Upe ary guive 1938 peve oho mokõi jey España-pe iméva ndive, upe aja oipytyvõ heta kuatiahaipyre Paraguaiguápe ñe’ẽpory, artículo ha ambue haipy ñe’ẽporãhaipyre rehegua. Iména omano 1937-me. Ou jey rire Paraguáipe, peteĩ ro’y rire, oiko chugui tapicha ojekuaavéva movimiento pyahu ñe’ẽporãhaipyre regua, imbaretevéva ñe’ẽpoty apópe, omyakãva Hérib Campos Cervera ndive, ha’éva iméma sobrino. Upe guive omba’apo mbarete maranduha, haiha ha artista plástica ramo, tembiapo omboguatáva omanoite peve. Hekove pukukue javeve hetaiterei jopói, galardón ha nominación ohupyty. Hasykue oñembohysyipa hag̃ua. Katu ojekuaavéva hína pe pokatu oñeme’ẽva’ekue chupe Dama de Honor de la Orden de Isabel la Católica (1977) ramo; oiko miembro ramo Academia Internacional de Cerámica hógava Ginebra, Suiza-pe ; miembro fundadora PEN Club Paraguayo-pe; ohupyty trofeo “Ollantay” ñoha’anga rehegua hapykueho ojapóvare, Venezuela (1984)-pe; “Mujer del año” (1977)-me; Medalla del Bicentenario de los Estados Unidos de América (1976)-me; oĩ Consejera ramo Vice Ministerio de Cultura del Paraguay-pe; “Orden Nacional del Mérito” en el grado de Comendador, Paraguái Rekuái ome’ẽva’ekue chupe (1994)-pe; galardón oykeko haguére derecho humano, ome’ẽva chupe Sociedad Internacional de Juristas; Medalla de Oro de las Bellas Artes de España (1995)-pe; Medalla Johann Gottfried von Herder; miembro de las Academias Paraguaya de la Lengua, upéichante avei Historia Paraguaya y de la Historia Española; opyta finalista ramo concurso de méritos para el Premio “Príncipe de Asturias” (1981)-me; héra oike tapichakuéra ohupytyséva “Premio Cervantes”, jopói tuichavéva castellano-pe ohaívape g̃uarã, apytépe ary 1989 ha 1994-pe; “Ciudadanía Honoraria” ome’ẽva Paraguái Parlamento 1998-pe. Omoñepyrũ pa’ary 50 oñepyrũ rupi pe sa’ary ohasava’ekuépe Joao Rossi brasilgua ha Olga Blinder ndive, “Grupo Arte Nuevo”, aty tuichaite omba’apova’ekue artes ñembopyahu oikova’ekue Paraguái artes plástica-pe. Hekove paha Heta jehecharamo ha ñembomba’e oúva tapicha arandu ha artista Paraguái, España ha opa hendapegua apytépe, omano Paraguaýpe 20 jasyteĩ 1999-pe. Hembiapokue Hembiapokue ryepýpe jajuhu ñe’ẽporãhaipyre guerojera –irundypa rasa aranduka ñe’ẽpoty, mombe’u ha ñoha’anga rehegua -, historia social ha cultural Paraguái rehegua, cerámica, pintura ha crítica rehegua; ko’ã hembiapokuére ko kuñakarai oiko tapicha hapykuere jekuaavéva arandu ñemyasãime Paraguáipe sa’ary ohava’ekuépe. Hembiapokue ñe’ẽpoty rehegua ryepýpe ojejuhu:“El precio de los sueños” (1934), “La raíz y la aurora” (1960), “Rostros en el agua” (1965, “Invención de la muerte” (1965), “Satélites oscuros” (1966), “El polvo enamorado” (1968), “Desnudo día” (1968), “Luz negra” (1975), “Antología Poética 1927-1977” (1977), “”Follaje del tiempo” (1982), “Tiempo y tiniebla” (1982), “Cambiar sueños por sombras” (1984), “La nave del olvido” (1985), “La llama y la arena” (1985), “Los treinta mil ausentes” (1985) ha “De la imposible ausente” (1996). Mombe’u rehegua guerojera rypepýpe jajuhu “Alguien muere en San Onofre de Cuaremí” (1984) ha aranduka orekóva mombe’upy “La mano en la tierra” (1963), “El espejo y el canasto” (1981), “La pierna de Severina” (1983), “Maravillas de unas villas – Cuentos Infantiles” (1988), “La muralla robada” (1989) e incluidos en un volumen de sus “Cuentos completos”, “Anécdotas del folklore naciente”, “Cuentos de la tierra”, “Anécdotas”, “Folklóricos”, “Varios”, “Textos (inéditos)” (1996). Hembiapokue ñoha’anga rehegua apytépe jajuhu, 1927 guive 1974 peve, “Víctima propiciatoria”, “Episodios chaqueños” (Roque Centurión Miranda ndive), “Porasy” (ojejapóva ópera-pe g̃uarã ha Otakar Platal ombopuraheipyre), “Desheredado”, “La hora de Caín”, “Aquí no ha pasado nada”, “Un sobre en blanco”, “María inmaculada”, “Pater familias” (opavave ko’ãva Roque Centurión Miranda ndive), “La humana impaciente”, “Fiesta en el río”, “El edificio”, “De mí que no del tiempo”, “El pretendiente inesperado”, “Historia de un número”, “Esta es la casa que Juana construyó”, “La cocina de las sombras”, “El profesor”, “El pan del avaro”, “El rey que rabió” ha “El hombre de oro” (umi mbohapy hu’ãmegua mitãme g̃uarã), “La tercera huella dactilar”, “Media docena de grotescos brevísimos”, “Las ocho sobre el mar”, “Hermano Francisco”, “Momentos estelares de la mujer (ñoha’anga mbyky mbykýva)”, “Don Quijote y los Galeotes”, “El hombre en la cruz”, “El empleo” ha “Alcestes”. Hembiapo historia cultural y social del Paraguái rehegua ryepýpe oĩ: “La cultura paraguaya y el libro”, “Literatura paraguaya del Siglo XX”, “Apuntes para una historia de la cultura paraguaya”, “Arte actual en el Paraguay”, “Cuatro siglos de teatro en el Paraguay”, “Impacto de la cultura de las Reducciones en lo Nacional”, “Apuntes para una aproximación a la Imaginería Paraguaya”, “El Templo de Yaguarón”, “El barroco hispano-guaraní”, “Las artesanías en el Paraguay”, “Ñandutí. Encrucijada de dos mundos”, “El espíritu del fuego”, “El libro en la época colonial”, “Bilingüismo y tercera lengua en el Paraguay”, “Españoles en la cultura del Paraguay” ha “La mujer en la plástica paraguaya”. Moõguipa oñenohẽ marandu Centro Cultural de la República Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua‎ 1903 - ary. Oararecha'akue Josefina Plá - 9 jasypateĩ Livio Abramo - 23 jasypoteĩ Omano'akue Joaju ...1902-1903-1904... Ary 1900 - 1999 1999 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Josefina Plá - 20 jasyteĩ Joaju ...1998-1999-2000... Ary 1900 - 1999 1948 - ary. Oararecha'akue Ricardo Migliorisi - 6 jasyteĩ Omano'akue Joaju ...1947-1948-1949... Ary 1900 - 1999 1993 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Livio Abramo - 26 jasyrundy Jenaro Pindú Joaju ...1992-1993-1994... 1891 - ary. Oararecha'akue Concepción Leyes de Chaves - 26 jasyrundy Omano'akue ...1890-1891-1892... Ary 1800 - 1899 1985 ary. Oararecha'akue Vânia Fernandes Omano'akue Concepción Leyes de Chaves Epifanio Méndez Fleitas - 22 jasypateĩ Joaju ...1984-1985-1986... Ary 1900 - 1999 1946 - ary. Oararecha'akue Jenaro Pindú Omano'akue Joaju ...1945-1946-1947... Ary 1900 - 1999 1952 - ary. Oararecha'akue Jorge "Lobito" Martínez - 11 jasypa Omano'akue Félix Pérez Cardozo - 9 jasypateĩ Joaju ...1951-1952-1953... 2003 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Jorge "Lobito" Martínez - jasyteĩ Joaju ...2002-2003-2004... 1924 - ary. Oararecha'akue Hernán Guggiari - 20 jasykõi Ramón Artemio Bracho - 8 jasypa Omano'akue Joaju ...1923-1924-1925... Ary 1900 - 1999 1927 ary. Oararecha'akue José Luis Appleyard - 5 jasypo Omano'akue Joaju ...1926-1927-1928... Ary 1900 - 1999 1960 ary. Oararecha'akue Omano'akue Hérib Campos Cervera - 31 jasyteĩ Joaju ...1959-1960-1961... Ary 1900 - 1999 1890 ary. Oararecha'akue Julio Correa - 30 jasypoapy Omano'akue ...1889-1890-1891... Ary 1800 - 1899 1953 ary. Oararecha'akue Omano'akue Julio Correa - 14 jasypokõi Luis Alberto Riart - 1 jasypa Joaju ...1952-1953-1954... 1904 ary. Tembiasakue FIFA Oñepyrũva - 21 jasypo. Oararecha'akue Pablo Neruda - 12 jasypokõi José Asunción Flores - 27 jasypoapy Omano'akue Joaju ...1903-1904-1905... 1904 1972 ary. Oararecha'akue Omano'akue José Asunción Flores - 16 jasypo Joaju ...1971-1972-1973... Ary 1900 - 1999 1945 ary. Omomba'akue Mokõiha Ñorairõ Guasu 8 jasypo. Oararecha'akue Maneco Galeano - 5 jasypo Omano'akue Adolf Hitler - 30 jasyrundy Joaju ...1944-1945-1946... 1898 ary. Oararecha'akue Remberto Giménez - 4 jasykõi Omano'akue Joaju ...1897-1898-1899... Ary 1800 - 1899 1977 ary. Oararecha'akue Justo Villar - 30 jasypoteĩ Omano'akue Remberto Giménez - 15 jasykõi Arsenio Erico - 23 jasypokõi Joaju ...1976-1977-1978... 1919 ary. Oararecha'akue Cayo Sila Godoy - 4 jaypakõi Omano'akue Joaju ...1918-1919-1920... Ary 1900 - 1999 1982 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Mauricio Cardozo Ocampo - 5 jasypo Joaju ...1981-1982-1983... 1926 - ary. Oararecha'akue Luis Alberto del Paraná - 21 jasypoteĩ Omano'akue Antoni Gaudí - 10 Jasypoteĩ Joaju ...1925-1926-1927... Ary 1900 - 1999 1908 - ary. Oararecha'akue Félix Pérez Cardozo - 20 jasypateĩ Omano'akue Manuel Curros Enríquez - 7 jasyapy Joaju ...1907-1908-1909... Ary 1900 - 1999 1942 - ary. Oararecha'akue Edda de los Ríos - 2 jasykõi Oscar Cardozo Ocampo - 27 jasypakõi Omano'akue Eusebio Ayala - 4 jasypoteĩ Joaju ...1941-1942-1943... 1917 ary. Oararecha'akue Epifanio Méndez Fleitas - 7 jasyrundy Augusto Roa Bastos - 13 jasypoteĩ Omano'akue Eduardo Pondal - 8 jasyapy Joaju ...1916-1917-1918... Mariano Roque Alonso oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 65.229 ava (2002 ary). Paraguái tava Ytaygua ha'e peteĩ tava ojetopáva Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko táva ojetopa 30 km Paraguaýgui. Oñemoheñói 27 jasypoteĩ 1728 jave ha omoheñóiva'ekue Barón Martín de Barúa. Ojekuaavéva pe herakuã mombyrýva hérava ñandutí ha avei ipurahéi rupive. Oguereko peteĩ museo hérava San Rafael oĩháme heta mba'e porã yma guare (período colonial). Ko távape oĩ pe tasyo guasu hérava "Hospital Nacional", ha'éva pe tuichavéva pa'ũme oĩva tetã Paragúai tuichakue. Historia y Toponimia Itaygua omoheñóiva'ekue Barón Martín de Barúa, ára 27 jasypoteĩ 1728 jave. Ko'ág̃a peve ikatu gueteri ojehecha heta arquitectura ymaiterei guare (colonia) ko távape. Héra ou pe ysyry Ytaýgui, omohe'õva ijyvy tehengue, avei ita: (piedra) ha ñe'ẽpehetai upeigua “gua”, ãva guaraníme, he'ise tenda peguaite (pertenecía a un lugar). Ko'ág̃a rupi ojehero chupe "La Ciudad del Ñanduti", ha'e rupi ko'ápe ko tembiapo porãite hetave ojejapo, ñanduti héra ko mba'apopyre ojoguaiterei rupi ñandu renimbópe. Ko távape avei heta tapicha katupyry purahéipe ha mba'epu aty heñoiva'ekue, ãva ha'e Vocal Dos, Grupo Evolución ha ambue. Pe mba'e tuichavéva ko tendápe ha'e pe ojeheróva Festival del Ñandutí, ary ha ary jave ogueraháva heta tapicha ambue hendágui mbohapypa pokõi ary guive. Oñepyrũva'ekue jasypoteĩ ary 1970 jave. Ko festival-pe oho puraheihárakuéra ikatupyrýra tetã Paraguái pegua, ko'áva ha'e Juan Cancio Barreto, Grupo Generación, Quemil Yambay, Vocal Dos, Óscar Pérez y su Conjunto ha mba'epu aty ojehayhúva Juan Carlos Oviedo y los Hermanos Acuña. Ko táva oguereko y porã ome'ẽva pe Junta de Saneamiento Ambiental hákatu ndoguerekói pe hérava alcantarillado sanitario. Oguereko avei peteĩ polideportivo ojeheróva “Dr. Nicolás Leoz”. Demografía Itaygua oguereko 109.203 ava, ãvagui 54.115 ha'e kuimba'e ha 55.088 ha'e kuña, omombe'úva Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Turismo Hecharamomby mayma tapicha ohosévape guara ha'e umi yvytykuéra Patiño ha El Cerrito, tupão Virgen del Rosario, Museo San Rafael ha umi ogakuéra ojejapova'ekue Gaspar Rodríguez de Francia mburuvicháramo guare. Ãva ha'e óga puku ikatúva ja'e hese óga aty oĩva pe tupão jerére. Pe "Museo San Rafael" ohechauka heta mba'e "Período Colonial"-pe guare. Ko'ã mba'e apytépe oĩ heta tembipuru tupão peguáva. Clima Ararova ha'e campestre fresco hérava ha ombopyahúva tapicha rekove. Ararova imbaretevéva ary pukukue ha'e hakuvéva. Economía Itauguagua omba'apove ñandutí jejapo ha jehepyme'ẽme, mesa ári guara, ao, encajes, ha ambue. Umi ñanduti apopyre ojegueraha avei heta tetã ambuépe, Europa gotyo hetave oho. Ambue tetãgua ohecharamove ko tembiapo porãite ha'éva ñanduti, he'i hikuái ha'eha tembiapo araka'eve nomanomoãiva ojehayhueterei rupi tetã ambuére. Compañías Itauguá oguereko 16 "compañias" ha peteĩ "zona urbana". Umi compañíakuéra ha'e: Itaugùa Guazu Aldama Cañada Mboi'y Jhugua Poti Ñu Po`i Guazu Vira Potrerito Potrero Guazu Mbokayaty Sur Cañadita Patiño Estanzuela Mbokayaty Norte Valle Karë Guayaibity Ybyraty. Cómo llegar Ko távape ikatu ñaguahẽ Ruta II rupive. Resẽvo Paraguaýgui hetaiterei oĩ mba'yru guata ohóva ko táva Itaygua gotyo. Ko tape oguereko tembipuru opaichagua ikatu hagua oñeguahẽ porã. Personajes ilustres Itauguá ovy'a, ijuruvy imba'ekuaáre ha ipurahéi rehe, ko'ã mba'e tapichakuéra távaygua ohecharamoiterei, heta tapicha katupyry heñói ko távape. Ko'áva apytépe oĩ Félix Fernández, ñe'ẽpapára guarani megua ha avei haihára Nicolás Cóppulo. Ko táva ha'e avei heñõi hague heta artistas ha mba'epu aty, Vocal Dos, Evolución ha mabue. Arte y Cultura Jasypoteĩ opávo ko táva omomba'e guasu hi'ára, oiko festival oĩháme jeroky, purahéi ha mba'epu aty tendaguáva ohechauka ikatupyry tapichakuéra ambue tavaguápe. El Ñanduti Ha'e peteĩ encaje ojejapóva júpe, oñemoĩva bastidor ijapu'áva rehe. Ko tejido ñanduti ombojegua hetaiterei aokuérape, omoporãsevégui chupe. Reguahẽva'erã táva Itayguápe rehendu hag̃ua mombe'upy Ñanduti rehegua, vy'a ha techaramóme omonbe'úva tapichakuéra tendagua. Referencias Reportaje al País. Tomo 1. Edición 2001. Asunción Paraguay. Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L. La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza. Asunción. 2007. Enlaces externos Coord. geográficas e imágenes satelitales SENATUR Paraguái tava Guarambare oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 36.066 ava (2015 ary). Paraguái tava Ita tavusu Paraguáigua, opytáva Departamento Central-pe, 35 km Paraguaýgui. Héra tee itá osẽ ñe'ẽnguegui he'ívaekue peteĩ ava che mbou che rapichaita he'iséva "me envían los de mi comunidad", upéicharamo Itá he'ise "Grupo", aty. Nde'iséiri "piedra" (ita) guarani ñe´ẽ he´ẽasyetévape. Ojekuaa avei chupe "Capital de la Cerámica"-ramo, ciudad del cántaro y la miel. Oje'e avei aipo kasike Karios pegua oikova'ekue umi tenda rembe'u rupi héra hague Ita (piedra) ha, oñemomba'e guasúgui, tekuaihára Irala omongarai upéicha upe térape. Yvykuaa Ararova Arahaku aja ko távape ára haku og̃uahẽ 40ºC peve, jeyvérõ hakuve pévagui. Araro’y aja oguejy 0ºC peve. Departamento Central-pe arahaku hi’are 22ºC rupi. Ita opyta peteĩva umi departamento okyvehápe jasyteĩ guive jasyrundy peve ha sa’ihápe oky jasypoteĩ guive jasyrundy peve. Jepapambo’e Itápe oiko 80.441 avakuéra ojejapo avakuéra jepapa 2019. Oguereko 24 tava’i Táva Itá rembiasakue Moñepyrũhára herava’ekue Domingo Martínez de Irala, 3 jasykõi 1539, San Blas árape ha’éva mo’ãha Táva Itápe. Itá ha’eva’ekue peteĩ Táva oikohaguépe ñande ypukuéra te’ỹi, oje’e chupe tetã’i 24 jasypo ary 1884 guive. Ko Táva oñepyrũva’ekue avakuéra huguykõiva ndive oguerekóva teko arandu ymaguare ha ko’ag̃a opáva mbeguekatúpe ohóvo noñemomba’eguasúi ha noñembohasaihaguére umi avakuéra ko’ag̃aguápe. Táva Itá Ojeikuaa Táva kambuchi ha eiretépe "Ciudad del Cántaro y la miel" oĩhaguére heta ñai’ũ ko Táva ryepýpe ha ojehepyme’ẽre tembiapojegua ojejapóva pe ñai’ũgui, eirete katu omoñepyrũ umi avakuéra tenondete oikova’ekue oñotỹre hikuái takuare’ẽ ha ohechávo hetaha ojapo chugui eirete, ko Táva oñemomba’eguasu ha’ehaguére peteĩ Tenda neporãva ha ojehepyme’ẽre tembiapojegua ijojaha’ỹva ohechaukáva pe ñande mba’eteéva. Virupurukuaa Tapichakuéra oikóva Itápe omba’apo kokuépe ha avei ñai’ũjyrendápe tembiapojegua apópe, Ojeikuaa, avei ojapo mitakuña’i membygua’u ao. Mba’yruguata Itá opyta tape 1 Mariscal Francisco Solano López rupi Itá guive, peteĩ tape hũ osẽva Tapehũ I-gui rupi, ikatu oñeg̃uahẽ Itauguápe, ha tape Acceso Sur rupi katu Guarambarépe. Tekombo’e Itá oguereko heta mbo’ehao oñemoarandu hag̃ua mitã ha mitãrusukuéra, mbo’ehao purahéipegua, ha mbo’ehaovusu avei. Vy’arã marangatúva Ko távape oñemomba’eguasu San Blas ára ha’éva 3 jasykõi ha upe árape Oiko ñembo’e tupãope porundy ára, Oiko avei ñembokapu guasu ha itapu ñembopu tupãópe. Ko távape opyta peteĩ Reducción Franciscana tuichavéva. Tapicha Itagua omombarete gueteri umi teko: ojapo temiporã ñai’ũgui ha avei ajaka. Centro Artesanal San Blas-pe, opytáva Tapehũ I ykére Ita tavaitépe, ojehechauka ha ojehepyme’ẽ akói árante cerámica guaraní-hispánica, kambuchi, ahoja, ha ambuete tembiapokue neporãva. Tapichakuéra ko tavaygua avei omba’apo mitã kuña membygua’u aoguigua apópe. Yno'õ Ita, "Mártires de Acosta Ñú" máramo ndahypáiva ha’e tenda jehecharamomby. Cerro Arrua’ípe opyta peteĩ itakua ha avei tenda ojejahu hag̃ua Ysyry Paranambu ári. Tupão San Blás avei peteĩ tupão Franciscano-kuéra omopu’ãva’ekue yma 1698-pe; kóva peteĩ mba’e porã ymaguare ojeguerekóva gueteri. Y Táva Itápe opytáva Mártires de Acostañu Avakuéra oikóva Itápe omombe’u yma ñorãirõguasu jave umi ñane tetã rembiguái, ohasava’ekue ko tenda rupi ha uperõ pýpe oikova’ekue peteĩ g̃uaig̃ui oguerekova’ekue peteĩ yvykua hóga ryepýpe. Umi ñane retã rembiguái ndaje ojerure raka’e chupe hoy’u hag̃ua hikuái ha ko g̃uaig̃ui nome’ẽihague chupekuéra ha upérõ ho’aha peteĩ amaguasu tuichapajepéva ha ohasapa hóga ári y ha upéicha oiko pe tendágui peteĩ y renda. Oĩ avei ava omombe’úva ambueháicha pe tendápe yma oñeñotỹhague peteĩ itapu ikuarepotĩjúva ha ani hag̃ua umi oúva ambue tetãgui ogueraha pu’aka rerekuaháramo upéva ohapohague hikuái. Tapicha upepegua ojekuaavéva Kuñakarai cerámica apoha Rosa Brítez, tapicha ojeguerovu’ỹva, ko tavaygua. Hembiapokuéra rupi ojerereko chupe “Ceramista de América” ramo. Cerámica apoha ña Juana ha ña Julia Isidrez avei ojekuaa mombyry, ha hembiapokue rupi oñeme’ẽ chupekuéra jehechakuaa Premio Holandés "Príncipe Klaus". Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Joaju Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos Coordenadas geográficas e imágenes satelitales: Itá *** Ohai: Esmelda Gayoso. Paraguái tava Posta Leiva térã Julián Augusto Saldívar oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 5.383 ava (2002 ary) Paraguái tava Pirĩvevúi (Piribebuy) ha’e peteĩ tavaguasu Paraguái retãme, tetãvore Cordillerape. Tenonderã ha’eva’ekue tenda ojepytu’u ha oñemoambueha kavaju ha chavurro ysyry rembe’ýre ohasakuévo ka’a ñemuhára, upérõ ko tenda herava’ekue Capilla Guasu. Ndojekuaaporãi araka’etépa hekovesẽ távarõ, okaipáre ñorãirõ guasúrõ kuatia’atã’i oñongatúva pe ary, katu Madame Elisa Lynch he’i 8 jasyapy ary 1636-pe karai sambyhyhára Martín Ledesma de Balderrama omoheñóihague. Oĩ he’íva Piribebuy ouha ñe’ẽ guarani "pirĩ vevúi", karaiñe'ẽme he’iséva sensación térã escalofrío suave; oje’e péicha oĩre heta ysyry ro’ysã ijerére ome’ẽva pirĩ, ambue katu he’i ouha ñe’ẽ guarani piri vevúi, karai ñe’ẽme he’iséva junco liviano térã paja liviana; oĩre heta piri ysyry Piribebuy oñehẽha ysyry guasu Paraguay-pe. Yvyra rovyũ, yvyty yvate ha ysyry potĩ ro’ysã asy mbytépe opu’ã ha akakuaa opyta 73 km. Tavaguasu Paragauýgui tetã vore Cordillera-pe, ha oguereko 28179 ava oikóva ipype. Hembiasakue omombe’u ñorãirõ guasu aja ha’ehague mbohapyha táva omyakãva tetã Paraguay. Oĩ peteĩ Tupão tuicháva Misioneros Franciscanos ojapova’ekue ha oñemohu’ãva ary 1753-pe; upérõ Pa’i Gaspar de Medina omyakã ñepyrũ upe tenda oĩhápe Ñandejáraguasu ra’ãnga, hi’ára ojegueromandu’a mbohapyha arateĩ jave, upépe jahecha mokõi okavusu potĩ ha ijyvyraguy porãva tavaygua ohoha opytu’u, avei 30 mbo’ehao ñepyrũha, 10 mbo’ehao yvateve,1 mbo’ehaovusu mbo’ehararã oñemoaranduha ha tavaygua ijaguaraha añete peteĩ tekopyahu ñembyaty jerokýpe ikatupyrýva (Ballet Piribebuy Jeroky), ogueraháva táva réra yvate ñane retã tuichakue jave ha ambue tetãme. Tenonderãite ko távape oikoraka’e criollos ha mestizos, omba’apova’ekue yvýre, onotỹ opaichagua hi’upyrã ñemitỹ rupive, ko’ag̃aite peve oñeñemitỹ gueteri ha pe oñeñotỹvevahína takuare’ẽ oĩgui mba’apoha guasu ojapóva ichugui guari, ambue mba’apoha guasu ojapo mbokajágui mba’ekyra, avei umi ñane térã ambue tetãygua ohekáva piro’y ha pytu’u oho ha oheja viru ko távape oguerekógui heta ysyry ha tenda iporãva opa ava oguerohorýva. Tembiapojegua Táva Piribebuy mba’éva Ko távape ojejapo kyha, ku’a jopyha, kuguaka yvotýgui katu pe ojekuaave, ojeguerohory ha ojehayhuvéva ñane ha ambue tetãme ha’e hína poncho para’i térã "poncho de 60 listas". Poncho – Hembiasa Ahoja ijysaja takambyrundýva mbytetépe ikua oikeha akãre oguejy ati’ýre ha oñua ñande rete. Paraguay-pe karai tendota guasu Dr. Gaspar Rodriguez de Francia 1820-pe, oiporavo peteĩteĩ tembiapojegua ojapova’erã tavakuéra ikatu hag̃ua tekove, toĩve joayhu ha ñepytyvõ. Piribebuy-pe ome’ẽva’ekue poncho para’i apo. Ko ahojajegua isa’y hũhovyngy ha morotĩ arai, upérõ ndaiporiva’ekue anilina inimbo oñembosa’y hag̃ua, upévare ojeporúmi yvyra hérava yryvuretyma, kóva oñembojehe’a tanimbu, juky ha týpe oñemboykue ojejuhu hag̃ua sa’y oñeikotevẽva. 1904-pe karai Elías García tahachi pavẽ oipe’aseva’ekue poncho jeporu katu mbarete ha tova’atãme avakuéra omoĩngove ha ojepytaso ñande rembiasa pukukue ta'anga, purahéi, káso, ñe'ẽpoty, okaraygua mba’apohápe ha avei poguasu omondérõ ahojajegua ombotuichave ichupe ambue renondépe. Pyaha Ahojajegua ojejapo apyka apopyre ári ha tenondete ojepyso inimbo mokõi yvyra po’íre oñemoĩva tembe’ýpe ha takykuépe oiko hag̃ua ñemyangyo. Oĩmbávo péva oñembyaty ñemyangyo ha ojejapo ichugui itasã, upéi oñemoĩ apesỹi ojepe’a hag̃ua ojuehegui tysýi ha ipahaitépe peteĩ pala rupive oñepyrũ inimbopyahapy. Jegua’apohára oipyaha hag̃ua oguapy apyka pevarãitevoi ojejapóva oguerekóva ijehe yvyra puku ojokóva pe téra, ambue tembe’ýpe mokõi yvyra po’i oñemoĩ ojoko hag̃ua éera ruguái, oipyaha hag̃ua apohára oiporu avei pedal ojejapóva inimbo poguasu térã piolín-gui. Chumbe ha ambopi ojei ojuehegui ojejapo hag̃ua, chumbe hasyve pévare apohára oikotevẽ py’aguapy ha katupyry omoĩ hag̃ua hese ta’anga oguerahátava. Ambopi mokõimante ojapova’erã, peteĩva ojoko aja tuguái ambuéva ojapo ñemyangyo, chumbe oñembojoaju poncho ruguái ha ajúra oikehápe, ambopi katu jeguaka oñembovyvýva tuguáirehe. Mba’apo jejopýpe papo árape ojejapopa peteĩ poncho. Oguerekógui 60 tysýi térã sa’yhai peteĩchagua ko ahojajegua oñembohéra poncho para’i térã de 60 listas. Poncho Para’i Rakykuere Táva Piribebuy-gua remimombe’u he’i ko ahojajegua ndaje oiporuraka’e Mariscal Francisco Solano López ñorairõ guasu pukukue ha oĩ voi Palacio de López tavaguasu Paraguaýpe, ogueruka jeyva’ekue tekuái Brasil-gua ary 1950-pe ha jepémo ohasáma heta ary ha’ete ku ipyahuetéva; sa’imíjepe ndoje’ói, ambue Mcal. ponchokue katu oĩ tetã Argentina-pe táva Tandil Museo Fuerte Independencia Sala 2-pe, avei puraheiha Luis Alberto del Parana ijaty los paraguayos- ndive oiporu ha ohechaukava’ekue yvóra tuichakue jave ahojajegua porãite. Poncho Para’i Jeporu Ko’ág̃a Ko’ág̃a rupi ambue tetãgua pe omomba’eguasu ha ojoguavéva poncho, ñane retãgua sa’ive ojogua, umi puraheihára hína oiporuvéva, péicha Juan Cancio Barreto mbaraka’i mbopuha, Francisco Russo puraheiha ha ambue temiporãhára katuete jahecháva ijapére ahojajegua vy’aguasuhápe. Poncho Para’i Patrimonio Intangible Ahojajegua jejapo kuaapy ombohasa itujáva imitãvape ha ko tembiapo ojejapo ymaiteguive ko távape. Upévare tekuái Piribebuy-pegua ojerure mburuvichakuérape omoĩ hag̃ua peteĩ ley he’íva ko mba’ejegua ha’eha Piribebuy mba’etee ha 11 jasyteĩ ary 2005-pe oñemyasãi ley yvytúre poncho para’i ha’emaha; Patrimonio cultural Intangible a la Técnica y Confección, péva ogueru tuicha vy’a tavayguápe ha oĩháicha apohára ijaguara ha ikyre’ỹ omombareteve hag̃ua poncho apo Piribebuy-pe. Festival Internacional del Poncho Para’i Vy’aguasu heñoiva’ekue ary 2002 jave, ohekáva ñepytyvõ ha mbarete ñemboypykuérape, tekuái ha mayma ava oikóva ko távape, ikatuhag̃uáicha opu’ã, isarambi ha okakuaa ko’ẽ ko’ẽre ñane retã ha ambue tetãme ko mba’e porãite Piribebuy-gua ijaguaraha. Pevarã oñemba’apo pytu’u’ỹre ary pukukue jave, ha jepe kane’õ ogueru ndaha’éi apañuãi, apohára naikangýi ohecháre hoky ha okakuaa mborayhu hembiapóre, mba’éichapa ojeguerohory, oñemomba’eguasu ha ojeiporuve ahojajegua ñane retãme. Atyguasu poncho para’i rayhuhápe, katuete ojerovy’áva ary oñepyrũvo jasyteĩ jave ha oiko ñepyrũguive ko’ag̃aite peve ojejapo "Club 12 de Agosto" táva Piribebuy-pe, ko’ápe ijatýva purory’aty tuichakuete ñane retãygua, avei tekopyahu ikatupyrýva ha ndopytáiva takykuépe Piribebuy-ra’ykuéra, ojupívo ñoha’ãngandápe katuete opu’ãva jepopete, jesapukái ha vy’aguasu. Mandu’apykuéra ENRIQUE SANTACRUZ SEGOVIA Paraguái tava Yuty oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Ka'asapame. Ko távape oiko 28.003 ava (2002 ary). Paraguái tava Guasu Kua oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Ñe'embukume. Ko távape oiko 2.248 ava (2002 ary). Paraguái tava Vrasília ha'ehína táva guasu Pindorama, oĩ mbytépe tetã retãme. Ko távape oiko 2.974.703ava (2018 ary). Pindoráma táva São Paulo ha'ehína peteĩ táva Pindorama pegua, tetãvore São Paulo itávarusu, oĩ kurahyresẽ tetã retãme. São Paulo táva tenondegua Ñembyamérikape ha Pindoramape, ñemure ha tepyre, ha ha'e hína peteĩ táva kuéra guasuvévagui yvýpe. Ko távape oiko 11.376.685 ava (2012 ary). Mandu'a Joaju São Paulo Wikimapiape São Paulo Tavao poytugañe'ẽme Táva São Paulo São Paulo táva Yvyku'i táva paraguaigua opytáva Paraguari Departamento-pe, 120 km rupi Paraguay-gui tape guasu 1 rupi. Yvykuaa Yvyku’i opyta 123 km táva Paraguaýgui. Ararova Hakukue ñamombytétaramo 21ºC rupi, arahaku aja katu og̃uahẽ 39ºC peve ha araro’y aja 2ºC peve. Demografía Yvyku'ípe oiko 20.887 tapicha; ijapytepekuéra oĩ 10.756 kuimba'e ha 10.131 kuña, he'iháicha Censo Guasu ojejapo'akue 2002-pe. Tavaitépe katu oiko 4.630 tapicha, ha okaháre katu 16.257. Ekonomía Tembiapokuéra apytépe ikatu ja'e oĩha ñemitỹ, mymba jerereko, yvyra jehepyme'ẽ, inimbo ñepovã ha mandyju ñemono'õ. Oĩ avei fábrica ojejapohápe tatapỹi, terã eirete ñeñami, ha eíra takuar'ẽ ojejapohápe. Tupão San José, táva ñangarekohára tupão. Mbo’ehao Mbo’ehao Niño Jesús ha’e peteĩ mbo’ehao tuichavéva upe jerére. Mba’yruguata Opyta 123 kilómetro táva Paraguaýgui, peteĩ tape hũ tape guasu 1 Mcal. Francisco Solano López rehegua ári. Turismo Yvyku'ípe oĩ fundición de hierro ha arsenal Minas Cué, ojekuaáva La Rosada ramo, omba'apo va'ekue yma karai Carlos Antonio López omanda aja. Upépe ojejapo akue tembiporu ñorairõrã ha avei opaite mba'e ygarata guasu flóta paraguaya peg̃uarã. Guerra de la Triple Alianza aja, fundición Minas Cuépe ojejapo opaichagua mboka, upéi katu opyta ambue tetãygua pópe ha ombyaipa hikuái. Ko'ág̃a La Rosada-pe oĩ peteĩ Museo jahechahápe tembiporueta ojeporu'akue yma oñemboyku hag̃ua kuarepoti, avei mbokaita upépe ojejapo vakue. La Rosada opyta Parque Nacional de Ybycuí ryepýpe. Ko Párquepe avei opyta Salto Mina, ojeheróva avei Salto Cristal, ikatuhápe jaguata ha jahecha tymba saite ha ka'aguy, opaichagua yvyra uperupigua. Tapepo'i rupi ñag̃uahẽ Salto Guaraníme. Yvyku'ípe avei jahecha Pozo Tatacua, ipypukukue avave oikuaa’ỹva. Upépe avei jajuhu Paso Ita. Turista kuéra katu, oikuaasemiẽvéva Paraguái reko'asa, oguãhẽ joaite ohecha Bernardino Caballero róga tujakue. Granja Escuela Mamoreípe oñeñeha'ã ojehesape'a mayma upérupi oikóvape oikuaa haguã tuicha mba'eha pe ñande rekoháre ñañangareko. Tapicha ojekuavéva upepegua Imembykuéra ojekuaavevahína ko’ãva: Gral. Bernardino Caballero, heñói rupi Yvyku’ípe, ojehero chupe "El Centauro de Ybycuí". Ko távape, hérape oime tape ha mbo’ehao guasu "Gral. Bernardino Caballero". Mauricio Cardozo Ocampo, puraheiha ha purahéi apoha, ñe’ẽpapára ha puraheiha aty myakãha, heñoiva’ekue 1907-me. Vicepresidente Facundo Machaín ofundava’ekue mbo’ehaovusu Medicina ombo’éva. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Guaraní Renda Joaju okapeguávandi Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Mauricio Cardozo Ocampo Fotos de Ybycuí Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Ybycuí Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái tava David Abdón Galeano Olivera (heñói 18 jasykõi 1961me Paraguaýpe) ñe’ẽkuaahára, avakuaahára, ñe’ẽymakuaahára, mbo’ehára, Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní sãmbyhyhára Paraguay. Hekove Galeano Olivera oñemoarandu mbo’ehao Gral. Bernardino Caballero, Paraguaýpe ha omohu’ã 1979-pe. Imbo’esyry Guarani Mbo’ekuaahararã ojapo Universidad Nacional de Asunción-pe 1985-pe, ha upéi oñemoaranduve ã mba’épe: Guarani Ñe’ẽkuaaty ha Ñe’ẽ’ymakuaa (1998 ha 1999), Tembikuaareka Taperekokuaa (2000), Mbo’ekuaakatu Mbo’ehaovusupegua (1994 ha 1995), Ñe’ẽkuaaty (1987). Avei ojapo mbo’esyry Universidad Católica Nuestra Sra. de la Asunción, Avakuaaty (1988). Avei ojapo mbo’esyry ambue tetãme Tekokuaa ha Avakuaaty rehegua (1991).(rusú poryndypasá poryndypopá ha peteí) Hembiapo Mbo’ehaovusúpe David Galeano Olivera, Universidad Nacional de Asunción mbo’ehára. Ha’e Tembikuaareka Taperekokuaa mbo’ehára tee; Avakuaaty Tembiapoguigua, Ñomongeta ha Jehai, Avarekokuaa Paraguaigua mbo’ehára, Avakuaaty mbo’ehára pytyvõha, Ñomomarandu mbo’esyry mboguataha. Avei ombo’e Ñe’ẽkuaaty Ateneo de Lengua y Cultura Guaraníme. Upéicha avei Ñe’ẽtekuaa, Ñe’ẽporã, Mbo’ekuaakatu, Guarani reko, ha hetave mbo’epy Ateneo de Lengua y Cultura Guaraníme. Guarani ñe’ẽ David Galeano Olivera ningo Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní moñepyrũhare 1985-pe ha upe guive imyakãhára. Karai Galeano guarani ñe’ẽ ha reko rehe omba’apo meméva, omyasãi meméva paraguái reko. Omyakã heta tembiapo taha’e ñomongeta guasu, amandaje, vy’aguasu, mbo’esyry guarani rehehápe Paraguáipe. Oĩ heta atyhápe UNA-pe ha avei omba’apo tembiapo rehe mburuvichakuéra ndive. David Galeano Olivera ohai heta aranduka guarani ha paraguái reko rehe. Upéicha avei oñembojopói chupe hembiapóre ñane retãme ha okape. Ohai ko’ã aranduka: Mbo'ehao arapapaha guaraní ha España ñe'ẽme - Calendario Escolar Bilingüe (1988) Jakavere ypykue (15 káso ñemombe'u) (1989) Guaraní Rayhupápe mbohapyha (1995) Guaraní Rayhupápe irundyha (1995) Diferencias gramaticales entre el Guaraní y el Castellano: estudio contrastivo, y su incidencia en la educación (1999) Káso Ñemombe'u (1999) Antropología - Avakuaaty (2002) Guaraní Ñe'ẽkuaaty - Lingüística (en) Guaraní (2002) Sentimientos - Temiandu Pytu (2002) Pukarãmeme (2007) Pukarãntevoi (2007) Ohai avei kuatiahaipyrépe térã ñomongetarãme. Hogaygua David Galeano Olivera oiko Kapi'atãme, Central tetã vore hembireko Sabina (guarani ñe’ẽkuaahára avei) ha iñemoñare irundy ndive, Edgar, Norma, Jorge ha Anai. Moõguipa oñenohẽ marandu Sitio en red Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní Página de usuario en wikipedia Portal Guaraní Galeano, David Galeano, David Ñe'ẽasahára Pytã oĩ ko sa'y. Okove peteĩgua opaite sa'y. Techapyrã rosa tuguy Sa'y Sa'y niko mba'éichapa yvypóra ha mymbakuéra ohecha tesape umi mba'ekuéra rehe, peteĩ mba'eandu techa rehegua ojejapóva apytu'ũme. Oĩ mbohapy "sa'y tenondegua" ikatúva oñembojehe'a ojejapo hag̃ua sa'y ambuéva opaichagua, umi mbohapy niko pytã, hovy ha sa'yju. Sa'y herakuãvéva: Pytã Tovy, rovy, hovy Morotĩ Hũ Sa'yju Tovyũ, rovyũ, hovyũ Sa'yky Pytãngy Tovykangy, rovykangy, hovykangy Hũngy Joajuha Hovy, tovy, rovy oĩ ko sa'y. Okove peteĩgua opaite sa'y. Techapyrã parana ypa yvága Sa'y 1961 ary. Oararecha'akue David Galeano Olivera - 18 jasykõi Omano'akue Joaju ...1960-1961-1962... Ary 1900 - 1999 Morotĩ oĩ ko sa'y. Techapyrã yrypy'a Sa'y Hũ () oĩ ko sa'y. Pe sa’y hũ oñembojoaju jepi ñemano térã ñembyasy. Techapyrã pyhare Sa'y Sa'yju oĩ ko sa'y. Techapyrã kuarahy kuraire Sa'y Hovyũ, tovyũ, rovyũ, sa'yky oĩ ko sa'y. Okove peteĩgua opaite sa'y. Techapyrã ka'a ka'aguy togue Sa'y Pytãngy oĩ ko sa'y. Techapyrã tajy Sa'y Tovykangy, rovykangy, hovykangy oĩ ko sa'y. Techapyrã yvága Sa'y Mymba ha'e oikovéva opaichagua, tekovekuaaty ñemohendápe ha'e aty guasu omopeteĩva mymbakuéra. Mymbakuéra oñemohenda heta aty ambuévape, oĩ umíva ipujase'orekóva, ko atýpe oñemohenda avei yvypórape, opa umi mymba okambúva avei, ha umíva ipujase'o'ỹva, ko atýpe oĩ syrymbe ha ambuéva. Mymbakuéra Paraguáipe aguara guasu jaguarete jatyta kapi'yva korochire kururu kyju mainumby mberu mbói mborevi muã mykurẽ ñakyrã ñati'ũ panambi pira pykasu tahýi teju teju guasu tuku yryvu Tymbakuéra chavurro jagua kavara kavaju mburika ovecha mbarakaja Mandu'apy Hũngy oĩ ko sa'y. Sa'y Aguara () ko mymba okaru michĩ ha ipire sa'y narã. Jaguapehẽ Okambúva Guasu () oĩ ko mymba. Guasu okaru ka'a. Mymba heta oĩva. Guasukuéra guasu pytã guasu pytã'i guasu vira Mymba pysãkõi Mborevi () oĩ ko mymba tuicha okambúva, ko mymba pysã namomokõiva. Mborevi okaru ka'a ha ambue kapi'i. Pire mborevigua sa'y hũngy. Pysã namomokõiva Európa mykurẽ () ha'e peteĩ mymba michĩ okambúva ha so'ónte ho'úva, oikóva oparupi Eurásiape ha Ñembyamérikape. Európa mykurẽ ha'e upe mymba mykurẽ ojoguáva imichĩvéva ha mymba so'ónte ho'úva imichĩvéva avei. Ho'u opaichagua mymba michĩ, anguja ha tapiti, sapy'ánte ho'u guyra michĩ ohaitypóva yvýre avei. Mandu'apy Joaju Rastros de comadreja; en el sitio Barbastella. Okambúva Teju guasu () oĩ ko teju mymba. Teju guasu okove ka'aguype yvyrape. Okaru ka'a, togue, tupi'a. Pire tejugua guasu oĩ sa'y hovyũ. Mymba tuichavéva teju apytépe, ipire morotï ha hü, huguái puku, iodo tyryryhápe. ho’u mbokaja aju, guavíra ha opáichagua yva ka’aguy, Haku jave osẽ oguata ha oñembohaity yvy guýpe. Otyryrýva Ayolas tenda Paraguaigua opytáva Misiones departamento pe, ymave ojeikuaava’ekue "Korateī" ha "San José mi" ramo. Héra tee Ko táva oñembohéra péicha ojegueromandu’aháre Juan de Ayolas pe, Pedro de Mendoza pytyvõha, heñói va'ekue Puerto la Candelaria, táva ko’ág̃a hérava Fuerte Olimpo, ysyry Paraguay ári. Oje’e ypykuéra Chakoygua ojuka hague chupe, okañyete rupi avave oikuaave’ỹme chugui mba’eve. Yvykuaa Ayolas opyta yvy gotyo tetãpýpe, ag̃ui ete táva Santiago de Misiones, San Juan Bautista ha San Ignacio gui. Ha’e peteĩ táva hetahápe pirakutuha, opytáva 310 km Paraguaýgui, ysyry Parana rembe’ýpe. Ararova Arahakúpe hakukue og̃uahẽ 39 °C, araro’y aja katu ho’ysãngue ohupyty 0 °C. Ary pukukue oñemombytéramo hakukue 21 °C rupi. Demografía Ayolas pe oiko 15 219 tapicha, umíva apytégui 7 749 kuimba’e ha 7 470 kuña. Okaháre oĩ 10.851 tapicha ha pe tavaitépe katu, 4 368; péicha jahecha ko táva oĩha irundyhápe tapicha retakuépe departamento-pe, San Ignacio, San Juan Bautista ha Santa Rosa rire. Hekoasakue Táva “Ayolas” ofunda 1840 karai Patricio Aquino, José Gaspar Rodríguez de Francia ojerure rupi chupe. Ayolas-pe opyta Entidad Binacional Yacyretã. Kóva oñemopu’ã aja oñemohenda pe táva ikatu hag̃uáicha mba’apoharakuéra hóga “Mil Viviendas” ha “Villa Permanente”. Ko distrito ojekuaa mombyry “Fiesta Nacional del Dorado” rupi. Ekonomia Ajolas-guakuéra omba’apo mymba ñemongakuaa ha mba’e jehepyme’ẽme; avei pirakutúpe. Mba’éichapa oñeg̃uahẽkuaa upépe Ayolas-pe oñeg̃uahẽ peteĩ ruta hũ osẽva Ruta I “Mcal. Francisco Solano López”-gui, Santiago rire. Turismo Ko távagui ag̃ui ete opyta represa hidroeléctrica de Yacyretã, ("país de la luna") hi’ag̃ui rupi opyta peteĩ y pa’ũ tekoha ndaijojaháiva Paraguáipe. Ojeikuaave ka’aguy Arary ha heta yvyku’i ypererĩ ári ojeipysóva. Ko represa ome’ẽ tembiapo heta tapichápe ko távaygua ha avei ijerereguápe; péva kuri paraguaigua ha argentina pegua rembiapokue. Ayolas pe oĩ peteĩ oñembohérava Museo Arqueológico ha oguereko heta mba’e ojejuhuva’ekue upe jere rehe, umíva apytépe oĩ urna funeraria ypykuéra upe rupiguare mba’ekue ha avei ojehechaukahápe mymba ha ka’avo upe rupi gua. Ayolas táva iporãitereíntema pirakutuharakuérape g̃uarã, oĩ rupi hi’ysyrýpe pira neporãva: vóga, piraju, suruvi ha ambue pira upe rupi gua. Playa Korateĩ pe katu, ha San Josemíme heta tapicha opavave tetãgui oho ohasa arahaku aja. Tupão San Josemíme, oĩ peteĩ Tupãsy Maria henyhẽva kapi’ígui, ou va'ekue yma jesuita kuéra gui oīro guare. Jasyporundýpe oñembosako’i Festival del Arary, ojejapóva Teatro de las Mil Viviendas pe, ohohápe ohechauka ikatupyry artista Paraguái ha Argentina gua. 18 km Villa Permanente gui, opytáva Ayolas pe, ojejuhu peteĩ yvy guasu orekóva 100 hectárea, oĩhápe mymba opaichagua oikove ha ikatu hape oñemoña hikuái; péva héra Refugio de Atingy. Ko tenda mymba kuera oñemo’ãháre oñangareko Entidad Binacional Yacyretã, 1982 guive. Oĩ tapicha oisãmbyhýva umi tape po’i rehe mbohupa ohóvape. Umi mymba upe jere rehe guare oñeimo’ã ha oñeñongatu ikatu hag̃uáicha ojekuaauka ha oñemboguata programa oñemoñaña mbotávo péicha sãso’ỹme mymba omamombakuaáva. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos ABC Digital "Así es Nuestro País" MISIONES (VIII Departamento) Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Ayolas Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái tava Villa Florida peteĩ táva Paraguaigua, opytáva ysy Tebikuary rembe’ýpe, ojeikekuévo Misiones departamento-pe. Ijypyrã herava’ekue Paso Santa María, Jesuita-kuéra ofundáva 1632-me. Tetã mburuvicha ofunda 6 jasypoarundy 1880-pe avei, Bernardino Caballero omanda aja. Opyta 161 km táva Paraguaýgui. Tembiapo oñemboguatavéva ha’e comercio ha turismo, oĩ rupi upépe ysyry porã Tebicuary ojerepaitenungáva hese; upéichante avei pe y rembe’ýpe oĩ rupi yvyku’i morotĩ porã ojepytu’u hag̃ua. Tapicha oikóva upépe omba’apo avei ñemongakuaápe. Táva ñangarekoha ára ojegueromandu’a 8 jasypakõime, Inmaculada Concepción de María ára. Yvykuaa Ko táva yvy ningo peteĩ ñu guasu ndorekóiva yvy kandu tuicháva, ijyvy heta ijuky, ha péicha rupi iporã oñemongakuaa hag̃ua mymba. Ndoguerekói ka’aguy, ndaha’éiramo ysyry Tebicuary jerére mba’e. Ijere rehe oĩ mina ymaite oñehohẽ hague itatĩku’i ha kuarepoti. Ararova Upépe hakuvevúi heta jasy, hakukue 25 ha 35 grado mbyte rupi poapy jasy pukukue, ha araro’ýpe katu 3 ha 24 mbyte rupi. Péicha rupi ko táva iporã tembiapo ojejapokuaáva okápe, yvytu piro’ýpe. Turista-kuéra oñangarekova’erã ijehe kuarahýgui, oñemo’ãva’erã ha nosẽiva’erã kuarahy akúpe. Demografía Ndokakuaa guasuiete ko táva, ndaipóri rupi mitãrusu ha mitã kuña rembiaporã. Upévare heta mitãpyahu osẽ oheka omba’apo hag̃ua ambue táva tuichavévape. Barrios ha Distritos Villa Florida ha’e peteĩ distrito ndoguerekóiva compañía oñasaingóva hese. Hekoasakue Ko táva ofundava’ekue 6 jasyporundy 1880-pe General Bernardino Caballero. Ñepyrũrã herava’ekue Paso Santa María, ko’a rupi ohasava’erã katuete tapichakuéra ombojoaju hag̃ua zona central ha tavakuéra opytáva yvy goyto ñane retãme. Tenonderã ko paso oĩva’ekue 800 metro rupi ysyry ári, ko’ág̃a oĩhápe puente (ojeporuñepyrũva’ekue1968-pe). Tape iporã gueteri, péva oñesẽ guive ysyýgui 19 k km na’ikarẽi ombojoaju peveSan Miguel ( 3 kilómetro ysyrýgui, ombojoaju ruta hũ rehe) Ekonomia Ko távape ekonomia oguata turismo ha mymbañemongakuaa ári. Pirajekutu rehe ñañe’ẽva’erã avei. Ymámi ojepirakutuva’ekue ko’ápe, ko’ág̃a rupi katu ndojejapovéi, opátama rupi pira ñane retãme, noñemomba’éire léi. Pa’ary 1970 ryepýpe, Villa Florida-pe heta tapicha ohova’ekue oikutu pira. Ko’ág̃a oĩramo jepe tapicha okarúva pirajekutu rehe ndaha’evéi yma guaréicha. Mba’yruguata Ko távape og̃uahẽ sapy’a mba’yruguata oúva Paraguay, Encarnación ha ambue táva Argentina-gui. Terminal de Ómnibus Paraguaýgui osẽ mba’yruguata káda 30 aravo’i, ohóva uperire Encarnación térã San Juan Bautista-pe ha ohokuévo opyta Villa Florida-pe. Villa Florida oguereko avei avioneta oguejy hag̃ua. Sa’i ojesyryrykua y rupi, ha umi ygarata ndatuichaitéivante ikatu ojapo, oĩ rupi tenda ipererĩetereiha pe y. Arte y arandukuaa Oguereko peteĩ Museo Histórico, pépe oĩ ta’anga ojejapova’ekue ita ha yvyrágui. Ojegueromandu’ávo 100 ary oñefunda hague ko táva oñemoĩ peteĩ kurusu tuicháva Tupão ykére ysyry rembe’ýpe. Canción a Villa Florida ha’e purahéi neporãva omoha’agáva mandu’a ko guarani yvy rehe ñe’ẽpoty rupi. Ohai F. Aguiar ha Hilarión Correa omoĩ chupe purahéi. Hetave marandu ikatu ojejuhu Música Paraguaya.org.py Ko távape avei heñói Kike Pedersen, karai katupyry arpa ñembopúpe, oúva peteĩ ogapy puraheiha hetahágui. Turismo Villa Florida oĩ umi táva ojejovehápe turismo Paraguáipe, tapichakuéra oikóva upépe ohechakuaa rupi tuicha mba’eha chupekuéra mbohupa jeju viru jehupytyrã, ha akóinte oñangarekoporã máva ohóva ijapytekuéra rehe Oĩ upépe heta hotel, umíva apytépe oĩ Parador, Dirección General de Turismo mba’e, opytáva tavaitépe; Parador Centu Cueopytáva 11 km yvy gotyo, ysyry ári; Parador Las Mercedes, 7 km Paraguay gotyo; avei Hotel Playa, La Misionera ha hetave tenda ojepyta hag̃ua. Ko távape ojejapomeme turismo ecológico, iporã rupi pevarã. Tapiaite tapichakuéra hogayguakuéra rehe oho ovy’a y rembe’ýpe térã umi hotel-pe avei. Ambue mba’e iporãva ha’e pe turismo ojejapóva estancia-háre. Táva ypýpe oĩ heta tenda iporãva opyta hag̃ua tapichakuéra oúva ambue tendáguio; umíva apytépe oĩ Cabaña San Francisco opytáva 10 Km tavaitégui; oĩve avei ambue tenda iporãva. 12 km Villa Florida-gui, Ka’apuku rapére, opyta Museo Cabañas, oĩva estancia jerére (ojejapova’ekue 130 ary rasáma) ymave ha’eva’ekue General Atanasio Cabañas, oñorairõva’ekue pu’akápe batalla de Cerro Porteño ha Tacuary (1810) mba’e, ñane retã isãso mboyve España-gui. Tembi'u rehegua Tembi’u ojejapovéva ko távape ha’e piraguigua, milanesa Suruviguigua, surubí grillé, surubí a la Napolitana, pira kaldo, ha ambue tembi’u peichagua. Ko’ã hi’upyrã hetereíva ikatu oje’u hotel, parador térã ogahárupi, katuete oipe’átava hokẽ tapicha og̃uahẽvape. Avei oĩ restaurante omba’apóva ko’ã tembi’u hetereíva apópe; ijapytepekuéra jajuhu Parador de Touring (peaje ykére), restaurante La Reja ha ambueve. Mba'éichapa oñeg̃uahẽkuaa Oñeguahẽ haguqa Villa Florida Paraguay guive, ojehova’erã tape guasu 1 "Mcal. Francisco Solano López" rupi, yvy rupi Encarnación gotyo. Ikatu avei ojeho acceso sur rupi, Itá peve, ha upéi ojeho Encarnación gotyo. Villa Florida opyta tape Paraguay ha Encarnación mbytépe. Ojejúramo Ciudad del Este-gui, ojejapyhyva’erã tape guasu 6 ha oñeguahẽ rire Encarnación-pe ojeipykúi tape oúva Paraguaýpe. Tapicha ojekuavéva upepegua Tapicha ojekuavéva ko távape Misiones Departamento-pe ha’eva’ekue mbaraka mbopuha Agustín Barrios (Mangoré); ha Villa Florida avei oike ko tembiasakuépe. Kuatiápe he’i heñói hague San Juan Bautista de las Misiones-pe; Vicecónsul argentino oikova’ekue Villa Florida-pe ra’y (kóva ha’e rupi peteĩ puerto internacional), ha isy katu mbo’ehára ombo’éva mbo’ehao ko távape. Oĩ he’íva heñói hague ko’ápe. Mba’e hesakãporãva opavavépe ojerregistra hague San Juan Bautista-pe, táva oñemomba’evéva ha orekova’ekue Registro Civil upéramo. Ikatupyryeterei rupi ko mbaraka mbopuha, Misiones tuichakue javeve ha upéichante tetãpýre, ovy’a ijyvýpe heñói hague ko artista ijojaha’ỹva. Ápe heñói karai Luis Alberto Riart, oisãmbyhyva’ekue Paraguái 1924-pe. Municipio Ojevy rire Demokrásia (1989)-pe, oĩ irundy intendente. Ko’ág̃a intendente hína karai. Asa Javier González PLRA-gua (2006-2010) Táva Villa Florida ha’e tenda iporãitereíva ojeho hag̃ua ojepytu’u ha ojevy’a oguereko rupi heta mba’e oñeñembosarái hag̃ua vy’ápe. Ág̃a katu oreko teko omopeteĩva chupe ambue tavakuéragui, upépe ndoikói peichapéichante mba’e vai tapére, opavave oiko py’aguapýpe. Tapiaite tapichakuéra ogureko hóga opy’u hag̃ua Villa Florida-pe. Opavave ko tavaygua oñangareko ha omoporã ko tenda oha’arõvo mbohupa. Bibliografía y referencias Geografía del Paraguay - Editorial Hispana Paraguay S.R.L.- 1a. Edición 1999 - Asunción Paraguay Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN: 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L. Enlaces externos Nota especial por los 127 años de la Ciudad Paraguái tava Arara táva Vrasilape, Paraíba. Ko távape oiko 12.356 (ary 2007). Pindoráma táva Mbói () oĩ ko mymba otyryrýva. Mbói ndorekói py ha oguereko hete pukuete. Okaru mymba michĩva. Mboikuéra jarara mboi chini, ñakanina, ñandurire, mboi hovy, mboi pepe, kuriju, mboi ro'y mboi chumbe Otyryrýva Pira () oĩ ko mymba pujase'orekova oikoveva ýpe. Okaru mymba ha yvyra paragua. Pirakuéra pirãi piraruku mandi'i suruvi manguruju pati piraroto paku piáva pira jagua tukunare jakunda mandi'i tambuata tambuata jeju moróva musu porake sarapo Pira Mainumby, mainumbí (), guyra'i michimi ipiko pukúva, isa'y hovyũ overa asýva, ovevéva yvoty ári oipyte haguã hykuere. Guyra Pykasu () guyra hũngy, jeruti joguaha, ho'úva kóga ha yva ra'ỹi. Oĩ hesaitéva ha oĩ oñemongakuaáva ogaháre. Ko juehepehẽme ojejuhu amo 308 pykasu juehegua. Pykasu oiko oparupi, Antártida yvyrusúpe mante ndoikói. Joaju Ta'anga, techarã ha pykasu purahéi Internet Bird Collection rendápe. Guyra Kyju () oĩ ko mymba michĩ. Pea ha'e mymba ojoguava tukupe, ejejavy peagui ndaha'éigui opo mombyryetéva, ha aveí péa opurahéigui oĩhápe ikuápe, ha sapy'ante oikéramo ñande aokuápe ombyaipá. Tymbachu'i Talin táva ha'e Etoña tava guasú. Etoña táva Montevideo ha'ehína táva guasu Uruguái, oĩ ñembýpe tetã retãme. Ko távape oiko 1.325.968 ava (2004 ary). Ta'anga Mandu'apy Ñati'ũ () hína tymbachu'i ikangue'ỹva, oikóva ñanandy rupi térã óga jerére, ipepo mokõi oveve hag̃ua, mberu joguaha hína, ipy poapy ha ojopi oipyte hag̃ua yvypóra ha mymba okambúva ruguy. Oñemoña y no'õmbýre. Oĩ peteĩ ñati'ũ, mba'e mba'asy oguerúva yvypórape hérava Dengue, ko mymba'i héra Aedes aegypti ha ogueru avei Zika Akãnundu. Yvypórape ojopíramo upéva hína ñati'ũ kuña, oguerojáva huguýre mba'asy peteĩ avare ha ombohasý dénguegui. Mandu'apy Joaju European Mosquito Bulletin Lucha contra el Dengue Mberu Ñu Vera ha Capitán Bado oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Amambaipe. Ko távape oiko 17.117 ava (2002 ary). Paraguái tava Mano, te'o () oĩ ko paha tekovegua. Muã, ysoindy () oĩ ko mymba michĩ. Okaru ka'a. Muã oko ka'aguype. Mymbagua tendy hovy pyhare. Mymba'i ikangue'ỹva, oiko tyryryhápe ha yvy guýpe. Tymbachu'i Teju () mymba jakare joguaha oikóva tyryhápe, ipire hu’ũ ha ipara’i, hete puku, hetyma mbyky mimi, ojupikuaa yvyra rakãre. Huguái puku ha osorei. Ho’u yva’a ha mymba rupi’a. Oñemoña hupi’águi. Tejukuera Teju guasu Teju hovy Otyryrýva 1897 - ary Oararecha'akue Manuel Ortiz Guerrero - 16 jasypoteĩ Juan Natalicio González - 8 jasyporundy Omano'akue ...1896-1897-1898... Ary 1800 - 1899 1933 - ary Oararecha'akue Omano'akue Manuel Ortiz Guerrero - 8 jasypo Adriano Irala - 18 jasypoapy Pedro Bruno Guggiari - 1 jasyporundy Joaju ...1932-1933-1934... Elsa Weizel ñe’ẽpapára ha mbo’ehára paraguaigua. Avei mba’apo pintura apópe, hembiapokue ojehechauka "Galería de arte ha Centros culturales" Paraguaýpe. HeñóiParaguay, Paraguáipe, 19 hasypateĩ 1926-me, Julia Apezteguía y Rubén Wiezell, Suecia-gua ñemoñare memby. Imitãkuña ha ikuñataĩme Imitã aja ohasa hógape hogayguakuéra ykére. Oñembosarái ha iñakãhatãmi ipehẽnduekuéra Genoveva ha Nills ndive, barrio ojeikohápe gueteri py’aguapýpe Zeballos Cué, ha upe rire ovaite hikuái Paraguayetépe. Imitã kuñáme ojehechakuaa hese ogustaha chupe ñe’ẽpoty, ha upéramo oñepyrũ heñói ñepyrũ hembiapokuéra ñe’ẽporãhaipyre rehegua. Oñemoarandu mbo’ehaópe táva Paraguaýpe, omohu’ã imbo’esyrykuéra Primario ha Secundario Colegio Internacional mbo’ehakotýpe. Akóinte oiko ojepy’amongeta mem, upévare oheka katuínte mba’éichapa ojejuhukuaa hendivete voi; ko’ã mba’e oipytyvõ chupe ombopypukuve hag̃ua iñarandu mbo’ehaovusúpe. Oñemoarandu Universidad Nacional de Asunción-pe, ha omohu’ã imbo’esyry ohupytývo kuatia Licenciada en Filosofía y Letras-pe ary 1950-pe. Hapykuere Omba’apo mbo’eháraramo ha ombo’e Psicología Nivel Secundario-pe Benjamín Aceval, táva apytáva Chaco Paraguayo-pe. Avei ombo’e Psicología Social Universidad de Columbia de Asunción-pe. Akóinte omba’apo omyasãi hag̃ua arte ha arandu hetã mba’éva; omoñepyrũ mbo’ehao ko’ãva: Museo de Arte Moderno; Periódico “El Feminista” (oĩhápe Jefe de redacción-ramo) Escuela de Bellas Artes, oĩ pépe sãmbyhyháraramo 1956 guive. Péva pe tembiapópe oĩ 12 ary pykukue javeve (Apopyrã Nº 36 Jasykõi 1956-pe Ministerio de Educación Paraguaigua) Hembiapokue Hembiapokueita ñe’ẽporãhaipyre rehegua, ogueraha chupe ipógui umi tapicha hetave omba’apóva arte ha arandu rehegua apytépe Paraguaýpe, hembiapokue ipuku opytu’u’ỹme irundypa ary. Jopói ha jehechakuaa Hembiapo pukukue javeve oñeme’ẽ chupe jopói heta jey, hetã ha avei tetã ambuépe, ha oñe’ẽ hembiapo ha estilo oiporúva rehe heta mbo’ehára katupyry ombo’éva mbo’ehaovusúpe, umíva apytépe ikatu oñembohysýi: Charles Carlisle (Mbo’ehára letras hispanas en Southwest Texas UniversityTexas, EEUU) ha Norma Suiffet (Mbo’eha'ra ñe’ẽporãhaipyrepegua. Instituto de Estudios Superiores.Uruguay - Oñemoarandupyre Filosofía hispánica-pe Universidad de Salamanca. España-pe). Estilo poético oiporúva Hembiapokuérape oñeñandu peteĩ estilo poético horýva. Verso libro oipyaháva vaicha ome’ẽ tekosã’ỹ py’aguapy porã ha jeku’e vevuimi. Estilo ramo oiporu heta lenguaje literario. Umi tema omomýiva chupe haimete ñañanduvoi hembiapokuépe. Y0 peteĩ tema py’ỹi oñe’ẽha, avei oñe’ẽ ta’eño ha kerayvoty akóinte “ochokáva” peteĩ realidad ojehechaukáva “tenonderã ñande rete jehasa’asyrã yvy ape ári …” ramo. He’iháicha Carlos Sabat Ercasty: “Elsa Wiezell rembiapo iporã, mokõ heroísmo omohendamavoi upéicha chupe, oveve yvate ha nomboguejýi iveve …” Hogapy Omenda Vicente Ferrer Espínola ndive. Mbohapy imemby: Lourdes, Armando ha Patricia. Moõguipa oñenohẽ marandu Wiezell, Elsa. "Tren del agua". Imprenta Salesiana. 1996. Asunción. Joaju okapeguávndi Los Poetas El Poder De La Palabra Tekove Paraguaigua Birmingham ha'ehína táva Tetã Joaju, Ingyaterra oĩ mbytépe tetã retãme. Ko távape oiko 2.455.903 ava (2007 ary). Tavetã Joaju táva San Antonio oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Centralme. Ko távape oiko 63.808 ava (2002 ary). San Antonio ojekuaa oñeñemitỹmemére upépe. Omoheñóiva’ekue Agustín Quiñónez, ary 1903 – pe. Oiko táva ramo ary 1981 – pe. Oñemohenda ysyry guasu Paraguái ári, oguerekohápe 14 km pukukue ikatuhápe ojejahu. Pe ysyry guasu rembe’ýre oĩ heta ojapóva upe oñembohérava “deporte acuático”. Hi’agui upégui ohasa ysyrykuéra Ñemby ha Mbokajaty. Mba’e ojehecharamovéva ha’e: tembi’u ojejapóva upépe (pira rykue rehegua); ha Tupão San Antonio de Padua; ysyry guasu Paraguái. Táva San Antonio rembiasakue Ko távape oguaheva’ekue ñorairõ guasu aja brasileños – kuéra oho hagua Batalla Ytororópe ysyry San Antonio rembe’ýre. Ñorairõ opa rire oguahẽ ko távape pytagua Francia, Alemania, Italia ha España- gui, ko’ã rupive okakuaa jey ko táva. San Antonio- pe oĩ frigorífico “Internacional Corporation Product” IPC, ome’ẽva tembiapo heta ava San Antonio ha ambue táva peguápe. Ko távape oĩ avei mymba jukaha upéva rupi ikatu ojegueraha ambue tetãme “carne conservada” ha ojejogua avei mokõi yga el “Paraguay” ha el “Ytororó”. Iñepyrũramekuri oguereko óga mba’apohárakuérape guara. Upépe oiko 1400 ava. Oguereko avei peteĩ tenda oñembosarái hagua avakuéra hérava “Tenis club”. Ary 1978 – pe oñemboty ko frigorífico. Ohasa rire heta ary ojogua karai Alberto Antebi ha omoñepyrũ jey ary 1981- pe. Ko táva oguerekova’ekue peteĩ hotel. Ary 1926 – pe ojehepyme’ẽ ambue tetãme yva. Ary 1960 ha 1965- pe oñembosako’i puerto Petro Minera Moõ opyta San Antonio opyta ysyry guasu Paraguái rembe’ýre 25 km táva Paraguaýgui. Oĩ ijerére táva Ñemby, Villa Elisa, Ypane ha ysyry guasu Paraguái. Política Ary 1981 jave, oiko ichugui tavaguasu ha oisãmbyhy karai Lic Francisco Bogado Caballero. Ary 1903 jave, Senado ha Cámara de Diputados ombotuichave ha ojapo táva San Antóniogui Tetã’i. Hidrografía Ysyry guasu Paraguái ohasa ko távare. Oguereko avei heta ysyry’i. Ysyry hérava Guazú opytáva tavapy Mbocayatýpe oñemomba’e guasuve. Ko tavapy rupi ohasa avei ysyry Ytororó. Oguereko avei Ycúa San Antonio: oje’e ko ykuágui hoy’u ramo mitãrusunguéra itavyete opyta kuñataĩre ha katuetei omenda mitãkuñáre. Mymba oytáva Oĩhaguére Ysyry Paraguái rembe’ýre avakuéra opirakutu opaichagua pira oĩva ko ysyrýpe: piraju, paku, jurupoka, corvina, pirãi, palometa, anguila de rio, armado, suruvi. Flora Ko tavapýpe oĩ opaichagua yvyra: tajy, trébol, pino, eucalipto, cedro, laurel, palmera. Clima Pyhareve ha pyharekue ipiro’ysãve ha ka’arukue hakuve.. Arahakúpe hakuve oguahẽ 25 ha 36 °C, araro’ýpe oguahẽ 8 ha 12 °C. Educación Oguereko Mbo’hao públicos ha privados. Fiesta Patronal Karai marangatu San Antonio de Padua Ko táva sánto ára ojejapo ysyry guasu Paraguái rembe’ýre oñembojegua yvotýpe ha ambue mba’e jaguaha ndive. Pyharevekue oñehenduka Ñandejára ñe’ẽ, ojegueroguata kachiveópe ha ambue ygary omoirũ San Antonio – pe Avei ojejapo Expo San Antonio ojehechauka tembiapo ojapóva avakuéra ha ambue mba’e ojapóva temimbo’ekuéra. Referencias Departamento de Cultura de la Municipalidad de San Antonio. Enlaces externos SENATUR Paraguái tava Takuru Puku térã Hernandárias oĩ tava Paraguái retãme, ha'e peteíva umi táva itujavéva tetãvore Alto Paranape. Opyta 349 km Paraguaýgui; ha oje’e avei ichupe “Capital Latinoamericana de la Energía Eléctrica”. Héra Ymave Hernandarias oñehenói va’ekue “Tacurú Pucu”. Ko’ãga katu héra péicha, Hernando Arias de Saavedra, primer gobernador criollo de la Provincia Gigante de las Indias colonia aja Tendota va’ekue. Arapytu Ara hakue ko’ápe ha’e 21 °C rupi; ohupyty hetavérõ oguahe 38 °C peve ha michivérõ 0 °C. Amá katu ohupyty petei arye. Ko táva Alto Paraná ha’e oky hetaveha ñande retãme. Ara Ro’ype katu oi meme ysapy ha tatatina. Ko táva Hernandarias rehe ojere ysyry guasu Parana ha Akaray. Demografía Ko’ápe oĩ 79.735 tapicha; ko’ãvagui 40.389 ha'e kuimba’e ha 39.346 ha'e kuña, he’i Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Istoria Oiko chugui municipio de tercera categoría 26 jasypokõi 1988-pe ramo ha katu 22 jasyapy 1990-pe ramo ha’éma de primera categoría. Ymave távaguasu ka’a sy va’ekue. Ko’ape oĩ va’ekue tuichaitéva fábrica ka’a ojejapoha “Industrial Paraguaya”. Ko represa-kuéra jejapo, tuichaite akã rapu’ã ogueru ko táva ha ijerekuévope. Tacurú Puku oñembohéra va’ekue ko tenda, hetaite rupi isarambi ko’árupi umi kupi’ikuéra oĩhetaitéva ha omopu’ãva ápe ha pépe hogarã. Ekonomia Ko Capital Latinoamericana de la Energía Eléctrica-pe oĩ mokõi central hidroeléctrica, peteíva ha’e Acaray, oñemongu’e va’ekue 1968-pe, ha Itaipú, oñemopu'ã va’ekue 1976 guive 1982 peve, ha’éva avei represa tuichavéva ko yvy ape ári, oñemomba’eguasúva ha ojecharamóva oparupiete ko’ãga rupi. Ha’e kokue guasu renda oñemba’apohápe palmito, menta, avati, café, mandyju, arro, kumanda, trigo ha mba’ysyvo umívare. Oĩ avei omba’apóva vakakuéra ñemoñáre, yvyrakuéra ñemba’apo ha ñemuhaguasúre. thumb|300px|Tupao Hernandarias-pegua Turismo Heta tenda porã porã oi ko’árupi ojehechaséva, ko’ãva apytepe ikatu ja’e: represa Itaipú ha Acaray. Umi tenda hérava turístico oñemoĩva Hernandarias-pe represa Itaipú jejapo rire katu ha’e: Reserva Biológica Itabó: kóva opyta ecorregión Alto Paraná-me, 80 km Hernandarias-gui. Oreko 13.807 hectáreas, ko’ape ko yvy ndojojái, oĩ ijyvateha ha ikarapeha. Jatopa upépe ysyry guasu hérava avei Itabó, kóva ohasa pe reserva oeste-gui este gotyo mokõivéva umi ysyry vorépe: Itabó Sur ha Itabó Norte, avei oive ysyry’i oséva chuguikuéra. Arahakukue katu subtropical, oguerúva hendive amangy porã ndatuichaitéiva, oguerekóva 1.500 a 1.700 mm. Yvyrakuéra apytepe katu hetave Tabebuia sp., Peltophorum dubium, Cedrela fissilis, ha oĩve. Museo de la Tierra Guaraní: peteĩha museo multimedial interactivo del Paraguay, oñeorganisa mokõi óga guasu guýpe: Mundo Guaraní, oñemoĩhápe ava guaranikuéra ymaguare oiko va’ekue ko’árupi, mba’éichapa hekove ha ijeiko kuéra, ikarukuéra rehegua ha historia; upéicha avei umi tapichakuéra oiko va’ekue ko’árupi ymaite ojapómava 10.000 ary. Mundo de las Ciencias-pe katu oĩ mymbakuéra oiko va’ekue ko’árupi. Ko museo opyta 7 Ciudad del Este-gui, Itaipú represa Centro Ambiental-pe. Museo de Historia Natural: kóva oreko mymba ha ka’avokuéra rehegua jehechauka ko jeréregua. Zoológico de Itaipú : oguereko ipype 12 hectáreape mymbakuéra opáichagua. Vivero Forestal: oguereko ka’avo ha yvyrakuéra ra’y ko’árupigua, ipype ojeguerova hendaguãme 200.000 ta’ýra rupi ha avei 500 especie yvotykuéra rehegua, avei yva ha ka’aguyrã. Umi yvyrara’ykuéra ojepuru oñemboka’aguy jey haguã ojeytypahaguérupi yvyrakuéra, ojehecharamojey haguã umi oipotáva guivépe guarã. Estación de Acuicultura oñemuñahápe pira katu, oĩ laboratorio, y renda, incubadora ha tapichakuéra katupyry omba’apo va’erã ko’ã mba’e omotenonde haguã. Umi pirakuéra oñemuñáva ha’e: paku, karimbata, dorado, surubi. Refugio Tati Jupi: oguereko korapy oñeñembosarái haguã yno’õ guasu rembe’ýpe ha ysyry Tati Jupi rembe’ýpe avei, turista-kuéra ikatuhaguãicha ojapo safari fotográfico, visita ñeñangarekóva ha jeguata kanoa umívape. Teatro Municipal Hernandarias-pegua: kóva oñemyatyrõ ha oñemoporã ramohína. Ikatu oike pypy mil tapicha; ojejapo ko’ápe espectáculo artístico, jeroky, teatro, purahéi, hamba’e. Paseo España': Ha’e peteĩ complejo arquitectónico en el oĩhápe Departamentos de Cultura, Turismo ha Educación Municipalidad de Hernandarias pegua. Oĩ avei Biblioteca ha Parque Tecnológico. El Paraná Country Club ha’e peteĩ barrio residencial exclusivo, heta mba’e oreko rupi ha’e peteĩ tenda iporãitereíva ojeiko haguã vy’apópe ko’ápe. Mba’éicha oñeguãhẽ Ko táva, oĩva 15 km Ciudad del Este-gui pe ikatu jaha Ruta II “Mcal. Estigarribia” rupi rotonda ha viaducto km 4-peve; ko’águi jaha Supercarretera Internacional osẽva Ruta VII “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia” ñande gueraháva Saltos del Guairá-pe opytáva 15 km. right|300px|thumb|Tape Hernandarias-pe. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Así es nuestro país Secretaria Nacional de Turismo Coord. geográficas e imágenes satelitales: Hernandarias Natura Express Turismo en Paraguay Paraguái tava Presidente Franco oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Alto Parana-me, ysyry Parana rembe'ýpe. Héra Ko táva opyta ojoajuhápe ysyry guasu Paraná ha Monday, aguiete Puerto Iguazú, tetã Argentina-gui; ojeikuaa avei “Ciudad de las Tres Frontera” ramo, upépeve oguahére ko’a mbohapy tetã korapy guasu ha’éva Paraguay, Brasil ha Argentina. Oñemoi chupe kóicha karai Mburuvicha guasu Manuel Franco, rérape, omanda vaekueParaguay-pe 1918 ramo. Hara pytu Ara hakue ko’ápe ha’e 21 °C rupi; ohupyty hetavérõ oguahe 38 °C peve, ha ikarapekué 0 °C peve. Amá katu ohupyty petei arye. Ko táva Alto Paraná ha’e oky hetaveha ñande retãme. Ara Ro’ype katu oi meme ysapy ha tatatina. 300px|left|thumb|Tres Fronteras Presidente Franco-pe. Demografía Presidente oguereko 68.242 ava, umívagui 33.998 kuimba’e ha 34.245 kuña, he’i Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Ndojeikuaa porãi rupi moõite pevépa Ciudad del Este ha Presidente Franco, avei heta hetavére avakuéra ko’ã tavakuérape, ko’ápe oi integración opaháichape: economía, educación, sanitario ha hetave mba’epe. Presidente Franco-pe oje’e avei “ciudad dormitorio”, hetavégui ko’aguakuéra ohóva omba’apo haguã Ciudad del Este-pe, ha’e rupi capital ko tetã vore Alto Paraná-pe. Historia Ko táva omoheñói va’ekué 1929-pe karai Vicente Matiauda, Ciudad del Este ypyetépe. Ha’e barco-kuéra oñembojaha iñimportante véva ko jerére, kóva ojegueraha ha ojegueru haguã yvyra ha ka’a umía. 1874-pe ojedeclara municipio de tercera categoría ha 1979-pe katu ojedeclara de primera categoría. Heta ary okakuaarire ohóvo ha oñembohetavévo avakuéra, ko távagui oiko puerto cabecera umi ambue puerto kuérape, ha’eva Puerto Indio, Hernandarias, Maranguatú ha Carlos Antonio López. Ko távagui ou oiko ñemuhaguasu, ko puerto ypýrupi oike haguére hetaiterei mba’e oñevende ha ojejogua va’erã ojeguerúva puerto Encarnación- oívagui gotyo. Ciudad Presidente Franco-gui oikó avei “tavakuéra sy” ramo ko tetã vore’ipe, kóva raeve heñói rupi ko jerére. Ikorapýpe ningo opyta mokõi mba’e guasu ojehechaséva, ha’éva Monumento Científico Moisés Bertoni, de interés botánico, étnico ha histórico, ha umi iporãitéva Saltos del Monday, ára marangatu ome’éva yvypórape, oihápe estación del Tape Aviru, ko’ã rupi ojeipurúva deporte de aventura-rã. Economía Héta rupi oi ko’ápe yvyra iporãva oñembo’apo haguã hese, ko jerére heta oi aserradéro yvyrakuérare oñemba’apoha. Avei heta tapichakuéra oñeñemityva soja oi ko’ápe. Industria-kuéra ramo katu, ko’ápe oi ojejapoha kamby, aceite ha oje-procesamiento avei palmito. Turismo Presidente Franco ha’e petei zona hetaiteri oihápe ñana, yvyra ha mymbakuéra neporãva. Umí tenda turístico apytépe ikatu ñamoi: 300px|thumb|Tupao Presidente Franco-pe Saltos del Monday: Ha’e petei espectáculo natural neporãmbajepéva ijihistoria pukumíva, ko’ape umi ava guaraní prehispánico rape pytu’uha kuri ko’ápe. Ko’a salto oguereko 40 metro ijyvatekue ha oiko mbohapy ypypuku guasu je’agui, avei ojapóva mbohapy y je’a michivéva ho’ava ysyry Monday ypýpe ha’eva, ysyry guasu Paraná rehegua. Ko espectáculo iporãitéva oiko yryjúi moroti’asy hayrypýi guasu oikóva pe ysyry guasu ombetívo itakuéra ha yvyra rusu kuéra oiva ko ysyry Monday jerekuéro. Ko’ã mba’e porãita oiva ikatu ojehecha miradores ha pasarelas oñemoiva upevarã voi ko parque porãite ha ipoti’asyva ojejapo vaekue ko’ápe. Ko parque oipuru umi turista-kuéra ko jereregua picnic, jeguata ha campamento umía rã. Ko naturaleza iporãitemi ha oguereko ñana, yvyra kuéra ha mymbakuéra ko’arupinte oiva, ombojegua ha omoporãva ko Alto Paraná región. Oi itape guasu iporaitemíva umi turista-kuéra oñembosarái hagua rappel ha alpinismo, ojeréva hese ka’aguyete guasu ryakuã porã, avakuér aopoko’yva gueteri. Ikatu avei ojeguata tape po’ire omombykyva ysyrype oñeguahe hagua, aguiete umi y caída-gui. Ara Hakúpe katu umi y rembe’y neporãva peve heta ou oñembopiro’y hagua ara hakuvaígui umi turista kuéra. Río Paraná ári, katu, ho’ahápe Río Yguazú, oi pe “Mirador”, ikatu hágui jahecha umi hito fronterizo Argentina, Paraguay ha Brasil ohechaukáva. Ikatu ojehasa pe ysysy guasu balsape oñeguahe meve Argentina gotyo. Moisés Bertoni Museo, ha’e petei tenda mamove ndaipóriva, ojejapohápe tembiapo investigación, ñande Paraguái yvotyty porãre. Ko museo oñembyatyrõ ramoitehína. Ko área protegida oreko 199 hectárea ikatuhápe oñemomba’e guasu haojehecha oheja va’ekue ko karai aranduete Bertoni ñana, mymbakuéra, arandu arakueraregua, avakuéra rehegua ha hetave arandu. Opyta ysyry río Paraná rembe’ype. Ko jereje oñeñangareko petei ka’aguy rusu’i hérava Bosque Atlántico del Rio Paraná-re. Oi mimi yvu ha saltos de agua. Ojejapo avei ko’ape, investigaciones agroforestales experimentales. Avei 60% rupi ogueru hague especies vegetales ko karai arandu Moisés Bertoni. Umi tapicha Mbya oiko norte gotyo ko región-pe. El Hito de las Tres Fronteras, oiva 3 km ko táva mbytégui, ko’ape ojojuhu río kuéra Paraguay ha Yguazú, avei mbohapy tetã: Paraguay, Brasil y Argentina. Marzo-pe ojejapo Festival de la Integración y la Hermandad en las Tres Fronteras. Naturaleza ha educación ambiental rehegua Ko río Paraná, peteiva umi ipypukuvéva apytépe ko yvy ape ári, ome’e táva Presidente Franco petei ñema’e renda iporã jepéva. Ko’ã ysury guasu porãitépe oívape ikatu ñamoive heta ysyru’i porã porã ha avei ko río Monday guasu, ho’ava Paraná-me, ogueraháva avei ysakã moroti asy oikova ichugui y jepo guasu ombotavyraíva imbaretekue ha imba’eguasukue umi tapicha ohóva ohechápe. Ko Bosque Atlántico Interior, ymave omyenyhé va’ekue ko Alto Paraná, ojerekó guetei tuicha porã ko jerére oñangarekóva hese el Estado paraguayo, umíva apytépe oi Monumento Científico Moisés Bertoni, ja’éma haguéicha oreko mba’e hepy ijyvotytykuéra rupive oikóva ichugui mymbakuéra porã porãita ñanemba’eteéva rekoha ko’árupi. Ko parque avei iporã jahecha haguã umi mymbaita, guyra porã porã, havei jajesareko haguã ko naturaleza-re. Ijerekuévo, ko’arupi oi irundy mbya kuéra táva. Oi 40 tribu guaraní rogakuéra oñemúva artesanía-re Museo Bertoni-rupi. 300px|thumb|left|Umi río Yguazú ha Paraguay ojojuhuhápe. Mba’éicha ñaguahe Ñaguahé ko távape, opytáva 341 km Paraguaýgui, tape guasu nº II “Mcal. Estigarribia” rupi ha Ruta VII “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia”. 7 km opyta Ciudad del Este-gui. Presidente Franco rupi katu, jahakuévo tape pavimentado rupi sur gotyo, ñaguahe Los Cedrales-pe. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Así es nuestro país Secretaria Nacional de Turismo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Presidente Franco Natura Express Turismo en Paraguay Guía comercial de la Región Este del Paraguay Paraguái tava San Estanislao oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore San Pedrope. Ko távape oiko 52.983 ava (2002 ary). Paraguái tava Vilnius ha'ehína táva guasu Lituaña, oĩ arasẽ tetã retãme, Neris rembe'ýpe. Ko távape oiko 542.782 ava (2004 ary). Lituaña táva Ita oĩ tava Vrasil retãme, tetãvore Santa Catarinape. Ko távape oiko 6.858 ava (2006 ary). Santa Catarina táva San Ignacio Guasu oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Misionespe. Ko távape oiko 24 468 ava (2002 ary). Yvy rehegua Opyta yvývo Paraguaýgui, oñeg̃uahẽ San Ignacio Guasu, Ruta I “Mcal. Francisco Solano López” rupi. Ára rova Arahaku aja, hakuvéramo og̃uahẽ 39 grado peve, ha araro’ysã aja oguejy 0 grado rupi peve. Ñamombytéramo hakukue, ohupy 21 grado rupi. Demografía Ijyvy tuicha 2.020 km², San Ignacio Guasúpe oguereko 24 468 tapicha (2002 ary); ijapyteguikuéra 12 095 kuimba’e ha 12 373 kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Péva ha’e táva hetave tapicha oguerekóva Departamento de Misiones pe. Tekoha pyahu Reinfeld opyta ag̃uiete tavusu San Ignacio gui; upépe 30 ogapy Canada-gua (ojeheróva katuete menonita) Ojapoma 40 ary oiko hague hikuái upepe; ogakuéra ijégua ha oñemondéva yvotýgui ojehe’a soja, avati ha sorgo ty ndive. Hekoasa Heñoi 29 jasypakõime 1609-pe aguyje pa’i jesuita kuéra Marcial de Lorenzana ha Francisco de San Martín; oipytyvõ chupekuéra Cacique Arapysandu, oraháva ko’a tapichápe ijyvykuérape omopu’ã haguépe peteĩ altar ha ojejapo’ype ñembo’eguasu. Jesuita kuéra misión oñepyrũ omba’apo añete 1610 pe ha héra “San Ignacio Guazú” oñemoambue hag̃ua “San Ignacio Miní” gui, oiméva Misiones Argentina yvýpe. Jasykõi 1610 pe, pa’i Roque González de Santa Cruz omohenda pe ifundación, ha ojapo chugui jesuita-takuéra misión moakãha Paraguáipe. San Ignacio gui osẽ jesuita kuéra omoheñóivo ambue táva: Santa Rosa, Santiago, Santa María, San Cosme ha Damián, avei Encarnación ha ambueve táva. Ñepyrũrãite opytava’ekue “Santa Rita” ko’ag̃aguápe, upégui ohasa “Santiago”pe ha upe rire ko’ág̃a oĩhápe; ko táva hetama ojeguerova oikóvo. Tapichakuéra oiko’ypyva’ekue San Ignacio pe, umi ypykuéra, oikuaa va’ekue arte mbo’ehára Europa gua ndive. Ekonomia San Ignacio táva tuicháva ñemu, vaka ñemongakuaa ha ñemitỹrã, ko’ãva umi mba’erepy ymaite guivéma orekóva ykére. Opyta rupi Misiones departamento mbytetépe, ha heta tape ohasáre upe rupi, tapichakuéra upe tavaygua ha’e umi oku’evéva tembiapo akãrapu’ã kuápe ko departamento-pe Misiones. San Ignacio-pe, Universidad ryepýpe Universidad Católica Nuestra Señora de la Asunción (UCA), oikuave’ẽ mitãkaria’y ha kuñataĩnguérape heta mbo’esyry oñemoarandu hag̃ua: Ciencias de la Educación, Derecho y Ciencias Sociales, Administrativas, Contables ha Ingeniería Informática. Turismo rehegua Ojeikuaa San Ignacio pe “Capital del Barroco Hispano–Guaraní” rehe, hetaite mba’e porã arte rehegua oĩ rupi upe távape. Avei oĩ gueteri piezas Tupão San Ignacio pe guare. Museo Diocesano de Arte Jesuítico pe, oúva España poguýpe ojeikoha ára guivéma, ikatu jahecha santo ra’anga ojejapóva yvyrágui, ha ambueve ta’anga hepýva; upéichante avei oreko kuatia ha mapa jesuita-kuéra reducción peteĩha Paraguáipe. Ko Museo omotenonde pa’ikuéra Compañía de Jesús-gua; pe museo oñemohenda irundy kotýpe: • La Creación (ohechauka: Ñandejára Ñe’ẽ, ñorairõ mba’e porã ha mba’e vai ndive, ha peteĩ mitã oisãmbyhýva chupe peteĩ ángel en la creación). • La Redención (ta’anga yvyra Hesu calvario, ñemano ha jeikovejey rehegua) • Historia de Cristo en la Iglesia (santo-kuéra ra’anga) • Compañía Jesuítica (ojehechaukahápe jesuita-kuéra rekoasakue). Ambue tenga herakuã mombyrýva ha’e hina Museo de Héroes del Chaco "Museo Semblanza de Héroes", ombyatýva tembiporukuéra Guerra del Chaco ha Triple Alianza aja ojeiporuva’ekue. Casa de la Cultura, ha umi óga España poguýpe ojeiko aja guare, ohechauka mba’éicha oñemopu’ãva’ekue ogakuéra upéramo. Peteĩva ko’ã ágape opyta Centro de Documentación "Archivos de la Dictadura Stronista / Casa de las Víctimas 1954 - 1989, opytáva tupão rovái. Opaite arýte, jasyteĩme, ojegueromandu’a Fiesta de la Tradición Misionera, ojehechaukahápe tavarandu yma ha teko yma okaháre, kavaju ñemoñani ha avei tembi’u. Hi’upyrã ojekuaavevahína batiburrillo. Tañarandype, "tierra de los irreductibles", táva San Ignacio-pe opytáva, ogakuéra renonde oñembosa’y ohechaukávo mba’épepa omba’apo tapichakuéra upépe oikóva. Upe tendápe oiko umi ypykuéra ndojepokuaukai va’ekue jesuita-kuérape; héra avei he’ise "aña yvy " térã "ijerovia meg̃uáva yvy". Peteĩ jerovia ymaite guivéma ojapóva tapichakuéra upepegua ha’e hína pe estacionero , péva ojejapo vierne santo ka’aruete; upe árape, oikévo kuarahy, tapichakuéra oñepyrũ peteĩ jeguata tysýire kandil rendy ipopekuéra, omoingovejeývo rito ymaite guivéma oúva, purahéi ha jetopa ojapóva estacioneros. Estacionero-hína kuimba’ekuéra opurahéiva oguata aja hikuái Vía Crucis apóvo. Heta turista Paraguái ha tetã ambuegua ou upe ararã ohechávo upe "cuadros vivientes", tapichakuéra upe tavaygua ohechaukahápe cuadros ojapova’ekue ta’anga apoha herakuãguasúva peteĩ jehechauka guasu neporãvape. Ko tembiapo guasu omoñepyrũva’ekue artista paraguaigua Koki Ruiz, hembiapoha guive, ha oipytyvõ chupe hapicha kuera San Ignaciogua opavave. 15 jasypópe oñemomorã San Isidro Labrador ára, barrio oraháva hérape. 31 jasypokõime ojegueromandu’a San Ignacio ára. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL, Enlaces externos Página de la Ciudad de San Ignacio Misiones Secretaria Nacional de Turismo Las Ruinas Jesuiticas, una civilización latente Coord. geográficas e imágenes satelitales de San Ignacio Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái tava Kururu () oĩ ko mymba ypegua. Mymba Ysyry Paraguái () ha’e peteĩ ysyry Ñembyamérikagua. Tetã: Pindoráma, Paraguái, Arahentína. Táva: kásere, Korumba, Puerto Bahía Negra, Fuerte Olimpo, Concepción, Paraguay, Pilar, Formosa. Ysyry: Miranda, Akidaban, Branco, Tebikuary, Bambural, Apa, ysyry Ypane, Pilcomayo, Bermejo. Paraguái yvyapekuaa Ysyry Ysyry Parana () oĩ ko ysyry pukuitéva Ñembyamérikapegua oseha délta rehe Ysyry de la platape. Tetã: Vrasil, Paraguái ha Argentina. Táva ohasaha rehe: Puerto Yguasu,Posadas, Corrientes, Esquina, Rosario, San Pedro, Zárate. Ysyry: ysyry Paraguái, ysyry Yguasu, ysyry Uruguái Ypy: ysyry Guasu, ysyry Paranaíba Paha:Ysyry de La Plata ose (Océano Atlántico)pe Ysyry Paraguái yvyapekuaa Argentina Pindoráma Ore Remiandu Ñe'ẽ Ha'e hina peteĩ tembiapo tuichapajepéva oreve ġuarã, heñóiva va'ekue mbo'epy Conversación y Redacción Guarani III oĩva hina Mbo'esyry Guarani Ñe'ẽte Mbo'ekuaahararã ryepýpe. Upéicha mayma temimbo´e oĩva ko mbo’epýpe oñeamindu’u ha ohai Ñe´ẽpoty, oñandukahápe imborayhu. Avei ko tembiapo rupive ha´ekuéra ohechaukáse ikatutaha ñamba´apo Guarani ñe'ẽ rupive, ha heta pe ñambo´éva mbo´ehaokuérarupi hesakã porãve mayma temmimbo´ekuérape ġuarã Guarani ñe´ẽme. Ore rembiapo oheka pe Guarani pyahu, pe Guarani saraki, pe Guarani Teete. Hi’ante ko mba’e pyahu oreve ġuarã nepytyvõ opa mba’épe. Ipahápe ikatu ja’e oĩha avei ko arandukápe, ta’ãngakuéra aty rehegua oikóva’ekue Táva San Miguel de Parana, Brasil retãme, joyke’ykuéra Ava Guarani Oco’y-pe oikóva ha Mbo’ehao guasu UNIAMERICA Táva Foz de Iguazu pegua. Aguyjeeta, opa oremombaretéva’ekue ikatu haġua rojapo ko tembiapo (David Galeano, Luis Lugo, Antonio Cabrera –Ava Guarani – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI ha opa umi ore rogayguakuéra) oĩva’ekue ore ykére. Guarani ñe’ẽ pyahu rupive ikatuta jajapo Paraguay retã pyahu. Huber Ivan Marecos Morel, Mbo’ehára Ñe'ẽnondegua Péina osẽ ára resáre ko ñe’ẽpotyryru porãite hérava Ore Remiandu Ñe'ẽ, ijatyhápe heta ñe’ẽpoty Guaranime, ohaiva’ekue temimbo’ekuéra oñemoarandúva ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANIme, mbo’esyry irundyhápe, Guarani Ñe’ẽte Mbo’ekuaahararã, Táva Luque-pe. Ko tembiapo rupive ha’ekuéra ohechaukase opavavépe mba’éichapa ñamba’apokuaa ñane ñe’ẽ Guaraníre, ndajarekói jave tembipuru ñambo’e porã haġua. Jaikuaaháicha 1994 guive ñane avañe’ẽ oike tekombo’épe ha péicha rupi ojepuru oñembo’e hag̃ua mitã ha mitãrusukuérape, ñane retã tuichakue javeve. Ore Remiandu Ñe'ẽ apohare niko Guarani Mbo'ehára meméma, oñembojajeýva ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANIme oñembokatupyryvévo ñane ñe’ẽ teetépe. Ha’ekuéra, mbo’ehára hekópe, oikuaa porã heta jey ndaiporiha aranduka jaipurukuaáva Guarani ñembo’épe ha upehaguére tekotevẽha, peteĩteĩ ha ñandejehegui, ñamoheñói ha jajapo ñane rembipururã. Upévare, ha’ekuéra oipurúvo pe ñe’ẽnga tujaite he’íva “joaju ñanemombarete”, oñomoĩ ojoykére ha ondyry hese. Ha’ekuéra: temimbo’ekuéra mbo’esyry irundyhapegua, Táva Luque-gua ha’ehína umi Guarani ñe’ẽ myasãihára pyahu, umi oñeha’ãva -ko tembiapo rupive: Ore Remiandu Ñe'ẽ- omomba’eguasu ha omombareteve ñane ñe’ẽ, ñande reko ha ñane retã jahayhuetéva. Jahechávo ha ñamomorãvo ãichagua tembiapo, ja’ekuaa avei Guarani reko oñembopyahujeyha. Añetehápe, ñamoñe’ẽ jave ñe’ẽpoty pyahu, ko’áġagua, osẽva tapicha pyahu apytu’ũgui, vaicháku ha’ekuéra omoirũ mbareteha Emiliano R. Fernández, Félix Fernández, Julio Correa umíva rembiapokue. Umi tapicha katupyry oñeha’ãhaguéicha ymave, ko’áġa -ko’ã mbo’ehára- oñeha’ã avei hembiapokuéra rupive ohupi yvate yvateve ñane ñe’ẽ Guaraníme. 'Ore Remiandu Ñe'ẽme pejuhukuaa opaichagua ñe’ẽpoty: mborayhu, vy’a, vy’a’ỹ, tekoha, mitã, kuña ha kuimba’e rehegua. Peteĩteĩ ombohasákuri kuatiáre hemiandu ñe’ẽ, ha ojoajupávo hembiapokuéra, osẽ ko mba’e porãite hérava Ore Remiandu Ñe'ẽ. ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI rérape amoġuahẽ Ore Remiandu Ñe'ẽ'' apoharépe, heta vy’apavẽ ha akóinteke -hembiapo potĩ, hembiapo porã ha hembiapo katupyry rupive- toñeha’ã hikuái ojapovévo ãichagua aranduka, omombaretevéva ñande Guarani reko. David Galeano Olivera, ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI, Motenondehára Ñe'ẽmboyvegua Ko’a ñe’ẽpoty ohaiva temimbo’ekuera ha mbo’ekuaahàra, iporãmbajepe ha ikatu ja’e omohypy’ũha ñande mbo’esyry mbo’ekuaahararã tava luque pe. Che pojopy mbarete opa tapicha ojapova’ekue vy’apópe ha kyre’yme ko ñe’epotykuéra ha peicha ja’echa ikatuha jajapo tembiapo neporãva temimbo’ekuéra ndive. Ko arandukápe jajuhúta opaichagua ñe’ẽpoty taha’e vy’arã, pukarã, ñahesa’ỹijova’erã, ha ñanembohetia’eva’erã upevare tekotevẽ ñamoñe’ẽ vy’apópe ikatu haguáicha ñaguenohẽ chugui opaicha temiandu. Che añua mbarete ha che pojopy temimboe’kuéra ha mbo’ekuaahárape ġuarã. Mbo’ekuaahára Luis Lugo Medina, Sambyhyhára Táva Luquegua JAKARE Py’a guasuko ha’e ombo vy’ava opavave ndoikuaairamo ambue ava jurupe henyhe ndoikõi aja hese pukavyrehe osẽ Jurupe ja’e tove ani ãġa nderehe ojere akãratiko nde rogarehe oma’e ndaikatúi araka’eve emo’ambue nde rogapende ikatu oike nepore’y javende ha’e Añeteko ndéve ha’e che aretéma arekova ra’e aimoã’ỹre che rógape oike ha’eháicha ndéve oiko cherehe mba’e ajapóta chave ko’áġa estadística-ntema che Nde rogaỹguarehe eñangareko che taita he’imi va’ekue iñe’ẽ nahendúi áraka’eve aikuaa porãroguáicha che ko’ága aikuaa mba’épa he’ise raka’e. “jakareko ha’e omomba’e guasuva opavave” Cesar Almada ÑANGAREKOKENA Maymaveva aipota pe jehesarekomi sapyaite Ndaipotainte pende pochy che ndive Amohesakase peẽme Anihaguã ka’aruve ñandehegui Ñañe mbosarairãmo ñande rekoharehe Ndajahejamoãi mba’eve Ñande ra’ykuerape Ñande Ñanguaiva’ekue Ñande je’ymante ñaipohanova’erã Ñamoñepyruke tembiapo Ikatuhaġua ko’ẽro ojehayhu Ha ojehecharamo je’y jajapova’ekue IPORÃITE Hetaite hymba che jarýi Pyharevete ojehechama oñami vaka Chavurroma hasẽ omoirũvo chupe mburika Kavaju omaña okaruvo kure Jaguama oñaro, omondyivo anguja Ka’ima isaraki, ojechavo ohasa apere’a Ano oveve ohekavo hembi’urã, Kavaraichama ivare’a ojuhuse guasu ro’o Ovy’aite okaragua ojehesarekovo Ñandejára rembiapokuerehe. Cesar Almada ÑANGAREKÓKENA Maymáva aipota pe jehesarekomi sapy’aite Ndaipotáinde pende pochy chendive Ha’ese pe’ẽme ani haġua ka’aruve Peichande ñañembosarairamo ñanderekohare Mbykyma ñande raperã Ndajajapoiramo mba’eve ñamoigovejey haġua Ñande ra’yrakuéra ni yvyrama ndohechamo’avei Amo hapope ysyrymi ndoikuaamo’avei ñande rekoha tuicha mba’e ñangareko oikoteve, ñande mande ikatu upeva jajapo jahechahaguáicha ñande ra’ykuérape ysyrýpe mba’éichapa oñembosarái Cesar Almada YVOTY ARA OĠUAHẼVO Oñepyrũma jasyporundy ha hendive tajy ipoty pytangy, sayju hyakuã asy, yvytundy oveve omombe’uma ñandéve yvoty ára oġuahẽtaha ñande pejuvo yvytu vevyimi ha’etevoi ñande ã imitãvejeýva oġuahẽvo ára porãite. Ñaipytyvókena ñande retepe ñambopyahujey ani pya’eterei ñande tuja ha ñande cha’i ñande ã ñambohokyva’erã avei ko ára yvoty oguahere. Cesar Almada CHE SY Che sy marangatu ome’ẽva mborayhu henyhẽ ikorasõ ndoikuaái kane’õ pytu’u ndoguerekói oguahẽvo pytumby ohavi’ũ imemby kuña joheipyre jojaha’ỹ marangatu chupe ġuarã ahai ko ñe’ẽpoty jepiguáicha cherayhu oñandu guive che rekove jerovia areko hese imborayhu tuicha mba’e. Ruth Almada ÁRA POTY Oġuahẽvo ára poty guyrakuéra opurahéi omomaitei ko’ẽtĩ oipeju yvytu kangy’asy ogueru mborayhu ha yvotykuéra opukavy panambi ha mainumby ojeroky Graciela Almirón CHOKOKUE Jaha mitã ñañoty ka’avo henyhẽ avati jajapo karurã yvytu vevuimi oipe’a kane’õ kuarahy overa omimbi ojajái hendy mbarete haku otini chokokue oñandu hekove oñembyasy tekoasy ohasa marãve ndoikói oiháme tekoayhu vy’a ha tekojoja iporã opa mba’e. Graciela Almirón MBO’EHÁRA Nde rupi che Arandu Aikuaa heta mba’e Ha oĩva porandu Ambohováipa py’ae Heta osẽ katupyry Ko’ápe ha mombyry Mayma che renduhára Peva ha’e che mbo’ehára Victor Arévalos Rembiapokue NDÉVEG̃UARA CHE RU Nde ha’e pe kuimba’e Kane’õ reikuaa’ỹva Re’a ha repu’ãva Rehasa opa mba’e Hi’ãite chéve che ru Romomaitei ñe’ẽpotýpe Taġuahẽ pe nde’ypýpe Upéi yvytu tachegueru Reipotágui ku iporãvéva Pe ndera’ýpe ġuarã Jepémo hepyvéva Rejogua manteva’erã Mbykymínte ahai cheñe’ẽ mbeguekatu Ndaha’ei che ate’ỹgui Ni aipo ndorohayhuígui, Nde ha’e pe karaí marangatu. Víctor Arévalos Rembiapokue TUPà REMBIAPO Hetaite mba’e porã Ojapóva pe Tupã Ndaikatúiva jaipapa Ha ikatu ñamomorã Ama’ẽrõ pe yvate Ahecha umi mbyja Ndaikatui ñambojoja Mba’evére umi mba’e Hetaite mba’e ojapo Sapy’ánte ni ñande ndajahechái Marõ oĩmiviva ko arapýpe Ha’epaite va’ekue ojapo Che voi ko aimete naikumbýi pe hembiapo Ahecharõ guare oraha chehegui vy’apavẽ Tenonderã ko ndavy’ai hi’ante chéve che pepo Aveve haġua aha, che pytu opaha peve Upeinte ha’ete, Tupã voi chepytyvõva Ku ndavy’airamoaina ha’e ou cherehe ojaitypo Oipyhy pe che ñe’ã, ha’ete chembovaváva Upévare ha’e tuichaiteha Tupã rembiapo Victor Arévalos Rembiapokue CHE IRŨNGUÉRA Kóva ko ñe’ẽ poty Ajapo peẽme ġuarã Aipota pe momorã Kóva ko ñe’ẽpoty Ndajuhúi peẽichagua Mamove ko’áġa peve Ha hi’ã amanópeve Ñe’ẽ potýpe pombojegua MBORAYHU ÑEMIHÁME Jajuayhúva ñemiháme Nde ha chente jaikuaava Rojuhúrõ ku tapépe Hatĩte roañuava Nde sy ha nde ru atukupépe Katuete romoñe’ẽva Pejaikorõ ñemiháme Ha’ete jajuayhuvéva Péina ko’ápe ahai Temiandu iporãvéva Aguerekógui ahayhuetéva Jepémo ñemihápemi. Victor Arévalos Rembiapokue POESÍA INFANTÍL ÁRA POTY Oġuahẽvo ára poty guyrakuéra opurahéi omomaitei ko’ẽtĩ oipeju yvoty kanguyasy ogueru mborayhu ha yvotykuéra opukavy panambi ha mainumby ojeroky CHE SÝPE ĠUARà Che sy porãite ame’ẽ ndéve aguyje che mongakuaa porã asyete ndereikuaái kane’õ nereñandúi kuarahy avei ñembyahýi che sy porã yvoty Verónica Aveiro MBO’EHÁRA Mbo’ehára, Mbo’ehára Ko nde árape Ame’ẽse ndéve Che mborayhu ha Peteĩ yvoty Verónica Aveiro YVOTY PYTà Yvoty pytã hyakuã asýva che róga jerére omopytãmba ha hyakuãnguépe che añuamba panambi ha mainumby ijerére ovevepa ohasáva oguerohory che yvoty pytã ARA POTY Ára poty ogueru yvoty jera hyakua porã yvoty omosarambi Guyra mi ohenduka ipurahéi vy’apópe umi yvotyre mainumby isaraki Árapoty ogueru vy’a Iporãiteva’erã ipukuverõ taheñói tory, vy’a ha mborayhu Taiporãve ñande retã Lorena Eugenia Burgos A. CHE SY Che sy ha’e peteĩ kuñakarai iñarandúva che ahayhu che symipe, ha’e che mokunu’ũ Ára ha ára ha’e che pytyvõ opa mba’epe osẽ porã haġua cheve che sy ha’e kuñakarai iñe’ẽngatúva ha che mbovy’a ára ha ára. Lorena Eugenia Burgos Aveiro CHE JAGUA’I Che jagua’i isaraki ha hesa hũ asýva che jagua’i michĩmi ojogua umi anguja’ípe Michĩ, isaraki ha hague hũ. Pe che jagua’i che mbovy’a ára ha ára. Opavavente ohayhu che Jagua’ípe. ARA RO’Y Ara ro’y oguahẽ jave, yvytu hasẽ, oinupã pe ro’y, nde rete oñandu yvytu ro’ysã ao aku osẽ ojuasa ahoja oġuahẽma ro’y hi’are haġua Lorena Eugenia Burgos Aveiro AGUIJE Eñangareko haguére ore rehe ha upévare amoñe’ẽ ko ñe’ẽpoty porãite oguerekóva ipype che remiandu añandúva che ñe’ã mbytetépe nde rehe. Elena Mabel Caballero de Cabral YVOTY Yvoty porãite yvy ape ári reikóva emoporambáva che retã aguije ame’ẽ ndéve neryakuã porãitére Yvoty, yvoty panambi ha mainumby eguerovevéva nde ári vy’a ha tory Yvoty, porãite pytã ruguy tyky ndéve rehe ama’ẽvo che rehe ama’ẽvo che py’a roryve. Elena Mabel Caballero de Cabral MITà SARAKI Mitã, mitã’i saraki saraki ou ha oho oyta osapukái opuka reipa ovy’aiterei Mitã, mitã’i oiko isaraki opu’ã oguata oñani, oñani vy’ápe oiko oñembosarái kyre’ỹ Mitã, mitã’i péicha reiko neresãi rupi revy’a resapukái MBO’EHAÓPE Oúma temimbo’ekuéra oñani oġuahẽ haġua ovy’a mbo’eharakuéra oñepyrũma tembiaporã Ipúma pe campana oheñói haġua mitã jopurahéike, japurahéike ko imno nacional Péikeke, péikeke he’i mbo’ehára ñañepyrũta ko ára tory, ayvu ha vy’apópe Elena Mabel Caballero de Cabral MBORAYHU KAÑY Che korasõ che mborayhu che rekove py’aguapýnte ko che aheka rohecha che képe, rohayhu hi’ánte nde juru aipyte Ndaikuaái mba’épa ajapóta ndaikuaái araka’épa amanota ahekante pe tape mborayhu ha vy’ápe aiko hag̃ua Pe nde juru nde resa ha nde rete ama’ẽrõ mante aguereko pytu’u ani chereja amano mborayhugui ehejamínte taipyte pe nde juru GUARANI Guarani che retã ñe’ẽ ipuvacha apysápe purahéi kangy’asýicha Ñandejára ahovasa añe’ẽvo guaraníme he’ẽ ha ipotigui ndaipori imbojojaha Hi’ánte araka’eve nomanói ha upéare añembo’eta ha akoite imbaretevéta guarani ñe’ẽ eirete Clotilde Cabrera ARA POTY Oġuahẽ ára poty che korasõ hory ahechágui ipotypa ojajaipáva yvoty Guyrakuéra isaraki oveve ápe ha pépe avei pe ysyry ka’aguýre osyry. Asusena, lirio ha reseda ryakuãngue ñaneañua ombopiro’y ñane ñe’ã ko’ã mba’e porãita Ame’ẽ aguyjetaite Ñandejára ha Tupãsýme ome’ẽhaguére opavavépe aĩchagua mba’e porã yvyape’ári. Clotilde Cabrera CHE MBORAYHÚPE Ahai ñe’ẽ poty añandúgui angata arekógui che mborayhúre techaga’u ijojaha’ỹva Che aikuaa oĩha tekove ñaña oipotáva ikangy ñane mborayhu Upéva ndaikatumo’ãi ojahaitypojepéma ore korasõme mborayhu iporãvéva hasýma oje’o haġua Clotilde Cabrera CHE SÝPE G̃UARà Hetáma rohechaga’u che symi porã che tyre’ỹma ndehegui péva ndachembovy’avei Hetáma ajepy’angeta mba’épa ajapóta nderehe’ỹ añesũ añembo’e ajerure Tupãme mbarete Péicha aha hese ajuhúpeve tape asẽ haġua ha péicha hágui ajuhu peteĩ karia’y marangatu Ha ha’e ohechauka chéve upe tape ha upe rupi aguata naimo’ai voi ajuhuha jey vy’a ha upéva ha’e che mborayhujara Clotilde Cabrera KUARAHY REIKE Okañýma pe kuarahy Amo mombyry Ikatúma jahecha Mba’éichapa jasy iñasaindy Che korasõ hory Ohechávo kuarahy reike Amo yvága opave’ỹva Ojoguáva che mborayhúpe Oguerúva chéve techaga’u Eho rire chehegui Che apyta che añorei Ha pe jasy omimbíva Opyta che ndive upe guive Eju jeýna che mborayhu Jahecha haġua oñondive Mba’éichapa iporã Upe kuarahy reike Gilda De Lourdes Campuzano de Aveiro CHE SY Che sy porãite reguatáva reikóvo upe rupi, jukyete aguije ndéve eme’ẽ haguére chéve mborayhu Ko che rekovépe añangarekova’erã nde rehe ikatuha peve ani ojehu ndéve mba’éve ivaíva Aguyje ndéve opa mba’e rejapova’ekue che rehe che mitãrõ guare YVOTY Yvoty ára oguahẽma Javy’ake heta Panambikuéra ovevepa Yvoty apytépe oikepa Mitãnguéra ojeroky Ovy’apa hikuái Oúma ára haku Javy’áke lomitã Gilda De Lourdes Campuzano de Aveiro CHE MEMBY PORÃITE Aguyje kiritópe ome’ẽ haguére chéve peteĩ mitã’i iporãitéva hérava José Eduardo Ha’e peteĩ mitã’i arandu, heko porãva ha imba’e porãva hapichakuéra ndive Ape ha pepe oĩ ha’e oremyenyhẽ haġua imborayhúpe KARAI OCTUBRE Ne’íra ko’ẽ oúma ha’e ápe oġuahẽ karai octubre Pejuke pya’e ha’e okaruse pegueru chupe heta jopara ha guaripola toike vy’a oúma opyta toġuahẽ porã Gilda De Lourdes Campuzano de Aveiro SY NDAHEKOVIARÃI Ko’ẽtĩ jave ryguasu okokore Opáy opu’ã, okay’uma hag̃ua Mitãnguéra omombáy, mbo’ehaópe oho hag̃ua … néike mitã, pya’e peikopa ani aravo penderasapa. Ha’eño opyta, hóga omopotĩmba mba’asy noñandúi, tovasy ndorekói ñambojeroviáke ñande sy ha’e ndahekoviarãi MBO’EHARAKUÉRA Mbo’eharakuéra katupyry Mbo’eharakuéra marangatu che peẽme ha’e, aníke penekangy pemba’apórõ oñondivepa katuete iporãva osẽva’erã Mitãnguéra pende pópe oĩ hesekuéra rehehápe napenekangýiva’erã mba’eporãnde peẽ peipota ojupe peñomombarete va’erã Peẽ mbo’eharakuéra pene rembiapo ijojaha’ỹva mavave nomomba’éiva ñandejára tapenderovasa opaite mba’e pehupyty hag̃ua. Digna Delvalle MITà SARAKI Mitã saraki oiko pynandi ao ky’ami kasõ mbyky’i osẽ ohorei isýgui okañy. Mbokaja ombyaty, guyra’i ojapi Kavaju ári ojupi, vaka omondýi Hapicháre opyvoi pya’e oñani Mitã saraki oiko pynandi. Iñangirũnguérape ohenói, vakapi popóre oñembosarái Mbo’ehaópe ndohoséi, mbo’ehára ñe’ẽ nohenduséi Ka’aru pytũma ojere, ho’uva’erã mante ojerure Kane’õre oñeno, ikéra jepe isaraki. JEPE’A REKA Pyhareve asaje térã ka’aru che sy ġuaiġuimi osapukái opa… opa jepe’a… pya’e… pya’éke mitãkuña tapehóke peheka… ko’ẽtĩ jave mandi’o ñambojy hag̃ua pende ru kokuépe ohova’erã irambosaġua jajapova’erã Pya’éke, pya’éke mitãkuña aníke tapére kuimba’e tie’ỹre pejapysaka tapeho peho katu jepe’a reka. Digna Delvalle de Benitez YVOTY PORÃITE Yvoty porãite Ñandejára rembiapokue kuarahy nde jope jope embovy’a ore rekove. Pytã, sa’yju, morotĩ… maravẽ ndoikói, mba’e sa’ýpa eguereko mborayhu ha vy’a emosarambi oparupiete. Opavave nderechávo katuete ipy’a rory Yvoty porãite Ñandejára rembiapokue. Digna Delvalle de Benitez CHE MBORAYHUJÁRA Ndéve ġuarã ñe´ẽpoty Heñói che ñe´ãkuágui Henyhetéva mborayhúgui Nde ha´égui remyesakãva Umi mbyjaicha che rekove Nde rekove hory ha ipotĩ Ndereikuaai ñaña, py´aro Ndereikuaai kane´õ Ko´ẽ guive pytũmeve remba´apo Reme´ẽ haġua nde rogayguápe Jeiko porã ha vy´a Nde ha´e reme´ẽva chéve mbarete Aiko haġua vy´ápe ko yvy ape ári Che mokunu´ũramo Ku mitãicha che aguara Ha che rykupa Ame´ẽ aguije Tupãme Ojuhukáre chéve che irũrã Kuimba´e imarangatúva Añeteva hekove Ninfa Lina González Rembiapokue CHE SY MARANGATU Che sy marangatu Nde ha’e kuña ijojaha´ỹva Nde rekove ysyrysakãicha ipotĩasyva Ko’ẽ ko’ẽre ne memby reguerochichĩva Ha remyenyhẽ kunu’ũ ha mborayhúgui Nde ha’e tekove imarangatúva Nereñandúiva kane’õ, mba´asy Reipotágui ne memby osẽ porãjoaite Rehovasa tapiaite hekove, oipykúi Haġua tape potĩ Ha´e che sy porãite!!! Ne ne´ã henyhẽ mborayhúgui Ku ne memby ne renóiramo Ha´etevoi ku panambi pepo paráicha Hendápe reveve reju ¡Ha che sy marangatu Tupã ha isy tanderovasa Ne resãi ha reikove puku hag̃ua Ninfa Lina González Rembiapokue CHE RU Nde ha´e ore irũ añetete Reiméva ore ykére, ore michĩmiguive Reme’éva oréve ne mborayhu Rehechaukáva tape porã Nde rekove rupive Nde ha’e tekove imarangatúva Nde reikuaaiva ñaña ha py´atyai Rehekombo’e hekopete, nde ra’y ha Nde rajykuérape Upévare ko áġa rokakuaapámarõ Rasaite, roguerohory nde rekove Ndaiporichene ko yvy ape ári ndéichagua túva Aguyje ame´ẽ Tupãme roguerekore Ko yvy ape ári che ru Ha hi´ã chéve nde rekove Ndopái raka´eve Rohayhu che ru marangatu Ninfa Lina González Rembiapokue ARAPOTY Arapoty oguahẽvo Hyakuãvurei maymáva yvoty Rosa, lirio, clavel ha reseda Ñane retã omoporã Mainumby oveve joa Yvotýre isaraki Ha avei omoirũ chupe panambi Guyrakuéra opurahéi Oguahẽvo ko’ẽti Horyvévaicha voi oguahẽvo arapoty Yvoty ára iporãitéva Ombohory ñane ñe’ã Mitãrusu ha mitãkuña Oparupi ovy´a joa Ninfa Lina González Rembiapokue CHE TÁVA LUQUE Che táva Lúque-pe che avy’a Oĩgui ipype tembiapo jajapo haġua, Aipotante pe ġuahẽ javy’a haġua Ape oĩ heta mba’e pene mba’erã. Oguereko mbaraka ha arpa Ape ikatu peiporavõ pene kumbyveva; Kuairũ, namichaĩ ha pulsera Apyka ha mesã, iporã porãvéva Cedro, guatambú omboverãva’erã, Sapy’aitépe pe ojapone yvyra omba’apóva Pejuntema che angirukuéra Pevy’ata ha pejoguata katuete Myriam G. de Villalba MBEJU HAKUMI Ko árape che ko’ẽ Ha’use mbeju hẽ, Tataypy ajepovyvy Aheka ipype ġuarã Ajerere ha ajere Ha ajuhu heta mba’e Agueru che ña’ẽ guasu Amõi ipype aramirõ morotĩ, Ndai pokãvava’erã kesu hemi, Ambojopara, osẽ porãiterei Ajatapy michimi, tatapýi opiriri, aníke mbeju ndo guerekõi jykymi Tata ári amoĩ paila hakumi ojyma vatu mbeju morotĩ Peteĩ, mokõi, mbohapy Mbeju morotĩ osẽ Mitãkuérape amboguapy Peteĩ, teĩ ho’u ha hetave ho’use. Myriam G. de Villalba MADRE SELVA PORÃITE Michimi guive mborayhupe roñota Ára ha ára nde ykere ahasa Ahechaséntema heñoivove nde yvoty Ko’evove y porãite ári añohe Aikuaagui upeva nemombarete Ahechama, avy’aite peteĩ rogue osẽ Ambojupi nde rakã, Rehoreima hese, Ahechama nde rehe Reguerekoma heta rogue Aipotántema nde yvoty osẽ, Ambovy’ase che resã, Che ha’e upéicha Iporãitereigui nde yvoty Sa’yju ha morotĩ Nde yvoty porãite osẽmi, Ojere ha nde retũ Mainumby ha panambi Ohasavante nemo porã, Upévare roñota Nda ha’éi chévente rembovy’áva Ohasavape ha avei ambue guyra’i. Myriam G. de Villalba CHE LUCERO Aipotánte che LUCERO, chendive reguata, jahecha haġua heta mba’e porã Oñondive tamaña kuarahy osẽvove, upéicha sapy’a rojoikuaarõ che mandu’a. Yvága: nde reikuaa, umi joayhu oikóva ani reñongatu maymáva emombe’u Ñasaindy výpe roñoañua, ñakyrã oreve opurahéi, ha’e avei oñondive ovy’a Kiririme ysyry ohasa, ore ra’anga ha’e ohecha rojerure chupe oñongatu haġua jepive ore mborayhu Ohai: Myriam G. de Villalba TUPASY CAACUPE Oguahẽ vove jasypakõi ára, Che korasõ henyhe mborayhúgui, Oġuahẽma Tupasy Caacupe ára Aha jepi pe tenda yvy porãitépe Agueraha haġua yvoty, Añembo’e ha ajerure avei Py’a guapy Amaña tupãsyre, Ha ahecha isai hovy porãite, hi’ánte cheve yvága omimbipáva, ha omokyre’y che rete. Ndaipóri va’erã, ambue mba’e iporãveva chugui; ome’eva yvyvórape heta po’a. Ohai: Myriam G. de Villalba YVOTY Yvoty porãite pytãngy asy Ipoty jera kyrỹi asyete Hyakuã porãite cherendápe oġuahẽ Yvytu kangýndive pyharevete Hogue rovyũ ysapy meme Pyhare pytu ndive oguejyva’ekue Kuarahy ojupívo omimbire Oryrýi ryrýi otyky mboyve Panambi sa’yju hese ojere ára mayma ikuápe oike ha oisyryku ijárarã he’ẽasyetéva yvoty rykue Mainumby hovy pepo vera’i Ou avei nemomaitei Mba’épa oiméne ndéve he’i Ajeverõ péicha oñe’ẽ ñemi Yvoty porãite ryakuã asyete Hi’ãitéva chéve che sýpe araha Ha ndachepy’ái hendágui aipe’a Ani ambyai ipoty kuru Tovénte akói terembojegua Ysyry satĩ nendive tovy’a Ha che águivente taguerohory Nde poty kyryĩ ryakuã porãite Ohai: Rosa López YKUA SATĨMI Ykua satĩmi ahámi hague kambuchi che pópe y pyahu reru nde ypýpemi ajávo che py’a hory ha che popemínte hay’u nde ymi Oiméne poku aġaite peve, amambái apytépe akói remimbi, ka’aguy porã nde rehe ojereva ha umi panambi, mainumby hovy ojávo hoy’u nemomaite ko’áġa peve Nde rehe che ãhova ko’áġa peve rohechavaicha neporã asyete amambái roky nde rehe ojere ha hogue kyrỹime nemoporãve Aġante aháne rohecha jey, angata añandúva tove tokuera nde y ro’ysãgui tay’umi jey tajuhu upépe che angapyhy Yvyra mayma nde rehe ojere ama guasuete ani nembyái, umi guyrakuéra nde rerohory ha ipurahéipe nemomaitei Anichéne márõ cheresaraipa yma che mitãro py’ỹimi roho ka’aru hakuetérõ piro’y reka che pehenguekuéra ndive nde syry ro’ysãme rojahujoa. Ohai: Rosa López ÁRA YVOTY Ohasáma ára ro’y Oipeju hakuvy asy Ohasávo pe yvytu Omomaitei ára pyahu Umi ñúre jahecháma Ynambusevói morotĩmba Umi ka’avo hovyũ asy Togue pyahúpe oñemonde Yvy avei ovy’a Tajy potýpe ojegua Sa’yju, morotĩ, pytã Ndaijojahái iporã Umi guyra’i ovy’a Oparupi ojaitypo Ko’etĩvo ijayvujoa Omomorã ára porã Ohai: Rosa López TAPE KA’AGUY Tape ka’aguy Ryakuã asyete Yva ka’aguy Ryakuã memete Amambai roky Nembojeguapa Ytyrovirúpe rejejaho’i Yvyrarakãre oñasãingopa Anguja ruguái Jatevuka’a Jaha, jahavévo Oĩ katuete Opáichagua yva Re’ẽ asyete, Guavira pytã Jakarati’a Oime avei ku pakuri, Guaviju hũmi Ha ñangapiry Ajépa iporã Tape ka’aguy Tetã Paraguáipe Mante jajuhu Ãichagua tape Sa’íma oikuaáva Opa rupi Ka’aguy guasu Upévare aipota Mayma cherendúva ka’aguy opytáva anive jaity Ohai: Rosa López CHE RÓGA OKÁRA Che róga okárape che avy’aite Upépe ahecha hetave mba’e Tupã Ñandejára ojapova’ekue Mymbakueraita hese ojere Chavurro, mburika, vaka, kavara, Che róga kupe gotyo korápe okaru Mayma Guyra’i opurahéi joyvy Ko’ẽtĩ oġuahẽvo oguerohory Che róga okárape voive apu’ã Kupyju tokoro’o voi che mombáy Pávo ha ype avei oñombohovái Ayvyko ojapo opavavéma opáy Kokuére ahárõ mandi’o jo’o Guyraita ñe’ẽ che ñe’ã omokyrỹi Umi kapi’ikuáre ohecháma avei Piriri, rirípe apere’a oñomuña Ka’aguy rembe’ýpe osẽ okaru Kiririhaitépe guasu pytã’i Che róga okára nda’ijojahái Mborayhu ha vy’a upépe heñói Ohai: Rosa López CHE SY PORE’Ỹ Ha che sy Kuña ijojaha’yva Kuña hekoviave’yva’erã chéve Ñandejára nderahava’ekue Voi asyéte ore apytégui. Ikatúva jave rombojerovia Ha romokunu’u mandyju apytépe Hi’ãnte ñandejara ha tupãsy Ome’ẽ peteĩ arami chéve Ñañomokunu’umi haġua. Heta araitema aheka ha oikotevéva Pe ne kunu’ũ ha ne mborayhu Che sy porãite. MITà KYRYIMI Ne michiéte guive Rohecharamoite Romokunu’ũ Ha rohayhuéte Mborayhu apytépe Nde rekakuaa Ha hde sarakipe Orembovy’a Nde mitã kyry Pire morotĩ Ropea jajái Juru pytãmi. Eliseo Maldonado R. YSYRY Ysyry saraki, piro’y asyetéva Aguape apytépe remokunu’ũmivo Heraite vy’a ahasamiva’ekue Nde yvyku’i morotĩ apytépe Yvyrarakã sarambi rovyũ Ojero’apámiva nde syry harupi Ko’áġa ġuarã ndajahechavẽima Nde resaymíntema vaicha asyrýva Ha’etévaicha ahekáva umi yvyrã rakã Jero’a ko’áġa ipore’ỹva Ha upéicha avei aguape poty Panambi saraki ha umi mitãita Ayvúpe ha vy’ápe oñemboriro’ýmiva’ekue Nde syry sarakípe hakuéte jave. Eliseo Maldonado R. MBORAYHU Ko mborayhu arekóva Ndeve ġuarãnte añongatúva Ko’ẽguive rohechaséva Ha pyhare romokunu’ũseva Anike tesãráipe Márõ che reja Ndaha’éi rupi che mborayhujararã Eliseo Maldonado R. ARAPOTY Oġuahẽvo arapoty iñasãi umi yvoty iporãite hyakuãvu Panambi oñepyrũ oveve guyrakuéra opurahéi opavavéva ovy’a iporãite ko arapoty Ronald Medina CHE SY Che symi porãite eju cherendápe nde ára ko’ẽme Eju cherendápe ame’ẽ haġua ndéve mborayhu re’ẽ Ronald Medina MITÃNGUÉRA ÑEMBOSARÁI Pyharevove mitãnguéra osẽ oñembosarái oparupiete isaraki hikuái tuka’ẽkañyháme Kalo, Kalo jahecha chejuhúpa Okañymba hikuái, Sele oñepyrũ oheka, peteĩ teĩ chupekuéra osẽ sapy’a Vito kañyhágui pya’éko oho, tambore opoko vy’apópe isarakipa hikuái Ronald Medina KARAI VOSA Oiko sapy’a peteĩ karai vosa óga gotyo omondýiva mitãme ohokuévo jaguakuéra oñarõmba hese okañývo Karai Vosa, ojevýma tory mitãnguéra osẽ oñembosarái. Ronald Medina CHE MBO’EHÁRA Oguahẽvo nde ára hory che korasõ upévare agueru ndéve opaichagua mborayhu Roañuãvo ame’ẽ aguije heta mba’e porã che mbo’e ára ha ára omyesakãva che rekove Ne ñe’ẽ ahendu rupi Ipotĩ che rape upevare ajerure Ñandejárape Tome’ẽ ndeve tesãi ha po’a. Lilian Alicia Mereles López CHE MEMBY Mborayhu apytépe nereñói rejúva rembohory ogapy reguerúgui ndejehe kyre’ỹ ha vy’a Ñandejára ha isýpe ajerure ome’ẽ haġua ndéve tesãi ha po’a Opa ára tanderovasa. Lilian Alicia Mereles López CHE PEHẼNGUEKUÉRA Aguije ame’ẽ Tupãme Ome’ẽgui chéve Che irurami ha’éva Che pehenguekuéra Tory ha vy’ápe roñopytyvõ ponóiteke avave ore apytépe ohasa asy Roikógui oñondive py’aguapy ha tekokuaápe romboyke py’aro ha vy’apópe rohasa. Lilian Alicia Mereles López CHE RU Kuimba’e katupyry Ijojaha’ỹva ko yvy ári Hi’ãnte ahepyme’ẽ ndéve Mborayhu reme’ẽva chéve Nde pyapy mbaretégui Remba’apo ko’ẽ ko’ẽre Ani haġua rohasa Tekotevẽ ogapýpe Heta reñeha’a ore rehe Ndereikuaái kuarahy aku Ore mongakuaa teko porãme Che ru porãite CHE SY Ha che sy marangatu Ndaipóri ndéichagua Ome’ẽva imembykuérape Mborayhu jojaha’ỹ Pyhare ha ára reñeha’ãva Kane’õ ndeireikuaai Reipotágui teko porã Ne membykuérape ġuarã Hi’ãnte chéve ohendu Tupã ha isy che mba’e jerure Akóinte taneresãi Ha revy’a orendive. Lilian Alicia Mereles López CHE SY Kuña imarangatúva péva ha’e che sy ára ha ára iñangatáva oikuaa’ỹva pytu’u Upévare hi’ánte chéve ame’ẽ chupe aguyje ha Tupãpe ajerure: Po’a ha tesãi tome’ẽ chupe. CHE MBO’EHÁRA Nde ha’e che mbo’ehára ahayhuetéva ikatu’ỹva che resarái ndehegui nde ha’e haguére che sy ha che angirũ Aikũmby heta mba’e nendive, ahai ha amoñe’ẽ opaichagua tai ko árape ame’ẽse ndéve aguyjetaite che mbo’ehára rohayhuetéva. Sandra Mosqueira de Vasso CHE SY Yvotýpe ojoguaitéva nde rekove che symi iporã ha hyakuãnguépe che añua ha che moirũ Hi’ãitégui nde ypygui nasẽi araka’eve nde syvápe rohetũ nde chemokunu’ũ péicha ha’etevaichavoi aĩva yvágape Ñandejára ykerete CAÑADA SAN RAFAEL-PE Hi’ãitegui amombe’u toikuaa maymavaite rerekóva nde pype tekoha marangatu Cañada San Rafael purahéipe romoĩ ha yvytúre apoi nde rehe che remiandu YKUA RAMÍREZ SYRY Hesãkãvo ko’ẽtĩ guyrakuéra ijayvu nde syrýpe ojahu ipepokuéra omyaky Nde jerére ipoty henyhẽ ñanamimi ha nde ári isaraki panambi ojeroky Sandra Mosqueira de Vasso ARAPOTY Arapoty oġuahẽvo Yvotykuéra ipoty jera omoporã ñande renda Ombovy’a ñande rekove Ha’eténte ombopyahúva opavave tekove Yvy’ape ári oĩva Oġuahẽvo arapoty Ñande rekove ipyahupa Umi yvoty ryakuã ñande aho’ívo Ñande ánga ombohory CHE SÝPE G̃UARà Kuña ahayhuetéva Ta ipoty nerendondépe Iporãvéva po’a Tome’ẽ ndéve vy’a Akõinte taneresãi Oguereko angapyhy Ha nendive toroime Maymavéva nememby Roime ramo nendive Ha’ete ipotyjeráva Ore rekovépe vy’a Roñandúvo nemborayhu Ijojaha’ỹvo Reguerekóva ore rehe. Clara Vicenta Ocampo de Medina OVY’A CHE REKOVE Añeñandúvo arapýpe Oguereko angapyhy Jehecharamo apytépe Che rekove ipoty Che renyhẽ aguijégui Aguereko py’aguapy Che ykére ajuhugui Ome’ẽva piro’y Amomba’e guasuete Ko’ã Tupã rembiapo Akóinte imbytepekuéra Ovy’a che korasõ MITAKUÑAMI Mitãkuñami marangatuete Eġuahẽ guive ore apytépe Mborayhu ijojaha’ỹva Ñande rógape remyenyhẽ Nde reko marangatu Py’a guapy me’ẽha Ne ñe’ẽ ha nde puka Ombohory che ñe’ã Che memby marangatu Ndéve ġuarã che mborayhu Tupãmente ajeruréva Tohykuavo ndéve ari akõinte taneresãi Clara Vicenta Ocampo de Medina JAPÓI CHE REKOVÉPE Aguereko mokõi mitã Che rekove ombovy’áva Mávapa cheicha hovasapyre Ajesarekóvo umi che membýre Ogue che hegui kane’õ ha jepy’apy Umi mitã pukavy omondo tesaráipe Opaiteichagua py’aguapy Añandúvo umi iñañua kangymi Ha’ete che aho’íva Ajepomoí Ñandejárape Ame’ẽvo chupe aguyje Aguerekóre peichagua hovasapyre GUYRA’I Guyra’i porãite resa apu’ami retyma pukuete pepo parami Oveve ha oma’ẽ ho’use pe yvami ojupi ha oguejy guyra parami Ha’eñónte oiko oheka iñirũrãmi vy’apópe oiko guyra parami Graciela Ortiz de Peña ÑE’Ẽ YVOTY YVOTY IPORÃVÉVA Aipo’o ndéve ġuarã yvoty iporãvéva mborayhugui henyhẽva che symi ndejoguaha Oĩrõ aipo yvága Topyta ndéve ġuarã Aipotáne Ñandejára Isymi rekoviarã Yvotymi oguerúva ovy’a che javeve che symi che apoharéva ne mba’e che rekove Graciela Ortiz de Peña ARAPOTY Pejumínte pehecha Che retã oguerekóva Ku tesa ombohovýva Oġuahẽvo arapoty Ñandejára ápe oity Tuichavéva mborayhu Yvyra ha yvoty Ko’ápe hovyũ Oũma arapoty Yvyra ojoguapa Yvoty ipotypa Panambi ojeroky Ñande resa ombohory Hyakuãmba ko arapy Ome’ẽ ko tekove Che retã arapoty. Graciela Ortiz de Peña MITà Mitã ñande rekove sã Mitã ome’ẽ ñandeve py’a rory Mborayhu, tory ha vy’a Mitã rehe’ỹ ndaikatúi jaiko Mitã ome’ẽ ñandéve Mborayhu mbarete ha vy’a Ohai: Lucia Pereira Vda. de Cabral CHE ANGIRŨ Che angirũ añete ha’e Pe oĩva chendive Oreko jave apañuái Ha avei oĩ jave vy’a Pe che ykére oguatáva Ha che hekombo’éva Che angirũ añete ha’e Pe che aguatarõ ijykere Ame’ẽ chupe tekombo’e Che angirũ añete ha’e Ame’ẽ jave chupe opa mba’e Aha’arõ’ýre mba’eve CHE SY Che retũvo pe che sy Ajupi vaicha ahávo Guyrami pepo morotĩ ári Yvága hovy gotyo Che retũvo pe che sy Añeñandu vaicha Peteĩ yvoty pyahu Ombosa’ýva ko’ẽtĩ Che retũvo pe che sy Che korasõ hory Ajupi hapypa’ũme Che michĩse jey Ohai: Lucia Pereira Vda. de Cabral CHE MBO’EHAO Mbo’ehaópe aġuahẽvo Heta mba’e ou che akãme Mba’épa ahecha, ahendu Aikuaa ha ajapóta añeporandu Mbo’ehaópe aikévo Che pirĩ, che ñe’ã hory Ahechávo angirũme, Che mbo’ehárape ahendúvo Ha’e mba’e porãitápa oguerúta Mbo’ehaópe che avy’a Ñembokatupyry rupive Néike mitãnguéra jaha mbo’ehaópe Javy’a ñañembokatupyry Upekuévo jaikuaa heta mba’e TUPÃSY Ko yvy ári roĩva romaña yvate ore py’a hory rohechávo pe ára hovy mimbi nde ahojáicha Tupãsy ja’évo ñane korasõ hory Ha’ete pe mba’e vai Ndaijamo’ãivaicha ñande rekovépe Tupãsy rehe namañávo Ñande resay otyky Tupãsýre jajeroviarõ Noġuahemo’ãi mba’e vai Ñandéve ha ñanderogayguápe Ñane ã hory oĩgui ñanendive Tupãsy marangatu Ohai: Lucia Pereira Vda. de Cabral YKUA RAMIREZ Piro’y sakã, satĩ pererĩ ko’etĩ ryakuã nde ykua yvu yvytu kangy ko’ẽju pytu nde ysyry mbeguepe remosarambi. Rembosaraki reguerojere tory kunu’u táva roikoha heta mandu’a, heta purahéi oparupiete nde nererãkuã Asaje pyte kuarahy otini nde y ro’ysãke toje hupyty ou ha ohóva mba’yru ipópe ayvu ha vy’ápe hoy’u nde hegui. Esmilce Riquelme CAÑADA SAN RAFAELPE Cañada San Rafael táva che reñói hague ndéve ġuarã purahéi ko’áġa péina ahai hi’ãgui amombe’umi rerekóva nde pype heta mba’e porãite tove tojekuaami Tape potĩ reguahẽsemirõ ore tupãópe reñembo’emi ha mbo’ehao ijykeretente arandu ome’ẽva akoi avei tekove mayma imarangatúva rejuhuta ápe tory mborayhu ha oguahe javerõ San Rafael ára ko’ape ha pepe vy’a ha ayvu. Mitãrusukuéra ikatupyrýva Capitán Insfranpe oñombyatýpa Ko’agotyo ha pegotyo hakykuerikuéra Campeón oserõ pehendu va’erã Mandu’ahaite ore Ykua Ramírez Remyakýva ko tenda Katuete rehóvo upépe San Rafael nde rovasáne. Esmilce Riquelme CHE SÝPE G̃UARà Nde rovái péina agueru hetaite mba’e porã yvoty amyapesã ha kunu’ũme amyakỹ guyrakuéra purahéi hi’aġuívo ko’ẽmba ambyaty ndéve ġuarã nerokẽme taipoty Ne reñói hague pe ára hi’ãite amomaitei tachemoirũ panambi ojeguapáva ipepo tovy’a ne korasõ tahesãi nde rekove ãva ndéve aikuave’ẽ roañuávo che symi. Esmilce Riquelme ANGIRŨ ÁRA Ipoty jera che ñe’ã mbytégui ñe’ẽ iporãvéva ndéve ġuarãite amyasãita áġa águi nde rapépe tohypýi po’águi pe nde rekove. Nendiveko akõinte che anġapyhýva vy’a ijoja’ỹva imomaramby ñande rekove ojohupytýva ñembyasy ha vy’ápe ñaime oñondive Mandu’ápe oĩgui ko angirũ ára ndéve oġuahẽ ko che pojopy ha che añua kakua porãva vy’apavẽ ára jaguerohory Esmilce Riquelme CHE RU NDÉVE G̃UARà Kuimba’e ikatupyrýva ndoikuaáiva pytu’u tuichaitéva mborayhu rerekóva ore rehe nde apére ku ko’ẽ mba’apópe rehecha animo’ã mba’eveỹ nde rogapýpe oġuahẽ Ndéve ġuarã che ñe’ẽ taipoty ne ñeha’ã Tupã tanderovasa taneresãi katuĩ nde rape ta ipotĩ ha ore nde rogaýgua nemoirũvo toroĩ nendive torovy’a Esmilce Riquelme ÑE’Ẽ POTY ÁRA YVOTY OGUAHẼVO Ára yvoty oguahẽvo guyrakuéra opurahéipa ha mayma tajykuéra agotyo pegotyo ipotypa Yvytúre aġuahe yvoty ryakũa asy panamby katu vyapópe mainumbyndi operere Silvio O. Salina CHE RU Yvoty ñe’ẽ rysý’i joja hyapúva porã rasa hoky jey hekove mbotuicha; momba’e Karai marangatu terakuã ógapegua vy’apavẽ ndéveġuarã Ko’áġa nde tuya nde aka morotĩmba eguata mbeguekatu eguapy epytu’u techanga’u rupive heta che mandu’a mba’éichapa che akãhata che mitã’írõ guare Heta reiko cherehe ejapo chehegui karia’y ndaikatúi añembyasy tupã omboúva ou porãva mbopytu’uvo che korasõ aguyje ndeve che ru. Silvio O. Salina CHE REMBIREKO CHE ANGIRŨ Peteĩ angirũ che rekovepe akointe ombohorýva che rekove ipukavy che añuãva ára ha pyhare. Kuña ijojaha yva ndaipóri ha’éichagua kunu’u ome’ẽva cheve mborayhu ha tekojoja Aguyje ndéve ġuarã Ñandejára eme’ẽre chéve che angirũ jerekove aja ko ivy’ape’ári ijupeġuarã che mborayhu IPORẼ’ỸGUI CHE SY Roguapymíta ko ñasaindýpe ore symíre taoremandu’a ore rejava mba’e mbyasýpe ko arapýre ore angata Oġuahenguévo ko pyharente ndorovy’ái anga ore añomi ore ãhóva rehechaségui rohayhuetéva ore symi Ha Ñandejára ha tupãsyme rojerureva tohechauka ko ore képe ára ha ára ore symime toro hecha. Silvio O. Salina CHE RA’Y REKOVE Ára ha ára che py’a rorýva che ra’y marangatu oguahẽguive ore apytépe omoheñovatory joayhu ha vy’a ojojahaỹva Ko’áġa ramo ġuarã tuichamievo isarakíma ha hesaite ha ama’ẽvo hese oñembosarai jave omyenyhẽma mborayhu añetégui che korasõ Ára ha ára ahechavove che ra’y rekove resãi amaña yvágare ha ame’e Ñandejárape aguyje ome’ehaguére chéve ko jopói porãite. Silvio O. Salina ÁPE PARAGUAÝPE Táva paraguaýpe heta mba’e jahecha oĩ óga yvate ha tuichava ñande resa kuarahýre omomaña Oĩ avei okavusu apykagui henyhẽva upépe rejuhukuaa terere jepe oñehepyme’ẽva Táva jerere rejuhúta heta ha opáichagua mba’yrumýi upeva’erã tendy ohechaukáva tapére ani ñembota oimera’ẽva mba’yrumýi Upéicha avei reikõvo ne’año táva rapére aní regueraha mbo’y cháke oĩ kavaju tarovakuéra pya’e ñemoperõva’erã Reikotevẽva opa mba’e oĩ mba’e renda guasu rejogua haġua oĩmíva opaite mba’e rejuhúta Eimesẽramo vy’ápe heta hendápe rehokua’a opa rupi rejuhúta heta imbokóva ani ñembyepotípe opa. Oĩ hi’upýva rejoguáva ndaha’éiva añetegua kamby rembopupuvérõ ndovúi ha ndahova kyra mo’ãi Néi Paraguaýpe rejúrõ rejepytaso va’erã ndaipóri oñeme’ẽreiva y jepeve rejogua Upévare che kokuekuéra ñañe hã’ã ñakarapu’ã ha ñande kokue akãme javy’a anive jaju paraguaýpe jaikove asy haġua. Carlos Torales AHEJA Aheja che rogami paraguaype amba’aposégui techaga’úpe aikove che rógape aimesẽgui Hi’ãnte chéve aime mangovýpe aterere che irũnguera ndive añe’ẽ opa mba’ére térã opavavére Hi’ánte chéve apay gallo sapukái peteĩpe apu’ã ajovahéi y morotĩ asýpe ha upéi asẽ ajesareko ko’ẽtĩre Ko’ẽmbáre ahase tape po’i pukúre ahetũvo hyakyãvu opa ka’a ka’aguýre ha upévo avei ahendu opáichagua guyra purahéi avápe ombopy’aguapýva Añepyrúvo amba’apo kokue ñemitỹ rendáre mbaysyvo rogue che akã ahojane kuarahy aku pukúgui Añemoĩne apytu’u ykua karanda’y ypýpe ha upekuévo aiporavo opa yva ajuhúva: arasa térã pakova. Carlos Torales CHE PY’A KORORÕ OMOKIRIRĨVA Asaje ajevy, che rógami morõtĩmíme ogaguýpe okaru tembi’u ikyra asýva hy’ari ha’u kamby aku opa hi’upy omboguapýva Upe rire añeno kyhápe apytu’u sapy’ami mitãnguéra tokirirĩ ha tokeke avei chake oúma Jasy Jatere oguerahávo mitã saraki Uperire apu’ã ajoka manduvi ha kumanda ãga arapakõime távape aġuahẽne ahekávo pira pire ha aguerune opa hi’upy térã tembikõteve. Péina oġuahẽma pyhare mymbakuéra oiméma korápe ñama’ẽma Kirito rataindýre ñañembo’e ichupe Chokokue rekove hekojojáre Carlos Torales CHE ROSA POTY Pe rosa potýicha nde juru pytã neryakuã vevúi che mopirĩmba Ndeichagua kuña ndaijojahái remimbi vera ha’ete mbyja Ha che resay amokã aikóvo añandu guive mborayhu asy Ani ne ñaña, chendive kuña che mborayhu ndéve ġuarã Akõinte lucero pyhare omimbíva opukavymi nderecha vove ha pe ysapýicha morotĩmbaitéva pe ko’ẽmbota oġuahẽ jave Ko che purahéipe ha’éta ndéve che mborayhu nemba’erãha aníke che rosa cherejarei moõpa oime nderayhúva’erã Luis Viveros MBORIAHU Tuicha tekotevẽ opa pirapire amaña mombyry ndaipori mba’eve Aguapy apurahéi asapukái, aturuñe’ẽ añandu tekotevẽ amoangata che rekove Ajepy’amongeta ivaipaite jave mba’épa ajapóta chaha’i vare’a Ñapu’ãke lo mitã jaheka tembiaporã jaipykúi oñondivepa ñamondýi pe mboriahu JURU ATà Juru tie’ỹgui nahendái ñahendúvo chupekuéra jejuru’o tarova hekope’ỹ Hova’atã tapichakuéra ha’ekuéra oiko porã mboriahu, mboriahurã ko’ãva che monguerái Torypápe che reko juru ñe’ẽ rupive heta che mbotavy Tovéna topa ko’ã mba’e ñerotĩ ñemongy’a ha ñamopu’ã ñane retã Luis Viveros CHIPA, CHIPA’I Táky, táky jaisu’u chipa’i chipa, chipa piru’i he’i kuñataĩ Táky, taky jaisu’úma chipa chiperita, chiperita ohepyme’ẽ hetéva chipa chipa purũrũ asy Tatakua haku chipa ombojy jepe’a rata ojeroky tataĩ opu’ã ikoni, saraki ojýma chipa. Prof. Elena Mabel Caballero de Cabral CHE MBO’EHÁRA Che mbo’ehára porãite yvotýicha neryakuã asýva ne rembe pytã asýva ko árape ha’ese ndéve Aguije opaite ára Eñangareko haguére ore rehe Ha upévare amoñe’ẽ Ko ñe’ẽ poty porãite Oguerekóva ipype Añandúva che angapýpe Che ñe’ã mbytetépe Nderehe mbo’ehára YVOTY Yvoty porãite Yvy ape ári reikóva Emoporãmbáva che retã Aguije ame’ẽse ndéve Neryakuã porãitére Yvoty, yvoty Panambí ha mainumby Eguerovevéva nde ári Vy’a ha tory ogueru Yvoty porãite Pytã ruguy tyky Nde rehe ama’ẽvo Che py’a roryve Prof. Elena Mabel Caballero de Cabral MBO’EHAÓPE Oúma temimbo’ekuéra Oñani oguahẽ kyre’ỹ Mbo’eharakuéra ovy’a Oñepyrũma tembiaporã Ipúma campana Ohenói mitã saraki Japurahéike, japurahéike Ñane retã purahéi Peikéke, peikéke He’i mbo’ehára Ñañepyrũta ko ára Tory, ayvu ha vy’apópe Prof. Elena Mabel Caballero de Cabral MITà Mitã, mitã’i Saraki, saraki Ou ha oho Oyta osapukái Opuka reipa Ovy’aiterei Mitã, mitã’i Oiko isaraki Opu’ã oguata Oñani, oñani Vy’ápe oiko Oñembosarái kyre’ỹ Mitã, mitã’i Péicha reiko Neresãi rupi Evy’a esapukái Ha’ete guyra’i Prof. Elena Mabel Caballero de Cabral CHE MBORAYHU Nde ha’e kuarahy ohesapéva pe ko’ẽ nde reikuaa che rohayhuha añete nde ha’e pyhare mborayhu. Ahechárõ jasy ahecha ipype nde rova Pe jasy ohesape che pyhare Mborayhu che mborayhúgui moõpa reime. Nai moãi maramo che kendy hovy ipotýne Ha ipype toroañu’ambarete Nde ha’e che mborayhu añete. Prof. Gabino J. González A. CHE YVOTY Nde ha’e pe yvoty iporãvéva remoporãva che yvoty pe nde ryakuã asyete ahetũva opaite arajave aníke mavave opokõne nderehe oúrõ mainumby neretũse ndahejaichéne oja nde rehe nde ha’e che yvoty, yvoty che rakate’ỹ. Prof. Gabino J. González A. ROIKOTEVẼ Aikotevẽ reimejey che ykére roñañua mbarete jey haġua nde ha’e che mborayhu añete aikotevẽ reikuaa che rohayhuha mba’e ajapóne nde rehe’ỹ nde ha’e che mborayhu kunu’ũ aikotevẽ reime jey che ykére ikatuhaġuáicha jojahavi’ũ añete ha’e ndéve che mborayhu humi nde ha’eha añete che korasõjára. Prof. Gabino J. González A. RESA PARA Kuña porã resa para rembovy’áva che ko’ẽ rema’ẽmína che rehe kuña porã resa para. eme’ẽna chéve mborayhu che rohayhu añete kuña porã resa para nde rehe’ỹ ndaikoichéne kuña porã resa para aníkena che reja. Prof. Gabino J. González A. TEMIMBO’E Temimbo’e che rekópe eterei aikuaase mive mayma kuatia porã ipotýva ku yvotýicha mbotuicha che kuaa oikotevẽ temimbo ’e jerovia ha mborayhu eirarũa ména ndaha’éi Prof. Gabino J. González A. MAMÓIKO REIME Mamóiko reime Kirito. Roheka yvate ha ndorohechái, Amaña Tupão ryepýpe ha nereiméi, Aporandu che angirũme ha nandekuaái. Roheka, roheka ha Peichavérõ jepe, ndorojuhúi. Mamóiko reime Kirito Aipóna oġuahẽ ne aramboty Ha nde nereiméi Ñorairõ, kate, tesarái, Pirapire, tarova, Ko’ãva nemyengovia Mamóiko reime Kirito. Aipóna oġuahẽ ne aramboty Ha nde nereiméi Che rapichakuéra oñembosako’íma Ayvúpe reñeha’ãrõ Guari, tembi’ueta, jopói hepyete, Ka’u, tyg̃uatã, jerovia, Peteĩ hendápe imbaretejoa. Ñembyahýi, sogue, tyre’ỹ, Mba’asy, kyhyje, Yty ramoguáicha ambue hendápe oime ojo’apa Mamóiko reime Kirito. Che rapichakuéra oñembosako’íma Ayvúpe reñeha’ãrõ. Ndaupeichaiva’ekue. Tuicha iñambue ore rekove. Nde niko heta reguata ha heta rejapo, Oparupirei reju ha reho mba’everõguáicha. Mba’éichapiko, nde, péichaite peve Rejepokuaa porãite, Hasyetépiko oréve, ko’ág̃a, rohapykueho... Ndaupeichaiva’ekue. Tuicha iñambue ore rekove. David Galeano Olivera (22 jasypakõi 1988) AHEKA MBORAYHU AÑETETE Aheka pe mborayhu ka´agype Aheka pe mborayhu kuarahýre Aheka pe mborayhu yvágare Pe mborayhu oĩ raka´e ape, che ykére... Aheka pe joaju Aheka pe tekojoja Aheka pe sasõ teete à mba’e oĩ raka’e, che ykére... Tupã oñemboja ha he’i Mborayhu oĩ oparupiete Mborayhu ndéve nde reka, mborayhu che ha’e Ha upeicha ha’e ndojekuaai Tupã he’i kuri, eju Che aguereko ndéve ġuarã Mborayhu añete... Upeicha oguahẽ mborayhu añetete Pe morayhu eguerekóva ne ndive, ha’e pe mborayhu ojapótava ñande rekovegui, mba’e porã, anike eheja ohasa ara mborayhu ỹre. Huber Ivan Marecos 10/10/2007 ANEXOS Ta’angakuéra - Aty Guasu oikova’ekue Brasil retãme IES ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI (Luque, Limpio ha Emboscada) UNIAMERICA ALDEA AVA GUARANI - Tava San Miguel - Estado de Parana, Brasil 15 ha 16 jasypoteĩ jave, ary 2007-me avañe'ẽ Chipa Guasu ningo mbujape peteĩ ojejapóva avatikýgui, ha oñembojýva kosina (térã tatakuápe); oĩ umi 70 chipa ojekuaáva apytépe, Paraguay rembi’u yma. Hetemi ko tembi’u ha katuetei nunga oje’u péicha ku “so’ombichy” ykére (jotopa guasuha rupi ỹrõ jotopa ogapygua ndive oje’uhápe opaichagua vaka ha kure ro’o, so'otuky (chorizo ha mbusia). Opavave tembi’u paraguáicha heta proteína oreko. Moõguipa ou héra “Chipa guasu” ou mokõi ñe’ẽgui. Peteĩha, “chipa”, oheróva heta mbujape ojejapóva avatígui ha ojeporúva tembi’u “týra” ramo; ko ñe’ẽ guarani ojeporu oñembohéra hag̃ua tembi’u oje’úva “kojói”, kamby térã café ndive ỹrõ katu oñembosako’íva oje’u potávo oimehaichagua tembi’u ndive. Mokõiha ñe’ẽ ojeporúva oñembohéra hag̃ua katu “guasu”, Castellano-pe he’iséva “grande” ; he’ise aipórõ “chipa guasu” ha’ehahína chipa tuichavéva. Mba’emba’épa oraha “Chipa guasu” ojejapo hag̃ua ojeporu sevoieta ndatuichaitéiva, ha, juky hesa guasúva, kure ñandy, ryguasurupi’a, kesu pyahu, kamby ha avatiky (avati’ýva ikyrỹiva). Ñembosako’i Oñembopupu sevói, y ha juky peteĩ mba’yrúpe 10 aravo’i pukukue ha upéi ojeheja upépe ho’ysã hag̃ua. Oñembovu porã ñandy ovuporã ha morotĩ porã meve ha oñemoĩ pype ryguasu rupi’a peteĩteĩ, ha avei kesu oñembosa’i pyre, ojepytu’u’ỹre ñembovúgui. Upéi oñemoĩ pype sevói hi’y reheve ha avei avatiky oñemongu’i pyre, ha avei kamby. Oñembojehe’a porã oñondivepa umi mba’e oraháva ha upe rire oñemoĩ peteĩ mba’yru oñemoingéma hag̃ua kosina (térã tatakuápe). Oñembojy kosina hakuvy porãvape (200 °C rupi hakuva’erã) peteĩ aravo ha 30 aravo’i rupi. “Chipa guasu” ikatu avei oñembosako’i ryguasu rupi’a’ỹme, upéicharamo oñemoĩveva’erã pype kamby. Ambue marandu “Chipa guasu” oñembosako’i “sopa paraguáicha”, katu ojeporu avatiky avatiku’i rãngue. Oĩ tapicha arandu ohapykuehóva Paraguái rekoasa he’íva opaite tavaygua rembi’u oñembosako’íva ogapykuérape pe Ñorairõ Guasu Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay, 1864 guive 1870 peve) renondépe oikova’ekue opa rire, hetaiterei caloría orekoha, pe ñorairõ guasu ojukaparaiva’ekue Paraguái ñemoñare rapykuerépe sa’ieterei tembi’u oĩ rupi, ha upévare tembi’ukuéra oreko heta proteína, ojehecha pype ipokãha tembi’u. Marandukuéra oñenohẽ hague “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino Enlaces Externos Informatik Cocina del mundo Recetas Tembi'u Paraguái Chipa Karaguatay distrito ha tenda tetãvore Kordillera, Paraguáigua. Ararova Ko departamento Cordillera pe ndahaku ha naho’ysãitéi. 22ºC rupi memeve haku; arahaku aja ohupyty 39ºC ha araro’y aja katu ho’ysãvéramo oguejy 3ºC peve. Demografía Karaguataýpe oiko 13.965 tapicha rupi; umíva apytégui 7.288 kuimba’e ha 6.677 kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Heta Kuruguatygua oje’ói EE.UU.-pe omba’apo hag̃ua ha ogueruka viru hogayguakuérape; óga omopu’ãkáva hikuái ohechauka mba’éichapa oiporu iviru itávape. Hekoasa Oñefunda 24 jasyporundy 1770-pe; péva ojapo España-yguakuéra Franco, Carlos Morphi omotenonde aja Paraguái Retã, río Yaguy rembe’ýpe. Ko táva ñepyrũrã ojeherova’ekue puesto Mbokajaty, ha opyta hyepýpe Iriarte, Yvyra’ity ha Yeguarizo. Ko táva oĩ umi itujavéva Paraguáipe ryepýpe. Oreko arquitectura colonial neporãva, ijyvoty ha hape oñeñangareko porãva. Ag̃uiete pe tavaitégui opyta “Museo Vapor Cué”, oĩhápe ygarata oñenohẽva’ekue ysyry Yhaguýgui: Apa, Ypoa, Piraveve ha Amambay, imboguatahakuéra omyendyva’ekue ani hag̃ua opyta enemigo-kuéra pópe Ekonomia Umi oikóva ko távape omba’apove kokuépe ha avei mymba ñemongakuaápe. Turismo 24 jasyporundy, ojegueromandu’a jave fundación ára, ho’áva avei Virgen de las Mercedes, táva ñangarekoha árape, ojejapo aty mburuvichakuéra ndive, ñembo’e, mbo’ehaokuéra jejotopa, avei festival ha baile social-pe. Miranda-kuéra rógape opytava’ekue mbohupáramo Mcal. López ha Madame Lynch oho mboyve San Estanislao-pe. Ykua Ramírez ojeporuva’ekue tropa paraguaya campamento-ramo ñorãirõ 70-gua aja. Vapor Cué peteĩ museo oĩva okápe, ag̃ui ysyry Yguýgui, oĩhápe pokõi ygarata flota armada paraguaya mba’ekue ojeporuva’ekue pe Ñorãirõme. Ojehecha avei tembipuru kuarepotiguigua, temibopu ñorãirõ árape guare, poyvy ha avei foto. Hotel Vapor Cué omba’apo ha oñangareko porãitemi restaurante-pe. Ko tavusúpe ojegueromandu’a, 14 jasypo San Francisco Labrador ára ha 24 jasyporundy Virgen de las Mercedes ára, táva ñangarekoha. Mba’éichapa oñeg̃uahẽkuaa Opyta 91 km Paraguaýgui ruta II rupi. Eusebio Ayala tavaitépe, 65 km Paraguaýgui, ojehova’erã tape heñóiva pépe, yvate gotyo, oporogueraháva Karaguatay ha ambue táva ijerereguápe. Terminal de ómnibus Paraguaypegua guive oĩ mba’yruguata osẽva heta jey peteĩ árape, oporogueraháva Karaguataýpe. Eusebio Ayala guive arakue oĩ manterei mba’yruguata oho ha oúva ko távape. Tapicha ojekuavéva upepegua Mbohapy tetã rekuái heñoiva’akue Karaguataýpe: Juan Antonio Escurra (1859 – 1919) Emiliano González Navero (1861 – 1940) José Félix Estigarribia (1888 - 1940) Ambueve táva memby ha’ehína: Comandante Lara, Héroe de la Guerra del 70 Quemil Yambay Gregorio y Cirilo Ortega Pablo Barrios Francisco Miranda Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Coord. geográficas e imágenes satelitales de Caraguatay Paraguái tava Kurów táva tetã Poloñape. Oikovéva: 2.870 Polóña táva Emboscada peteĩ municipio Cordillera Departamento Paraguaigua. Héra tee Ofunda 1740-pe karai Gobernador Rafael de la Moneda “San Agustín de la Emboscada” ramo, pépe heta ñuhã omoĩmi rupi conquista mboyve Carios-kuérape umi tribu Guaikuru. Ojekuaa avei chupe táva ijita hetávaramo, hetaiterei tapicha oikóva pype omba’apo rupi ita rehe, onohẽva hikuái itatýgui. Ararova Cordillera departamento-pe ningo ndahaku ha naho’ỹsã guasúi. Hakukue oñemombytekuaa 22 °C, ha arahaku aja katu hakuvéramo ohupyty 39 °C ha araro’y aja ho’ysãvéramo ohupyty 3 °C. Demografía Emboscada-pe oiko 13.472 tapicha rupi, umíva apytépe 6.979 kuimba’e ha 6.493 kuña, he’iháicha, Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Ekonomia Tembiapo omongu’evéva economía hína ita ñeguenohẽ itatýgui. Ámbue tembiapo ojapóva tapichakuéra ko tavaygua hína café ñeñotỹ ha aceite de almendras de coco ñeguenohẽ; avei ojepirakutu ysyry Paraguáipe. Hekoasakue Tapichakuéra oñepyrũva’ekue oiko Emboscada-pe ha’e umi tembiguái isãsoramóva ha ouva’ekue Brasil-gui, sa’ary XVIII aja. 1816 oñemopu’ã Penitenciería de Máxima Seguridad del Paraguay, Ka’irãi Emboscada-pegua, péva oĩ gueteri ko’ág̃a meve, dictadura aja ko ka’irãime ojegueraha umi ho’áva politica-kuére. Turismo thumb|300px|left|San Francisco Solano Tupão Emboscada-pe Compañía de Minas, Emboscada-pe, 24 jasypokõi ojejapo fiesta patronal oñemomorãvo [San Francisco Solano]]-pe. Vy’aguasuhápe oñemboguata sánto patrono, ha pevarã imboguatahára omoĩ tovara’anga ha ojeroky mbotapu púpe, ogueromandu’a hag̃ua ijypykuéra tembiguái kamba ha oguata pe táva rapekuéra rehe tupão peve. Upéva ári oĩ banda folklórica ha heta tembi’u yma. Promesero ha iñemoñarekuéra oñemonde mymba ovevéva rague ha pakova pirépe, oñembyaty okarasúpe, ojeroky ha oñembo’e ome’ẽ mbotávo aguyje San Francisco-pe oipytyvõ haguére chupekuéra. Tupão franciscano oñemomorãhápe San Agustín-pe, oñemopu’ãva’ekue 1774-me, péva ojapo Pa’i Amancio González, umi jeguaka ha ta’anga yvra ojejapo franciscano-kuéra ojapoháicha, tupão ogyke, hokẽ ha hovetã oñemoha’angava’ekue sa’ary XVIII-pe. Artesanía-pe ko távape oñemba’apove sombréro karanda'y apópe (tipo de palmera), pejuha ha abanicos. Avei oñemba’apo sapatu, mba’ehe’ẽ, ka’ygua yvyraguigua (mba’yru ojekayu’u ha ojetere hag̃ua) ha tembiporu ysypo (lianas) guipa apópe. Oreko pirámide hecharamombýva ojejapyhyva’ekue "patrimonio municipal" ramo, oporohesareraháva. thumb|340px|Jeroky San Francisco Solano jeguerohoryrã Tapicha ojekuavéva upepegua Pa’i Amancio González Emboscada-gua. Mba’yruguata Opyta 38 km Paraguaýgui, oñeg̃uahẽ upépe Ruta III “Gral. Elizardo Aquino” rupi. Táva Emboscada guive ikatu oñeg̃uahẽ Nueva Colombia peve, ko táva guive katu Loma Grande peve, peteĩ ruta hũ rupi. Loma Grande guive oñeg̃uahẽ Altos, Atyrá ha San Bernardino-pe. Opaite ko’ã táva oreko ruta hũ ombojoajúva chupekuéra Ruta II ndive. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Coord. geográficas e imágenes satelitales de Emboscada Paraguái tava La Victoria (térã Puerto Casado) hína distrito ha tavusu Departamento Alto Paraguái, Paraguáigua, opytáva 674 km yvatévo Paraguaýgui, Río Paraguay rembe’ýpe Héra tee Héra péicha "Empresa Carlos Casado" oĩ rupi pépe, oñefundava’ekue sa'ary XIX, péva ojapo peteĩ tapicha España-gua oikóva táva Rosario-pe. Ararova Ko távape hakumeme; arahaku aja ojupi 45 grado centígrado peve, ha araro’y aja katu oguejy 9 grado centígrado peve. Memeve haku 25 grado rupi. Akóinte ojehasa kyve’ỹ puku ha hapykuéri katu ama ndetuicháva. Yvykuaa Opyta yvy karape ndohasáiva 300 metro para guasu ári. Yvy iporã oñeñemitỹ ha mymba oñemongakuaa hag̃ua. Demografía La Victoria-pe oiko 6.489 tapicha; umíva apytégui 3.304 kuimba’e ha 3.185 katu kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Ekonomia Tembiapo oguata mbaretevéva ápe ha’e vaka ñemongakuaa. Ymave oĩva’ekue ko’ápe empresa tanino rehe omba’apóva hérava Carlos Casado Ltda. Empresa tuicháva ko tetãmegua ha’evakue Carlos Casado, fábrica tanino rehe oñemba’apoha. Fábrica jere rehe ojekuaa ijára ha imba’apoharakuéra rogakue, upéichante avei Hotel Puerto Casado tuja. Hekoasa ha Turismo Oñefunda 1889-pe Patricio Escobar oĩramo guare tendotáramo, ymave ojekuaa chupe Ángeles Custodios ramo. Pépe oĩva’ekue Empresa Taninera Carlos Casado, upévare ojehero chupe “Puerto Casado”. Oiko chugui distrito 1973-pe. Ko ygag̃uahẽha ojeporuva’ekue tropa paraguaya ohóva oñorairõ Guerra del Chaco aja oguejy ha ojupi hag̃ua Empresa Carlos Casado oguereko jepe 5.000.000 hectárea yvy Chaco Paraguáipe; ko’ág̃a pe fábrica nomba’apovéi. Menonita ha soldado-kuéra paraguaigua oho hague guive ojasuru Chaco Central yvýpe ferrocarril og̃uahẽva 145 km Río Paraguay-gui. Puerto Casado-pe oĩ tenda hechapyrã Guerra del Chaco ramo guare; umi mononita ova’ypyva’ekue ápe 1920-pe. Cerro Galván opyta 5 km yvy gotyo tenda ojeheróva “Kilometro 11” gui, kóva yma tren ohóva Casado-pe estación. Ygáva Aquidabán opyta’imi ápe ohokuévo Concepción-pe. Ambue ygáva opytáva ápe ha’e el “Cacique II”, oúva Paraguaýgui ha ohóva Vallemíme. Cerro Galván-pe ko’ág̃a meve ojehecha ferrocarril riel tujakue. Ko’ápe Emiliano R. Fernández oipyaha ñe’ẽpoty “La Moda” 1926-me. Kóva ha’e estación peteĩha tuicháva ferrocarril Casado pegua. Ko Ferrocarril ojapoukava’ekue Empresa Carlos Casado oity hag̃ua yvyra, 150 km tapepo’íre, Chaco ruguápe. Upe vía ojepysove km 160 peve; péva oipytyvõ ikatu hag̃uáicha tropa paraguaya ohóva oñorairõ og̃uahẽ umi fortín-pe ojoko potávo Bolivia-guaykuéra jeike mombyry Chaco Yvýpe Guerra del Chaco aja. Chákope ñorairõ aja ferrocarril tuicha mba’etereíva’ekue oho ha ou hag̃ua soldado, mboka, valara’ỹi, hi’upyrã, mba’yruguata, combustible, pohã ha herido-kuéra. Estación tuja Kilometro 11, peteĩ óga kakuaa tuja oĩ Carlos Casado ferrocarril tuja ryepýpe; péva tenda ymami guaréma oĩva gueteteri ko’ág̃a meve. Yvy Estado mba’éva ojehepyme’ẽramo guare sa’ary XIX pahávo, oike pépe empresa Carlos Casado Ltda., ojoguava’ekue 1886-me 3000 legua cuadrada rasami, 5.625.000 hectárea rupi; pe empresa omba’apo yvyra rehe tatino apópe. Tanino oñenohẽ yvyra héra “quebracho” gui ha ojeporu oñembosa’y hag̃ua mymba pire. Ifundahare ra’y, José Casado, ou 1929-pe omboguata hag̃ua upe tembiapoha guasu, ha oiko upépe 1945 peve. Guerra del Chaco aja pe empresa róga ojeporu taller oñemba’apohápe maquina-kuéra rehe, upéichante avei ojejapo mboka, mba’yruguata motorizado-va, oho mboyve oñorairõ. Ojeporu avei ojajapo hag̃ua inseminación artificial vakakuérare. 1931-me Comando de División de Infantería oñembohóga ko puerto-pe, José Félix Estigarribia omoneĩ ñekuave’ẽ oikóvo chugui Comandante, oikuave’ẽva chupe José P. Guggiari, upéramo ha’eva’ekue Paraguái rendota, ha jasypokõi 1931 pehápe Estigarribia oñembohógama upe távape. Comandante oiko hag̃ua upépe, fábrica jára rogaygua ome’ẽ chupe peteĩ óga, “la Chaqueña”, tuicha ha oñeimeporã kuaahápe, opytáva pe táva mbytetépe. Emiliano R. Fernández, pyharaiha ha ñe’ẽpapára herakuã mombyrýva , ojeheróva heta jey “poeta norteño”, 1923 rupi oĩ Puerto Casado-pe, ojapo haguépe heta tembiapo, jeyvéramo iñe’ẽpotýre ohai ojapo hague Alto Paraguay-pe. Artesanía rehe ñañe’ẽramo ja’ekuaa yma 1980 rupi peteĩ tapicha omba’apova’ekue pe empresa-pe oñepyrũ hague ojapo ka’ygua ha’e oiporuva’erã kuarepotitãgui, kóva ojeporu upépe oñeñembohyru hag̃ua tanino. Hembiapokue ojehecharamoiterei ha vokóikema ojejerure chupe ha ijapohára ojapokuévo omyatyrõ hembiapokue ha ojapo modelo ipyahúva ka’ygua ojekay’u ha ojeterere hag̃ua. Ko’ág̃a ojejapo hetaichagua ka’ygua, pevarã ojejerure, ha ojeporu oñeme’ẽ hag̃ua jopói oporomandu’áva Puerto Casado rehe. Río Paraguay ha Apa ha hetave ysyry michĩvéva upe jere rehegua ojeporu turismo de pesca-ramo. Jeguata guasu "Ñande Yvyrekávo" Ñande Yyyrekávo, ojeguata haguépe 600 km rupi Puerto Casado guive Paraguay peve, ojeguatava’ekue 156 km yvy rupi, ojejapóva poteĩ árape, ha upe rire kamiõme. Tapichakuéra upe tavapegua he’i péva jeguata ipukuvéva ojejapova’ekue Paraguáipe yvy tee rehe ojelucha hag̃ua. Ojerure umi tetãygua ojepe’a hag̃ua yvy opytáva pe distrito-pe, Secta Moon-gui Mba’yruguata Upe távape oñeg̃uahẽ Ruta Transchaco, rupi, cruce de los Pioneros, opytáva 409 km Paraguaýgui peve; pégui oĩ peteĩ tape og̃uahẽva Puerto Casado peve; 230 km kuarahy resẽvo, oĩ Ruta Amalia. Puerto Casado-pe oĩ peteĩ aviõ guejyha aviõ’ípe g̃uarã; pe távape avei oñeg̃uahẽkuaa ygáva rupi. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: La Victoria Imágenes turísticas Paraguái tava Fernando Armindo Lugo Méndez (San Pedro del Paraná, Paraguái,30 jasypo 1951 ) ha'e Paraguái tenondetá ary 2008 guive ary 2012 peve. Ha ha'e vaekue avei Obispo San Pedrope. Hembiasakue Fernando Lugo oñembo'ekavaekue va'ekue "Ciencias Religiosas" Universidad Católicape. 1977 pe oñemongarai pa'icha ha upéi oho Ecuadorpe, upéi 1982 ou jey Paraguáipe, ha petei ary rire, dictadura ajáañomosẽ iretã gui. Upéi oho Roma pe, upepe oñembo'eka sociología, ha oujey 1987, mokoi ary opa mboyve dictadura. 1994 pe oñe ordena Obispo San Pedro pe, ha upéi 2005 pe opyta "Obispo Emerito". Karai Lugo upéi oñepyru oike politica pe, ha pua'e voi Paraguái tekoha ohayhu chupe. Upéicha rupi oñemoi tenondeta raĩcha Partido Democratico Cristiano guive, ha 20 jasyirundy 2008-pe oñemotenonde Partido Colorado gui. Fernando Lugo ojupi mburuvicháro ára 15 jasypoköi, 2008 - pe, ojupi kuri Karai Nicanor Duarte Frutos rire. Ojei 2012 pe, Juicio Político rupi. Lugo Ubuntu ha'e Linux distribución. www.ubuntu.com download ubuntu 1951 - ary. Oararecha'akue Fernando Lugo - 30 jasypo Omano'akue Andrés Barbero - 14 jasykõi Joaju ...1950-1951-1952... Adradas táva tetã Epañape, Soria provincia-pe. Oikovéva: 79 Epaña táva Alentisque táva tetã Epañape, Soria provincia-pe. Oikovéva: 38 Epaña táva Arenillas táva tetã Epañape, Soria provincia-pe. Oikovéva: 29 Epaña táva Barca táva tetã Epañape, Soria provincia-pe. Oikovéva: 113 Epaña táva Barcones táva tetã Epañape, Soria provincia-pe. Oikovéva: 35 Epaña táva San Juan Bautista del Ñe'embuku oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Ñe'embukume. Ko távape oiko 6.008 ava (2002 ary). Paraguái tava Mayor Pablo Lagerenza oĩ tava Paraguái retãme, tetãvore Alto Paraguáime. Ko távape oiko 1.500 ava (2002 ary). Paraguái tava Ysyry Araguay () oĩ ko ysyry Ñembyamérikapegua, Chákogua. Tetã: Volivia, Paraguái, Argentina Táva: Clorinda, Paraguay Ypy: Andes Paha: ysyry Paraguái Paraguái yvyapekuaa ysyry Chororõ Yguasu () ha'éva chororõ Argentinape (80%) ha Vrasilpe (20%), ysyry Yguasúpe. Ijyvatekue oguaheva 80 temira'ãha (térã métro). Argentina Pindoráma yvyapekuaa Jatyta () mymba aiko osyryry hápe yvyre ha ijape atã apu'a hogaroguaicha. Mymba Korochire (, ) oĩ ko guyra. Okove hypa ka'aguype. Turdus albicollis Ñembyamérika ha Antillas Turdus albocinctus Himalayas Turdus amaurochalinus Ñembyamérika Turdus assimilis Yvate ha Mbyteamérika Turdus atrogularis Yvate Asia Turdus aurantius Antillas Turdus bewsheri Comoras ha Mayotte Turdus boulboul Sudeste asiático Turdus cardis Asia oriental Turdus celaenops Hapõ Turdus chiguanco Sudamérica Turdus chrysolaus Asia oriental Turdus dissimilis Ñemby Asia Turdus falcklandii Ñembyamérika Turdus feae Asia Turdus fulviventris Ñembyamérika Turdus fumigatus Ñembyamérika ha Antillas Turdus fuscater Ñembyamérika Turdus grayi Amérika Turdus haplochrous Bolivia Turdus hauxwelli Ñembyamérika Turdus helleri Kenia Turdus hortulorum Asia oriental Turdus ignobilis Ñembyamérika Turdus iliacus Europa ha Asia Turdus infuscatus México ha América Central Turdus jamaicensis Antillas Turdus kessleri Asia Turdus lawrencii Ñembyamérika Turdus leucomelas Ñembyamérika Turdus libonyanus África Turdus ludoviciae Somalia Turdus maculirostris Ñembyamérika Turdus maranonicus Ñembyamérika Turdus menachensis Medio Oriente Turdus merula Europa, África, Asia ha Oceanía Turdus migratorius Yvate ha Mbyteamérika Turdus mupinensis Asia oriental Turdus naumanni Yvate Asia Turdus nigrescens Mbyteamérika Turdus nigriceps Ñembyamérika Turdus nudigenis Antillas ha Ñembyamérika Turdus obscurus Oriente de Asia Turdus obsoletus Mbyte ha Ñembyamérika Turdus olivaceofuscus Santo Tomé y Príncipe Turdus olivaceus África Turdus olivater Ñembyamérika Turdus pallidus Asia oriental Turdus pelios África Turdus philomelos Europa, África ha Medio Oriente Turdus pilaris Europa y Asia Turdus plebejus Méhiko ha Mbyteamérika Turdus plumbeus Antillas Turdus poliocephalus Sureste asiático ha Oceanía Turdus ravidus † Gran Caimán Turdus reevei Ñembyamérika Turdus rubrocanus Asia Turdus rufitorques Centroamérica Turdus rufiventris Ñembyamérika Turdus rufopalliatus Endémica de México Turdus serranus Ñembyamérika Turdus subalaris Ñembyamérika Turdus swalesi Endémica de La Española Turdus tephronotus África Turdus torquatus Europa Turdus unicolor Himalayas Turdus viscivorus Europa ha Asia Guyra Latinañe'ẽ (Lingua Latina) oĩ ko ñe'ẽ Europape, Indoeuropagua ñe'ẽ. Latinañe'ẽ karaiñe'ẽ, poytugañe'ẽ, italiañe'ẽ, hyãsiañe'ẽ, rrumáñañe'ẽ ha ambue latinañe'ẽkuéra ru ñe'ẽ. Ñe'ẽ ogapypegua: Latinañe'ẽkuéra(raitykuéra), Sabeliko-Latino/Italiaguape, Indoeuropaguape. Latinañe'ẽ, ikuatiáva sa ro'y VI ára ãgagua guive, ha'eva'ekue Lásio yvy ñe'ẽ; peteĩ latinañe'ẽ jopara, Rróma tavapegua, oñemoĩ peteĩ yvy ikangýva ári rrománo tahachi ha ijokuairape ñemyasãi rupive, oñepyrũva'ekue sa ro'y IV ára ãgagua mboyve ha ipaháva Róma Mburuvi árape. Latinañe'ẽ terakuã, románo ñangareko ha tekopy ñe'ẽ, ha upéi, Tupão Katóliko ñe'ẽ, ojapo ichugui oysidénte yvagarape jeikuaa ha tekopy rembipurúrõ, mbarete omoingovéva heta saryty, jepeve ijykéma ñe'ẽ oñeñe'ẽvarõ, ko árape oĩmimi gueteri oñe'ẽva. Latinañe'ẽ oñeñe'ẽva heta Império Románo yvýpegui, ijoavýva ñe'ẽ ojehaívagui -latinañe'ẽ ymaguare- osẽ ñe'ẽ romanikokuéra gagua. Latinañe'ẽ oikove avei Katóliko Tupão ñe'ẽrô Vatikáno Ñembyaty Mokõiha peve. Ko árape ndaiporivéima iñe'ẽteéva ko ñe'ẽ, ága katu oĩ sua rupi oñe'ẽva mokôiha ramo. Ko árape, oĩ Vatikáno Retã ñe'ẽpavẽ pa'ũme. Mandu'apy Joaju Indoeuropa ñe'ẽ Yryvu (, ) guyra hũ ha ituicháva. Yryvu niko ou opaichagua (Ñembyamérika añónte ndorekói yryvu teéva) ha oĩ amo 40 yryvu juehegua. Oĩ umi ikatupyryitéva ojapokuaágui tembiporu ho'u hag̃ua. Mandu'apy Guyra Ñakyrã (, ) mymba'i ovevéva ha ikangue’ỹva, opurahéiva arahakúpe ha ojepire’óva yvyra rakãre. Mymba Tahýi (, ) tymbachu'i ikangue'ỹva juehepehẽ, oikoitéva oñondive peteĩ haitýpe. Ñopytyvõme ombyaty hembi'urã. Oĩ opáichagua tahýi juehegua: tahýi pytã'i tahyine, tahyirẽ, tahýi'i sa'yju'i, tahýi hũ, tahýi revipuku. Tymbachu'i tahýi rehegua, hete hũ ha oñemboja'o mbohapy pehẽme, oguereko ku'a po'i ha mokõi tatĩ iñakãme, oiko hetakuére oñondive yvy guýpe. Okypota jave katuete osẽ hikuái ojoapykueripa. Oporojopi rasy ha hyakuã vai japokóramo hese. Ha'ekuéra oñondivepa ojapo peteĩ tahýi raity, upépe ikatu oĩve 10.000 tahýi omba'apojojáva. Umíva hetakue guasuvéva ha'e tahýi kuña ikatu'ỹva omomemby, umíva tahýi omba'apo tembi'u ñemono'õme ha oñangareko haitýpe, oĩmi avei tahýi kuimba'e ha peteĩ téra hetami tahýi kuña mburuvicha, umíva ikatu omomemby. Tahyikuéra Ysau Akekẽ Tahyne Tukandi Mandu'apy Joaju Hormigas.org, web sobre hormigas, con claves de identificación. Tymbachu'i Yvy (mba'ehero: ; ojeikuaáva avei téra arapy rupi, elinikañe’ẽme: Γαῖα Gaia, térã lasioñe’ẽme: Tellus, Terra), péva niko ha’e yvóra mbohapyha Kuarahy guive ojeréva hese hi’arévo peteĩ ary. Ha’e avei yvóra hypy’ũvéva Kuarahy Ypykatúpe ha peteĩvéva ojeikuaáva ipype oĩha tekove. Ymaguare arandu ojuhu va'ekue mokõichagua tete ojehecháva yvága guasúpe: mbyjakuéra, ñaimo'ãva oĩha peteĩ tendápente, ha yvorakuéra. Ojere avei kuarahy rehe, Mbory, Mbyja Ko'ẽ, Jasytata guasu, Jarýi, Ja'yvo, Yvaja ha Yrarýi. Ymave oikeva'ekue ko atýpe Plutõ, ha ág̃a katu ojehechakuaa ndaha'eiha peteĩ yvóra (planeta). Oikove hekópe umi ñamboheróva'ekue tenondeve. Téra Héra ou ypy-tupi-guarani (proto-tupí-guaraní) ñe’ẽ *ɨpʷɨ. Upéi oiko chugui avañe’ẽ yvy, tupinamba yby, ayvu ywy, munduruku ipi ha heta ambue. Ha yvy-gui osẽ heta ambue ñe’ẽ, ha’éva yvytu, yvy’a, yvypóra, yvyty, yvytĩ ha hetave. Yvyapekuaa Mbyjakuaa Yvóra ojeréva Kuarahýre Aranduka (), kuatia aty, oñemohendévo onemboheta ikatu haguã oñemoñe'ẽ. Ñe'ẽporãhaipyre Mbaraka (), hina peteĩ mba'e ñambopu hag̃ua isãva rehegua, oñembopyaha peteĩ yvyra ryru ha peteĩ ygue, kóva ári oĩ pe taipurỹi térã tetyrõha ―orekóva peteĩ kua ipu hováiva pe juru mbytére, ha poteĩ sã. Pe taipurỹi ári oike mba'e tyrõnguéra ohejáva ñe'ẽ pukuéra. Ko tembipu réra karaiñe'ẽme hína guitarra clásica térã guitarra acústica. Kóva hína mba'e ñambopuhag̃ua ojeipuruvéva blues, rock, heavy metal ha flamenco rehe, ojeipuru avei umi opurahéivape. Avei ojeipuru tángo, ranchera kuéra, ha grupera kuéra, ha heta tetã tavarandúre. Mbaraka ko'ãgagua niko ou umi tembipu isãva ymaguareite ojeipuru va'ekue umi sumério, akádio ha asírio apytépe ary 2.500 Kirito mboyve rire. Upe guive hetaite oñemoambue ijysaja ha isã retakue. Mandu'apy Joajuha Tembipu Mbarakaja (), ha'e peteĩ mymba okambúva ha so'o ho'úva havijupáva oikóva ambue ojeguerekóva ichupe óga pype yvypórandive. Ko'ã mymbakuéra oñemohenda mbarakajarundi atýpe. Mbarakaja oiko yvypóra ndive amo 9500 ary guive. Mandu'apy Joaju NCBI Taxonomy Homepage Clasificación taxonómica del National Centre of Biotechnological Investigation Okambúva Mba'apo'y (), máva oĩreíva reko. Tembiapo Mba'asy (), yvypóra rete nahesãiramo oguereko guive upéva. Ñande rete oñeñanduka jehasykue avei ojechauka ndoikóiramo ñande retepype oĩva. Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) he'i mba'asy ha'e voi oimeraẽ “Tete reko ñemoambue térã ñemombia peteĩ térã heta yvypóra rete pehẽnguéme, ijypy haimete ojeikuaameméva, ojehechakuaa mba'asyapypẽ ha techaukaha tee ambuéva rupi, ha oñemongakuaa haimete ojeikuaaháicha oñemongakuaáta.” Ehecha avei Mbiru'a Tétano Sarapĩu Akanundu ro'y Mba'asy po'i Joaju Tesãi rehegua. Tesãi Arapygua Atyguasu. 2007. Ma'asy Mba'epota (), máva imba'epotaitereíva. Arandupykuaaty Py'akyrỹi Mba'ysyvo (, ), ka'avo karape osẽva óga jerére ha’ýi ojeporu pohã ramo py'ápe guarã. ka'avo Mandi'o (poytugañe'ẽ, , ), ha'e hína peteĩ ka'avo oñeñotýva ambue tetãme ijyvy akúva guive. Pe hapo oiméva yvyguýpe ojeiporu tembi'úicha, ombotýra haguã opaichagua so'o mbichy. Mandi'o rapógui avei ikatu oñeguenohẽ aramirõ ojeiporu haguã heta mba'épe. Ñemyesakã Mandi'o ha'e hína tuicha mba'e porã opa rupi, ha ñanemongaru porãva. Heta oime omboheróva chupe: "base de la vida tropical", ha'e haguére tuicha mba'e porã, umi ka'aguýpe guarã oikóvape. Ojehayhu eterei ningo, ndaijetu'ui haguére oñeñoty, oreko haguére heta mba'e porã ñande rekovépe guarã ha ikatu haguére oñeñoty opa ambue tetãme. Ikatu hína péicha avei ñañoty opaichaguaite yvy oimévaichagua. Oje'e hese ojeikuaaha ymaiteve guive, amoite 4000 ary rupi ha ha'eha Amérika-pe. Ambue mba'e oje'éva mandi'o ñeñotýre ha'e ouha ymaite majakuéra umívagui, 1400 ary rupi, Joya de Cerén, El Salvador pe.​ Peichaite, ramoite jeheka hápe umi majakuéra rembi'úpe, ha'eha peteĩ tuicha mba'e chupekuérape guarã. Ivaíva Mandi'o kuéra avei oguereko hína —sa'i sa'i jepérõ— ikatu ñanemomba'asy vai'imíva, hérava linamarina ha lotaustralina. Ko'ãva ndive oime avei glucósidos cianogénicos, ha oikóva chugui kuéra ácido prúsico (cianuro de hidrógeno), pe enzima linamarasa rupive. Ko'ãva oime hína pe mandi'o rapoitépe rehe. Joajuha Ka'avo Manduvi (), ka'avo oñeñotýva yvy akúpe, heñói ñepyrũva'ekue Brasil-pe, hi'a yvyguýpe. Ha'ýigui ojejapo ñandyry, oñemaimbe ha oñemongu'i oje'u haguã kambýre. Oĩ manduvi guasu, manduvi pytã, manduvi hũ'ĩ. ka'avo Mandu'a térã akãngatu niko apytu'ũ rembiapo, mba'e oĩva ñane akãme ojeikuaáva yma guive. Upéicha ñañongatu marandu ñane apytu'ũme. Mandu'a niko imokõi: peteĩ imbykýva ha ambue ipukúva. Mandu'a imbykýva, pe ikatúvo ñanemandu'ami, ñanemandu'áicha sapy'ami peteĩ ñande rapicha pumbyry papaha, ha'e he'i ramo ñandéve, jahai peve kuatiápe. Mandu'a ipukúva, pe ikatúvo ñanemandu'aite umi mba'e ymaguare, ñanemandu'áicha mba'éichapa jahasa ñanemitãrõguare. Mandu'apy Arandupykuaaty Mandyju (), tovyka pyaha morotĩ, omo'ãva mandyju ra'ýi. Ko ka'avo heñói ñepyrva'ekue Indiape, ko'aga oñeñoty opa hendarupi, oĩhápe yvy aku. Ojejapo chugui inimbo oñembovyvy haguã, avei “tela”, ao ojejapo haguã. Ka'avo Mangaysy (), guypegua osyry, ha hypy'ávove isa'y morotĩ térã hesa'yju, kóva osẽ heta yvyrágui oĩva tetãnguéra ijyvy akúvape. Ka'avo Maria Haukaas Mittet ha'e peteĩ música Noruegagua. Heñói Finnsnes, Noruegápe, 3 jasypoapy 1979-pe. Jeike Eurovisión 2008 ndive purahéi "Hold on, be strong". Purahéi oipyahava'ekue Breathing (2005) Hold On, Be Strong (2008) Joaju okapeguávandi Purahéi Hold on, be strong Tekove Noruegagua 1979 ary. Oararecha'akue Maria Haukaas Storeng - 3 jasypoapy Mauro Lugo - 12 jasykõi Omano'akue Joaju ...1978-1979-1980... Vânia Fernandes ha'e peteĩ música Poytugagua. Heñói Funchal, Madeira, Poytugápe, 1985-pe. Jeike Eurovisión 2008 ndive purahéi "Senhora do Mar". Purahéi oipyahava'ekue Joaju okapeguávandi Purahéi Senhora do Mar Tekove Poytugagua Guembe, mbuambe, guaimbe (, ) ñañaguasu hakã kangu ojúpiva ambue yvyra rehe ha hi'a hi'upy. Ka'avo Guavirami, guavira pyta, guayubira () yvyra ka'aguýpe okakuáva ha hi'a pirekue ojepuru omohỹakuã hag̃ua guaripóla. Yvyra Guaviju, iva viyu, iba porei (, ) yvyra mataguasu hi'a hũmimíva ha hi'upy. Yvyra Guasuvira (, ) guasu joguaha mymba. Okambúva Guari () kaña ojejapova'ekue takuare'ẽgui Paraguaigua. jey'u Guapyha, guapyja () mba'e pjeporúva ojeguapyhag̃ua : apyka, silla, taha'e ha'eva. Guapyha Mbiti {) ñe'ẽpehẽ upéigua. Rembe juruguy ohechaukáva tãi. Ñe'ẽ fr:Affixe#Place des affixes nn:Affiks#Suffiks Mbiru'a () ha'e akue mba'asy vírugui oúva, ováva ha isarambíva tekove apytépe, oporojukáva. Pe tapicha hasýva pahague ojehecha tasyópe jasypa 1977 jave ha ary 1980 jave pe Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) omoañete opamahague ko mba'asy Yvy ape ári. Py'ỹinte ojehecha akue ko mba'asy oporojukaha pya'e, amo 30 % opaite umi hasývagui omano, tuichaitépe umi mitã'i heñoiramóva, ha umi nomanóiva ipire marãva ha oĩ avei umi hesatũva. Mandu'apy Joajuha Mba'asy víru Mberu (, Díptero) tymbachu'i ovevéva, oĩva oparupi. Oguejy katuete tembi'u, yty ha opáichagua ári. Mberu Guapo'y, ivapoy (, ) yvyramata guasu ka'aguype okakuaáva. Ka'avo Guajayvi (, ) yvyra ka'aguypegua imbaretéva. Imátakue hatã. Yvyra Acheñe'ẽ () oĩ ko ñe'ẽ oñe'ẽ ava aché (guajaki). Ñe'ẽndymi: guasu-wachu yvy-ywy Y-y'y yvytu-wytu kuña-kuja kavaju-vaepurã guyra-kuyra mbopi-vupi ka'i-kwa'a ñandu-ñadu tete-etche tova-čã'ã tetyma-kmakã py-pyčã tembo-tawa pyhare-čãwã ko'ẽramo-ko'ẽbu tavy_tõyã ava-awa 1-etakrã 2-mirõ 3-buja Techapyra: Ache jau, go kuaagi kuaareko, cho kuaa go cho japopavegi, choba vejama cho jau gobu ekõ jey, gogi cho vendubu cho o kryra. He`ise: "Avy`a ahendùramo che ñe'ẽ. Oñe`ẽramo Guajakikuèra iñe'ẽme Aiko porã. Ambo'ese che Ache ñe'ẽ." Amérika ñe'ẽnguéra tee Guaikuru () ava aty oikóva'ekue Ñembyamérika, tetãnguéra Paraguái, Argentina, Volivia ha Pindorama. Ava guaikuru: Mbaia Kaduveo Paiagua Tóva Pilaga Avipone Mokovi ava Guaho (, ) ysypo. Ka'avo okakuáva ype térã'y rembe'ýpe hakã kangýva ha ojupíva yvyrarakáre tera ojuhúvare. Ysypoty. Ka'avo Kunumi (karaiñe’ẽme: bebé) ha’e pe téra oñeme’ẽva umi mitã heñói ramóva. Mitãrerekua () kuñataĩ térã mitãkuña oñangarekóva mitãre. Apoha Mitã () máva heko kyrýiva. Mitã rekoiterape ñe'ẽme'ẽ ary 1959 guare niko he'i mitã ha'eha “yvypóra ikatúva oje'apokatu hetépe, iñapytu'ũme, hekohápe, hekopýpe ha hekopytúpe, tekosãso ha tekorechapyrãme”. Ehecha avei Yvypóra Mitã tekoiterape Yvypóra Mitãsã () puru'ã sã okakuaáva aupágui. Mitãra'y puru'ãsã oso pokõi ára imembysẽ rire. tete Merõ (, ) yva imata tyryrýva hi'áva hakãme, isa'y sa'yju ha he'ẽmby. Ka'avo Memby'ỹ () mymba térã kuña ikatu'ỹva oñemoña. Tekovekuaaty Membykõi () joyke'y heñóiva oñondive. Tekovekuaaty Jehe'a () oñemo'ĩva onondive ha oñemopeteĩ. Kímika Tembiporu Jeguaka () ojeporúva oñemoporã hag̃ua tenda, óga ao, ha oĩva. Ita Javorái, yavorai () ñanandy ha ñoatĩndy rypy'ũ. Ka'avo Jati'i () kuru vai oñembojuru rire opúva okuera hag̃ua. Ñepohãno Jate'ika'a, yate-i-ca-a (, , ) naña ipoty sa'yjúva iporã hykuere tyerasýpe. Ka'avo Jatevu () mymba'i oipytéva tuguy, vaka, jagua, mbarakaja ha yvyporape avei. Jatevu ndahevíri. Mymba Latape'a () oipe'áva térã ojuru'óva lata. Tembiporu Ku Yvypóra Tekoiterape Kuaaukaha Pavẽ ha'e hína peteĩ kuatia tee oikuaaukaha, oiko akue Tetãnguéra Joaju amandaje guasúpe, hembiapoukapy 217 A (III), ára 10 jasypakõi 1948-pe táva Parĩ-pe; ipype oime 30 akytã yvypóra tekoiterape rehegua, ojehechakuaa tekotevẽite opaite yvypórape. Kuaauka Kuaauka Pavẽ he'iháicha oñembohasávo karaiñe'ẽgui guarani joparápe: Akytã 1 Mayma yvypóra heñói hekosãsóva he hekojojáva marangatukuépe ha tekoiterapépe ha, oguereko oikoháicha jepy'amongeta ha ãngapy, oiko va'erã joyke'yrayhúpe oñondivekuéra. Akytã 2 Mayma tapicha oguereko opa umi tekoiterape ha tekosã'ỹ ojeikuaaukáva ko Kuaaukahápe, oñembojoavy'ỹ mba'éichagua iñemoñáre, ipire sa'ýre; imeña rehe, iñe'ẽre, ijeroviapýre, iñeimo'a jokuaikuaáre, hetã oúva térã avano'õgui oúva rehe, ipirapire ñemono'õ rehe, heñói rehe téra oimeraẽ mba'e ambuéva rehe. Ha avei, oñembojoavy'ỹ tapicha hetã jeiko jokuaikuaápe rehe, hetã hekorã rehe térã hetã jeiko tetãitáme rehe, hetã térã hetãvore, oimeraẽ tapicha oĩ upe tetã térã tetãvore hekorã guýpe, taha'e tetã hekosãsóva térã tetãvore ñeñapytĩva, hekosãso'ỹ térã oĩva tetã ambuéva ipoguýpe taha'e ha'éva. Akytã 3 Mayma tapicha oguereko tekoiterape jeikovépe, tekosãsópe ha hekove ñeporangarekópe. Akytã 4 Avavépe ndojeguerekói va'erã mbyayhu térã tembiguái ramo, tembiguái reko taha'e ha'éva ha tembiguái ñemu oñembotoveite. Akytã 5 Avavére ndoikova'erãi ñembosarái vai térã ñambohasa asy, humano rekore ndojojáiva. Akytã 6 Mayma yvypóra oguereko derecho ojehechakuaávo ichupe opaite handárupi ha'eha peteĩ máva leiduéra renondépe. Akytã 7 Maymavaite: peteĩchante léi renondépe ha oguereko, mba'eveichag̃ua jeporavo'yre, derecho peteĩcha léi oñangarekóvo hese. Maymáva oguereko derecho peteĩcha oñeñangarekóvo hese. Maymáva oguereko derecho peteĩcha oñeñangarekóvo hese opaichag̃ua jeporavo ohóvagui ko Declaración cóntrape, ha opa ñeha'ã oikóvagui jeporavorã. Akytã 8 Mayma yvypóra oguereko derecho oñangarekóvo hese hekoitépe tribunal kuéra oĩva hetãme, omo'ã haguáicha ichupe umi opyrũsévagui iderecho kuéra rehe oĨva constitución a léipe. Akytã 9 Avavépe ndaikatúi mbaretépe reínte oñedetene, ojegueraha preso terá oñemosẽ hetãgui. Akytã 10 Mayma yvypóra oguereko derecho, peteĩchapánte, ohendúvo ichupe idespáchope ha justicia ojerure haichaite, peteĩ tribunal oguatáva ojeheguiete ha oporolado apo'yva, oñemyesakãta java iderecho ha obligación huéra, ha avei ojehesa'yjóratõ oñembojáva hese tembiapo vai'éi cóntrape ohóva. Akytã 11 Oñembojáro peteĩ tapicháre hembiapo vai hague, oguereko derecho oñepensávo hese nda'upeichaiha, nahesakãi aja ha'eha culpable; pe ñemyesakã oido va'erã tribunalpe, ha oguereko va'erã upépe mayma garantía oikotevẽva oñedefende hag̃ua. Avavépe noñecondeva va'erãi ojapo térã ndojapói haguére peteĩ mba'endaha'éiva delito upe java, tetãpypegua léi térã tetãnguéra léipe guarã. Noñeme'ẽ va'erãi avei castigo pohyve léipe oĩvagui oiko jave delito. Akytã 12 Ndaikatúj oimeháicha reínte ojeikévo peteĩ tapicha rekovépe, hóga, hogapy térã icarta kuérpade. Naikatúi avei ojepokóntevo héra térã herakuã porãre. Mayma yvypóra oguereko derecho léi oñangarekóvo hese ko'ãmba'épe. Akytã 13 Mayma yvypóra oguereko derecho ou ha oheovo tetãpyre ha oiporavóvo moõoikóta peteĩ tetã ryepype. Mayma yvypóra oguereko derecho osẽvo oimeraẽva tetãgui, taha e jepe hetãtee, ha upéi ou jevyo hetãme. Akytã 14 Ojepersegui jave ichupe, mayma tekove ikatu oho oñemo'ã hag̃ua oimeraẽva tetãme. Ko derecho ndaikatúi ojeporu persecución oúrõ justiciagui tembiapo vaikuére, térã ojeho rupi Naciones Unidas remiandu ha rembipota cóntrape. Akytã 15 Mayma yvypóra oguereko derecho hetãvo. Avavégui ndaikatúi ojepe'a oimeháicha reínte hetã derecho oguerekóvagui okambiávo upe hetã. Akytã 16 Kuimba'e ha kuña maymáva, omendakuaaha tiémpo guive, oguereko derecho omdávo ha omoñepyrũvo peteĩ ogapy. Ko'ávara ndaikatúi of problema oúva raza, tetã, terã religióngui. Peteĩcha va'era 1 derecho kuéra menda reheguáva, oiko aja kupukue hikuái menda ryepype, ha evei sapyánte oñembyairõ upe imenda kuéra. Menda ikatu oiko umi omendátava ambuéva añoite peteĩ ñe'ẽme upeverã, ojeheguiete, avave ojopy'yre ichupekuéra. Ógagua ha'e avano'õ apyra ha ñepyrũete, ha oguereko derecho oñangarekóvo hese sociedad ha Estado. Akytã 17 Mayma yvypóra iderecho oguerekóvo imbaèteéva, ha ha'eño háicha, ha avei ambuerkuéra ndive. Avavégui ndojepe'a va'erãi oimeháicha reinte imbáe teéva. Akytã 18 Mayma yvypóra oguereko derecho oñemonguévo ojeheguiete, iñaka, inconciencia ha ireligión he'i háicha ichupe. Ko deréchope oike ikatuha omoambue ireligión ha ijerovia, avei ohechaukávo ko'ãva ha'eño háicha térã ambuekuéra ndive,opavave renondépe térã ha'eñohápe, tekombo'e, térã jeiko upéva he'i háicha rupive. Akytã 19 Maypa tapicha iderecho oguerekóvo ijidea ha iñeñandu tee, ha upéva oikuaaukávo ojejuru mboty'yre ichupe; ko deréchope oike avavépe nonnemolestáivo marandu ha opinión kuéra, ha avei oñemosarambivo ko'ãva opaite hendárupi, mayma tembiporu upevarã oiva rupive. Akytã 20 Mayma yvypóra oguereko derecho ijatyvo oñondive ha ojapóvo joaju hapicha kuéra ñorairõ'yre. Avavépe ndaikatúi ojejopy oike hag̃ua peteĩ asociaciónpe. Akytã 21 Mayma yvipóra oguereko derechoijávo hetã resambyhype, ha'ete voi, yro katu hemimoĩngue, h'ae oiporavo va'ekue rupive. Mayma tapicha oguereko derecho peteĩĩchapante, ohupityvo cargo público kuéra hetãme. Mburuvicha kuéra omanda ha oisambyhy hag̃ua teta, tetãygua kuéra ome'eẽ ichupekuéra upe pu'aka. Ha ko tetãygua kuéra rembipota ojechauka va'erã elección ipotiva rupive,cada cierto tiempo oiko va'erãva, maymavaite ijahápem ha peteicha ivoto kuéra ovalehápe; avei avave oikuaa'yre mávarepa revota, ikatu hag̃uaicha avave nandejopyiupe jeporavo apópe. Akytã 22 Mayma yvypóra, ha'erupi sociedad pegua, oguereko derecho pe sociedad oñangarekóvo hese. Upevaã pe hetã oñeh'ã mbaite va'erã, ha tetãnguéra oñopytyvõ va'erã, recurso ha organización tetã oguerekóva rupive, maymavaite ohupity hag̃ua hemikotevẽ económico social ha cultural, oiko hag̃ua ichugui persona añetete. Akytã 23 Mayma yvypóra oguereko derecho omba'apóvo ojeheguiete hembiaporã, pe imba'apópe oñemongu'évo iporãve haguáicha, ha oñeñangarekóvo hese ani opyta trabajo'yre. Mayma yvypóra oguereko derecho, mba'eveichag̃ua jeporavo'yre, pretelchante ojepagávo ichupe, peteĩchaterõ hembiapo. Mayma omba'apóva oguereko derecho oganávo hekópe porã, oikokuaa haguáicha, ha'e ha hogaygua, idignidad humana ojerure háicha. Ndohupitypáirõ ichupe oimeraẽva medio pytyvõrã sociedad oguerekóvagui. Mayma tapicha oguereko derecho ojapóvo sindicato ha ojoajúvo hapicha mba'apohára ndive, iñinterése kuéra odefende hag̃ua. Akytã 24 Mayma yvypóra oguereko derecho opytu'úvo, ho'ureimivo nombaápoi jave; avei omba'apóvo omba'apo hag̃ua ha'óra pevénte, ha ivacaciónvo oguahẽ vove jepi tiempo, ha upe aja ojepagávo ichupe. Akytã 25 Mayma yvypóra oguereko derecho oikove olgadomivo, ani hag̃ua ichupe voi, ha hogayguápe avei, ofalta ho'uva'erã, ipohã repyrã, iñemonderã, óga oiko hag̃ua, ha ambue mba'e oikotevẽva oikove hag̃ua. Iderecho avei oguereko seguro oñemongui ramo guarã imba apohágui, terã katu hasy, ndovalevéi, iména mano, itujaiterei, térã ambue mba'e rupi indojevale kuaavéi ramo guarã ojehe. Sy ha mitãre oñeñangareko va'erã iporave haguáicha. Mayma mitã, omendáva oguereko derecho sociedad oñangarekóvo hesekuéra. Akytã 26 Mayma yvypóra oguereko derecho ojehekombo'eukávo. Pejehekombo'e reínte va'erã, pe iñepyrũetépeguánte jepe. Pe tekombo'e jehai ha oñemoñe'ẽnte jepe hag̃ua, ha'e va'erã obligatorio. Profesión kuéra ha técnica ñeaprende, oĩva'erã enteroitépe ohupity hag̃uaicha. Umi universidad rupi ojeike hag̃ua, katupyry rehente odepende va'erã, ha mayma interesádope oñeme'ẽva'erã juruja. Pe educación rembiaporã ha'eva'erã: tojapo tekove mayágui persona añetete, okakuaáva opáichavo. Omombarete va'erã derecho ha libertad ñemomba'e guasu. Oipytyvõ va'erã olhag̃ua jekopyty, ñoaguanta kuaa, joayhu, mayma tetã ha raza térã religión oñondive. Omboguata va'erã avei umi tembiapoukapy Naciones Unidas omoĩva oĩ hag̃ua tapiaite py'aguapy. Sy ha tuvakuéra oguereko derecho itendondévo oiporavo hag̃ua mba'éichag̃ua educaciónpa oñeme'ẽta imitãnguérape. Akytã 27 Mayma yvypóra oguereko derecho oparticipávo, avave ojopy terã ojoko'yre ichupe, incomunidad rekotee ñeñandukápe; ombovyávo ichupe umi tembiapokue porã hechapyrã; avei oparticipávo umi arandu pyahu oikévape, ha umi jeiko porãve ko'ãgarupi oúvape. Mayma yvypóra oguereko derecho oñeñangarekóvo ichupe interese moral ha material oguerekóva rehe, ha'érupimba'epyahu terã ñe'ẽ yvoty, kuatia arandu térã tembiapo hecharamomby apohare. Akytã 28 Mayma yvypóra oguereko derecho ojejapóvo ichupe hetãsme ha hetãnguéra apytépe, petef jeikoha oñemo'añatehape derecho ha libertd kuéra onnemoĩva ko Kuaaukahápe. Akytã 29 Mayma yvypóra oguereko tembiaporã avano'õ ndive guarã, upépe mante ikatúgui okakuaa ha hi'aju tekoveite háicha. Léi mante ikatu omoĩ linde ikatu'yva jahasa jaiporukuévo ñande libertad kuéra, ani hag̃ua ñapyru ñande rapicha derecho ha libertad rehe; avei jaiko hag̃ua moral ojerure háicha, orden público oipota háicha, ha peteĩ sociedad democrática reko py'aguapy oikotevẽ Háicha. Ko'ã derecho ha libertad juéra mba'eveichvérõ ndaikatúi ojeporu Naciones Unidas oipota ha opensáva cóntrape. Akytã 30 Mba'evepunto ko Kuaaukahápe oĩva noñentende va'erãi ome'ẽ Estádope, peteĩ aty térã peteĩ tapichápe, omoñepirũ ha omboguata hag̃ua algún tembiapo ikatúva omboyke peteĩva jepe umi derecho ha libertad kuéra oñemboysyva ko Kuaaukahápe. Joaju okapeguávandi Tekove yvypora kuera maymayva derecho kuaaukaha Mandu'apy Tekoiterape Eusebio Ayala ikatupyrýgui oisãmbyhyva’ekue Paraguay. Ojupi mokõiha jey omyakã presidencia de la República, 7 jasypateĩ 1921 guivel 12 jasyrundy 1923 peve, ha upéi 15 jasyporundy 1932 guive 17 jasykõi 1936 meve. Hekovépy Heñói Barrero Guasu (Barrero Grande)-pe, Paraguái, 14 jasypoapy 1875 jave. Itúva Abdón Bordenave ha isy Casimira Ayala, mitãkuña 19 ary, noñemoarandúiva, imitãkuña guive, heta ohasa asy umi residenta tekoasy. Ijoyke’ykuéra ha’e Juana Concepción, Enrique Bordenave, Rosa, Elena ha María Bordenave. Omendava’ekue kuñataĩ francesa Marcelle Durand ndive, hendive mete{i mitãkuimba’e oreko ha’éva Roger Ayala Durand. Eusebio Ayala hogayguakuéra ndaipirapiréi ha isy imboriahúmi. Oñepyrũ mbo’ehaó itáva heñoihaguépe, itía Benita ndive. Upéi ohasa tava Paraguaýpe oñemoarandu haguã, Asunción, ko’ápe omba’apo cadete ramo peteĩ tienda-pe, oñeha’ã ijeheguiete, péva rupi oike upéi oñemoarandu Colegio Nacional-pe ha omohu’ã bachiller 1896-pe. Orekóvo ikuatia’atã ( título perito comercial) ramo, oike ombo’e umi mbo’ehao rupi, upéva oipytyvõ ichupe oñemoarandúvo facultad de Derecho Universidad Nacional-pe,ko’ápe ojegradua doctor Ciencia Social ha Derecho ary 1904 jave, odefende itesis ombohéra “El Presupuesto Nacional”. Omohu’ã rire iñemoarandu Aranduo guasúpe, heta viaje ojapo Europa gotyo. Iñepyrũháme secretario de embajada Gran Bretaña-pe mbohapy ary , ko’ã árape oñepi’ã oñe’{e porã haguã inglés ha francés, oñembokatupyrývo, iformación filosófica ha cultural. Oimévo ko’ã tendáre oikuaa hembirekorãme, madame Amelia Marcelle Durand. Ha’e heñói Tours, Hyãsia-pe, 16 jasyteĩ 1889 jave. Imit0Òkuñáme omenda peteĩ joyero parisino ndive, kóva hasy iñakãme raka’e ha upévare ojesuisída, opyta Marcelle viuda ha naimembýi hendive. Upéva rire ou, oiko Parĩ-pe, upérõ oikuaa Eusebio Ayala-pe. Marcelle oiko omano meve paraguái yvýpe ha ohechauka imborayhu ha omomba’éha imenape. Marcelle omano Paraguaýpe- Asunción , 20 jasyrundy 1954 jave. Ko’ã arýpe ombyaty umi hembiasal estadista ramo opytáva hi’arandukápe hemiandu ombohéra “Recuerdos”. Hembiasa Oúvo Paraguáipe, ombo’e Derecho Penal ha Derecho Constitucional Facultad de Derecho-pe ha’e avei Rector Universidad de Asunción-pe. Omba’apo haihára ramo “El Diario ha El Liberal”, upéi oisãmbyhy Revista de Derecho y Ciencias Sociales. José P. Guggiari ohenói ichupe embajador ramo Estados Unidos-pe. Ojegueromandu’a, ikatupyrýguia, ha’eñoite umi árape ome’ẽ conferencia La Sorbona, Parĩ-pe, oñe’ẽ “ pe mba’e ojeguerekóva rehe he’íva uti possidetis (la cosa poseída) ñemyesakã ha francés ñe’ẽ rekoitépe. Ojeporeka heta ha pévagui heñói ha oñangareko materia finanzas rehe, ohai peteĩ aranduka ohenóiva “Temas monetarios y afines”, 1917 jave. Omano Buenos Aires-pe, 4 jasyrundy 1942 ha ojegueromandu’águi hembiapo, ogueraha téra tetã Paraguáipe, peteĩ tape tuja hérava San Lorenzo, péva 17 jasypokõi 1942, ojehovasa hérape peteĩ tape, avei itávaguasu o’arahechahague. Tetã sãmbyhy Ohejávo tetã sãmbyhy Manuel Gondra, ou peteĩ crisis política ha ndikatúi oñeforma peteĩ gobierno vicepresidente Félix Paiva rupive, Congreso Nacional onombra ichupe presidente provisional, péva 7 jasypateĩ 1921 jsve, omotenondéva 12 de abril 1923 peve, hasyetei upérõ tetã rembiasa. Oisãmbyhy oikórõ revolución 1921/22 jave. Mokõiha gobierno, 15 jasypoapy 1932 ha 17 jasykõi 1936 jave, ndaha’éi iporãmbáva, ojupi oipyhy tetã, oñepyrũ riremínte guerra paraguayo-boliviana (1932-1935). Mburuvicha Dr. Ayala heta jey oho ohecha mba’éichapa oime hikuái contienda jave, ha péicha oñembohéro “Presidente de la Victoria”. Jepénte oiko ñorãirõ guasu oiporu paite Gobierno-pe, ojejapo mimi mba’e tetã rehe, ojeofisialisa tetã guasu momaitei ha’éva Himno Nacional, ambue mba’e apytépe. Péicha contienda jave ojeguereko mbohapy pilar ipolítica-pe ha’éva:Comando en Jefe, general José Félix Estigarribia ndive, omyakã porãiterei campañas del Ejército opávave; omohenda sistema gradual gasto reheguáva; ha omantene directiva diplomática firme orekóva upe kyre’ỹ ohupyty haguã py’aguapy tekoporãme. Ojeipe’a ñorãirõ rire tetã sãmbyhýgui, ko’ã mba’e oiko omohu’ã mboyve período presidencial, peteĩ movimiento militar 17 jasykõi 1936 jave.Ojeapresa ha oñemosẽ tetãgui, oho oiko Buenos Aires-pe. Hekove Política-pe Carrera política ombohapévape, oiko asesor jurídico ramo umi empresa kakuaápe, diputado, senador, ministro de Hacienda, Justicia, Culto e Instrucción Pública avei Relaciones Exteriores-pe. Ojeafilial Partido Liberal-pe 1908 ramo ha omilital sector “radical” ndive. Omyakã jave presidencia Emiliano González Navero, 1909 ramo, oñedesigna canciller, pévape omba’apo ambue gobierno oúva ndive avei. Ha’e omopyendava’ekue Sociedad Paraguaya del Derecho Internacional ha oñenombra ichupe delegado “ Conferencia Internacional Financiera”-pe, oñemotenondéva Buenos Aires-pe ary 1916 jave. Destierro ha hekove paha Omoirũva general Estigarribia, Dr. Eusebio Ayala, oheja Paraguái 5 jasyporundy 1936, oho Buenos Aires gotyo, ko’ápe oha’ãrõ hembireko ha oñemomba’e guasu ichupe , opáichagua guerohorýpe. Oñemopyenda hembiapópe1938 arýpe. Oike omba’apo peteĩ estudio de abogados de Buenos Aires-pe, oisãmbyhy Cámara Argentino – Paraguaya ha ohai kuatiahaipyre La Razón, ha’éva peteĩ periódico upe tendágua. Ita’ýra Roger omohu’ã imbo’ehao ha oiko itúva ha isy ndive. Ayala ou jey Paraguaýpe umi tembiapo ojapóva rehe, oportunidad oaprovecháva oho haguã ohecha he’indýpe. Upe 28 dejasypaa 1992 ramo, Eusebio Ayala retekue oguahẽ peteĩ vuelo especial oguahẽva aeropuerto internacional Silvio Pettirossi-pe oúva Buenos Aires guive. Peteĩ mba’yrumýi Fuerzas Armadas omboguata urna oñemoguahẽva Palacio de López peve, omomaiteíva heta poyvi paraguái. Péicha 29 jasyporundy 1992 jave, doctor Eusebio Ayala retekue opytu’u hetãme, oñemoĩ Panteón Nacional de los Héroes de Asunción-me. Mburuvicha Paraguaigua Ñe'ẽngára {| |+ Juan Natalicio González | |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |16 Jasypoapy 1948 30 Jasyteĩ 1949 |- !align=left|Predecesor: |Higinio Morínigo |- !align=left|Sucesor: |Raimundo Rolón |- !align=left|Fecha de nacimiento: |8 Jasyporundy 1897 |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Villarrica |- !align=left|Fecha de fallecimiento: |16 Jasypakõi 1966 |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |México |- !align=left|Profesión: |Periodista |}Juan Natalicio González''' ha’eva’ekue mburuvicha Guasu Paraguay-pe omyakãva’ekue tetã 16 Jasypopay 1948 guive 30 Jasyteĩ meve 1949 jave.. Hekove Heñói táva Villarrica itavaguasu Departamento de Guairá, Paraguay-pe, omoheñóiva umi artista ojeguerohorýva ha’eháicha Leopoldo Ramos Jiménez, Manuel Ortiz Guerrero, Natalicio Talavera, Ramón Indalecio Cardozo, Delfín Chamorro ha Efraín Cardozo, 8 jasyporundy 1897 jave. Ou peteĩ familia rural sencilla-gui, isy kuñakarai Benita Paredes, iñarandu ha tekove porã orekóva; itúva, Pablo González, kuimba’e omba’apóva ka’a rehe oguerúva umi ka’aguy kakuaágui ha’e orekóva Ygatimíme, avei Tarumáme oreko peteĩ establecimiento ganadero. Natalicio ijoyke’y mokõi, Erasmo ha Andrés. Omenda Lydia Frutos ndive, kuña arandu, ijuky ha iporãva, oguerohorýva aranduka moñe’ẽ. Ojegradua doctora Filosofía Universidad de Buenos Aires-pe. Ko ñemendágui heñói mokõi mitã. Imitã ramo opa mba’eére ojesareko, ikirirĩ, ha’eñónte oikóva ha avei ojepy’amongetáva, ko’ã mba’e, noñemoambuéi chugui mitãmi guive okakuaápa peve, ojekuaa ichupe ko’ã mba’ére. Oñemoarandu mbo’ehao pública oĩva itávapel, imbo’ehára Gregorio Benítez ha Delfín Chamorro. Imitãrusúpe hi’angirũete ha’e Manuel Ortiz Guerrero ha Leopoldo Ramos Giménez, hendivekuéra omotenonde “trilogía lírica” Villarrica tavaguasúpe,siglo ñepyrũme. Ko’ã angirũ mbytépe, avei, Natalicio omoñe’ẽ aranduka opaichaguáva. Ombohasa porã umi tembiapo clásico universal, ohaíva Buchner, Voltaire, Darwin, Bufón, Volney, Dante ha Spencer. Ko jepokuaa orekóva umi clásico francese rehe omoakarakúva kuri Nicolás Sardi, omoñe’{e haguã ha’e imbo’ehára francés mbo’ehaópe. Ohayhueterei imbo’ehára Sardi-pe, ha’e, oipe’a chupe okẽe oike haguã biblioteca privada orekóvape. Péichaí, Natalicio heta aravo ohasa omoñe’ẽvo Víctor Hugo, Alejandro Dumas, Gustave Flaubert rembiapo,ko’ã ha’e oguerohory ohaiháicha, avei Eugeni Sué. Ary 1914 jave oñepyrũ omoguahẽ umi marandu ñorãirõ rehegua umi campo europeo gotyo. Péicha ko arýpe, ou peteĩ mba’e omoambuetáva hekove , omano itúva. Oiko rire ko’ã mba’e, mitãrusu ombosako’i ivalíha, osẽ mboyve oikundaha itáva Villarica rape ohayhuetéva, ha ou Asunción gotyo, ojerovia ikuaandýre ha omokyre’ỹ ichupe kerayvoty orekóva oestudiáse medicina. Oimévo Paraguaýpe, ikerayvoty ojeharu péva oñembotýgui Facultad de Medicina oipotágui Eduardo Schaerer, mburuvicha upérõ. Hetã sambyhy Oñemotenonde elecciones 14 jasykõime 1948 jave ha ojeiporavo ichupe jefe de estado. Ome’ẽ poder presidente provisional Juan Manuel Frutos, moyve oime kuri, Higinio Morínigo, oitýva ichupe golpe rupive 3jasyrundýpe. Hembiapo oñemomba’eguasúva omyakãvo tetã ha’éva estatización Compañía Americana de Luz y Tracción (CALT)-gui, péva ha’e hína ko’ágã Ande, peteĩ proceso de nacionalización guive. Kóva peteĩ ñe’ẽ oñemomba’e guasu ha opytáva mandu’árõ: “Ndaipóri mo’ãi ni peteĩ kolo’o mboriahu” ha péva ojegueraha jepokuaa ramo omombaretégui seccional kolo’okuérape. Ojesarekóva tekove social paraguaya ohasáva rehe ha avei cultura latinoamericana rehe opa mba’épe, upéva rehe ojekuaa, Natalicio González-pe. Ojupi guive tetã sãmbyhýpe, oñehendu opávave jurúpe, oĩtaha peteĩ mba’e omoapañuãva’erã ha ndikatumo’ãi omohu’ã gobierno orekóva. Péichal 26 jasypa ary 1948 jave oñandu golpe de estado tentativa, oúva ipatido-gui voi. Jepénte umi ojerreveláva ojehapejoko fuerza leal rupive, Natalicio ndaipu’akái ha ndahi’arevéi tetã ñesãmbyhýpe, péva 29 jasyteĩ 1949 jave oiko jey golpe de estado, pero oúma Felipe Molas López ha Federico Chaves po rupive, ámbito militar omyakã general Raimundo Rolón. Ko’ẽmbotávo 30 jasyteĩ, Natalicio opresenta irrenunsia presidencia-gui. Hekovia oike ex ministro de Defensa, general Rolón. Natalicio González oho jey exilio-pe. Péicha 7 jasykõi 1949 jave oguahẽ Buenos Aires-pe ha upéi, 1950 jave, osẽ México gotyo. Ha’e intelectual ipaháva oiméva presidencia de la República siglo XX jave. Político ha Haihára Oime va’ekue Diputado ramo. Omba’apo, cartera del Estado, cartera de Hacienda-pe. Oiko embajador ramo umi gobierno oúvape. Ary 1915 jave, oñepyrũ carrera de periodismo, oikéva pe ha’e oikuaávape, oiko reportero ramo upe periódico “El Liberal”-pe. Oike riremínte Asociación Nacional Republicana, upe arýpe, oike redactor ramo omba’apo kuatiahaipyre oficial partido “General Caballero”-pe, ko’ápe heta tekove katupyry ha imbaretévape oikuaa ha’eháicha Juan Manuel Frutos, editor upe mba’apohápe , oikuaa Juan E. O‘Leary, Arsenio López Decoud, Antolín Irala, Manuel Domínguez, Ignacio A. Pane ha Fulgencio R. Moreno-pe, Ko’ãva tuicha oike ideología política heñóiva ohóvo Natalicio akãme. Omba’apo secretario de redacción ramo 1916 arýpe, revista “Fígaro”, oinvita ichupe Arsenio López Decoud. Omba’apol diario “Patria”-pe, ary 1917 ha 1919 jave, upéi oiko redacción-pe tendota ramo. Péicha avei omba’apóvo kuatiahaipyrépe, omoheñói peteĩ revista cultural ha’éva “Guarania”. 1923 arýpe, Juan E. O‘Leary, omoñe’ẽ rire hembiapo, oipytyvõ oñepyrũ haguã tape kuaandy reheguáva ombohuatáva umi kuimba’e arandu ha’e omotenondéva ha ome’ẽva Paraguái siglo XX ñepyrũme. Ha’e ñe’ẽpapára, analista político, mombe’uhára, tembiasa oikuaaukáva, sociólogo ha geógrafo. Hembiapóre oje’e iñapañuãiha, múltiple, ipypuku ha compleja. Ary 1952 ramo omoherakuã aranduka “Motivos de la Tierra Escarlata”. Ary 1964-pe, ohai ha oikuaauka “Geografía del Paraguay”, ha’éva tembiapo orekóva 800 togue, kóva tuicha mba’e ha tembiapo ijojaha’ỹva. Oho, ha ha’e oho hendive Natalicio omano México-pe 6 jasypakõi 1966 jave ikorasõ rasýgui (ataque cardiaco). Péva oúta jave hetã ha itáva heñoihaguépe. Aravo 11.00 jave, hembireko ojuhu apykápe escritorio ypýpe. Tuichaiterei oñemondýi ha ojedeseperágui y ombo’yu ha hendive, treinta pastilla opáichaguáva, ha ojesuisida, péicha. Ha ndaha’éi péva año pe ojapóva oikytĩ ivena peteĩ jilépe. Péicha ojuhu ichupe ikriada, oñuãha iména omanombotáma ohóvo, ohenói peteĩ ambulancia ha ogueraha ichupe tasyópe. Pohanohára oñeha’ãmbaite omopu’ã haguã jey ha ogue hekove. Omano desangrada. González {| |+ Salvador Jovellanos | |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |18 jasypakõime 1871 25 jasypateĩ 1874 |- !align=left|Predecesor: |Cirilo Antonio Rivarola |- !align=left|Sucesor: |Juan Bautista Gill |- !align=left|Fecha de nacimiento: |31 jasypakõ 1833 |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Asunción |- !align=left|Fecha de fallecimiento: |11 jasykõ 1881 |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |Buenos Aires |- !align=left|Profesión: |Político |}Salvador Jovellanos''' kóva ha’e mburuvicha Paraguay-pe oiãsãmbyhýva 18 jasypakõi 1871 25 jasypateĩ 1874 peve. Hekove Salvador Silvestre del Rosario Jovellanos Guanes heñói tavaguasu Paraguaýpe Asunción péva 31 jasypakõi 1833 jave. Imitãrusueterei osẽ tetãgui, Don Carlos Antonio López tiempo-pe, oiko haguã Buenos Aires-pe, upépe omenda ha omopyenda hógapy. Ijeike política-pe Oime miembro Asociación Paraguaya ramo, ojekuaa ichupe 28 jasypakõi 1858 arýpe. Ofirma peteĩ acta asamblea oñemotenondéva 1 jasyapy 1865 guive ha péva 24 jasyrundy upe arýpe omonéĩ documento ojerurehápe gobierno argentino autorización ogueraha haguã realidad pmboguatáva Legión Paraguaya. Oike upe Asociación-pe hendive Otoniel Peña, omonéĩ hikuái ichupe socio ramo ha péva oñembyatývo comisión directiva 18 jasyteĩ 1865 jave. Ñeguahẽ jey Jasyteĩ mbytépe 1869 jave, oreko jave umi marandu Asunción oñeipepirũ tetãme oikéha fuerzas aliada-kuéra, upérõ Jovellanos ou jey Paraguáipe, oreko treinta y seis ary, hendive Juan B. Gill, José Decoud, Juan Antonio Jara, Carlos Loizaga, Benigno Ferreira, Cayo Miltos ha ambue tavayguakuéra oñeñandu “expatriado-icha”. Upe 25 jasyteĩ 1869 jave, oiméma tavaguasúpe, ofirma peteĩ mba’ejerúre , omondóva fuerzas aliadas-pe, ogarantisáva omoheñói haguã peteĩ gobierno provisional umi ciudadano paraguayo ndive. Péicha 25 jasyapy 1870 jave oime héra umi omyakãtáva Gran Club del Pueblo apytépe, omyakãva Dr. Facundo Machaín. Jeporavo oikóva diputado constituyente-rã, oikóva 3 jasypoapy ko arýpe, ojeporavo distrito Catedral orekóva 302 vóto. Comisión de negocios constitucionales-pe oike, omba’apóva Constitución jehaípe ha oime ambue tembiapópe ha’éva peteĩ léi jeporavorã apópe, ha ambue ohechávo umi atribución comisión permanente-pe. Omano Buenos Aires-pe, 11 jasykõi 1881 jave. Tetã sãmbyhy Omano rire vicepresidente Cayo Miltos, 7 jasyteĩ 1871 jave, Senado oiporavo ichupe upe tembiapópe ha, õhejávo presidente Rivarola tetã sãmbyhy, ojupi ha’e Presidencia de la República ñesãmbyhýpe 18 jasypakõi 1871 ha 25 jasypateĩ 1874 jave, ha hendive oipyhy situación vaiete ohejáva Rivarola tetã ñapymíme. Omoirũva’ekue heta mba’épe karai Cirilo Antonio-pe, hendive oime kuri ministro de Guerra y Marina-pe, 25 jasypateĩ, ministro del Interior 12 jasyrundy 1871 ha upéi 15 árape upe jasy ha arýpe avei oike Cámara disolución –me ha oporohenói Congreso-pe. Upéicha oheja presidencia vicepresidente Juan Bautista Gill-pe ha osẽ omba’apo voluntario ramo ojeexilia tavaguasu Buenos Aires-pe. Oisãmbyhy jave tetã ofirma Tratado de Paz y Límites Loizaga – Cotegipe, péva Brasil ha Uruguay ndive, avei extradición, tekoayhu, comercio ha navegación (ohundívo ñande yvy amo río Apa ha Blanco gotyo, avei Amambay oiméva kuarahy resẽ gotyo yvy). Aveil Uruguay ndive ofirma tratado de paz. Peteĩ empréstito pyahu orekóva 2.000.000 libra okontratáva Londres-pe, ijojáva térࡏ ivaivéva consecuencia ambue, 1871, péva noguahẽi Paraguáipe péva 124.000 libra, avei ndoikpeiva arca fiscal-pe, sino oipiro umi mburuvichakuéra upe jave oiméva. Upe deuda ojesalda 1961 arýpe ae. Omopu’ã peteĩha línea de tranvía, ohasáva umi tape tavaguasu rupi ohasáva. Kóva osẽ puerto guive ha ojupi Colón rupi ha oguahẽ Palma ha Independencia Nacional peve, ojere calle Libertad-pe, ko’ágã ojekuaáva Eligio Ayala ramo, ha péicha oguahẽ terminal peve ha’éva estación de ferrocarril. Hembiapo Jovellanos oheka py’aguapýpe omohenda administración pública. Ojapóvo pavimentación umi tape Paraguaýre; omoheñói Consejo de Instrucción Pública y de la Oficina de Inmigración ha Juntas Económico- Administrativas tetã okára gotyo ha omopyenda, avei, upel reglamento Policía orekóva ha omohenda renta general omoñepyrũvo. Peteĩ apañuãi orekóva Jovellanos igobierno jave ha’e kuri joaju orekóva ambue mba’e nomohu’ãiva omano rire Don Carlos Antonio López ha upéi opytáva pendiente posguerra del 70 rire. Péva peteĩha ñepysãnga orekóva ha ohecháva ko gobierno ha’éva tropa argentina oikéva Villa Occidental guive 29 jasyteĩ 1872 jave. Hembiasakue Política-pe Oime kuri Convención Nacional Constituyente 1870-pe. Omba’apo umi cargo orekóva Ministro de Guerra ha Marina ha Ministro del Interior ramo. Ha’e omopyenda Asociación Nacional Republicana (Partido Colorado). Jovellanos 1966 ary. Oararecha'akue Omano'akue Juan Natalicio González - 16 jasypakõi Joaju ...1965-1966-1967... 1833 - ary Oararecha'akue Salvador Jovellanos - 31 jasypakõ Omano'akue ...1832-1833-1834... Ary 1800 - 1899 1881 - ary Oararecha'akue Omano'akue Salvador Jovellanos - 11 jasykõ ...1880-1881-1882... Ary 1800 - 1899 {| |+ Juan Bautista Gill | |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |1874 25 jasypateĩ 1877 12 jasyrundy |- !align=left|Predecesor: |Salvador Jovellanos |- !align=left|Sucesor: |Higinio Uriarte |- !align=left|Fecha de nacimiento: |1840 28 jasypa |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Paraguay |- !align=left|Fecha de fallecimiento: |1877 12 jasyrundy |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |Paraguay |- !align=left|Profesión: | Político |}Juan Bautista Gill García''' heñói Paraguaýpe (Asunción) 28 jasypa 1840 jave. Ary 1854 oho Buenos Aires gotyo, upépe oñemoarandu secundaria-pe ha medicina-pe upéi, nomohu’ãi. Itúva Juan Andrés Gill ha isy Escolástica García del Barrio y Bedoya. Ha’ehína don Juan Miguel Gill remiaryrõ, prócer ha cabildante, huguýre osyry sangre celta. Omendava’ekue María Concepción Díaz de Bedoya rehe. Hekove Hogaygua oñemomba’eguasu herajoapýre ha’e avei ogueraháva upe época-pe.Ou jeyl Paraguay-pe ary 1863 jave. Ojedeklara jave Argentina ndive ñorãirõ, ojealista batallón 40-pe, oiméva umi mitãrusu oiméva upe posición social-pe ha iñarandúgui medicina-pe oñedesigna peteĩ puesto sanidad militar-pe. Péicha umi historiador ho’a prisionero ramo upe 30 jasypakõime 1868 ha Juan B. Gill Aguínaga, omba’apo tuguy apytépe tasyópe ha ojgueraha ka’irãime mbohapy ára oiko mboyve ñorãirõ Ita Yvatépe.Oguahẽvo jasyteĩ 1869, Gill oime umi oguahẽva Paraguaýpe mbytépe, umi aliado omosãsõva upe condición ndoikemo’ãvímaha ejército nacional-pe, upérõ, oime gueteri ñorãirõme. Tetã sãmbyhy Oime kuri Presidente de la República del Paraguay ramo, péva 25 jasypateĩ 1874 jave ha 12 jasyrundy 1877 jave. Oime vicepresidente ramo Higinio Uriarte García del Barrio. Gabinete oime kuri Emilio Gill ha Adolfo Saguier, Hacienda-pe; Germán Serrano ha José Urdapilleta, Interior gotyo; Bernardino Caballero ha Benjamín Aceval Justicia-pe, Culto e Instrucción Pública; Patricio Escobar, Guerra ha Marina, Facundo Machaín ha Benjamín Aceval, Relaciones Exteriores-pe. Péicha gobierno omotenondéva papel moneda, omoñepyrũva Colegio Nacional de la Capital ha ombohetavéva impuesto. Péicha 3 jasykõime 1876 jave, oñefirma tratado de límites, paz, comercio ha navegación Argentina ndive, péva rupive Paraguái ohundi yvy Misiones-pe, ha’éva río Parana yvy gotyo, umi isla osẽva ysyry guasúgui ha umi yvy oĩva río Pilcomayo ha Bermejo rembe’ýre, avei osalva Cháko yvy. Oipyhy Código Civil argentino ha péva ikatu haguã omopyenda economía nacional, omopyenda estanco petỹre, léi 22 jasyrundy 1875 jave. Péicha gobierno ome’ẽ privilegio omondóva tetã ambuére petỹ po ary pukukue, ombotove exportación térã importación upe producto rupíve. Upéi omohenda upe léi havõ ha juky mboahapy ary javéve. Gobierno omotenondéva Gill, ojogua ambue oimeva’ekuére, naisãsõi umi revolucionario-gui. Peteĩ motín oestala Ka’akupépe jasypakõi 1875 jave, omyakãva General Serrano, ex ministro del Interior jha oipytyvõva fuerzas brasileñas. Péicha revuelta oñekontrola omanóvo Serrano ha ambue sublevado-kuéra. Ambue opu’ãva hikuái oreko intención oitývo Presidente, mba’eve ndoikói, amo ipahápe opu’ã hikuái ha oiko guerra civil vaiete oñepyrũva 27 jasypo 1922 jave ha oñemotenonde peteĩ ary porã. Tembiasa política-pe Ministro de Hacienda ha Presidente Senado-gua. Péva 25 jasyteĩ 1869 jave oime aty ñomongeta ojapóva don Serapio Machaín ikatu haguã ointeresa umi fuerzas aliadas oikéva peteĩ proyecto de petición ikatu haguã omoheñói Gobierno Provisorio. Umi oiméva ha’e: José Segundo Decoud, Cayo Miltos, Carlos Loizaga, Juan A. Jara ha Salvador Jovellanos. Oñemoĩ iñakãre malversación de fondos, Senado omosẽ, pero ombohováigui Rivarola odisolvel Congreso. Oike apañuãime, omoirũ revolución osẽ porãva ha ojupi jey Hacienda cartera-pe. Ary 1874 jave ojupi presidencia de la República-pe. Emboscada araitépe Gobierno omyakãva Gill henyhẽ umi ocha’e’ỹva ichupe. Ko’ãva henyhẽ amargura económica-gui ha nomoañetéigui umi propuesta de emergencia omomba’ýva umi tekove oiméva Juan B. Gill, jerére. Conspiración oñembosako’i, omoirũva hikuái umi muburuvicha oisãmbyhýva avei oiméva pyt[umbýpe. Oime peteĩ mba’e ohasáva opáichagua límite, kóva oplanea karai Juan Silvano Godoy, ojuka haguã hikuái. Péva ha’e omoheñóigui plan vaiete, oho ha oheja ityvyra Nicanor pópe, ha’éva pe omboguatáva upe “tembiapo”. Péicha 12 jasyrundýpe 1877 jave, presidente Gill oguata jave mokõi decan (oficiales de alta graduación) ndive, péva Villarrica rapére (ko’ágã Presidente Franco tape réra). Ohasa jave Independencia Nacional, peteĩ mbokapu oguahẽva hetépe oity yvýre ha omano upépete. Péicha sarambi oiko umi omoañetéva upe idea, ijapytépe ojejuhu Molas ha Goiburú, avei don Nicanor pya’eterei oho okañy Argentina gotyo, upépe omano 90 ary ohupytývo. Peteĩ, emboscada oikóva tavaguasuetéep ha araitépe, oipe’a Juan Bautista Gill rekove. Ñe’ẽpapára colombiano Dr. Próspero Pereira Gamba (1830- 1896), oikova’ekue ko tetãme exiliado ramo, ohai ko momento vaiete ohasával presidente ko’ã estrofa rupive upe obra “El espectro”, ikatúva oñemoñe’ẽ gueteri ha péva oñe’ẽ mombe’u rupive Gill ágã ombotarova justicieramente umi ijukahare apytu’ũme. Gill 1875 - ary. Oararecha'akue Eusebio Ayala - 14 jasypoapy Omano'akue ...1874-1875-1876... Ary 1800 - 1899 1840 - ary. Oararecha'akue Juan Bautista Gill - 28 jasypa Omano'akue ...1839-1840-1841... Ary 1800 - 1899 {| |+ Cecilio Báez | |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |9 Jasypakõi 1905 25 Jasypateĩ 1906 |- !align=left|Predecesor: |Juan Bautista Gaona |- !align=left|Sucesor: |Benigno Ferreira |- !align=left|Fecha de nacimiento: |1 Jasyteĩ 1862 |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Asunción |- !align=left|Fecha de fallecimiento: |18 jasypoteĩ 1941 |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |Asunción |- !align=left|Profesión: |Docente y Periodista |} Cecilio Báez''' ha’eva’ekue peteĩha mburuvicha Paraguáipe oisãmbyhyva’ekue 9 jasypakõi 1905 guive 25 jasypateĩ 1906 meve. Hekove Doctor Cecilio Báez González o’arahecha Paraguaýpe, 1 jasykõi 1862 jave. Itúva Nicolás Báez ha isy Faustina González. Ityvýra Otoniel, Benjamín, heindy Modesta ha Restituta Báez González. Omenda 25 ary orekóvo Marcelina Allende ndive, mitãkuña kaasapéña 19 ary, itúva ha’eva’ekue don Policarpo Allende (español) ha isy doña Rosario Monges (paraguaya). Cecilio ha Marcelina mborayhúgui heñói 14 mitã, ijapytépe Dr. Amadeo, Arminda, ha Nicolás Báez Allende. Oñemoarandu secundaria-pe Colegio Nacional de la Capital 1878 arýpe ha oime pakõi temimbo’e apytépe oñeme’ẽ peteĩ beca interna Santa Rosa rupive oipytyvõva 25 “patacones”-pe (moneda upérõ) káda mes.Oime peteĩha promoción orekóva Universidad Nacional de Asunción oguenohẽva mbohapy diploma doctor Derecho ha Ciencias Sociales-pe péva 15 de julio 1893 jave.Ko’ã diploma oñeme’ẽ orden: Cecilio Báez González, Gaspar Villamayor ha Emeterio González. Omba’apo kyre’ỹme periodismo-pe, ha ogueraha hemiandu ruguaitépe mborayhu redacción rehe, avei oñeme’ẽmbaite docencia ha política-pe. Omba’apo ha ikatupýry, oimévo decano de Derecho-pe, ombo’e historia, ha’e oime decano ha rector Universidad Nacional-pe. Gobierno omotenondévo José Félix Estigarribia, ojeiporavo ichupe Rector Honorífico Perpetuo de la Universidad Nacional-pe. Oipyhy opáichagua techaramo oñeme’ẽvo ichupe distincón internaciona, ijapytépe miembro Sociedad de Ciencias Sociales Filadelfia-pe ko’ãva Estados Unidos-pe, Academia de Historia de La Habana ha Société Academique D`Historie Internacional Parĩ-pe.Hembiapo arandu apytépe oime i “Ensayos sobre la libertad civil, La tiranía en el Paraguay, Ensayo sobre el Dr. Francia ha dictadura en Sudamérica avei Resumen de la Historia del Paraguay “. Ohai avei ambue tembiapo índole jurídica ha histórica. Ojekuaa ichupe Maestro de la Juventud Paraguaya ramo. Péicha oheja tembiapo omyenyhẽva biblioteca Paraguay-pe. Omano Paraguaýpe(Asunción) 18 jasypoteĩ 1941 jave ohupytývo 79 ary. Tetã sãmbyhy Ha’e Presidente provisional de la República, ojeporavova’ekue asamblea paraguaya rupive 9 jasypakõime 1905 jave, péva omyengoviávo don [Juan B. Gaona]]-pe, oñemongúiva. Gabinete omyakãva-pe oime: ministro del Interior José Emilio Pérez; ministro de Hacienda, Emiliano González Navero; Relaciones Exteriores-pe, Cayetano A. Carreras ha ministro de Guerra y Marina Benigno Ferreira. Ko período naiporãiete oĩgui apañuãi política-pe ha péva ndojokói prosperidad económica-pe, ñane retã ohasa ko’ã árape oho porãiterei sector económico. Oisãmbyhývo tetã oñepyrũ ogueru umi automóvil Paraguáipe; ko’ápe opu’ã ojuehe (famoso duelo) omotenondéva Carlos García ha Gomes Freire Esteves, omano García; peteĩ época ojajáiha economía tetãme: oñemopyenda umi empresa industrial ha comercial; oñemoheñói biblioteca Enrique Solano López ha Blas Garay-gui; oñemopu’ã Hospital Militar; oñepavimenta umi tape asunceña; ojedeklara umi yvy fiscal ha municipal, omonéĩ estatuto Sociedad “Los Amigos de la Educación”, reheguáva. Economíape oñemoheñói Banco Paraguayo ha oñembohetáve capital Industrial Paraguaya, péicha avei oñemoirũ capital Banco Agrícola, kóva emisión circulante ha’éva 35 millones de pesos ha renta general ohupytýva 24 millones kóva concesión Dr. Stanley ome’ẽva autorización omotenondévo servicio de vapores Aregua guvie San Bernardino peve. Tekombo’épe, ojeguereko 347 mbo’ehao primaria 30.000 temimbo’e, Universidad oreko 195 inskripto ha 37 mbo’ehára, péicha aveil Colegio Nacional de la Capital oreko 633 temimbo’e ha 72 mbo’ehára. Omomba’apóva Facultad de Derecho, Notariado, Medicina ha Farmacia. Péicha Dr. Antolín Irala oike Comisión Inspectora de Sociedades Anónimas-pe ha ombojoaju ojeretereígui ñepapárakuéra Ángel I. González, José Cándido Diana, Daniel Jiménez Espinoza, Fortunato Toranzos (ta’ýra) ha mbopuhára Agustín Barrios. Osẽ avei, pa kuatiahaipyre ha ijapytépe umi periódico ha irundýha revista. Oñeinaugura, avei, Gran Hotel del Paraguay, oñeinverti $65.000 kóva umi elemento Mbo’ehao ha’éva upe “Escuela de Agricultura ha péva oautorisáva karai Ernesto Wenzel upe tranvía rural rógarã ombojoajutáva, 20 kilómetro, tavaguasu Villarrica Cerro Pelado peve. Péicha revolución 1891, ohasáva exilio omombyasýva ha omotyre’ỹva. Ou jey, ñane retãme ary oúvape, vy’a ha torýpe. Hembiasa Política-pe Oimeva’ekue omoheñóivo Centro Democrático (Partido Liberal ko’ágã) péva 10 jasypokõi 1887 jave. Cecilio Báez, Presidente de la República ramo, ha’e avei Abogado, Senador, Presidente del Superior Tribunal de Justicia ha Ministro de Relaciones Exteriores, mbo’ehára mbo’ehao guasúpe ha upe omyakãvo Félix Paiva, ary 1937ha 1938 ha’e omopyenda avei héra oiko jave “ Tratado de Paz Bolivia “ndive, opa haguã ñorãirõ Cháko reheguáva. Oimeva’ekue canciller ramo umi mburuvicha guasu Juan B. Gaona ary 1904 jave, Benigno Ferreira 1906 ha Albino Jara 1911 arýpe. Péicha México, gotyo omba’apo upe delegación 1903-pe ha Gran Bretaña ha Francia gotyo 1919 jave. Ojepytaso vocero de Derecho Internacional ramo, avei umi aty omotenondéva México, Chile ha Cuba gotyo. Péicha México (1902)-pe omotenodne tesis arbitraje obligatorio reheguáva, osẽ porãiterei. Omyakãva’ekue comisión internacional del Congreso de Jurisconsultos Montevideo-pe, ary 1914 jave . Báez 1941 - ary. Oararecha'akue Rosa Brítez - 9 jasyrundy Omano'akue Cecilio Báez - 18 jasypoteĩ Joaju ...1940-1941-1942... 1862 - ary. Oararecha'akue Cecilio Báez - 1 jasyteĩ Omano'akue ...1861-1862-1863... Ary 1800 - 1899 Citrullus lanatus, héra tapiagua ha’éva sandía (karaiñe’ẽme: sandía, oúva araveñe’ẽgui sandíyya) térã hy’a he’ẽ ha’e peteĩ ka’avo otyryrýva yvýpe hapo sarambi mbyky’i, hakã ysypo puku isarambíva, haviju ha hovykã he’õ mbytépe. Ipoty morotĩ, hembo chororĩgui osẽ hi’a ijyképe. Opaicharei hi’a: tuicha ha michĩva, ijapu’áva, ipekõi ha ipukúva, ijape morotĩ para’i, hovyũ ha hovérova. Ipire atã’i he’õ ha hu’ũ hyepýpe, ho’o pytã térã sa’yju, hykue re’ẽ ha ha’ỹi hũ térã para’i. Ikatu ja’u tembi’u ári. Ha’ỹingue ojepuru pohãrã orchatápe. Oĩ opáichagua: sandía morotĩ, sandía para’i, sandía hovéro, sandía hapõygua, sandía hũ’i, sandía sa’yju, sandía hy’a, sandía yvyvy, sandía vaka. Mandu’apykuéra https://glosbe.com/es/gn/sand%C3%ADa Yva Makychĩ guasu (, ) herava avei sanaória, ka'avo karape, rakã rovyũ, hogue sa'isa'i, isarembi ha ikangýva, yvýpe oñemoña ha'ỹigui. Ipoty morotĩ apu'a'i mimi hu'ãre iñapesã guasu. Hapo pytãngy, ijapyte morotĩ, hague mimi, ipuku ha ndaipoguasuetéi, okakuaa yvy guýpe. Ja'u tembi'úpe, ñemboy'urã he'ẽ ha ha'eño omomóipyre térã ipýra. Yvypóra oñemitỹ ymaguare guive, hembi'u hag̃ua. Ko ka'avo porãeterei, opytyvõ yvypóra hesa ha ipire, omoporãva. Joaju Ka'avo Samu'ũ (, ex ) yvyramáta poguasu, imáta pekõiva, hakã sarambi guasu ha hatĩmba. Yvyra Sálvia () pohã ñana hogue apu'a pukumi ha haimbéva, hyakuã asy. Ka'avo Sái () ao ohóva ku'a guive yvy gotyo. Ao So'o josopy () tembi'u hykuéva ojejapóva vaka ro'ógui, ogueraha arro ha tembi'umoheha: sevói, tomáte, áho ha umícha. tembi'u So'o apu'a tembi'u jajapóva so'o ku'ipyrégui, upevarã ñambojehe'a, avatiku'íre ha ñamoĩ hendive áho, ñandy'imi, juky ha opáichagua tembi'u ñemboheha, ñambojehe'apaite rire ñambyapu´a mimi ha japoi jukysýpe. tembi'u So'o () hi'upyrã oñeguenohẽva mymba retégui, opaichaguágui, oĩ ipire guýre ha ojaho'i ikanguépe. So'o hi'upyrã tenondeguaitéva yvypóra rembi'urãme ome'ẽgui heta proteína, kóva niko ojepuru okakuaa ha oñemyatyrõ hag̃ua ñande rete, avei oñemombarete hag̃ua ñande kangue. Umi tapicha ndaikatúiva ojogua so'o, térã naiporãiva ichupekuéra ho'u hag̃ua so'o, tekotevẽ oheka iñambuéva ohupyty hag̃ua proteína oĩmbáva hembi'úpe. Kumanda ha yvapo oreko avei heta proteína, hákatu pe proteína oúva ka'avógui hasyvemi ñande retépe oipuru hag̃ua umi proteína mymbakuéraicha. Umi tapicha oiporavóva ndo'úi so'o héra vehetariáno, ha umi ndo'úiva mba'eveichagua mymbakuéragui ojekuaa vegáno ramo. So'o pytã ha'e so'o hũvéva (jepivegua mymba okambúvagui), iñambuéva so'o morotĩgui ha'éva ryguasu térã pira. Mandu'apy Tembi'u Sóha (, ) ka'avo karape hatã sarambi ha ikangýva, hogue akua rovyũ, hakamby'ipáva, ipererĩ. Heñoiramáva ojepuru hi'upyrã. Hi´a apu´a´i, morotĩ, ipere pererĩ, ha´ỹi apu´a pekõi heta, hysýi ojoapykuéri hope ryepýpe. Ja´u tembi´úramo péicha reínte ha ikatu jajapo chugui so'o, kamby, kesu, kafe ha ñandyry. Ka'avo Tekotevẽ, mboriahu térã sogue () ha'e yvypóra ndaikatúi jave, ndorekóigui imba'erã, ohupyty umi mba'ekuéra oikotevẽva oiko porã hag̃ua, yvypóra mongakuaáre, hete ha iñapytu'ũ, akóinte oguereko hag̃ua hi'upyrã, hekoharã, ohupyty hag̃ua tekombo'e, y ipotĩva, ha mba'erendy hógape. Tekotevẽ ikatu oĩ peteĩ tapicháre mante, peteĩ ava atýre térã peteĩ tetãre. Ojehecha avei oiko tekotevẽ ndaipóri jave pirapire ñemomba'apo ndohejáiva yvypóra kuéra ohupyty imba'erã. Oikóvo ñemomba'apo'ỹ (ndaipóri ramo oñemba'aporã), pirapire'ỹ térã sa'imi pirapire. Oikóvo avei oporomborekojoja'ỹva (oñemboyke ramo tapichápe ipiresa'y, ijeroviakatu, iñe'ẽ, hetã, imeña ha hemiandu polítika reheguáre) ojehecha oĩ tekotevẽ umi ñemboykepyréva imbytépe. Yvóra Viruróga (Banco Mundial) ombojuavy mokõi tekotevẽ ha omoĩ pirapire hepy ohechauka hag̃ua ku ñembojuavy ary 2015 guive, mboriahuiterei oiko tapicha orekónte 1,90 dólar oiko hag̃ua ñavõ ára ha tekotevẽ oiko tapicha orekónte 3,10 dólar oiko hag̃ua ára ha ára. He'iháicha yvypóra ñakãrapu'ã kuatia momaranduha ary 2014 pegua, oikuaaukákuri Tetãnguéra Joaju (ONU), peteĩ opaite tekovégui imboriahu hína. Péva he'ise amo 1.500.000.000 ndorekói imba'erã ohupyty hag̃ua mba'ekuéra oikotevẽva oiko porã hag̃ua (hi'upyrã, y ipotĩva, pohanohára ñangarekokatu oikotevẽ jave, tekombo'e porã ha ambuéva). Mandu'apy Joaju Banco Mundial: Tekotevẽ rehegua CEPAL: Tekotevẽ ha ñemomba'apo Avano'õ Sevo'i () vicho ikangue´ỹ ha otyryrýva, ijape sỹi, hüpytãngy. Oĩ mbyky ha ipukúva. Oiko yvy guýpe. Okaru vicho´íre ojuhúva oikoha rupi. Oĩ opáichagua sevo´i, umíva apytépe oikóva ha okambúva tuguýre. Sevo´i yvy guýpe ojepuru ñamongaru hag̃ua pira ojekutukuévo. Mymba Sevói (, ) ka'avo umi áho ha puérro aty pegua, hi'a apu'áva yvy guýpe, ipire pererĩ, hykue timbo oporombohesay, oporoko'õ oñembo'ikuévo, yvypóra oipuruite rembi'urãicha. Ipoty apu'a morotĩ hogue ruãme. Oĩ sevói hoguénteva, ndahi'áiva, hogue hetáva hovyũ, ipuku akua ha ikangy, pe sevói'i, hérava avei sevói verdéo. Ka'avo Sarapĩu () mitã mba'asy ováva, ome´ẽ akanundu, ahy´o rasy, tesa pytã, pire pytã avevo hakuvopáva reheve. Oñemombia pohã ro´ysãme. Mba'asy Sapatu () pyrehegua ojejapopyre vakapígui, ijuru yvatevéva ipyta gotyo ha isãva oñeñapytĩ hag̃ua. Ñemonde Ao Tequixquiac ha'e peteĩ táva Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 33.080 ava. Tekotevẽ kapilla Santiago Tequixquiac Tlapanaloya Méhiko táva Peteĩ viruo (karaiñe’ẽme: banco) ha’e peteĩ tenda oñongatúva ha oiporukáva pirapire. Mandu’apykuéra https://tprmercosur.org/es/activ/Informe_2009.pdf Viru Viru () ha'e opa mba'e oñemomba'eguasúva ha ojeipurúva ojehepyme'ẽ hag̃ua, tapichakuéra ha avano'õ omoneígui hepykue. Techapyrã oĩ viru opaichagua: virukandua, pirapire, viru kuatia'atãmi, ha heta ambuéva. Viru ojeikuaáicha ko'ãga tekotevẽ atyvete guasu ombohepýva ha omoneíva, upe hína tetã rekuái hembiapo, tembiapoukapy ha léi rupive, upéicha oiporavo mba'e viru oipurúta ha mba'éichapa ombohepýta. Mandu'apy Ehecha avei Guarani Dólar Joaju Banco Central del Paraguay, Tetã Paraguái Iviruróga Guasu. Vatõpuku () pa’i ao oipurúva ñembo’e guasurã. Ao Vakara'y () vaka ñemoñare michĩva okambúva. Okambúva Vakaratĩ () mymba rete rehegua, hatã ha hakuáva, oguerekóva iñakãme mymba okambúva ha oñamindu’úva. Tete Manga (karaiñe’ẽme: balón térã pelota) ha’e peteĩ mba’e ojeipurúva ñoa’ãngatukuérape ha ambue ñembosaraikuérape. Ijapu’a, oñembovu yvytúpe ha oñembohyru mangaysýpe térã vakapípe. Mangápe ikatu oje’e avei vakapipopo, apu’apopo, kapipo térã mangapopo. Ehecha avei Mangapy Mandu’apykuéra https://es.scribd.com/document/434308116/Antonio-Guasch-S-I-Diccionario-Castellano-guarani https://books.google.com.py/books?id=UdgsatHovBAC&pg=PA26&lpg=PA26&dq=mangapopo&source=bl&ots=8slbq2eEpv&sig=ACfU3U1qXF0Qe6fhx0O2PaKoh-51QgwtCQ&hl=es-419&sa=X&ved=2ahUKEwjerdeIqOD1AhXwrpUCHTIpBXAQ6AF6BAgJEAM#v=onepage&q=mangapopo&f=false Jetepyso Vakapi () pire iñanambusúva omo’áva vaka ro’o. Voko () vosa vakapígui térã ovecha raguégui ojejapóva, ojeporúva ojegueraha haguã oime raẽva mba’e. Liméta () mbayru ijajúra po’íva ojeporúva oñeñongatu haguã y, kamby térã ambue mba’e. Tembiporu Sype () tembiporu hi´ýva yvyra pukúva, iñakãme häi pe pererĩ, haimbe ojejapo kuarepotígui ; hi´ári ikua ikatu hag̃uáicha ka'avo térã ñanágui opa tenda, jaka´api ipype kóga kokuépe ha ikatu avei jaipuru ogahápe jaka´api hag̃ua ijere, yvotyty ha ambue. Oga apoha katu oipuru ombojehe´a hag̃ua yvy. Tembiporu Leõ (, ) mymba okambúva, ho'úva so'o, ipyapẽ ha hãi mbaretéva. Oiko Índia, Ásia ha Áfrikape. Joaju Okambúva Lembu () tymbachu'i ipepo, péva ikupe gotyópe, hete apu'a ha hetyma mbykymi. Tymbachu'i Suruvikuéra (Pseudoplatystoma), ojeikuaáva avei "doncella" o "zúngaro" rérare Perúpe, ha’e peteĩ pira jueheguaty oikóva y he’ẽme Ñembyamérikape. Heta ojepirakuhaguére tembi’úpe g̃uarã, ko’ã ary pahaguépe ojejuhu sa’ive. Suruvikuéra pyahúpe oñembohero "cachorro". Jueheguakuéra Pseudoplatystoma fasciatum Pseudoplatystoma corruscans Pseudoplatystoma fasciatum Pseudoplatystoma magdaleniatum Pseudoplatystoma orinocoense Pseudoplatystoma punctifer Pseudoplatystoma reticulatum Pseudoplatystoma tigrinum Pseudoplatystoma metaense Pseudoplatystoma tigrinum Pseudoplatystoma corruscans Pseudoplatystoma corruscans Pseudoplatystoma fasciatum Pseudoplatystoma fasciatum Pseudoplatystoma fasciatum punctifer Pseudoplatystoma fasciatum reticulatum Pseudoplatystoma fasciatum orinocoense Pseudoplatystoma tigrinum Pseudoplatystoma tigrinum Pseudoplatystoma tigrinum metaense Pseudoplatystoma magdaleniatum Pseudoplatystoma magdaleniatum Mandu’apykuéra Pira Pseudoplatystoma Eduardo Schaerer Vera y Aragón heñói tavaguasu Ka'asapápe, 2 jasypokõi 1873 jave. Itúva Santiago Otto Schaerer ha isy Isabel Vera ha Aragón, paraguáigua. Itúva suizo, ha hemiandu mbarete ogueru itúvagui. Ofenda doña Silvia Matilde Heiseke ndive orekòva mokõi mitã ha’èva, peteĩ, Arturo Schaerer, omyakãva’ekue aranduka tembiasa reheguáva “Hace cien años” ohaiva’ekue Dr. Efraín Cardozo. Hekove Oho mbo’ehao ñepyrũme itávape ha upéi ou oñemoarandu Colegio Nacional de la Capital-pe, jepénte ndaipóiri marandu omohu’ãha. Ha’e he’iva’ekue noñemoarandúiha “rancias academia-pe” ha don Arsenio López Decoud omongavaju ichupe nomohu’ãiguie “bachiller en ciencias y letras”. Ha’e omba’apo comercio-pe, política ha periodismo-pe. Omoheñóiva’ekue ha omopyenda “El Diario”, Gualberto Cardús Huerta ha Adolfo Riquelme ndive, ha omopyenda La Tribuna, periódico imba’èva, upérõ, ha’eva’ekue prensa nacional-pe. Omano Buenos Aires-pe 12 jasypokõi 1941 jave. Tetã sambyhy Karai Eduardo Schaerer rèra oñemoherakuã tavaguasúpe ombohapéva circunstancia hasýva pe oguahẽtáva. Ojupi oisãmbyhy República del Paraguái 15 jasypoapy 1912 jave ha 15 jasytpoapy 1916 jave. Pe gabinete omotenonde: Eusebio Ayala, Relaciones Exteriores-pe; Manuel Gondra, Guerra ha Marina; Félix Paiva, Justicia-pe, Culto e Instrucción Pública; Jerónimo Zubizarreta, Hacienda –pe ha José P. Montero, Interior-pe. Upéi oiko ñemoambue: Gondra oho cancillería-pe, coronel Patricio A. Escobar oho Guerra ha Marina-pe; Eusebio Ayala Hacienda-pe; Culto ha Instrucción Publica-pe, avei Belisario Rivarola Justicia-pe. Hembiasa Omotenondévo gestión oike peteĩ Léi Orgánica Municipal pyahu, ojapóva hetaiterei obra pública, omohenda porã umi plása, tape pavimentación, demolición ha ñembohasa ambue tendápe mercado central tuja, oity upe óga tuja Gobernador-kuèra oimèha, omoĩvo upépe Paseo del Centenario. Oñepyrũ estabilidad política oñemotenondéva pa ary porã. Ary 1912, Doctor Manuel Franco ojeporavo rector Universidad-pe. Ary 1913 omonéi Doctor Teodosio González orekóva peteĩ cátedra de Derecho Penal ha don Simeón Carísimo oisãmbyhýva Colegio Nacional de Villarrica, ko’ápe Francisco Ruffinelli oñepyrũ ombo’e Geografía. Paraguaýpe ombohape alumbrado público ha tranvía eléctrico avei 1913 jave oensambla línea ferroviaria Encarnación ombojoajúva Posadas ndive. Tekombo’èpe, ohai peteĩ decreto oñemomba’eguasúva, ha’èva pe omoingéva idioma inglés oñembo’e haguã secundaria-pe. Omoheñói, avei, umi Mbo’ehao Normal Rural mbohapy villa histórica-pe: Villarrica, Encarnación, Pilar, avei Barrero Grande-pe. Umi mbo’ehao guasu, upèi os{eva chugui Escuelas Normales Elementales. Oautorisa pytyvõ beca rupive, oñemokyre’ỹ veterano de guerra-pe ha 23 jasypoteĩme 1915 olegalisa Escuela Militar ñemopyenda. Orden judicial-pe, Dr. Cecilio Báez oiporavo miembro Superior Tribunal-pe; Federico Chaves onombra fiscal del crimen ha don Luis Ruffinelli defensor de reos pobres ary 1914-pe, ha jasypoapy 1915 Dr. Enrique Bordenave oipyhy secretaría general de la Presidencia. Ko arýpe omonèĩ avei plan de estudios Escuela de Comercio ha ombotuichàve léi reglamentación mbo’epy secundaria ha superior. Situación cultural tetãme omokyre’ỹ don Manuel Gondra, kòva “kuimba’e oñamindu’ùva”, peteĩ kuimba’e arandu ojepytasóva umi àrape. Schaerer ofirma ñe’ẽpapára ha umi artista, Rubén Darío-ícha; Narciso R. Colmán; Leopoldo Ramos Jiménez; Eloy Fariña Núñez; Delfín Chamorro; Manuel Ortiz Guerrero; Modesto Delgado Rodas; Justo Pastor; Federico García; ha ambue tekove oñepi’ãva. Peteĩha disposición oñemomba’eguasúva, ha’e lèi papapy ñemohenda ary 1013 guive. Umíva apytépe oime: permiso omosãsõ agua tavayguakuérape oficina de correo San Lorenzo Ñu Guazú (1912); ambue ohai ojejogua agua umi tembiporu Museo de Historia Natural (1913) ha umíva rapykuéri ojehecha Oratorio reconstrucción, upèvare omoheñói comisión ad- honorem. Jasyteĩ 1915 umi asunceno opáy pyharevéte balacera-pe. Umi bala oúva opu’ãgui Dr. Gomes Freire Esteves ha ityvyra, don Luis Freire Esteves. Ndaipóri coronel Manuel J. Duarte, umimburuvicha militar oho capitán peteĩ, teniente ha alférez. Ojagarra hikuái mburuvichàpe ha oñeha’ãvo ojeharu. Pe apañuãi tavaygua mbytépe oiko oñembotýgui peteĩ imprenta, ndikatu`´ei oñemopu’ã. Schaerer oimeva’ekue Presidente civil peteĩharõ omohu’que logró terminar su mandato sin conspiraciones o levantamientos militares. Trayectoria Política En el año 1904 formó parte de los principales jefes civiles de la insurgencia liberal, actuó en Nuestra Señora del Pilar de Ñeembucú. Schaerer apareció como uno de los firmantes del manifiesto dirigido “Al Pueblo”, el 4 de julio de 1908, con el que el grupo “radical” pretendió justificar el brutal levantamiento que fue encabezado por el mayor Albino Jara. Fue intendente municipal de Asunción entre el 5 de julio de 1908 y el 17 de enero de 1911. Se desempeñó, además, como Director de Aduanas, Ministro del Interior (1912) y Senador (1921). El 7 de agosto de ese año firmó la invitación para participar de la asamblea de ese estilo, que se llevó a cabo el día 15 en el Teatro Nacional, que en ese tiempo pretendía “constituir un gran partido de gobierno”. Schaerer Moisés Santiago Bertoni (Mosè Giacomo Bertoni) (* 1857 Lottigna, Ticino, Suiza- 1929) ha'e peteĩ naturalista, escritor ha botánico suizo-gua. Ojekuáva sabio Bertoni ramo, ha’e upe inmigrante oñemomba’eguasuvéva hembiapo rehe ha oguah{eva tetã paraguáipe. Hetã suiza, heñói aldea Lottigna-pe, opyàva cantón Ticino-pe, 15 jasypoteĩme 1857, itúva Ambrosio Bertoni, abogado, jurisconsulto, mbarete oiméva funcionario ha político ticinense, isy Josefina Torreani, mbo’ehára Milán-gua. Omano 19 jasyporundy 1929, 72 ary, távaguasu Foz de Iguazú (Brasil), paludismo mba’asýgui, hetekue oĩ Puerto Bertoni korapyguasúpe, umi yvyramàta guýpe, imba’apoha ykére. Imitã ha Imitãrusu jave Oñemoarandu ñepyrũ primario ha secundario Liceo Lugano-pe. Ary 1874 omopyenda, oipytyvõgui isy, peteĩ observatorio meteorológico itàva heñòihápe, ha’èva Lottigna, pèicha omoñepyrũ ñemoarandu ha jesarekorã hekove paha peve omotenondéva. Ary 1875 oñepyrũ Derecho ha Ciencias Naturales Universidad de Ginebra. Ary 1876 oñematricula Facultad de Ciencias Universidad de Zurich, tenda oikuaahàpe Eugenia Rossetti, temimbo’e bioquímica-gua, ohayhu ha ofenda hese peteĩ ary oikuaa rire. Guata Ñepyrũ Oheja Suiza 3 jasyapy 1884 jave vapor “Nord América”-pe, omotenondèvo ikerayvoty Nuevo Mundo gotyo hogayguakuèra ndive, isy Josefina Torreani; (oúva hendive omoirũvo imemby ypykue, oheja iména Ambrosio ha ita´ýra mitãvéva, Brenno), hembireko Eugenia Rosseti, umi ipehẽngue suizo Reto, Winkelried, Vera, Sofía ha Inés, avei 40 agricultor, ohóva Buenos Aires, Argentina, gotyo. Mokõi motivo fundamental omokyre’ỹva Moisés ha ohóva yvy ambuére: a) Ñemitỹre oiko ifamilia kakuaa ndive y b) Ha oikuaasevégui científicamente. Péicha 30 jasyapy ko arýpe oguejýva Buenos Aires-pe, ha oñomongeta presidente de la Nación, general Julio Argentino Roca ndive, oipytyvõva iviaherã ha ikatu agua omotenonde colonización provincia de Misiones, territorio Misiones gotyyo. Oguahẽva Santa Ana ha oñepyrũva tembiapo experimental agricultura botánica, zoología, meteorología, etnografía, etc. Omba’apòva costa Parana misionera, ohóva Paraguay-pe opytaite, ohayguetereiraságui. Hembiasa Omoheñóivo komunidad de producción agrícola e investigación científica. Ko’àpe oiem iñirü suizo Émile Hassler ndive. Argentina gotyo heñòi ita’ýra Moisés Santiago ha Paraguay-pe, o’arahecha Aurora ha Guillermo Tell, Walter Fürst, Werner Stauffacher avei Aristóteles. Karai arandu ha omoñepyrũva, ñehesa’ỹijo “naturalista” antonomasia, ha ojekuaa ohayhuetereíha tetã Paraguái, ohechaukàva pete{i aranduka ohaíva ha avave ndoikuaáiva ni ndohecháiva, ha’e omba’apògui kirirĩetehápe, omba’apògui ha’eñomi, pytyvõ estatal ndorekói, ni fuente, medio ni tembiporu. Péicha, ojepovyvy mbarete porã, ohasáva ciencia físico-natural, antropología, ensayo lingüístico e ideológico, observación filosófica ha comentario tembiasa reheguáva. Bertoni oike científico atýpe oĩgui mba’e pyahu, ha posibilidad omotenondéva investigación pyahu oikuave’ëva ka’aguy avave ndoikèiva araka’eve, ha iñakãme oreko opyta peteĩ tenda omopyendáva colonia ndopaiva’erã araka’eve Mundo Ipyahúvape. Ary 1891 omopyenda ribera Paranáme, posesión 12.500 ha (poha legua irundy rembe’ýva), péva “Colonia Guillermo Tell”, ojekuaàva Puerto Bertoni, ramo familia Bertoni oikohague. Ñemitỹ taperyva, pakova, ha yva, ome’ẽva recurso económico oñeikotev{eva ogapype ha ikatu agua avei ha’e oreko viru jepovyvy arandu omotenondéva. Omoheñói fructífera tavaguasu ombojoajúva ñemitỹ ha investigación científica, mombyry tavaguasu tyapúgui. Omba’apo ha omýi tetã teko tavaygua mbytèpe, ha pèicha omotenonde investigación umi ñemitỹ Paraguái oñemohendàva, oipepirũ ichupe upèrõ presidente paraguayo, General Juan Bautista Egusquiza (1845-1902), ikatu haguã omopu’ã Instituto Agrícola Asunción-pe. Oreko frecuencia pluvial rupive, te’ỹi reko jepokuaa, upèicha lingüística rupive ombojoaju ñe’ẽ mokõi tetãme oĩva. Oñembokatupyry estudios meteorológicos gobierno paraguayo ha argentino, ohaíva científico, ha omoirũva peteĩha editorial científica del Paraguay. Jasyteĩ 1988 omoheñóiva fundación ambientalista “Fundación Moisés Bertoni”, oñangarekóva tekoháre, hembipotápe oipytyvõ ñangareko ha omongakuaa agua recurso natural Paraguay-pe. Péicha 19 jasyporundy 1929 jave, 72 arýpe, omano tavaguasu Foz de Iguazú (Brasil), paludismo-gui, oreko’ỹva marandu omano hembireko, Eugenia Rossetti, mbohapy arapokõindy tavaguasu Encarnación, Praguái yvy gotyo. Oguahẽvo Puerto Bertoni-pe, oimehápe yvyramáta mbytépe, imba’apohápe ykére, ha isy ijykére, Nonna Peppina ha ita’`yra Linneo Carlos. Ojeguerohory Ary 1896, Presidente de la República del Paraguay, Gral. Egusquiza, ohenóiva omopyenda Escuela Nacional de Agricultura, Paraguaýpe ha, oisãmbyhýva porundy arýpe. Ary 1903 ombosako’i Sociedad Nacional de Agricultura. Ary 1905 oiméva Delegado del Gobierno Paraguayo Tercer Congreso Científico Latinoamericano de Río de Janeiro, ko’àpe oikuaauka peteĩha tembiapo “Geología del Paraguay” ha y dos nuevos aparatos meteorológicos por él inventados: un drosómetro y un fitotermómetro. En el año 1910, concurre comisionado por el Gobierno Paraguayo, a la Exposición Internacional de Buenos Aires, donde obtiene medallas y diplomas. Ese mismo año representa al Paraguay en el Congreso Internacional Americanista que se celebra en la Capital Argentina. En el año 1914, llamado por el Presidente de la República del Paraguay, ocupa la Dirección de Agricultura. En el año 1922 concurre como delegado de la República del Paraguay al Congreso Científico Internacional Americanista en Río de Janeiro, en el que presentó importantes trabajos sobre antropología y Etnografía Guaraní. Sus investigaciones Investigó exhaustivamente, pasando por las ciencias físico-naturales, la antropología, el ensayo lingüístico e ideológico, las observaciones filosóficas y el comentario histórico. Se dedicó a investigar desde la frecuencia de las lluvias hasta las costumbres de los nativos del lugar e incursionó en lingüística. Bertoni realizó diariamente durante más de cincuenta años la tarea de controlar la humedad, el viento y la temperatura. La aventura de crear una colonia de producción agraria ocupó todo su esfuerzo. Fue muy poco reconocido, ya que trabajó aislado, desprovisto de apoyo estatal, misérrimo de fuentes, medios e instrumentos. Un hombre de horizontes ilimitados. Desde su pequeño reducto, conectado al mundo sólo por el río, se comunicó con centros de aprendizaje de casi todos los continentes. Colecciones botánicas Sus colecciones botánicas están conservadas el herbario de la Sociedad Científica del Paraguay, luego de haber sido completamente restauradas por el Conservatoire et Jardin botaniques de la Ville de Genève (Suiza). Abreviatura Bertoni réra abreviatura ojeporu Moisés de Santiago Bertoni mburuvichakuéra descripción ha oreko clasificación científica ka’avo mbytépe. Obras En el año 1878 : Nuovo compendio di geografia. - Bellinzona : Colombi, En el año 1882 Aparece su primera publicación científica, Revista Científica Svizzera En el año 1882 recibe el encargo del Gobierno Federal Suizo de reorganizar la red meteorológica de su país, lo cual realiza y un año después publica un interesante estudio al respecto. En el año 1886 escribe el texto:” Moisés Bertoni, La Voce del Ticino,” en el año en que la sequía obligó a su familia a abandonar Santa Ana para alcanzar Yabebiry, Escribió trabajos científicos e incluso manejó la primera editorial científica del Paraguay Realizó estudios meteorológicos para los gobiernos Paraguayo y Argentino. Un calendario que predice las lluvias y las sigue prediciendo, a sesenta años de su muerte, Su nombre ha alcanzado proporciones legendarias y prestigia una de las fundaciones ambientales más importantes de la nación guaraní: la ‘Fundación Moisés Bertoni’, creada en enero de 1898 En el año 1918 Instala en Puerto Bertoni una imprenta propia a la que llama “Ex Sylvis”. La utiliza para publicar su extensa obra escrita, de la cual quedó inédita una gran parte. Resumen de prehistoria y protohistoria, de los países guaraníes. Asunción: Brossa, s.d.- 162 p. Una publicación realizada sobre: El Cacao; su posible aclimatación en el Paraguay. Plantas usuales del Paraguay Alto Paraná y Misiones: nomenclatura, caracteres, Propiedades y aplicaciones. Incluyendo un estudio físico e industrial de las maderas En el año 1901, edita en su propia imprenta: Almanaque agrícola paraguayo. - Puerto Bertoni: Imprenta y Edición Ex Sylvis, - 250 p. En el año 1903, edita en su propia imprenta: Agenda agrícola del Paraguay. - Puerto Bertoni: Imprenta y edición Ex Sylvis, - 360 p. En el año 1903 edita la: Agenda y Almanaque agrícola paraguayo ... . - Asunción: Tall. Nacionales de H. Kraus, - 360 p. (Publicada también con el título “Agenda y mentor agrícola”) En el año 1903 edita: Agenda y almanaque agrícola paraguayo: conteniendo la indicación de los trabajos agrícolas de cada mes - 2ª ed. - Asunción: H. Kraus, - 360 p. En el año 1904: meios praticos para combater o gorgulho do milho. - Bahia: Oficinas do Diario de Bahia. 13 p. Plantas usuales del Paraguay: Alto Paraná y Misiones; nomenclatura, caracteres, propiedades a aplicaciones según los estudios del autor, o datos de personas fidedignas o el uso que de ellas hacen los indios, incluyendo un estudio físico e industrial de las maderas. - Asunción: Tall. Nacionales de H. Kraus, 1905. - 100 p. La enseñanza agrícola. - Asunción: Kraus, 1905. - 34 p. Resumen de geografía botánica del Paraguay. - Asunción: S.n., 1907 La cubierta verde y la supresión de la escarda en las plantaciones. - : s.n., 1909. -18 p. Plantae Bertonianae: les onothéracées du Paraguay. - Asunción: Tall. Nacionales de H. Kraus, 1910. - 22 p. En el año 1910: Descripción Física y económica del Paraguay: Plantae Bertonianae. - S. l.: s.n. , 20 p. En el año 1911: Contribución preliminar al estudio sistemático, biológico y económico de las plantas Paraguayas. 2ª ed. - S.l.: s.n.. , Nuevo método para el cultivo del banano: práctica del “rozado sin quemar”. - En el año 1911: Puerto Bertoni: Imprenta y Ediciones Ex Sylvis, - 14 p. En el año 1912: Contribución al estudio de la gomosis del naranjo y su tratamiento. - Asunción: Imprenta La colmena, - 1 pl, 13, 4 p. Ortografía guaraní sobre la base de la ortografía internacional adoptada por los congresos de zoología y botánica, con arreglo a la ortografía lingüística adoptada por el congreso científico internacional de Buenos Aires (1910) y a la generalmente seguida por los lingüistas norteamericanos. - Asunción: M. Brossa, 1914. - 22 p. Tirada a parte ampliada de la monografía “plantas usuales Introducción, nomenclatura, y diccionario de los géneros latino- guaraní de la obra “Descripción física y económica del Paraguay” Fauna paraguaya. - S.l.: s. n. , 1913 Descripción física y económica del Paraguay. - Asunción: Brossa, 1913 Resumen de prehistoria y protohistoria de los países guaraníes: conferencias dadas en el Colegio Nacional de segunda enseñanza de la Asunción los días 26 de julio, 8 y 21 de agosto de 1913. - Asunción: J.E. O’Leary, 1914. - 1 pl. , XlV, 162 p. Las plantas usuales del Paraguay y países limítrofes: caracteres, propiedades y aplicaciones con la nomenclatura Guaraní, portuguesa, española, latina y la etimología guaraní incluyendo un estudio físico e industrial de las maderas. - Asunción: M: Brossa, 1914. - 78 p. “Descripción física y económica del Paraguay” numeración novenal 31; Introducción, nomenclatura y diccionario de los géneros botánicos latino- guaraní Referencias RAMELLA, L. & RAMELLA-MIQUEL, Y. (1985). Biobibliografía de Moisés Santiago Bertoni. Flora del Paraguay, Serie especial 2. ISBN 0-915279-07-X Sociedad Científica del Paraguay, A. Barbero 230 y Avenida Artigas, Asunción (Paraguay) Enciclopedia historia del Paraguay, publicado por el Diario la Nación Fundación Bertoni monografias.com compralobueno.com Enlaces externos Sociedad Científica del Paraguay mosebertoni.ch Tekove Suísagua Tekove Paraguaigua Tekovekuaaty Vy'a'ỹ () teko vy'ave'ỹ ojepy’ajopýva. Vy'a'ỹ rehegua, máva ohasa asy. Py'akyrỹi Vy'arenda () tenda máva oĩ porãitereiha. Jerovia Vy'apavõ () teko vy’a horýva mba’e porã jeguerekópe. py'akyrỹi Vy'a () temiandu vy’a reheguaoñepyrũva py’ýinte peteĩ vy’aitereígui ha meme ojehechauka. py'akyrỹi Vyvypy () ñembovyvypy, mba’eporã ñembovyvyrã. Tembiapo Vuruháka () mbayru vakapiguigua, ovechapire térã ambue mba’éguigua isã ha oñembotyháva, ojeporúva ojeguraha hag̃ua ao aty. Tembiporu Vosa () mbayru kuatia, vakapi, ao pehẽngueguigua. Tembiporu Sópa Paraguái térã Kypyjy () mbujape avevo ojejapó avati hu´itĩgui, kesu, kamby rypy´a, kure ñandy térã ñandyry, juky ha y hendive. Oñembojehe´a porã rire oñemoĩ mba´yrúpe, upéi oñembojy tatakuápe. Ikatu ja´u nandi térã tembi´u týraicha. Jepéramo ndajagueroviaséi, kóva ha’e peteĩ “sópa hatãva” (“sopa” katuetei orekova’erã y, katuetei nunga ha’eva’erã jukysy) ha Paraguái rembi’u yma oje’usemíva. Margarita Miró Ibars, kuñakarai oikuaa pypuku ha porãva Paraguái tavarandu he’i sópa paraguái ouha “guaraní ha España-guakuéra joajúgui". Umi guaraní ho’úmiva tembi’u raviru ojejapóva avatiku’i térã mandi’ógui oñemboapéva guembepi térã pakova rogúepe ha oñembojýva tanimbu akúpe. España-yguakuéra … omoinge kesu, ryguasu rupi’a ha kamby jeporu; ko’ãva oñemoinge ohóvo guaranikuéra rembi’úpe. …” Oñeñe’ẽhína aipóramo peteĩ tembi’u he’ẽjuky ha havirúva, ha opaite paraguái rembi’u hekópe, orekóva heta caloría ha proteína. Hekoasa ha héra Peteĩ mombe’u oúva ymaitemi guivéma omyesakã porãva ha ikatúva ojeguerovia he’i Karai Carlos Antonio López (Oĩ Paraguái Rekoasa Rapykuehoha he’íva ko karai hague Paraguái Estado fundahare, omyakãva’ekue ko tetã 1841 guive 1862 peve), ha hembi’u apoha (“machu”) omoñepyrũ hague ko tembi’u. Karai Carlos Antonio López, karai kyra peteĩ, jeko ho’usetemími tykuetĩ térã sópa morotĩ ojejapóva kamby, kesu Paraguái, ryguasu rupi’a ha avatiku’ígui; ko tembi’u katuetei oĩva’erã karai tendota mesápe okaru hag̃ua. Péichaje peteĩ árape, machu noñangarekopái rupi hetaiterei avatiku’i omoĩ pe sópape, ha upéinte asajetéma ha ojejuhu mokõi apañuãire: tenonderãite voi, péicha ndojejapói pe tykuetĩ, ha mokõiha katu ijarovo ikyta’ĩmbaitéma chugui ombosako’i jey hag̃ua pe tembi’u ỹramo ombosako’i hag̃ua ambue tembi’u tykuetĩ rãngue. Upémaramo, ojereterei’ỹme, kyhyje ha katupyrypópe omoĩ tembi’urã ombosako’iva’ekue peteĩ mba’yru kuarepotipe, ha ombojy “tatakuá” pe (kóva peteĩ tembi’u mbojyha ojoguáva “horno”pe ojejapóva tuju ha adóvegui okaháre), ha péicha ko kuñarai tembi’úgui oiko peteĩ ¡sópa hatãva!; Karai Carlos ho’úvo oñandukuaa hetereiha ha pya’etemi ombohéra chupe “sópa paraguái”. Mba’emba’épa oraha “Sópa paraguái” a lo yma oñembosako’i hag̃ua ojeporu: sevói, y, juky hesaguasúva, kure ñandy, rygusu rupi’a, kesu pyahu, avatiku’i, kambyrypy’a, kamby rova. Oñembosako’i avei ambue hendáicha, umíva apytépe oĩ “sópa paraguái de estancia” térã “sópa paraguái Don Carlos” (omboherava’ekue ko tembi’u gueromandu’aháramo); ko’ãva oiporu umi mba’e oñembohysyiva’ekuénte avei, hetakuépente iñambue’imi, péva ojejapo hatãve térã haviruve yrõ ikyrave hag̃ua ho’useháicha karuhapeguakuéra. Ñembosako’i “Sópa yma” oñembosako’i péicha: oñembo’isa’i sevói ha oñembopupu jukyrýpe 10 aravoi’i rupi, peteĩ tembiporu oñembotývape, ha ojeheja ho’ysã; upéi oñembovu ñandy ha oñemoĩ pype ryguasu rupi’a peteĩteĩ oñembovu aja. Pévape oñemoĩ kesu oñemongu’ipyre. Ko jehe’apýpe ojepoi sevói pe y oñembopupu hague rehe, ha mbeguekatúpe ojehykuavo pype avatiku’i ha oñembojehe’a kamby ha kamby rova rehe. Oñembojehe’a porã opaite ko’ã mba’e oraháva ha oñemoĩ peteĩ asadéra oñemongyra’imívape, upe rire oñembojy hag̃ua tatakua akúpe ( 200°) peteĩ aravo rupi. Ambue marandu “Sópa paraguái” katuetei oje’uva’erã “so’oka’ẽ ” ndive (aty tuicha oje’uhápe so’o opaichagua ojehesýva parrílla ári térã asador rehe tatapỹi terã jepe’ápe), upéichante avei Semana Santa-pe, vierne santo ha omendavahápe; ko’ápe katuetei oje’uva’erã sópa, upévare jeyvéramo oĩramo karia’y ha kuñataĩ aréma oñembokívape oñeporandu: “Araka’e piko ja’úta la sópa”. Referencias “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Enlaces Externos Informatik Cocina del mundo Alimentaciòn sana Tembi'u Paraguái So'o mbichy () tembi'u ojejapóva vaka, kure, guasu, ryguasu, kavara, ovecha térã ambue mymba ro'ógui. Upevarã ojejope tata ári ojy peve, ikatu oñemoĩ yvyra pukúre oñembojy hag̃ua térã peteĩ jehesyha ári. Tembi'u Itaysy () ha'e peteĩ Apỹi Kimi rehegua, Kuarepoti'ỹ, itaiku'ireíva ha hesa'yjuva. Apỹi Kimi rehegua Itavera () niko mba'e hesatĩva ha hatãva itáicha, ijysaja opaichagua, oĩ overáva ha ijekareíva. Ikatu jajuhu itavera yvýpe ha ikatu jajapo avei. Itavera yvypóra ojapóva niko ojeipuru ojejapo hag̃ua ovetã, tesairũ, liméta ha mba'e ambuéva opaichagua. Ojehecha itavera oñembyakúvo 1500 °C arena de sílice (SiO2), carbonato de sodio (Na2CO3) ha caliza (CaCO3). Mandu'apy Joajuha Tembiporu Kuarepotitĩ térã itatĩ () ita morotĩ hatã ha hepýva. ha'e peteĩ eleménto. Kímika mba'e jeporúpe, itatĩ hína pe eleménto 47. Ojehechauka taikuéra Ag rupive, oúgui latinañe'ẽgui argentum he'iséva itatĩ. Ojehero ramo jepe itatĩ, isa'y teéva ndaha'éi morotĩ, ha'e hũngy katu. Ikatu jajuhu itatĩ yvy guýpe kuarepotícha, py'ỹinte ojejuhu itakuéra ryepýpe kuarepoti pytã reheve, itamembe térã itaju reheve. Itakuéra jajuhuvéva Kanada, Méhiko, Peru ha Tetãvore Joapykuérape. Pe tetã onohẽvéva itatĩ ningo Peru. Ymaguare guive, tapichakuéra oparupigua oipuru itatĩ jeguaka hepýva ramo, pirapire ramo ha heta mba'e ambuéva, upévare ko ára peve ikatu jahecha umíva oheróva plata ipirapire ('itatĩ' karaiñe'ẽme). Apỹi Kimi rehegua Itasã () sã mbarete hierrogui ijapopyre. Tembiporu Itapiru () tenda ymaiteguare oñembohendava’ekue y guasu Parana ári. Paraguái Itagecha () ita vera ojehechaha ta’anga. Tembiporu Itakua () ita ikuáva. Yvy ape ysaja Ita () yvy akytã atã ojejuhúva yvyatyhápe. He’ise avei mba’eta oihápe. Joaju hyepyguávandi Ita (táva) Ita Irundypa (, 40) téra oñemoĩva papapýpe. Papaha Inimbo () mba'epo'i fibra, oñeguenohẽva mandyju, lana ha ambue mba’egui. Ko'ag̃a oĩma plásiko guigua. Tembiporu Jyvaguy () jyva ha ati’y ojoapyha guýpe. Tete Juru () továre oĩva oñeñe’ẽ ha ojekaru hag̃ua. Ijuru yvyporã, mymbakuéra. Kuára oguerekóva mba’e oñemoinge hag̃ua pypegua. Tete Joayhu térã Tekoayhu () oñeembo’aeva ha oikova tekoporãme oñondive. Ha'e peteĩ temiandu. Py'akyrỹi Joja () mba’e ohóva ojuehe. Teko me'ẽ Jety (, ) ñanarusu hapo guasúva, ho'o ha he'ẽ, oje’u chugui tembi’u ha avei mimói. Ka'avo {| |+ Benigno Ferreira |- | style="background:#efefef" align="center" colspan=2 | |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |25 de noviembre de 1906 4 de julio de 1908 |- !align=left|Predecesor: |Cecilio Báez González |- !align=left|Sucesor: |Emiliano González Navero |- !align=left|Fecha de nacimiento: |13 de enero de 1846 |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Limpio |- !align=left|Fecha de fallecimiento: | 1920 |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |Buenos Aires |- !align=left|Profesión: | Político,Militar y Periodista |} General ha doctor Benigno Ferreira' ha’e posguerra del ‘70 tendota ha oñemomba guasu tendota político umi àrape. Heñói Tapua Grande-pe (Limpio), 13 jasyteĩ 1840. Tavaguasu Concepción memby; Ferreira ha Ángel Joaquín Mora. Ityke’ýra: Susana (omendáva Silvestre Aveiro ndive) ha Mercedes (omendáva Federico Guillermo Baéz ndive, mburuvichakue Convención Constituyente 1870) Hekove Heñói 13 jasyteĩ 1846 Mora Kue, Limpio jurisdicción gotyo, héra ha’eva’ekue Tapua. Itúva Angel Joaquín Mora Coene ha María Concepción Ferreira. Ko matrimonio ndikatúiva’ekue olegalisa ombotovégui Dictador Francia, kóva ko’ã postrimería hekovépe, ome’ẽvol permiso oikotevẽva. Jepénte itúva karai oñemomba’eguasúva, Benigno oipyhy isy terajoapy . Mitãrusu Benigno, peteĩ opositor ra’y, ohapejokóva Colegio de San Carlos Paraguaýpe odisponéva don Carlos Antonio López, mburuvicha omyakãva tetã. Imandu’a historiador Manuel Pesoa rehe, kòva ipaíno ikarai ramo guare, ha’e cónsul general argentino José Tomás Ramírez, orepresentáva general Justo José de Urquiza, oipytyvõva ijaihádope beca de estudios rupive Colegio de Concepción oïva Uruguáipe kóva provincia Entre Ríos-gua Argentina-pe. Péicha, Benigno Ferreira omotenonde ijoaju ambue mitãrusukuèra ndive amb. iñirũ paraguayo ha argentino ndive mbo’ehaópe. Ohasa Buenos Aires gotyo, oñepyrũ agua iñemoarandu Jurisprudencia Universidad. Ndikatuvéi oñemoarandu pèva oikógui upe ñorãirõ oikóva Paraguái rehe péva 1865 arýpe. Hembiasa Política Umi colonia paraguaya Buenos Aires oiméva umi familia ohejáva hetã política rehe. Péicha umi idea choguykuéra, otakýva autoritarismo López rehe ha umi procedimiento policial hekope’ỹ oñemotenondéva. Peteĩ temimbo’e paraguayo oñepyrũva ombosako’íva régimen Paraguaýpe. Umi oiméva omoherakuãva umi artículo prensa porteña-pe ha oguahẽva ofirma umi manifiesto. Ferreira ha’eva’ekue peteĩ choguy hekoitépe, ideología oñemotenondéva consonancia orekóva mitãrusu omokyre’ỹva tekosãso rekove. Ko tembiapo omoirũva umi López agente, oipyhýva represalia péva Benigno sy rehe “teko vai ha ñembosarái oipyhýva tendota sy rehe ”. Doña Concepción ojegueraha ka’irãime ha oñemoĩva imemby ndaipòriva rérape. Oikuaávo umi ba’e vaiete ohasáva isy, omopyendáva Ferreira-pe ha oreko upe teko paraguái ndojeguerohoýiíva. Arturo Bray ohai Ferreira ha’eva’ekue peteĩ kuimba’e léi ha’èva imperativo umi mba’e oikóva oipyhývo umi posición oenrroláva fila del ejército. Péicha 19 ary oike Legión Paraguaya-pe. Ojekuaàvo Tratado Secreto de la Triple Alianza Benigno Ferreira oñeapersona general Urquiza oikuaaukàvo ko’ã mba’e: “Ñanemombtavy hikuái. Pe tratado de alianza ñanemotĩ gobierno-kuéra umi gobierno signatario, peteĩ ultraje che retã rehe ha escarnio civilización-me guarã”. Ferreira orrenunsia ha oho jey Buenos Aires-pe, kóva periodismo-pe oñemoĩ omba’apo, diario “La República-pe”, ko’ãvape omba’apo Alianza rehe. Ko’ã historiador moderno-kuéra he’i “teko porã ombohováiva legionario oiméva oñeha’ãva omoĩ exiliado tendota, ojesarekóvo umi mba’e ha oikóva tesape principio político ha social oiméva umi época-pe” . Luego de la ocupación de Asunción, Benigno Ferreira fue nombrado capitán del puerto de la capital. En el mes de setiembre de 1869 se incorporó a la masonería. Al mes siguiente figuraba entre los redactores del diario “La Regeneración”. En 1870, fue electo vocal de la comisión de El Gran Club del Pueblo que dirigía Facundo Machaín y pocos días después asumió el comando de un batallón de la Guardia Nacional con el grado de Sargento Mayor. Tetã sambyhýpe Imitãrusu guive política nacional-pe oguahẽ ministro de Guerra y Marina ramo 1871 jave, péva gobierno Cirilo Antonio Rivarola. Kóva convulsionado ambiente omotenondéva reorganización pública del Estado ombohasáva banca Cámara baja-pe ha ombohasávo ministro de Justicia-pe ko mba’e. Oime kuri mbohapy revuelta armada ary 73 ha 74 jave. Péicha ko’ã árape ojehecha destierro (1874-1895) jave, ko’ã àrape oiméva doctorado léi ciudad de Buenos Aires-pe. Ojuhu partido choguy umi oiméva profunda brecha, kóva cívico ha radical-kuéra. Oime activamente guerra civil 1904 ohaívo Pacto de Pilcomayo. Omopyendáva gobierno ohasa cargo de ministro de Guerra y Marina ha ohasáva miembro del Superior Tribunal, ramo. Péicha 25 jasypateĩ 1806 jave oipyhy magistratura oñemoñepyrũva, péva vicepresidente don Emiliano González Navero. Gabinete oimehápe Emiliano González Navero, vicepresidencia ha orekóva Adolfo R. Soler ministro de Hacienda, péva Manuel Brítez Ministerio del Interior, Carlos L. Isasi oiméva ministerio de justicia, Guillermo de los Ríos como Ministro de Culto e Instrucción Pública, Manuel J. Duarte péva Ministro de Guerra y Marina ha Cecilio Báez Canciller ramo. Ko’ã cívico oñembotapykue ha ome’ëva presidente general Benigno Ferreira oñemosëva. Hembiapo Tetãme Oisãmbyhývo gobierno omopyenda línea telegráfica pyahu, ohasáva Escuela Normal de Maestros Villarrica-pe ha ombohetavéma escuela primaria papapy. Péicha avei oñemboty curso militar, omopu’ãva cuartel péva táva okaháre avei oñemopu’ã edificio aduana capitalina-pe. Péicha avei omohu’ã apañuãi empresa ferrocarrilera rehe, omopyendáva Banco de la República, ofirma tratado Soler-Pinilla, Bolivia ndive, ha ojogua hikuái pertrecho bélico péva Europa. Mano ha Exilio Omboguata exilio. Omano ary 1920 jave Buenos Aires-pe. Hetekue ojegueru Palacio de Gobierno de Asunción-pe ojevela haguã. “General doctor Benigno Ferreira”. Manuel Pesoa “Forjadores del Paraguay''”. Raúl Amaral Enlaces externos InfoLuque Los Años Azules Ferreira {| |+ Emilio Aceval |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |25 de noviembre de 1898 9 de enero de 1902 |- !align=left|Predecesor: |Juan Bautista Egusquiza |- !align=left|Sucesor: |Andrés Hector Carvallo |- !align=left|Fecha de nacimiento: |16 de octubre de 1853 |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Asunción |- !align=left|Fecha de fallecimiento: |15 de abril de 1931 |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |Asunción |- !align=left|Profesión: |Político |}Emilio Aceval Marín''' heñói Paraguaýpe 16 jasypa 1853. Itúva don Leonardo Aceval ha isy doña Mónica Marín. Ityvýra Doctor Benjamín Aceval, tekove ojepytasóva cultura ha tembiasa institucional ñane retãme. Dr. Benjamín omano 5 jsypoapy 1900 arýpe, ko suceso, ogueru ñembyasy oikéva don Emilio rekovépe, ohógui iñirũ oñemoñe’ëva ichupe. Ofenda imitãrusúpe, Adelina Díaz de Bedoya ndive, pya’e omanóva ichugui, upèi ofenda jey, doña Josefina Rivarola-pe. Hekove Mitãmimi opytáva Acosta Ñu, ñorãirõme. Ñemoarandu ojapóva pa’i Fidel Maíz, okapúvo upe Guerra Triple Alianza rehe, oike Ejército-pe, orekóva 13 ary. Ojejapi Pirajúpe ha upéi Acosta Ñúme oime,ko’àpe grado de sargento mayor, mitãnguéra mbytèpe. Upéi, ho’a prisionero batalla Karaguataýpe. (Ao oiporuva’ekue ojehecha Museo de Historia Militar-pe). Ou jeývo tavaguasúpe, ojejuhu isy ha itúva rogajuépe, ojesakeávaekue, ha ityre’ỹ chupe guarã, ohasa Corrientes gotyo ha upéi Buenos Aires-pe, ko’`pe oñemoarandu mbo’ehaópe jey interno ramo Colegio Nacional Central-pe. Oñemoarandu ingeniería posguerra-pe, ary 1876, omopyta jey hasyetégui. Upéi opu’ã jey, omotenonde ijeho Europa ha Estados Unidos gotyo, ou jey 1881, ha omba’apo kyre’ỹ ganadería, oñemopyendáva hacendado mbaretépe. Omano Paraguaýpe 15 jasyrundy 1931 jave. Tetã sãmbyhy Omyakã tetã 25 jasypateĩ 1898 ha 9 jasyrundy 1902 jave. Oimeva’ekue mandatario paraguayo orekóva vasco teraguapy. Igabinete orekóva: José P. Urdapilleta, Hacienda-pe; José Segundo Decoud; Relaciones Exteriores-pe; Guillermo de los Ríos Interior-pe; José Zacarías Caminos, Venancio V. López, Gerónimo Pereira Cazal, José Tomás Legal ha Pedro Bobadilla, Justicia, Culto e Instrucción Pública, hal Coronel Juan A. Escurra oĩva Guerra ha Marina-pe. Mburuvicha Aceval, oime Paraguái upe exposición universal Parĩ-pe oñemotenondéva, omoheñói Consejo Nacional de Educación, Dirección General de Escuelas ha Consejo Nacional de Higiene. Avei omoheñói oficina recaudadora Impuesto Interno-pe; ojedeklara epidemia de peste bubónica, omboguatáva Oficina Bacteriológica; omopyendáva colonia de inmigrante, oiméva italiano-kuèra; ojejuka periodista e historiador Blas Garay upèrõ. Tetã Paraguái ojehecha avei exposición internacional de Filadelfia; oguahẽ telégrafo San Estanislao-pe, yvy yvate gotyo, ha Encarnación yvy gotyo. Tembiapo oñemomba’eguasuvéva Osanciona “Ley de Colonización y Hogar”; omopyendáva Paraguáipe oimégui heta inmigrante italiano oguah{eva tetãme. Avei gobierno omotenondévape, oguahë epidemia fiebre bubónica reheguáva, sarambi ojapñova. Ära 1 jasyteĩ 1901 jave, omotenonde sistema métrico decimal, omyengoviáva unidad de medida ymaguaréva, ha’èva pulgada, vara, onza, arroba, yarda, milla, libra ha ambue unidad omoĩva administración española América-pe. Omotenonde “Revista Histórica Quincenal”, omyakãva Manuel Domínguez, omopyenda cátedra Sociología omyakãva Dr. Báez. Avei onombra Dr. Cecilio Báez, ary 1901 ramo, Ministro Plenipotenciario México-pe, ha delegado 2da. Conferencia Panamericana. Peteĩ orgullo nacional, ponencia omonéĩva ha oñemomba’eguasu oguahë jeývo tetãme. Emilio Aceval omombyky jehai osẽva apytu’ũ rokýgui ndahas`yiva: “Areko axioma ramo, ha ndaha’èiva fundamento, obra omotenondéva reconstrucción nacional oikotevẽva energía intelectual, py’aguapy ojeporavóva medio ha ñeha’ã común tetã rayhúre”. Peteĩ recaída situación política omoïva apañuãi Parlamento-pe ojehecháva. Pèicha 9 jasyteĩ 1902 jave, peteí comité revolucionario oiméva general Caballero ha Escobar, avei coronel Escurra omohu’ãva Aceval ñemongúipe, pèva ojopy ichupe oheja haguã tetã sãmbyhy, ha recinto parlamentario ok´púva incidente ome’ẽva senador Facundo Insfrán mano ha umi congresista eìdo. Péicha orrenunsia Sesión ha Congreso orresolve onombra hekovia vicepresidente, don Héctor Carballo-pe. Hembiasa Política-pe Kuimba’e negocio-pe, omba’apo Diputado ha ministro de Guerra y Marina-pe, gobierno General Egusquiza jave. Pèicha, 9 jasyrundy 1894-pe, oimeva’ekue Club Popular Egusquicista miembro ramo. Oime exposición Universal de Parĩ ha oimeva’ekue Exposición Internacional Filadelfia-pe. Aceval, Emilio Rolando Chaparro heñói tavaguasu Paraguaýpe 2 jasypoapy 1965 jave. Itúva Rolando Chaparro, fotógrafo profesional, ha Isy Celia María Benítez,omba’apóva ñoha’ãngápe Iñepyrũmby Imitãmi guive ojesareko purahéire ha orekóvo porundy ary mbaraka oiporu iñirũ ramo. Oñemoarandu mbarakàpe Kuki Rey ndive ha oñembokayupyry jazz mbopúpe Carlos Schvartzman ndive, oñemoarandu hendive irundýha ary. Upéi Carlos Schvartzman ndive jey, Remigio Pereira ha Mario Rodríguez omotenonde peteĩ cuarteto de música experimental orekóva tendencia jazzistica. Hembiasa Ary 1984-pe omopyenda peteĩ aty Berta Rojas ha Carlos Noguera ndive. Ary 1985 jave oike “Síntesis”-pe, peteĩ grupo jazz-fusión ha proyección folklórica reheguñaáva, ho ombopu Paraguaýre. Ary 1987 ha 1991 omba’apo Ñamandu ndive (Alejandrino “Chondi” Paredes ha Ricardo Flecha), trío orekóva tendencia folklórica oikundahàva umi gira ha grabación discográficas umi tetã América Latina, gotyo. Ary 1991 jave oime jey Síntesis ndive, integrante ipyahúva ndive. Oike, avei, banda jazz-fusión ha proyección folklórica saxofonista William “Palito” Miranda ndive, oikuaauka festival internacional Posadas, Argentina; Viña del Mar, Chile ha Sao Paulo, Brasil gotyo. Jasypo 1994 jave opresenta Síntesis ndive Memorial América Latina Sao Paulo-pe ha Buenos Aires-pe. Omohu’ãvo ko ary omboty Síntesis ciclo omopyendàvo grupo pyahu “Krhizya”, ha’éva rockera. Aty Krhizya, ndive ograba peteĩ disco ipype umi clásico yma guaréva tavarandu reheguáva, “Reservista purahéi”, ha’éva versión blusera araka’eve avave nomba’apóiva. Péicha Rolando Chaparro omarka peteĩ hito ha’éva upe purahéi versión popular paraguaya ofusionáva rock. Compositor, ramo oñemotenonde ha’égui pe omopyendñava mokõiha generación, Nuevo Cancionero Popular Paraguayo-pe, ha ojeréva hetaiterei tembiapo opáichagua género oikéva ipype jazz-fusión, proyección folklórica, purahéi ñoha’angápe, “jingles” ñeikuave’ẽrã, purory cortometraje ha largometraje-pe guarã, umi miniserie televisiva, video ha entretenimiento-pe guarã. Omotenonde avei umi proyecto orekóva carácter de solista, techapyrã “Guitarreros”, jhendive Efrén Echeverría, Juan Cancio Barreto ha Barni Chaparro, oñepresentáva heta teatro oĩva Paraguaýpe ha táva okaháre Paraguáipe. Omotenonde peteĩ concierto orekóva arpista César Cataldo ndive, ohupytývo prensa-gui ojekuaa ha oñemoñe’ẽ hembiapokuéragui umi marandu. Ombopu avei Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Asunción ndive, umi concierto rupi, orekógui éxito, ogueraha ichupe ograva agua mokõi disco. Oime avei kuri banda sonora largometraje paraguayo “Mirame nometokéi”-pe, pete{i purahèi hendive ha’e ojapova’ekue, “Espinas del alma”, ha upe purahéi yma oñehenduva’ekue “Soy algo fácil de olvidar”. Oñeme’ẽ ichupe galardon heta jey programa radial La Bengala Perdida-pe. Hembiapo Discografía: hembiapo orekóva Rolando Chaparro ojekuaauka tetã ambuére oikundahàvo México, Perú, Uruguay, Chile, Brasil, Argentina, ambue apytépe, heta jey ha avei opàichagua propuesta musical ndive. Ombo’e ko’ã àrape Conservatorio Nacional de Asunción-pe. Ojeguerovia ha’eha instrumentista ikatupyryvéva generación músico del Paraguay ipyahúva. Umi purahéi herakuãvéva ha’e: Tekove Paraguaigua Cándido Pastor Bareiro Caballero, heñói táva Lúke, Paraguáipe, 27 jasypa 1833 jave ha omano Asunción-pe ha’e Politico ha Mburuvichákue Paraguay-pe. Hembiasa Cándido Bareiro ha’e diplomático omboguatáva carrera ha hembiasa arandu. Itua Luis Bareiro Montie ha i sy Felipa Dolores Caballero Mayor, nieto célebre prócer independencia paraguaya, Pedro Juan Caballero. Ha’e temimbo’e colegio oadministráva mbo’ehára argentino Juan Pedro Escalada. Haihára uruguayo José Sienra Carranza, oikuaáva oñepyrüva posguerra, Bareiro ra’y: «... oiméva dotado talento omyesakãva, ilustración arandu, ojehecháva sencillo ha horýva» Upéi, periódico La Libertad Buenos Aires-pe, ary1877 he’i hese oúha familia notable-gui, oñangarekóva educación rehe omondóva Londres gotyo, upèpe ofirma upe estudio. Oikéva grupo temimbo’e becado odestináva Europa, osẽvaeva Río Blanco gotyo, 2 jasyrundy 1858. Ou jey tetã jasypakõime 1863 ha oguahẽva gratificación 200 peso. Ndaipóri dato omoaguĩva culminación carrera universitaria. Orekóva dato curioso, Bareiro oimèva lista principal oikuave’ẽva ka’a fisco-pe ohóva ary 1853 guive 1865 peve. Pèicha jasypo 1865 oñekondekora Orden Nacional del Mérito, avei, peteĩ decreto oikéva José Falcón, Gumersindo Benítez, Carlos Riveros ha Andrés Gill. Oiméva guerra civil 1873 ha 1874. Omano, mba’asy pya’e ogueraháva ichupe, Asunción –pe omombytévo tetã sãmbyhy Paraguay-pe, 4 jasyporundy 1880. Pèicha vicepresidente, Adolfo Saguier, ndikatúi oike hekovia, pèva ojokógui golpe de estado omyakãva general Bernardino Caballero ha ministro del Interior ojupíva ko arýpe. Contemporáneo José del Rosario Miranda ha Gregorio Benítez. Hembiasa Política Péicha 21 jasyapy 1864 jave, gobierno onombra Cándido Bareiro ministro ramo, oñangarekóva Negocio de la Legación ojeakreditáva Londres ha Parĩ-pe. Pèicha marzo 1864 jave pèva jasypa ary oúva oiméva tembiapo ojoajúvaa marcha de la guerra-pe. Cándido Bareiro ha’e peteĩ antiguo diplomático gobierno lopizta, tendota político posguerra-pe. Ha’e Ministro Inglaterra ha Hyãsia ndive. Omopyenda “Club Unión” ha’e tendota “bareirismo”, oiméva guerra civi 1873 ha 1874. Pèicha 21 jasyapy 1864 onombráva negocio ramo Legación oacreditáva Parĩ ha Lóndyre. Péicha 30 jasyrundy 1869 ha’èva tendota convencional constituyente club del Pueblo, pero ndaipo’àigui ndohupytýi vóto oikotevẽva oñekonsagra haguã. Pèicha 22 jasyppoapy ojeporavo juez de comercio, pèicha avei periódico “La Voz del Pueblo” jára, ois Òmbyhýva jefe de sanidad militar argentina, Doctor Miguel Gallegos. Hembiapo jasypo guive 1870 jave. Ha’eva’ekue secretario de gobierno kóva gobierno Rivarola, oiméva revolución Takuaral ha oñemosẽva. Oimeva’ekue sublevación Paraguaripe ha jasykõi 1874 jave, avei, oike Campo Grande-pe. Oñemoĩvo canciller gobierno Jovellanos, ha’eva’ekue Europa oenmenda apañuãi empréstito rehe. Ha’e ministro de Hacienda péva gabinete Uriarte péva 4 jasyrundy 1877 jave. Tetã sambyhy Ha’eva’ekue Presidente de la República de Paraguay kóva 25 jasypateĩ 1878 ha 4 jasyporundy 1880. Pèicha vicepresidencia-pe, Adolfo Saguier oime. Igabinete ministerial omopyenda ko’ã ministro: Juan Antonio Jara Hacienda-pe. Bernardino Caballero Interior-pe. José Segundo Decoud ha José Antonio Bazarás Justicia-pe, Culto e Instrucción Pública. Patricio Escobar ha Pedro Duarte Guerra ha Marina-pe. Benjamín Aceval ha José Segundo Decoud Relaciones Exteriores-pe. Pèicha gobierno omtenondévape, Paraguái oipyhy territorio Chaco-pe ome’ẽva veredicto arbitral presidente estadounidense Rutherford Hayes; oñemoĩva refección Palacio de López, omopyendàva colonia pyahu ha ojapo posible iñeguahẽ 1723 inmigrante tetãme. Pedro Juan Aponte ojeporavo obispo Paraguáipe ha oipyhyl Código Penal argentino. Ofirma, avei, tratado Decoud-Quijarro, Bolivia ndive, pero ndojeratifikái, Argentina ome’ẽ Paraguáipe ha territorio Villa Occidental, kòva Villa Hayes ko’àgã, oñemopyenda peteĩha fábrica de hielo tetãme, oikóva, conflicto ojapòva ko’ã poder legislativo ha judicial pèva ejercicio oñeha’ãva ituvichakuèra. Pẽicha 1 jasyrundýpe 1880 jave Cándido Bareiro omoñe’ẽ imarandu presidente ramo, pèicha oñembohovái Senado-pe umi proyecto financiero ha’èva Ejecutivo ha omonéiva lotería oipytyvõva. Acto apañuãime Oñepyrũva 1867 péva Mariscal López ofensa omotenondéva Bareiro upe misión otransportáva Estados Unidos omoné{iva imburuvichakuèra oipytyvõva participación. Pèicha diligencia noñemoañetèiva Bareiro he’iháicha. Mariscal ohasáva peteĩha acto desobediencia ijehegui, pero oikéva umi mba’e responsabilidad orekóva. López ojerúre odelegáva Benítes Perú-pe ha pèicha declaración ombotovéva gobierno ohóval Tratado de la Triple Alianza-pe. Bareiro nombohapéi oipytyvõ ha omondóva kuatiañe’ẽ, 14 jasypakõi 1866 jave. Oje’éva López ojavýva Encargado de Negocios del Paraguay Europa-pe, Bareiro. Oime ñembotapykue Paraguái ñorãirõme, pèva orekóma misión ohóvo Europa-pe ojoguávo armamento, pero ohencha ndaikatupyrýiha. Kóva ndorekói justificación mba’eveichaguáva, péicha 20 jasyteĩme 1868 jave, Bareiro ojeobliga ome’ẽ ikargo. Jopói 1865 - Condecoración Orden Nacional del Mérito. Ojoajúva oka gotyo Bareiro, Candido Festival Yno’õ Ypakaraípe tetã Paraguái tavaugasu Ypakaraípe, tetãvóre Central ary 1971, jasypoapy ha jasyporundýpe oñemotenonde tavarandu festival folklóriko oñemokyre’ỹva umi temiandu kuaandy reheguáva. Lago Ypacarai rembe'y Ko’ã mba’e ojehechakuaávo tembipota rupi ojeguereko gente apytu’ũme ohasáva ha orekóva opàichagua disciplina artística. Ha pèva omokyre’ỹvo mborayhu umi mba’e rehe oikuaaukáva tavaguasu ha pñeva ndaha’éi opavave tetãme. Tembiasa mbykymi Festival del Lago heñói 1971 omoñepyrũva tavaygua ypakaraiense ohayhu añetéva folklore, ogueromandu’avo omoheñòiva distrito. Peteĩha aty purory oñemotenonde jasyporundýpe. Kóva ha’e alternativa omokyre’ỹva mborayhu añetetéva nacional péva omokyre’ỹva opáichagua alternativa purorýpe, orekóva mitãpyahu akãreñói. Ko festival peteĩha omokyre’ỹva guerohory Demetrio Ortiz-pe ohaíva guarania oñemotenondéva tavaguasúpe. Recuerdos de Ypakarai, oimeva’ekue exiliado ramo oñemotenondévo régimen upérõ oñemotenondéva tetãme. Omoñepyrũ club 24 Jasypo, escenario mbykymíme. Omonéigui taayguakuéra, omokyre’ỹ umi ombosako’íva omongakuaa agua ha ikatúva omotenonde ary oúvape oĩvévo audiencia ha valor musical nacional. Festival ohasáva Ko Festival omotenondéva mokõi etapa omboguatáva: Peteĩha; ombosako’íva omantene kuaandy rembiasa ha umi teko porã jepokuaáva tetãme opàichagua manifestación ha’eháicha jeroky, ñe’ẽpoty ha artesanía oguahẽvo umi década 80 jave. Mokõiha; oñepyrũ he’ívo peteĩ compromiso oñemotenondévo omohenda porãve haguã derechos humanos reheguáva oñemomba’e guasúva régimen dictatorial hapykuéri General Stroessner, omokyre’ỹva gobierno ombotove 1986 jave, peteĩ resolución osẽva Ministerio del Interior, opàichagua tembiapo festival-pe guarã. Jepénte pueblo nomboykéi esperansa omotenondévo ko actividad, tavayguakuèra omboyke py’amiri ha opavave komunidad ypakaraiense oipyhy pytyvõ ñepytyvõme tetãme ha upéicha festival ogueraha hikuái Tupão korapýpe orekóva custodia policial. Ary 1989 jave ho’ávo gobierno dictatorial ha oguahëvo democracia avei omoheñói festival opàichagua oñeha’ãrõva. Ko árape ojegueraha 37 ary iñemboguata. Festival mbohupa Internacional rupive Iñepyrũmbýpe festival ha’e va’ekue festival internacional ombojopyrúva umi tekovépe hembiap´pe oikuaaukàvo hetã tavarandu ha hembipotápe oikuaauka ha omopu’ã ñane retã mba’éva ñemoherakuã. Oime kuri festival Argentina, péva Santa Fe, Córdoba, Festival Nacional del Folklore Pirane, Chile gotyo Festival Folklórico Yaku’íva, avei Brasil ha Bolivia. Internacional Ary 1973 guive omoirũ grupo artístico internacional omoñepyrũva “Los del Suquia”, momento omoñepyrũva Argentina, Los Carabajal, Los Cantores del Alba, La Compañía Argentina de Danza, Teresa Parodi ha ambue aty tetãme. Brasil-gui ou Ballet Primitivo del Arte Negro del estado de Pernambuco, Xaxado, Paraíba. Tetã Peru ogueru jeroky oúvaPeru Negro, Aukamaru, Roberto Parra ha ambue tekove aty. México ogueru Mariachi Los Pasajeros, Mariachi Nacional de Méjico ha ambue aty avei. Péicha ko’ã aty oiméva umi artista Uruguái, Chile ha Bolivia ohejáva Festival-pe ipypore. Pèicha ojeguereko lista puku ha ohenói opavave teko jaezaba oñemoherakuãvo arte. Péva festival nomboguejýiva purory, péicha festival omoheñói mbo’ehao ñepyrũ ha’éva “escuela municipal de danza” ome’ẽva pa’ũ ojapòva arte ñemoherakuã. Hembipotàpe omoirũ ambue manifestación programación. Jopói Festival ome’ẽva Ary 1976 omopyenda trofeo Recuerdos de Ypacarai, ome’ẽva jurado oiporavóva edición oñeme’ẽvape, ámbito nacional ha internacional Ko’àgã ikatu ja’e Festival del Lago Ypakarai ha’e tavarandu latinoamericano Paraguáipe, orekóva peteĩha escenario kakua. Tapicha ojeguerohorýva festival-pe Ko'ãva ojeguerohory festival edición, ohasávo ára ko'ã ombosako'íva umi festival especifico ha’èva ñoha’anga, jeroky, artesanía ha ambue festival orekóva umi dato oñeikotevẽva, omisión involuntaria. Ary 2006 oguerohory Renée Ferrer ha’éva peteĩ haihára katupyry upe ñe’ẽpoty festival reheguàvape; ary 2001 omotenondéva upe comisión oguahẽva peteĩ ñe’ẽme oguerohorýva tembiapo artesanal. Festival del Lago Ypakaraípe 1971, Demetrio Ortiz 1972, Félix de Ypacaraí / María Cristina Gómez Rabito 1973, Alberto de Luque 1974, Diosnel Chase 1975, Luís A. del Paraná 1976, Teófilo Escobar 1977, Agustín Barboza 1978, Mujer paraguaya compañera del artista 1979, Florentín Giménez 1980, Eladio Martínez 1981, Mauricio Cardozo Ocampo 1982, Félix Fernández 1983, Darío Gómez Serrato 1984, Teodoro S. Mongelós 1985, Músicos de la Epopeya del Chaco 1986, 1987 ha 1988, Oñemopu’ã Gobierno guive 1989, Maneco Galeano 1990, Augusto Roa Bastos 1991, Dúo Quintana-Escalante 1992, Alejandro Cubilla 1993, Juan Alfonso Ramírez y los Indios 1994, José Magno Soler 1995, Zulema de Mirkin 1996, Vocal Dos 1997, El pueblo 1998, Rigoberto Arévalo 1999, Los hermanos González 2000, Juan Cancio Barreto 2001, Efrén Echeverría 2002, Carlos Federico Abente 2003, Carlos Niz 2004, Neneco Norton 2005, Ricardo Flecha 2006, Epifanio Méndez Fleitas 2007, Oscar Nelson Safuán Festival Ñe’ẽpotýpe 1990, Elvio Romero 1991, María Luisa Artecona de Thompson 1992, Félix de Guarania 1993, Renée Ferrer de Arréllaga 1994, Gladys Carmagnola 1995, Luis María Martínez 1996, Ramiro Domínguez 1997, José Luís Appleyard 1998, Elsa Wiezell 1999, Oscar Ferreiro 2000, Teresa Servián de Sosa 2001, Pedro Encina Ramos 2002, Ramón Silva 2003, Mercedes Jané 2004, Aurelio González Canale 2005, Rubén Bareiro Saguier 2006, Renée Ferrer de Arréllaga 2007, Mario Rubén Álvarez Festival Ñoha’angápe 1982, José Arturo Alsina 1983, Máxima Lugo 1984, José L. Melgarejo 1985, Josefina Plá 1989, Alcibíades González Delvalle 1990, Ernesto Báez 1991, ndojekuaa porãi 1992, Rudi Torga 1993, Tito Chamorro 1994, Pedro Moliniers 1995, Sara Giménez 1996, Erenia López 1997, María Helena Sachero 1998, Edith Errecartes 1999, César Álvarez Blanco y Rafael Rojas Doria (Los Compadres) 2000, Jesús Pérez 2001, Victoria Figueredo 2002, Nizugan 2003, Mercedes Jané 2004, Luís D’Oliveira 2005, Humberto Gulino 2006, Jorge Ramos 2007, Compañía Roque Sánchez-Graciela Pastor Festival Jerokýpe 1990, Celia Ruiz de Domínguez y Gilda Ruiz de Segovia 1991, María Magdalena Duarte Melgarejo y Emilio Barrientos 1992, Petronita Vinader 1993, María Balbina Vera 1994, Rosa Vera de Barúa y Dora Rabito de Sosa 1995, Lilian Garicoche 1996, Elizabeth Vinader 1997, Mercedes Vera 1998, Sussy Sacco 1999, Mirtha Cabañas de Bonzi 2000, Pamela Fretes 2001, Cándido Duarte y Gladys Lenguaza 2002, Reina Cáceres 2003, Natalia Ramos y Felicita Patiño de Márquez 2004, Mirta Lenguaza 2005, Katy Ortega 2006, Beatriz Frutos 2007, Zully Vinader Festival Artesanía-pe 2001, Marcial Medina 2002, Indalecio Chávez y Del Rosario Sanabria 2003, Rosa Brítez 2004, Federico Giménez 2005, Benjamín Patiño y Serafín Montanía 2006, Alejandrino García 2007, Ramón Ayala Salim Mandu'apy Revista dominical ABC Color Joaju okapeguávandi Secretaria Nacional de Turismo Paraguái arandupy Ysyry () y ro'ysã osẽva yvy guýgui ha oñehẽva ysyry guasúpe, ikatu ohasa ñu ka´aguy rembe´y, hyepýpe térã tape ykére. Ysyry guasu Ñembyamérikape Amasónas Parana Paraguái Tapajos Mateĩra Orinóko Yvy ape ysaja Y Ysope (, ) vicho'i, yso joguaha oikóva ysyry rembe´y ha yno´õháre, ikatu okambu máva pirére, hapykuerére oheja peteĩ mba´e aisy jatytáicha. Mymba Yso () vicho'i ikangue´ỹva, oguatáva ipy´i mimi rupive ha ikatúva oporojopi. Tuichapávove oñembohyru oiko hag̃ua chugui panambi. Mymba Ysau (, , ) tymbachu'i tahýi aty rehegua, sa'yju pytãngy; oiko yvy guýpe, oñembohapepa ha mombyry peve oho. Okaru yvitýre térã ka'avóre, oguerojáva ombyaty haitýpe omongaru hag̃ua ita'yrakuéra ha oñondive ho´u hag̃ua ára ro'y aja. Ikatu ombopiru hikuái yvyramáta omoperõva. Tymbachu'i Yrupẽ () tembipuru apu'a térã hakamby irundýva kosinamegua ojepurúva oñembogua hag̃ua hu´itĩ ha ambue mba´e. Oĩ hembe yvyráva ha pe ipyko´ẽhápe ikuára sa´i mimi ikatúva ojepyaha alámbre térã karanda´ýgui. Yrupẽ ymáguare ojojapo takuapi, yvyra ha guembepigui, upéva ko'ãgaitépe ojejapo tovatĩme ha chácope. tembiporu Ype () mymba hete apu´a puku ijajúra puku, iñakã´i, ipíko pe sa´yjungy ha ipýpe ipire ambojoaju ipysã. Ko mymba ho´ytakuaa, oñemongakuaa ogapýpe ha oĩ avei hesaitéva. Guyra Ypaka'a (, ) guyra oikóva y rendaha rupi térã ñu rehe, ndatuichái, oñe´ẽ jave oje´e okytaha. Guyra Ynambu apeku'a (, ) guyra hague para hũ ha hũngýva, heta apu´a ryguasúicha. Iñakã´imi, ho´u ka'avo ra´ỹi ha vicho'i, hupi'a marrõ overáva, haitýpe oñembyatykuaa 11 hupi'a peve ha mácho oñeno hi´ári; oveve vaivai pararäme ha ndohói mombyryeterei, 300m rupi peve ikatu oveve. Guyra Ynambu () guyra ndatuichaitéiva, ryguasu joguaha, oiko ñu, kokuere ha ka´aguyháre. Oĩ opáichagua: ynambu apeku'a, ynambu'i, ynambu tataupa, ynambu kogoe, ynambu guasu, ynambu ykua ha umícha. Guyra Ykua () tenda ipyko´ẽmíva osẽha y hesakã asýva yvy guýgui, ndahypái araka´eve. Mba'aporekokuaa Ykarai () y pa'i ohasavava'ekue ñembo'e guasuhápe. Jerovia Ygarata () kanoa porã y aperegua, pya´e omýiva ha ojejapo kuarepotígui. Kachivéo. Jereraha Ygape () mba´yrumýi ipereíva ojejapóva yvyra pehẽnguéui ovevúiva y ári. Jereraha Yga () mba'yru oñemomýiva y ape ári. Jereraha G̃uaiguingue (, ) guyra pyharegua, opurahéi asýva oikévo kuarahy. guyra Guyratĩ () guyra morotĩ kupy puku oikóva karuguaháve. Guyra Guyra () mymba ipepo ha ovevéva, hetyma mokõi ha hete haguepáva. Guyra rekove ypykue ha hetepy ñemoambue rembiasakue Moõguipa ou'ypyraka'e guyra, niko, heta ára oiko oñeg uahẽ'ỹre peteĩ ñe'ẽme, ha katu na'ymaitéi tembikuaajarakuéra oñemoĩ oñoñe’ẽme ha he'i hikuái guyra ouha umi Tejujero Pymymbágui (Dinosaurio Terópodos) oñemoambueva'ekue arapa'ũ hérava Mymbambyterévape (Mesozoico). Ko'ã mba'e oje'e ojejuhu rire Alemania-pe peteĩ guyra joguaha ijitapyréva (fósil) oñembohérava “Pepo'yma” (Archaeopteryx). Ary 1960 guive oñemoneĩ guyra ouha Tejujerógui. China-pe ojejuhuvévo Tejujero ijitapyréva ha hague guyráva omoañete tembikuaajarakuérape, guyra Tejujeroha. Guyra ha Tejujero heta mba’épe ojojogua; ikanguekuéra piteĩcha, jepémona hasy jaikuaa porã hag ua, umi hyekue peteĩcha avei, haguekuéra ojojoguánte avei, ko'ã mba'e he'i ñandéve ha’ekuéra oño’anaha. Tekopytee Haimete opavave guyra ovevekuaa, ha ou ijypykue ovevekuaava'ekuégui, oĩ jepe ningo ikatu'ỹva oveve. Avei hetekuéra oñemoambue ikatu hag uáicha oveve porãve. Ikangue ijapytekua ivevyive hag ua. Umi ijyva imbarete añetete, ikatu hag uáicha ipu'aka umi tuichaicháva taguére, oipurúva ovevekuévo. Ipyti'a kangue tuicha ha hakamby ha ojoko umi ho'okuéra oipurúva oveve jave. Hañykãnguéra ipo'i puku ha hatã ha nahãiri rupi iñakã vevyive. Ipire nda'ikuái ha upéicha rupi ndaikatúi oñembopiro'y ty'ái rupive. Ovevekuévomante, yvytu ombopiro'y chupe, upéicha rupi opyta jave peteĩ hendápe jahechava'erã katuete ijuku’ahína. Tembi'uje'u Mba'épa ho'u rupi guyrakuéra ikatu: Mu'ũ'uháva: (Insectívoras) Ho'u mu'ũ (insecto). Ka'avo'uháva: (Herbívoras) Okaru ka'avóre, yva ha yva ra'ỹire. So'o'uháva: (Carnívoras) Ho'u so'o. Opamba'e'uháva: (Omnívoras) Ho'u ka'avo, ka'avo ra'ỹi, yva, mu'ũ, so'o ha ojuhúva guive. Ñemoña Guyrakuéra niko ombo'a, oñemoña tupi'a rupive. Upevarã guyra kuimba’éva oiporenova’erã guyra kuñáme, (apareamiento) upéi pe tupi’a okakuaa guyra kuña retepýpe, ombo’a peve. Oja porã hag̃ua umi tupi'a guyrakuéra oñangareko hese anitei ho'ysãve hete'akukuégui, upevarã guyra kuñáva oñeno hupi'a ári, oĩ guyra ojopyrúva mokõivéva, ha oĩ avei guyra kuimba'éva añónte oñenóva tupi'a ári. Ko mba'épe ñambohéra Ñembojakatu (Incubación). Og̃uahẽvo hi'ára, upe guyra ra'y, ojoka ipire ha osẽ okápe. Guyra Paraguái Hendapegua, Anambeta ha mboýpa Paraguáipe jaguereko mokõipa mokõi (22) Hendapegua, (Orden) pokõipa (70) Anambeta (Familia) ha poteĩsa poapypa (680) guyra oikoéva ojuehegui. Ko’ápe péina ambohysýi Hendapegua ha Anambeta rupive: Struthioniformes Rheidae (Ñanduguasu) - 1 (juehegua) Tinamiformes Tinamidae (Ynambu) - 11 Podicipediformes Podicipedidae (Ype) - 5 Pelecaniformes Anhingidae (Mbigua mbói) - 1 Phalacrocoracidae (Mbigua) - 1 Ciconiiformes Ardeidae (Hoko) - 14 Ciconiidae (Tujuju) - 3 Threskiornithidae (Ajajái) - 6 Phoenicopteriformes Phoenicopteridae (Guarimbo) - 1 Anseriformes Anhimidae (Chahã) - 2 Anatidae (Ype) - 11 Falconiformes Cathartidae (Yryvu) - 5 Accipitridae (Taguato) - 36 Falconidae (Karakara) - 12 Galliformes Cracidae (Jaku) - 6 Phasianidae (Uru) - 1 Gruiformes Rallidae (Ypaka'a) - 22 Aramidae (Karáũ) - 1 Heliornithidae (Ypeky) - 1 Cariamidae (Sarĩa) - 2 Charadriiformes Charadriidae (Mbatui) - 5 Recurvirostridae (Tetéũ) - 1 Jacanidae (Aguapeaso) - 1 Rostratulidae (Aguateros) - 1 Scolopacidae (Jakavere) - 17 Phalaropodidae (Chululu) - 2 Laridae (Ojaja) - 2 Sternidae (Atĩ) - 3 Rynchopidae (Rayadores) - 1 Culumbiformes Culumbidae (Pykasu) - 16 Psitaciformes Psittacidae (Gua'a) - 20 Cuculiformes Cuculidae (Piriríta) - 12 Strigiformes Tytonidae (Suinda) - 1 Strigidae (Ñakurutũ) - 15 Caprimulgiformes Caprimulgidae (Yvyja'u) - 14 Nyctibiidae (Urutau) - 3 Apodiformes Apodidae (Mbyju'i) - 6 Trochilidae (Mainumby) - 17 Trogoniformes Trogonidae (Suruku'a) - 3 Coraciiformes Momotidae (Guyra paja) - 2 Alcedinidae (Javatĩ) - 5 Galbuliformes Bucconidae (Chakuru) - 4 Piciformes Ramphastidae (Tukã) - 5 Picidae (Ypekũ) - 21 Paseriformes Dendrocolaptidae (Arapasu) - 12 Furnariidae (Ogaraity) - 44 Thamnophilidae (Che'oropara) - 22 Formicariidae (Chululu) - 3 Conopophagidae (Tokotoko) - 1 Rhinocryptidae (Guyra'i ñu) - 3 Cotingidae (Guyrapõ) - 4 Tyrannidae (Pitogue) - 104 Pipridae (Tangara) - 6 Phytotomidae (Cortarrama) - 1 Corvidae (Aka'ẽ) - 3 Hirundinidae (Mbyju'i) - 13 Troglodytidae (Masakaragua'i) - 6 Mimidae (Guyra ñe'ẽngatu) - 2 Poliotilidae (Siritui) - 2 Turdidae (Havía) - 7 Motacillidae (Guyra tape) - 6 Vireonidae (Chivíro) - 3 Parulidae (Pyti'ajumi) - 7 Coerebidae (Sai) - 3 Thraupidae (Sái hovy) - 30 Tersinidae (Piriguitĩ) - 1 Emberizidae (Havía) - 49 Icteridae (Guyraũ) - 20 Fringillidae (Parachi) - 1 Passeridae (Guyra tupão) - 1 Guyrakuéra réra Guaraníme Guyrakuéra réra Guaraníme, Tembikuaatyguápe ha karaiñe'ẽme Mandu'apy Arandukakuéra purupyre DEL CASTILLO, H. (Compilador) Guyra Paraguay (2.004) Lista Comentada de las Aves de Paraguay. Annotated checklist of the birds of Paraguay, Asunción, Paraguay. GUASCH, A. (2.002) Diccionario Básico Guarani – Castellano, Castellano – Guarani. Nueva Edición por Bartolomeu Melia. Asunción - Paraguay. Centro de estudios Paraguayos “Antonio Guasch” (CEPAG). KINDERSLEY, P. y otros. Diccionario visual del universo. (1996) Santiago - Chile. Editorial Amereida S. A. KRIVOSHEIN DE CANESE, N. & ACOSTA ALCARAZ, F. Diccionario Guarani – Español Español – Guarani. Tercera Edición (2.006) Asunción – Paraguay. Ediciones y Arte S. A. Microsoft ® Encarta ® 2008. © 1993-2007 Microsoft Corporation. Reservados todos los derechos. NAROSKY, T. &YZURIETA, D. (2.006) Guía para la Identificación de las Aves del Paraguay. Primera Edición en español. Buenos Aires Argentina. Vázquez Mazzini Editores. SEAM / Guyra Paraguay / PRODECHACO (2001). Especies Silvestres del Paraguay, Guia de Identificación de Especies con Importancia Económica. PRODECHACO. Asunción, Paraguay TRINIDAD SANABRIA, L. Mi Pequeño Avañe’ẽ de mochila. Segunda Edición (2.007) Buenos Aires - Argentina. Editoral Ruy Díaz S. A. E. I. C. es.wikipedia.org/wiki/Aves es.wikipedia.org/wiki/Evolución_de_las_aves es.wikipedia.org/wiki/Origen_de_las_aves losanimalesjor.galeon.com/ profesores.fi-b.unam.mx/ thales.cica.es/ euskalnatura.net/ Joaju BirdLife International, guyrakuéra ñeñangareko aty guasu. (ingyaterrañe'ẽme) ! Yty () mba'e rembyre, mba'e ojepuruve'ỹva ha omongy'áva tekoha. Tavaháre oĩ ojehekáva ytýpe oiporavo rire ikatúva ojepurujey. Yty ojapo heta mba'e vai yvypóra rekohápe, avakuéra ndojepy'apýi hekoháre, ha omombo oimeraẽ hendápe. Oĩ yty heta mba'éicha, oguerúva yvypórape mba'asy vai. Ñepyrũ Yty oñepyru oiko rogapy mba'apóre, opavave mba'e kuéra ndojeipuruvéima ogapýpe oñemombo, mba'e rembyre ha mba'e ky'a. Yma rire avakuéra oñepyrũ omombo oimeraẽ rendapente, hóga ha okápe, nombo'éi imemby ha itajyrakuérape mba'e ojapoarã ichuguikuéra. Ehecha avei Yty karaiñe'ẽme Jajeporeka Yty Tembiapo Yva () yvyra ha ka'avo pehẽngue ojejuhuhápe ka'avo ra'ỹi. Jepínte jaipuru ko ñe'ẽ "yva" jaheróvo ka'avo ro'o, ikatu jajapo chugui ñande rembi'urã térã hykue. Avañe'ẽme ikatu ñambohéra yvyramáta yva ñambojoajúvo «'a» hérape, upéicha jareko tarumaite'a (tarumaite máta yva), guavirana'a (guavirana máta yva), ha heta ambuéva. Yva hína heñói ka'avo potykuégui, ogueraha ipype ka'avo ra'ỹi ha upégui osẽta ka'avo ipyahúva. Mandu'apy Yvapurũ (, ) yvyra karape hi'áva imátare, hogue sa'i mimi ha hakã ypytũ. Yva apu´a, ijape hũ, ijapyte morotĩ, hu´ũ ha he´ẽ. Yvyra Yvoty () yvyra, ka'avo ha opáichagua ñana poty, chugui osẽ hi´a térã ha´ỹi oñemoña hag̃ua. Ka'avo Yvotyrokái () yvoty ha ka'avo renda ombojeguáva óga korapy. Jogapokuaa Yvotyrope () yvoty pehẽ isa’ýva ha hy’kuãva oikéva ojokuápe. Ka'avo Yvyjo'oha () tembiporu puku ojepurúva yvy oñeguenohẽ hag̃ua, ojejapo kuarepotígui. Peteĩ ijapýrape ipe ha hãimbe oike hag̃ua yvýre ha ambue ijapýrakatu hi´ýva yvyra ha oguereko máva rendag̃ua. Ko tembipurupe ojejo´o yvykua opa mba´erã: oñeñoty hag̃ua ysa (yvyra ñembo´y), oñeñoty hag̃ua mymba ha hekove re´õngue, avei yvykua óga okyta rendag̃ua, ikatu avei ojejo´o pype mandi'o, yvy'a, jety ha umícha. Ojepuru avei pe ita´yvy, ogahoja ha ambue oñeikotevẽva ogarãme ojejapo hag̃ua. Tembiporu Yvymbovoha () tembiporu kũ joguaha ojejapopyre kuarepotígui. Hi'ýva mokõi yvyra térã kuarepotiguigua ha ijajúra puku. Chokokue oipuru ombovo ha omboavevo hag̃ua yvy ha hapykuerépe oñemitỹ. Ojepuru guéi, kavaju, mburuka térã chavurro oñembotyryry hag̃ua ko tembipuru. Hetaiterei yvymbovohaichagua oĩ, ha ejeiporuvéva kokuépe ha'e ko'ãva: Yvymbovoha pypuku (subsolador) ojeiporu kokuépe omomýĩ pypuku hag̃ua yvy. Yvymbovoha pererĩ (arado superficial) ojeiporu kokuépe omomýĩ hag̃ua yvy rovarénte Yvymbovoha kyse apu'a (arado de disco) oguereko heta kyse apu'a jere, ikatu hag̃uáicha oikytĩ pypuku pe yvy. Yvymbovoha ohekuavóva yvy (arado de vertedera) niko pe tembiporu ojeiporúva kokuépe, oguereko ijehe hesegua ha'etéva kyse, ypytáva ha oguereko avei hekuavo mombo. Oñembotyry korõrõ mbaretépe. Mandu'apy Ku'ekavoña kokuepegua Yvyrapytã (, ) yvyramáta yvate guasu, hakã sarambi, hogue sa´i ha ipoty sa´yju. Imatágui ojejapo yvyra ojepurúva oñemohenda hag̃ua óga ape. Ipire ojepuru pohãrã pire ai ha hay´o rasýpe g̃uarã. Yvyra Yvytu () mba´e oporopejúva, oĩ tekohápe. Oñeñandu ãga katu naikatúi ojepoko hese ha ndojehechái avei. Ome´ẽ tekove mymba, yvypóra ha yvyrakuérape omosarambíre arapytu. Yvyapekuaa Ararova Yvyrapuku (, ) yvyramáta karape higue hovy, po´i, iserrúcho ha osaingo. Hakã ikarẽ rei ha umi michĩvéva ipuku ha osaingo. Ipire hũngy, ojekajeka ha ikorócho. Ipoty sa´yju, hi´a michĩ ha hũngy. Heñói oĩhápe ysyry ha yvykúi. Ojekuaa avei Sauce Criollo- ramo. Yvyra Yvyty () yvy aperegua, opu´ã ha ikandúva, jajuhuha itaty guasu ha ka´aguy. Yvy ape ysaja Yvyty pa'ũ () yvy guejy ipyko’ẽva ha ikorochova yvyty pa’ũme. Tape po’i yvyty pa’ũme ojehasaha. Yvy ape ysaja Tacuarembó ha'ehína peteĩ táva Uruguái retãme, yvatévokuarahy resẽ gotyo. Oĩhína departamento Tacuarembópe. Ko távape oiko 51.224 áva (2004 ary). Joaju www.tacuy.com.uy Uruguái táva Ñahatĩ () tymbachu'i ikangue'ỹva ha ipy poteĩ, irundy ipepo po'i akua oveve haguã, iñakã guasu, ipy pote, oveveha rupi ohupyty ambue tymbachu'ípe ho'u hag̃ua (ñati'ũ). Mandu'apy Joaju Odonata de la península Ibérica, Baleares y Canarias.. Tymbachu'i Ñanduti aorã térã ijeguarã ñandu renimbóicha ojepyaháva, ojejapove táva Itauguápe. Ojepuru avei mesahoja ha ogyke jeguakarã. Paraguái Ñandypa (, ) yvyramáta hogue vera guasuguasúva, hi’a apu’a, ape havara ha hovyũ ha hungy, nahe’ẽi. Okaru hese pira. Hogue jaipuri ñandepiruséramo ha tuguy ñandy ñamboguevi hag̃ua. Yvyra Ñangapiry (, ) yvyramata’i hogue sa’i mimíve oĩva ñúre ha óga jerére, hi’a ijapu’a pekõi, pytã mimi, he’e haivy. Hogue iporãiterei tuguy asuka ñamboguevi hag̃ua. Yvyra Ñaña () tekovevai ojaitypóva máva py’apýre. Ava imba’eporã’ỹva. Tekove ñañájeko ndoikove aréi. Py'akyrỹi Ña'ẽmbe () tembipuru apu'ape ojepurúva ojekaru hag̃ua. Ojejapo Kuarepoti, yvyra, itavera, ñai'ũ, térã ambue mba’égui. Tembiporu tembi'u aporã Ña'ẽmbe pepo () tembipuru pe, ikandu jováiva jahupi hag̃ua. Ojejapo oñembojy hag̃ua tembi’ukuéra ha opaicharei. Tembiporu tembi'u aporã Ñana () ka'avo okakuaáva oparupiete, omomgy’áva kokue térã óga jere. Hetã oĩ ijapytepekuéra jaipurúva pohãrã. ka'avo Ñandejára () jeroviaha, ánga ipu’akapáva arapypeguáre hi’angapyhy rupive ome’ẽva angapy yvyporakuérape ha oñangarekóva hesekuéra ohasa asy jave, angekói ha angata ombotarova jave chupe ohupytyuka py’aguapy ha opa mba’e porã. Jerovia Hesu rape Ñemuhã () mba’erepy renda. Oimeraẽ tape hupyty mba'e viru. Ñemuhã Ñembo'esyrỹi () mba’e máva oipurúva oñembo’e hag̃ua Tupãsýme, ogueromandu’aháramo imemby Hesu reovekue. Oĩ kuña ha kuimba’e omosaíngova ijajúrare. Hesu rape Ñetĩ (, ) mymba’i ikangue’ỹva, oveve ha ono’õ mba’e hyakuã vaívare, michĩve ñati'ũgui. Mberu Ñe'ã térã korasõ (karaiñe'ẽgui corazón) ha'e yvypóra ha mymba rete pehẽngue imba'eguasuvéva tuguy ñembosyryhápe. Umi mymba ijatukupe kangue rysýiva, yvypóra avei, ha'e peteĩ hete pehẽngue ro'o anambusúva ha inandíva omba'apóva ombosyry ha omboguata hag̃ua tuguy umi tuguy rapére, ome'ẽ hag̃ua tuguy peteĩteĩme hete pehẽngue. Yvypóra iñe'ã tuichakue hína ojogua yvypóra ipo apu'a, ipohyikue amo 250-300 grámo kuñáme ha 300-350 grámo kuimba'épe. Ojejuhu yvypóra ipyti'a mbytépe ha mokõi ijykére ojejuhu upe ñe'ãvevúi. Mandu'apy Joaju Anatomía y fisiología del corazón Texas Heart Institute (karaiñe'ẽme) Atlas del corazón (ingleñe'ẽme) Tete Ñe'ãvevúi () máva ha mymba retepygua omoingue ha oguenohẽ hag̃ua ipytuhẽ. Tete Ñe'ẽnga () ñe'ẽ mbykymi kuaapy térã momarandu rehegua oipurúva tavaygua. Aikoko he´i ovendeséva coco. Algo es algo he´i toro kandil okarneava´ekue Añeha´ãmbaitétako he ila ilápiz mbykýva Eureka! Ñe'ẽnga Ñe'ẽ Ñe'ẽpoty () ñe'ẽporavopyre, ojepyaháva haipyrépe. Ennovia máva apytu’ũgui térã ipy’a mbytégui, ikatu avei oikuaauka tembiasakue. Ñe'ẽ yvoty. Joaju hyepyguávandi Ñe'ẽpoty Guaraníme Ñe'ẽporãhaipyre Ñoha’ãngao (epañañe’ẽme: teatro) ha’e peteĩ tenda ojehechaukahápe máva rembiapo oñeha’ãngávo. Mba’e oikova’ekue térã gua’uhapeguáva ohechaukáva umi oporoha’ãva ombovy’a hag̃ua avakuérape. Ñuatĩ () mba’e akua osẽva ka'avo térã yvyra rakãre, ikatúva ñandekutu. Ka'avo Ñuatĩ pytã (, ) pohã ñana hakã charáva ha hatĩ pytãva. Jaipuru jakuaru porã ha ñande tuguy isarambi porã hag̃ua. Ka'avo Ñuhã () mba’e oñemoĩva ñúre ikatu hag̃uáicha ojeity mymbakuérape. Ñorairõ Tague () mba'e raviju térã mba'e akua osẽva máva ha mymba rete rehe, ikatu ojejuhu opaichagua. Mymba okambúva (jagua, kavaju, vaka, chavurro) rete osẽ ipo'i overáva. Oĩ mymba hague ravijúva: ovecha ha umíva. Guyrakuéra retére osẽva ipo'i puku, haviju ha ijape opaichagua. Tete Tajao () ka'avo jaipurúva karurã, ikatu ñañotỹ kokuépe ha ogaháre. Ñambojehe’a ambue ka’avo rehe ja’u hag̃ua tembi’u yképe térã ñamoĩ tembi’u rykuépe. Ka'avo Tajasu guyra (, ) guyra porã hesaitéva, oiko oñehenduka pyharekue, iñakã, ilómo, ipepo ha huguái hũ kangy ha ipara’i hovyũ. Oñomoirũ aty’ipe oiko hag̃ua. Guyra Tajy (, , ) yvyramáta tuicha ha imbaretéva, ojepuru oga’apohápe. Oĩ ipoty morotĩ, sa’yju ha pytãngýva. Yvyra Tajykatĩ () mymba saite, kure joguaha oikóva ka’aguýre ha mbovýmava ohóvo ñane retãme. Tajykatĩguéra Tagua Okambúva Takamby () niko pa'ũ opytáva mokõi jehai mbytépe, jehai niko oñembohérava yke ha oñepyrũ takamby mbytépe. Ñaha'ã hag̃ua takamby tuichakue jaipuru va'erã kokatu, upéicha oĩrõ 90° ja'e va'erã 'porundypa kokatu'. Takamby tuichakue niko pa'ũ karapã imbyte oñepyrũva, mokõi jehai juasápe. Mandu'apy Joajuha Papapykuaa Takor () kuña rete rehegua oĩva hakamby pa'ũme, hembe mokõi, tuicháva ha michĩva, ikua ha upérupi kuña ojapyhy ha imemby. Tete Takuapi () takuara’i térã takuara po’i osẽva ysyry rembe’ýpe térã ka’aguýre. Ka'avo Takuare'ẽ (, ) ka'avo yvate, po’i puku, rovyũ, hapo mbyky’i chara. Imáta po’i puku, ipire atã, ikuãirũ kuaava takuáraicha, hyepýpe ho’o ãta, morotĩ, hykue ha he’ẽ. Hogue puku akua, haviju mimi, haimbe ha ijoha. Ipoty puku hu’ãme haviju morotĩ. Ikatu jajapo chugui pohã, asúka, guaripóla, eíra térã mósto ha ho’u avei mymba. Oĩ takuare’ẽ pytã, takuare’ẽ morotĩ ha takuare’ẽ hũ’i. Ka'avo Tambeypy () tye yke ha tyeguy. tete Tanimbu () tata pague, tatapỹi kusugue iñapatĩva. Tekovekuaaty Tape () pa’ũ guataha oĩva ogaita rendáre, kokuére, ka’aguýre. Jereraha Tapekue () pohã ñana hogue apu’a ha isarambíba yvýre. Hykuere jaipuru ñaipohãno hag̃ua mba’asy vai osẽva ñande pirére ha kangue rasýpe g̃uarã. Ka'avo Tapiti (, ) mymba okambúba, ijape marrõ ha isỹi, ipy, opopo pya’e ha ho’u ka'avo, ikatu oiko yvypóra apytépe, kokuere térã ka’aguýre, ho’o he. Mandu'apy Okambúva Tarave () tymbachu'i oikóva ky'a apyte rupi, ijape yvy, oveve ha ipy heta, ine ha ikatu ogueru mba'asy. Tymbachu'i Tare’ýi (Hoplias malabaricus) ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ tararira (Erythrinidae) ryepýpe, tekovety Characiformes rehegua. Opa Amérikape ko pira oguereko heta réra (pira ñarõ, maturake, mondia, tarúcha ha ambuéva). Mandu’apykuéra Joaju Pira Tarope (, ) pohã ñana hogue puku ha ipéva yvýre, ipoty apu’a ojeka ha ichorõrĩvaicha, hapo mbyky mimi ikorochopa. Jaipuru ñaipohãno hag̃ua py’a raku, jaity hagua mba’e ky’a ñande py’águi, ty rupi. ka'avo Taryrýi () máva hakate’ỹva opa mba’ére, ha’enteséva. Py'akyrỹi nl:Hoofdzonde#Avaritia Vakúna (karaiñe’ẽme: vacuna) ha’e opa guypegua ombosako’íva ñande retépe ombohovái hag̃ua mba’asykuérape. Oñemoĩ retére ju hakuáva (herínga) pohãkutu térã juru rupive (vakúna oje’úva); heta kundaha ohechauka pe vakúna ñemoĩ omombareteha ñande retépe. Vakúnape oje’e avei tasymombiaha ha pohãkutu (inyección). Pe téra "vakúna" ou variolae vaccinae ñe’ẽnguéragui (vaka mbiru’a), Edward Jenner omboherava’ekue upéicha, otopa haguére mb’éichapa ikatu omo'ã yvyporakuérape mbiru’águi ary 1798 jave. Mandu’apykuéra Pohanokuaa Tasyo () óga ohoha mitã ha kakuaáva hasýramo, oñepohãnouka, ojehechauka pohãnohárape térã omoĩuka hag̃ua tasymombiaha. Ñepohãno Tatapỹi rendy ryru () mba’yru oñemoĩha tatapỹi rendy oñembyaku térã oñembojy hag̃ua opáichagua tembi’u. Ojejapo kuarepotígui. Oĩ opáichagua: michĩ ha tuicháva. Ikarape ha ijyvatéva, ijapu’áva, hakamby irundýva, hetyma mbohapýva térã hetyma’ỹva. Ko’ãga rupi ojepuru umi kuarepoti tuja oñemombo pyre ojejapo hag̃ua ko tembipuru. tembiporu Tatarẽ (, ) yvyramáta yvate, hakã ypytũ, ipe ha ijapu’áva. Umi hakã’i ikarẽ, hatĩmba. Hogue hovy kangy. Ipire korócho anambusu, hape’ipa ha ojei rei, Ipotuy morotĩ ha hovy, hi’a hyru hũmipe ha ojepokapáva. Mandu’apykuéra Yvyra Tatatĩ () mba’e tĩmbóicha osẽva mba´e ojehapýgui, y opupúvagui ha mba’yruguatágui avei, sapy’ánte morotĩ, hũ térã hũngy ojekakuaa yvate gotyo. Tembikuaaty Tatu () mymba oikóva yvýre, ijape atã karumbéicha, oñemoakuruchĩ ijape atã guýpe ojecha vaíramo, hãi pokãpokã hapykue ijuru ryepy gotyo. Huguái puku. Hetyma mbyky mimi ha ipyapẽ mbuku oipytyvõva chupe ojo’o hag̃ua yvy. Ho’u tahýi ha ka’avo’i. Oñemoña isýgui. Okambúva Tatuáhe () ta'anga mymba, mbyja, kurusu ha opa mbae joguaha ojehaíva máva pireguýre imba'eguerovia rupi. Amo ary 2000 Kirito mboyve ojeikuaa yvypóra ohai ipireguýre ta'anga ojapo hag̃ua tatuáhe opaichagua. Ko ñe'ẽ tatuáhe oike guaraniñe'ẽme karaiñe'ẽ rupive (tatuaje) ha péva ou samoañe'ẽ pegua, upe ñe'ẽ tatáu he'iséva jehai mokõi jey. Joaju Tattoo Photography Tattoo Designs Tembiapo Ta'ãngambyry () mba’e ohechaukáva opa oikóva añeteramoguáicha; ojekuáava ipype omýi ha hyapu. Ikatu oporombovy’a, oporomomarandu térã oporohekombo’e. Oipuru ñe'ẽasãi momarandu hag̃ua. Mba'aporekokuaa Ta'anga () niko mba'e ojoguáva peteĩ tapichápe, tekovépe térã mba'e oimeraẽvape, ikatu ojejapo oñembosa'ývo, oñemoha'angávo térã oñemohendávo mba'ekuéra (ñai'ũ, jéso, ita) ojapo hag̃ua mba'ejoguaha. Oĩ avei mákina ota'anga'óva, umíva niko ojapo ta'anga omboheseguávo umi mba'e jahecháva. Ta'anga hína opamba'e jahecháva ha ñanemomarandu térã ohechaukáva ñandéve peteĩ mba'e. Oĩ ramo heta ta'anga ojoapýva ha ohóva hesekuéra, jahero ta'angamýi. Ehecha avei Ñembosa'y Ñeñopĩ Tembiapoporã Tãi () kangue’i morotĩ apu’a térã puku mimi osẽva máva ha mymba juru ryepýpe omongu’i hag̃ua hembi’u. Tete Tamaríno (, ) yva po’i puku, ipéva, ijape yvýva, ipire atã, he’ẽhái. ka'avo Tejuruguái () tembipuru tiénto jepyahágui ojejapoyre, ipuku ha hi’ýva yvyra. Estansiero oipuru ombyaty hag̃ua mymbakuéra peteĩ hendápe. tembiporu Tembe () máva ha mymba juru ro’o kyrỹi, ojeréva hese yvatéguio ha yvýgui, ojekuaa okáguio ha omýi ojejurupe’a ha ojejuru mbotykuévo. Tete Kavaju () (latinañe'ẽme:Equus ferus caballus)mymba tuicha okambúva, jueheguaty sakandu (equus) pegua. Ko mymba ikapi'i'uha, hete tuicha, hetyma irundy, huguái ha ajúra puku. Yvypóra oipuru ete kavaju, rerojaha hag̃ua, heta tetãme yvypóra ho'u kavaju ro'o ha ambueva oipuru oguerahánte. Mandu'apy Joaju Sakandu Ka'a (, ) yvyra mata kakuaa, hogue apu’áva, ha’ỹi hũ sa’i mimi. Okakuaa ka’aguýre ha oñeñoty avei ojejapo hag̃ua chugui mba’erepy. Ojepuru ka'ay, terere térã kojói ojetykua hag̃ua. Ka'avo Ka'aguy ha'e yvyraty renda, okakuaaha yvyra yvate, karape, ka'avo, ñana ha oikoha opáichagua mymba. Yvyapekuaa Jahechárõ tekovekuaaty ñemohendápe, japuru ko téra ka'avo ñamohenda hag̃ua opaite tekove hesapemoñangáva, nomýiva, umi ñanáicha, ygaúicha ha yvyramáta opaichagua. Ka'avo oipuru Kuarahy mba'erendy mbaretekue hembi'urã okakuaa hag̃ua. Ka'a ha kapi'i oñongatu tesape mbaretekue ha oipuru ku mbaretekue hembi'urã. Mandu'apy ! Temimbo'e () Mitãnguéra, mitãkuña, mitãkuimba’e, mitãrusu, kuñatãi, oñembokatupyrýva, oñemoarandúva, ojehekombo’éva mbo’ehaópe. Apoha Tembevo () mitã hembe ha iñapekũ sovóra heñói guive, upévare ndaikatúva okaru porã ha okakuaa rire noñe’ẽporãi. Forĩfo. Mba'asy Tembiasagua'u () tembiapo haipyre osẽva ava rembiasakuégui, uperire oñembohasa kuatiañe'ẽme térã ta’angambyry rupive opavavépe oguahẽ hag̃ua. Ñe'ẽporãhaipyre Tembiguái () máva ojejokuáiva ogaháre opa mba’erã, ikatu oñehepyme’ẽ chupe térã nahániri. Karia’y oikoreíva kuñatai rapykuéri, ñembotavytavýpe. Joaju Apoha Tembo () kuimba'e rete rehegua ojepurúva porenóme (coito-pe) ha okuaru hag̃ua. Tete Tenypy'ã () tete vore ombojoajúva máva térã mymba retyma ikuártore. Oipytyvõva chupekuéra oipyso ha ombyapu’a hag̃ua hetyma. Tete Tepoti tembia’u raty kue kusugue, tekaka ho’áva máva ha mymba retepýgui tevipicha’ĩ rupi. Ikatu ine ha ijape opáicha rei. Máva omonéva mamo oikoha rupi, hekove ky’áva, ijaýva. Tekovekuaaty Tereré niko peteĩ jey'urã jajapóva ka'a rogue (ilex paraguariensis) ha y ro'ysã porãva reheve, umi hese ikatu oñembojehe'a pohã ñana. Ko ñanary ojeipuru Ñembyamérikape umi Europagua ñeguahẽ mboyve, ha oiko chugui mba'e teéva ojejapóva oikohápe guaranikuéra, oñemombareteve tuichaitépe oikóvo Paraguáipe umi franciscano ha hesuíta, oñemombe'uháicha kuatiáre saro'y XVI, XVII ha XVIII pegua. Oĩ avei pe terere ojejapóva yva rykue reheva, péva ojehero epañañe'ẽme "tereré de jugo". Ára 17 jasypakõi 2020 jave, Unesco he'i terere ha'eha tekopy tee ojehechakuaa'ỹva Yvypóra reko pegua, ko mba'épe oĩ terere je'u ha pohã ñana jeporu. Terere niko ojogua ka'ay —ñanary ambuéva ojejapo avei ka'águi—, hákatu terere niko jay'u va'erã ro'ysãitehápe. Kóva hína Paraguái mba'e tee, ko tetãme ojehechakuaa terere ha'eha arandupy mba'e tee. Ko'ágã katu hetaite umi otereréva Pindoráma vore ñembyguápe,Vorívia vore kuarahyresẽyguápe ha ñembyguápe ha Arhentína vore yvateguápe (umi tetãme tuichaitépe ho'u hikuái terere yva rykuére). Terere oñembosako'i va'erã peteĩ mba'yrúpe, y ryrúpe térã "tykuador"-pe otykuáva kaguápe orekóva ka'a (pe kagua ojeheróva "guampa" Paraguáipe ha "mate" Arhentínape), upégui ojesyryku va'erã peteĩ jepyteha rupive ojeheróva vombíja (bombilla karaiñe'ẽme). Py'ỹinte jahecha terere pohã ñana reheve (ka'avo ombopiro'ýva ha omohesãiha), umíva ojeipuruvéva hína cedron, menta'i, kokũ, ménta, ju'apekã, aguaracha'ĩ ruguai, ka'a jagua (ojeheróva ave "vurríto"), ka'a ja'i, jety ka'a, verbena, kapi'i katĩ, ahẽho ha heta ambuéva. Ko'ágã, heta umi oñemúva yrypy'a pohã ñana térã yva reheve oñembojehe'a hag̃ua terere rehe, taha'e haéva Paraguáipe ha Arahentína vore yvateguápe. Terere oikóma Paraguái jey'urã teéva ramo ha tetã rekopy tee rembiejakue ramo. Opaite jasykõi arapokõi pahague ojegueromandu'a "Terere Ára". Tembiapoukapy 219/2019 rupive, Tetã Arandupy Sãmbyhyha he'i terere ha pohã ñana jeporu ha'eha Tetã rekopy tee rembiejakue japokokuaa'ỹva. Upéicha avei, táva Itakyrýpe ojejapo pe "Terere Arete Guasu" ary 1998 guive. Jey'uhápe Oñembojehe'a va'erã y ro'ysã porã ha ka'a, umíva hese ikatu oñembojehe'a avei pohã ñana opaichagua, umi ojeipuruvéva hína kokũ, kapi'ikatĩ, parapara'i, menta'i, santa lucía morotĩ, limõ, aguakáte rogue ha ambuéva rykuére. Oĩvoi oguerekóva hembipuru apytépe peteĩ angu'a'i oipurúva ojoso hag̃ua pohã ro'ysã. Oĩ avei terere rupa ha'éva tembi'umi terere mboyvegua. Umi oje'uvéva hína rora kyra, revíro, chipa, fariña kyra, tortilla mandi'omíre térã empanada ỹrõ mortadela-mi. Avei tembi'u ko'ẽngue ojekuaavéva ype rovápe. Asaje katu, jekaru mboyve, oĩ terere jopy. Mandu'apy Joajuha Jey'urã Tesa () mokõi mba’e apu’a oĩva mymba ha máva rováre ohecha ha oma’ẽ hag̃ua opa mba’e oikóva ijerére rehe. Oĩ isyva ha itĩ mbytépe. Tete Tesay () mba’e he’õ pichagua, osyrýva máva ha mymba reságui, mba’e ky’a ho’áramo ipype, mba’asy, térã mba’embyasýgui. Tete Tétano () mba'asy oikéva máva retepýpe oñekytĩhague rupi. Tétano ikatu oporojuka, Ko mba’asy ikatu oñehenonde’a tasymombiaha antitetánica rupive. Mba'asy Tetã () yvy pehẽngue hérava, iñe’ẽteéva, heko ha iñaranduteéva, oikoha heta yvypóra aty. Tetãsã'ỹ () Tavetã () Tavakuairetã () Tete () mymba ha yvypórare ojekuáva, ijape oñemohendaha opaite mba’e oipytyvõva chupekuéra omýi, oñemoña, okaru, omba’apo ha oñandu hag̃ua. ! Tetẽu (, , ) guyra retyma mbuku oikóva ñúre ha oñomikuaáva haity, ijayvueterei. Guyra Tetyma () ava, mymba ha mba'e rete rehegua ojoajúva henypy'ã rehe ha opáva ipy oñepyrühápe. tete Tevi () mymba ha yvypóra rete apỹi ikuara’imíva osẽ hag̃ua mba’eky’a ty, térã tekakaha opa mba’e hete ndoipuruvéiva. Tete Kachása mba’e ryjúi ojupipaitéva mosto opupúva eirarã rova ári. Jey'urã oporomonga'úva Kagua () mba’yru ojepurúva oñemboy’u haguã y, kamby, pohã rykue, taguato resay, kojói, yvarykue hamba’e. Ojejapo itavera, itãti, karéigui ha ñai’ũgui oñemokãmbyre kuarahýpe térã oñembojypyre tatakuápe. Tembiporu tembi'u aporã en:List of glassware#Drinkware Kaguyjy () tembi'u ojejapóva avati lókrogui ha hykue legíape. Oje’u kuaa he’ẽỹre terã oñemohe´ẽ asuka térã eírape. Oje’u avei kambýre. Tembi'u arigua Mahe’ẽ Kái () jehapy tatápe, kuarahype térã ytakúpe, avei oimeraẽva mba’e hakúvape. Mandu'apy Mba'asy Káldo ava () tembi'u ojejapóva chúragui, vaka ryepypeguarégui, Oñemoĩ avei ipype opáichagua tembi’ũ ñemboheha. tembi'u Káma () kamby ryru okakuaáva kuña pyti’áre, omokambu hag̃ua imemby. Mymba oguerekóva hakamby pa’ũme ha hye guỹre omkambu hag̃uã avei imemby. Tete Káma jokoha () aoguy, kuña oipurúva ojaho’i ha ojoko hag̃ua ikáma. Ao Kamisa'i () ao ojejapóva inimbo mandyjúgui, ijyva kuára reíva, ojepurúva kamisa guýpe. Ao Kamba () ava, kuimba’e térã kuña ipire hũva. ava Kamby () mba’e hyku morotĩ, hi’upy osẽva máva kuña ha mymba kámagui. Kambire káma ipire saingóva ho’o ha ikamby hypávove. Péva ojehu máva térã mymba ikyráva oguejýramo, ipirúramo térã imemby kambupa rire. Jey'urã Kandu () mba’e pekõi opu’ãva yvate gotvo. Mba'asy Kapichu'a ñembosarái, kuña ohugáva mbokaja apĩ térã valítape. Tikichuéla. Ñemboharái mbokajápe tapichakuérandive. Guarani Kapi'ipe () ñana rogue po’ipo’iva, haimbe ha isarambíva yvýre, ojoko yvy ani haguã osoropa. Ombojegua avei óga okára. Ka'avo Karameguã () mba’yru ao ha tembiporu takate’ỹha renda, ojejapopyre yvyrágui. tembiporu Karanda'y (, ) yvyramáta puku, ikarẽ'ỹva, ipire atã ha ijapyte hu'ũngy, hu'ãme, hogue guasu hovyũngy. Osẽ ñu rehe. Ipoty heta hesa'i mimi. Hi'a apu'asa hũngy, ho'u ava ha mymbakuéra. Ijyvatekue ha'e 20 metro. Ku yvyramáta oiko mante Cháko rupive, ñemby kuarahyreike Volívia, tetãvore Santa Cruz, Chuquisaca ha Tetãvore Tarija-pe. Yvate Argentina hetãmi de Formosa ha Cháko Paraguáipe. Joaju Imágenes en Google Yvyra Karimbata (Prochilodus lineatus), hérava avei "korimbata", "kurimbata" térã "kurimba", ha’e peteĩ pira juehegua oikóva Ñembyamérikape, ysyry Aguaray, Parana, Paraguái, Paraíva, La Plata ha Uruguáipe. Mandu’apykuéra Pira Prochilodus Karumbe (, ) mymba oikóva ýpe térã yvýre. Iñakã’imi ojogua mbóipe ha oñongatu jepi ipire atãguýpe Ipy ha huguái mbyky mimi. Ijape hũ ha hovyũngy. Oñemoña hupi’águi. Oiko mbeguekatumi ha naiñañáiri. Oikove puku, ikatu ohupyty mokõi sa ary peve. Otyryrýva Centro Cultural de la República oime Asunción, Paraguáipe, oñemopyendáva edificio Ñemono'ongávape, hembipota ha’e apytu’ù roky ñemombarete ha ñemomba’eguasu ha tembiasa ani oho tesaráipe, omombaretévo condición orekóva edificio oñemomba’eguasúva. Ojehovasa 14 jasypo 2004 omoñepyrũva senador, upérõ omyakãva Congreso Nacional Dr Carlos Mateo Balmelli, fundador ha miembro de honor, oipytyvõva umi mburuvicha oiméva Cuerpo Legislativo-pe. Oñehenói upéicha hembipota ha’égui peteĩ tenda ikatu haguã mayma tapicha ani oñemboyke ha ikatúva oguahẽ upe tendápe ha péva oĩgui peteĩ tenda ymaite guive oiméva ha’eva’ekue Cabildo, Justicia ha Regimiento, kóva institución colonial española péva América-pe ha’eva’ekue pe oguahẽva ha omarkáva estatus tavaguasu primer enclave ciudadano región rioplatense-pe. Péicha edificio ha’eva’ekue civilización paraguaya reñóihague, upe 16 jasyporundýpe 1541 jave gobernador Domingo Martínez de Irala ome’ẽl enclave militar oñemombareteva’ekue fuerte Nuestra Señora de la Asunción, omopyendava’ekue capitán Juan de Salazar ha Espinosa upe 15 jasypoapy 1537. Ha’e oimeva’ekue Congreso Nacional. Omopyendáva iñepyrũháme 1844, orekóva sede umi mokõi poder Ejecutivo ha Legislativo. Ha’eva’ekue peteĩ momento obra oñemomba’eguasuvéva omotenondéva gobierno don Carlos Antonio López (1844-1862). Kóva oreko hóga ramo Poder Ejecutivo péva 15 Jasypateĩ 1894 meve, ohasáva omomba’apo palacio omopu’ãva Mariscal López upe guive ha’e Congreso Nacional róga 2003 ary peve. Oñemohenda Oreko peteĩ consejo asesor permanente oiméva miembro Asociación Internacional de Críticos de Arte, ko’ápe Augusto Roa Bastos oikéva, avei umi técnico especializado opáite temática ha área-pe. Oñemohenda ko’ã kotyñeguahẽha avei museo Oñemotenonde ipype peteĩ tenda oikóha proyección cultural, ombosako’íva función pyahu, omohendáva umi pa’ũ jehechaukáha ha umi área administrativa péva construcción moderna oadosáva 70 ára ramo siglo pasado-pe. Uñemoĩ ipype opáichagua programa, ojehecha umi mba’e ojehechaukatáva maymávape ha oguatávo ojehecha haguã umi colección. Upe arýpe Centro Cultural ojeporu ojevela ipype haihára paraguayo Don Augusto Roa Bastos, ary 2005 jave. Centro Cultural oreko heta koty oñeme’ẽva umi museo tavaguasúpe oiméva: ikatu hagua oreko umi hembiapo ojekuaa ha oñemomorã haguã péicha oĩ koty Sala del Barro, Sala del Arte Sacro, Sala Guido Boggiani, Sala de la Música, Sala del Cabildo, Sala del Cine ha avei biblioteca de autores paraguayos Augusto Roa Bastos oñemohérava. Oreko avei mokõi sala ojehechaukáva muestra temporaria Paraguay-pe. Pe óga guasu yvýpe oñemohenda umi mba’e exposición ohechaukáva opáichagua expresión plástica ojapóva umi periodo tembiasa reheguáva cultura paraguaya-va. Ijasúpe, ha’éva koty principal sala baja-pe, tuichakuégui, ojeporu umi exposición temática temporal ha ojeporúva umi evento oñemotenondéva aty guasúpe ha ikatúva ojeporu avei jeroky, ñoha’angaha concierto-pe, etc.). Ko’ã sala ykére, michĩvéva, ojeporu tenda pytyvõ ramo ichupe. Koty ñai’ũ Ary 1979 jave oñemohgeñói museo del Barro, ko’ápe ojehechauka joja oĩva arte popular, arte indígena ha arte urbano Paraguái mba’éva. Arte popular ojehechaukáva oime omoheñóiva comunidad campesina. Umi koty oñembyatýva arte indígena rupive ha’éva opáichagua grupo nativo Paraguáipe avei Iberoamérica-gua. Sala de Arte Sacro Acervo del Museo de Arte Sacro oñepyrũva colección personal peteĩha arzobispo Paraguáipe, Monseñor Juan Sinforiano Bogarín, oguerohorýva ko’ã mba’e gira pastoral siglo pasado opávo. Museo ohechauka umi talla misiones jesuíticas, franciscanas mba’éva, péva época colonial ha siglo XX, avei umi mba’e arte sacro ha koty ojoajúva tembiasa nacional. Koty Museo Cabildo-gua Ko’ápe ojehechauka umi tembiporu orekóva tuicha valor patrimonial ome’ẽva testimonio ijeporuhágue orelóva upe edificio ojekuaáva omoirũhague poder político República-pegua. Koty Museo purorýva Oñemohenda koty yvatépe umi tembiporu ha partitura orekóva mbo’ehára música paraguaya-gua. Ko’ã tesoro ikatúva ojeguerohory ipertenencia ha’éva exponente kakuaa ñane retã Paraguái mba’éva ha’éva karai Luis Alberto del Paraná, avei imbarakápe Agustín Pío Barrios. Sala Museo del Cine y el Video Peteĩ sala de Conferencias ha Biblioteca “Augusto Roa Bastos”, omotenondéva papel museístico, ombohasáva umi área hembiapópe ha’éva actividad artística, arte visual, purahéi, literatura, teatro ha danza. Ko’ã mba’e omokyre’ỹ exposición, concierto, presentación, ha conferencia rupive. Referencia Revista Dominical ABC Color Enlaces externos Página oficial del cabildo Página del Senado paraguayo dedicada al cabildo Paraguái arandupy Humaitaha’e tavaguasu Paraguáipe, oiméva Departamento Ñe’ẽmbukúpe, oñemopyendáva ysyry Paraguái rembeýpe, ijasu gotyo. Tavaguasu ymaite guaréva tembiasápe ohechaukáva espíritu noñme’ẽiva avavépe umi paraguayo-kuéra, oaguantáva irundýha jasy mbokapu guaranini ambuégui, oikóvo ñorãirõ guasu Guerra de la Triple Alianza. Téra tendágui oúva Héra ou avañe’ẽ guaranígui yma he’iséva ymaguáre ha itá he’iséva ita. Humaitahe’iséva Ita ymaguaréva Tetãnguéra Geografía oñemombaretéva ko’ã tendáre ha’e peteĩ sávana yvy ipéva, ijyvy morotĩ, ndojehechái oñemokoníha. Péva hi’aguĩva ysyry jerégui, péva oguahẽvo y ojupi jave, upévare tuicha mba’eva’ekue geopolítica ohasáva upérõ. Ára pytu EÁra pytu imarangatu, katuetéva ohechauka ha oñeñandu temperatura tropical, ohóva mínima 0 ºC araro’ýpe, ha arahakúpe 40 ºC rupi. Demografía Tavaguasu yvypóra ndahetáiva ipype. Tembiasákue Kóva ha’eva’ekue peteĩ Humaita peteĩ fortaleza oñemohendáva Río Paraguái asúpe, amo 430 km yvy gotyo Paraguaýgui. Ojegueromandu’avo Guerra de la Tríple Alianza (1864-1870), ko tenda guive oĩ ñangareko vía fluvial jeike tavaguasu, Paraguaýpe, omopyendáva ñemombarete ha kyhyje upe complejo ojeguerekóva defensa paraguaya ramo. Sistema ojeporúva defensa ramo Humaita oipuru ñepyrũ Carlos Antonio López (1790-1862). Péva oheróva ysyry ojerévo hapépe, omopyendáva defensa ramo heta jey, upéicha yvy rupive río gotyo. Avei mokõi muro orekóva casamata artillada pohýiva, orekóva umi kuartel tropa oficial, depósito munición, ñorãirõ ombojurúva, ofisína, tupão, tyvyty ha karugua área ojeréva, omo’ãva heta kilómetro trinchera. Péicha hupa ramo oreko ysyryguasu, mina ha mbohapy hilera kakuaa itasãva ohapejokóva navegación upe trecho ohenóiva fortaleza. Pe kuártel general ha’éva centro del poder militar Francisco Solano López, poderoso complejo defensivo, imbyte rypy’üme, oiméva artillado río gotyo haimete ochenta piesa rupi, ha yvy ykére gotyo ohasáva cien tatarendýpe upe reductotenda ombohováiva ysyryguasu. Upéva rire ojokóva progreso fuerzas aliadas haimete mokõi ary jey 1866 ha 1868, ndaipórigui ñangareko insalubridad oĩgui upe tendáre, atáke paraguayo, vanguardia mbaretépe ha mba’eve ndojejapóigui. Péva 1867 guive ombohapévo Marques de Caxias (1803-1880), posición oñepyrũ ho’a ha opyta ha’eño, oipyhy ramo umi tropa aliada conquista Tajy-gui (2 jasypateĩ 1867), oikytĩva comunicación fluvial ha yvy Humaita oiko tavaguasu ramo. Ipahápe oatáka tropa 3º Cuerpo de ejército brasileño omotenondéva Mariscal del Campo Manuel Luís Osório (1808-1879), ombotovéva umi atáke 21 jasyapy guvie 17 jasypokõi 1868. Ohejáva fuerzas paraguayas, oiporúva tropa brasileña, péva 25 jasypokõi 1868 ha upe ára guive oiporu omopyendávo operación campaña aliado-kuéra. Oime gueteri upe contienda-pe upe Tupão ruina, ho’apava’ekue ombokapúgui guarini ambue tetãguáva. Museo Histórico tavaguasúpe, ha’eva’ekue kuártel Mariscal López, hetaiterei trofeo ojeguereko ko ñorãirõgui. Economía Oikóva ipype omba’apo ganadería-pe, ko’ãva agricultura mbovýve ha peteĩ parte oñemomba’eguasúva población omomba’apóva pira kutu ha iñekuave’ẽ. Arte ha Artesanía Péicha ko’ã tembiapo ou por0Òva umi tavayguakuéra oike artesanía, cuadro ojejapóva arpillera, florero, manopla, esponja vegetal-pe omba’apóva ha oñeikuave’ẽva. Avei omba’apo alfombra ha tápiz rústico, mantel ha umi mba’e ojejapóva krochépe. Mbayrumýi Mba’éichapa oñeguahẽ Ko tavaguasúpe oñeguahẽ, Asunción guive tape guasu 1 rupi, ha tavaguasu San Ignacio, oipyhýva desvío Pilar. Oñeguahẽ Pilar, ha ojehasa tavaguasu yvy gotyo, ojehóvo 40 km-ve upe ruta terraplenada, ndorekóiva asfalto ári. Ojeguereko umi ómnibus osẽva terminal Asunción guive Pilar peve, ha péva línea de omnibus interurbanooguahẽva Humaita peve. Upe tenda guive ikatu oñeguahẽ tape guasu 6 rupive, oñeguahẽ Encarnación-pe ha ojeju jey Asunción gotyo, ha upéi oñeguahẽ San Ignacio oĩ ko’ápe upe desvío ohóva Pilar peve. Patrimonio Kóva ha’e patrimonio histórico de la ciudad hetaiterei mba’e ogueromandu’águi. Oñemombareteva’ekue ñorãirõme, ha ndaipóri pete{i táva ojeporuvéva ko tendáicha ñorãirõ guasu triple alianza-pe, ohapejokóva invasión aliada. Kóva oime jave jha’eño ha kane’õme, ho’a bastión, ñorãirõ oñemohu’ã. Turismo Humaitápe oñeguahẽ propósito turístico-pe. Ou umi delegación temimbo’e opavate tenda Paraguáqigui oguahẽva, militar paraguayo, brasileño, argentino, yvypóra estadounidense ha europoeo-kuéra, oikuaaséva umi mba’e hembýva Guerra de la Triple Alianza-gui ohechava’erãva. Ruina Humaita, ha’éva tupão San Carlos Borromeo, ombokapúva flota aliada, orekóva símbolo ramo komunidad. Ruina Humaita: opytáva ha ohechaukáva ombokapu hague tetã ambue guarini ñorãirõ guasu jave. Péva tupão San Carlos Borromeo, omondóva omopu’ã hague Carlos Antonio López ha oinauguráva 1 jasyteĩ 1861 jave. Upérõ, oñembojerovia ha’eha Amérikape iporãvéva ojeguerekóva. Museo López kuártelkue:orekóva 3 koty ko’ápe ojehechauka umi reliquia ojuhúva okñemotenonde hague batalla; fusil vála, kañón, estrivo, espuela, espada ha ambue tembiporu ojeporúva ñorãirõ aja. Itapytapúnta kurupayty Estero Bellaco' Ojeguereko umi tenda ojepytu’úha, haa’éva hotel Municipal, arquitectura italianizante, omopu’ãva siglo XIX jave, ko’ápe memorioso, ha’éva heta ára tenda opytu’uhágue gral. Stroessner, oiko jave revolución 1947. Gastronomía Oñeemotenondévo upe plazoleta yvyramáta mbytépe õmbojeguáva tajy ha eukalipto henyhẽva umi tu’ĩ ha iñe’ẽme opurahéiva, opu’ãva complejo gastronómico La Terraza, ipyahúva. Restaurante, oipe’ava hokẽ arakõi guive arakõi meve, okikuave’ẽva mbohapy tembi’u ára ha ára: oñerambosa, ojekaru ha ojekaru pyhare. Tenda pirakutúha Ko tenda oiméva tenda ndaijojaháiva porãgui oĩva ysyry Paraguái rembe’ýpe ha oñemoaguĩva río Paranágui, Humaita oikuave’ẽ pira ñegueno{e ysyrýgui. Opáichagua mymba ypégua oiméva ko ysyrýpe ha’éva boga, mandi’i, bagre, pirãi, armado, pico de pato, piraju, suruvi, paku, karimbata ha ambue mymba mimi ome’ẽva pescador-kuérape viru okaru haguã. Péicha milanesa suruvígui ojejapóva ha’e plato gastronómico ojeguerohoryvéva bar ha restaurant upe távape oñemomba’eguasúva. Oñemotenonde va’erã mba’ejerúre, ani haguã oĩ tapykue, ikatu haguã oñemohenda hekopete ojjerurévo upe tembi’u hérava chupín pirágui ojejapóva ha ojeguerohoryetéva. Referencias Diario ABC-Color, domingo 2 marzo 2008 Paraguái tava Karréta () mba'yruguata imbeguéva ijapajere mokõiva, chokokue ha maymáva okaraygua oipuruetereíva. Ipype ojegueroja, ojehepyme'ẽ hag̃ua, opáichagua temiñotỹngue. Ojepuru avei ojeho hag̃ua peteĩ távagui ambuépe. Ko mba'yrumýi oñemboguata mokõi guéi oñeñapytĩva júgo yvyrágui guare, sapy'ánte ipohýiramo ogueraháva, ikatu mokõi térã mbohapy júnta ogueroguata karréta. Joajuha Tembiporu Kásõ mbuku () ao kuña ha kuimba’e oipurúva ojaho’i hag̃ua hye ha hetyma. Ao Káso () mombe’upy, máva térã mymba rembiasakue rehegua. kasõ ojejapóva añapirégui, iñanambusúva térã ipohu’ũva, máva renypy’ã meve oguahẽva mbyky. Ñe'ẽporãhaipyre Katuáva (, ) ka'avo ojepurúva pohãrã, omopotĩva py’a. Ja’u ka’avýpe hoguekue. Iporã avei tuguy asukápe g̃uarã chupe iporã avei tuguy asukápe g̃uarã, rréuma ha ñande ruguy omopotĩ hag̃ua. ka'avo Káva () vícho ikangue’ỹva ikatu oporojopi, ipepo mokõi po’i mimi, ha ovy’a yvotytýpe. Aveí ojaitypo ogaháre a oñembyaty hikuái peteĩ eichu raitýre. Tymbachu'i ipepo pererĩ Kavara () mymba okambúva, hague sỹi, hatĩ akua, isaraki eterei ha ikatu oiko ñu ha ogaháre. Ikatu ja’u ho’o, ikamby ha jaiporu avei ipirekue. Mymba pysãkõi Kavure guasu (, ) guyra, ñakurutũ tuicháva. guyra Kavure'i (, ) guyra ñakurutõ’ichagua, ombyatypáva ijehe ambue guyra’ikuéra. Oje’e haguekue oguerekóva ika’avoha. Guyra Kavytã káva ape pytãngy, ovy’a ogapepo rembe’ýre, haity oĩhápe ita’yra’ikuéra ikuapaite. Ipochýramo oporojopi rasy ipopíape. Tymbachu'i Ka'a he'ẽ (, ) pohã ñana rogue po’i mimi, ipoty morotĩ ha lila’íva. Py’a ruru oñemboguejy hag̃ua ha tuguy asukápe guarã. ka'avo Ka'a Jarýi ag̃a oñangarekóva ka’amáta rehe. Guerovíapy ava paraguái mba’e teetéva. guarani Ka'arurupe () pohã ñana rogue apu’a hapo pukupukúva. Omonguera py’a ruru. Tyevu, tyasy ha hangue rasy. ka'avo Ka'arẽ (, ) ka'avo ojepotúva sevo'i pohãrã hogue ha ha’ỹingue. Hakã ru'ãngue (hogue) oreko mba'épa ojapo omboguapy tembi'u, tuguy'ípe guarã (sa'yju), tymba chu'ikuéra ha sevo'ípe guarã. Enlaces ka'avo Ka'ay () jey'urã jajapóva ytakúgui, jaitykua ka’uguápe ka'a ku’i ári ha jaipyte vombíllape. Ikatu ñamopohã heve hag̃ua ka’ay. Jey'urã Kesasy () angekói ojeke jave ome’ẽva mba’asýgui térã jepy’apy raságui. Kerasýpe roiko hasy guive’ehe sy. Mba'asy Kochõ () bosa ipypegua anambusu ojepurúva tupa ári ojeke hag̃ua. Oĩ ijapyteve mandyju, kochõ yvyra rogue. Kochõ ovecharague, kochõ avatipire, kochõ aokue, kochõ espúma. Tembiporu Kokué () yvy pehẽngue oñeñotỹha hi’upyrã ha ñehepyme’ẽmby. Kokuépe oñeñotỹ opáichagua ka´avo ikatúva hina avati, mandi´o, kurapepẽ, pichinga, kumanda, petỹ, mandyju, kumanda yvyra´i, andaí, takuare´ẽ, camerún, sandía, merõ, piña ha hetave mab´e. Paraguay oguereko yvy neporãmbajepéva ñemitỹrã, región Oriental-pe oky py´ỹi ha upéva oipytyvõ kógakuéra okakuaá pya´e hag̃ua. Opavavenunga umi tapichakuéra ndoikóiva Paraguay-pe ouereko ikokué hógape. Ñemitỹ Kokũ (, ) yvyramáta po’i, hakã ha hogue sa’íva, ipoty morotĩ, hi’a apu’a pytã’imi. Hogue ojepuru pohã ro’ysãramo ha ipy’ape hasýva. Yvyra Korapy () yvu pehẽngue óga jeréregua. Jogapokuaa Óga Kuairũ () jeguaka kuã rehegua ojejapóva kuarepotĩju térã kuarepotitĩgui. Ñemonde Kuatia niko tembiporu ipererĩva ojejapóva yvyra tujúgui (selulósa) ha mba'e ambuéva ojejopýva ha haimete opa jey oñemorotĩva. Tapichakuéra oiporu kuatia ohai hag̃ua hese térã ojapo hag̃ua aranduka ha kuatiañe'ẽ. Kuatia niko oipytekuaa y ha tykue, upévare tapichakuéra oipuru avei kuatia omopotĩ hag̃ua heta mba'e. Kuatia hína opaichagua, imorotĩ meméva hákatu oĩ avei pe isa'y oikoéva. Yma guive yvypóra ojapokuaa, amo Ehíto Ymaguarépe, 2 000 ary Kirito mboyve, tapichakuéra oñepyrũ ojapo kuatia papíro ka'águi. Ndaha'éi ojehaínte hag̃ua pe kuatia, oĩ avei pe ojeipurúva jeguaka ramo térã ojejopýva omoha'anga hag̃ua mymba ha ambuéva (umíva niko ojehero origámi), oĩ pe ojeipurúva virurógape ojejapo hag̃ua pirapire, ha pe imbaretéva ojeipuru ojejapo hag̃ua mba'yru ha ajaka. Mandu'apy Joajuha Tembiporu Kuarahy (mba'ehero: ) ha'e peteĩ mbyja ojejuhúva ñande Kuarahy Ypykatu mbytépe. Ha'e peteĩ amanda plasma ijapopyre tuichaitereíva ha hendýva. Ijerére ojere Yvy ha opa yvóra ambuéva, ojere avei hese heta yvóra michĩ, jaguaveve ha yvágamba'e ambuéva. Heñói Ojekuaa heñói hague 4600 sua ary mboyvépe peteĩ arai guasuete imba'eku'íva ojehundíva va'ekuére. Peteĩ pehẽngue ko arai guasuete imba'eku'ívagui ohopa imbytépe ha oñepyrũ haku ha ohupytývo 15.000.000 C oñepyrũ ohapy tatavevýi ha péicha omoheñói kuarahy, ambue pehẽngue hembýva omoheñói yvorakuérape. Oñeimo'ã opávove kuarahýgui hatavevýi oikotaha chugui peteĩ mbyja popeno pytã (estrella gigante roja) ha oipytetaha Mborýpe, Mbyja Ko'ẽme, ñande Yvýpe ha avei ikatu oipyte Jasytata guasúpe. Kuarahy Ypykatu Kuarahy ha'e mbyja peteĩnte ñande Kuarahy Ypykatúpe. Ñande Yvy ha ambue yvóra ojere ñande kuarahy jerére. Kuarahy mombyrykue ha'e 149.597.870.700 m ko mombyrykue oñembohéra unidad astronómica. Kuarahy mimbi og̃uahẽ ñandéve 8 aravo'i ha 20 aravo'ivépe. Ñande Kuarahy Ypykatúpe oĩ 8 yvóra ha ko'ãva ha'e: Mbory (Mercurio) Mbyja Ko'ẽ (Venus) Yvy (Tierra) Jasytata guasu (Marte) Jarýi (Júpiter) Ja'yvo (Saturno) Yvaja (Urano) Yrarýi (Neptuno) Plutõ ajeikuaava'ekue peteĩ yvóra ramo ha upéi katu oñemoambue chupe yvága mba'e ojoguáva yvórape. Ary 2006-pe oñemohenda Plutõme ambue ñemohendápe, ha oiko chugui peteĩ yvóra michĩ Momba'eguasu Ñande kuarahy omoguahe ñandéve imbaretekue omimbi jave, kóva oipuru tesapemoñanga, umi ka'avo ikatu hag̃ua ojapo hembi'urã ha aravo ha'ejey tembi'u mymbápe g̃uarã, péicha kuarahy ome'ẽ ñandéve tekove. Joaju Sobre la edad más exacta del Sol/sistema solar (en inglés). Sistema solar. Recomendaciones para observar el Sol. Mbyjakuaa Kuarahy'ã () Kuarahyrope ohupyty’ỹhápe. Kuarahykañy () kuarahy kañy. Kuarahy Kuarahyresẽ () yke Yvygua. Ñande Yvy renda Kuarahy osẽ. Yvyapekuaa Kuarepoti () ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, ita repoti. Apỹi Kimi rehegua Ita Itaju térã kuarepotiju () ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, Ita ju. Apỹi Kimi rehegua Kuimba'e niko yvypóra naikuñáiva, okakuaapámava, ndokakuaáramo ojehero mitã, ha ikuñáramo ojehero mitãkuña. Yvypóra ikuimba'éva oreko hetépe peteĩ koromosómo X oúva isýgui ha peteĩ koromosómo Y itúvagui oúva. Koromosómo niko yvypóra rete rekoveapỹi voremi ogueraháva ADN. Ojehecha meméva kuimba'e rete ituichave kuña retégui, ipo ha ipy ituichave avei, hete hagueve ha kuimba'e iñoko'ẽkytã ijajúra. Joajuha Yvypóra Kuimbe () tembiporu ojekaruha tembi’u hykuévandi, ipyko’ẽ ha hi’ýva oñeñekarãma hag̃ua hese. Tembiporu tembi'u aporã de:Essbesteck#Löffel Kumandá () ñana rusu ha’ỹiva. Ka'avo Kurapepẽ (, ) ñana okakuáva osyryryhápe yvýre hi’a guasu ha iporã tembi’urã. Oje’uchugui tembi’u he’ẽ jukýva ha he’ẽ asukáva. ka'avo Kyha () ñemyatymoiha ijapopyre inimbo poguasúpe ha ojepysóva oñeñapytĩ hag̃ua ijapýragui tapia térã tupaicha. Tembiporu Ky () mymba'i oipytéva tuvy, pire apéregua ha omohemóiva pe herekoha pire. Tymbachu'i Kyse (epañañe’ẽme: cuchillo) ha’e peteĩ mba’e ojeipurúva ñeikytĩ hag̃ua, oguerekóva peteĩ kuarepoti rogue haimbéva ha peteĩ ýva añónte. Jeporukuéra Kysépe oñeme’ẽ opaichagua jeporu, upévare ojejapo opaichagua kyse ikatuhag̃uaicha oikytĩ so’o, pire, yvyra, yva, ha ambue mba’e ñeikytĩséva. Mandu’apykuéra tembiporu Kyve'y () ndokyvéivo heta ára. Ararova Ahógo () pyti’a chiã. Mba'asy oporombopytu asýva. Mba'asy Ahoja () ojepurúva ojejaho’i hag̃ua. Tembiporu Ajaka () mba’yru ojejapóva karanda’y térã takuarembo ha kapi’ígui. tembiporu Ajúra () Ñande rete rehegua oñemboguapyha ñane akã. Tete Akã () Ñande rete oñepyrũha yvatéguio ha oguapýva ñande ajúra ári. Tete Akã ao () mba’e ojeporúva ojaho’i hag̃ua kuña térã kuimba’e akã. Ijypyrã ojejapovamiva’ekue aógui. Ko’ag̃a rupi ikatúma ojejapo avei ambue mba’égui. Ao Akanundu ro'y () mba'asy oguerováva ñati'ũ Anhopheles. Mba'asy Akãngue () yvypóra térã mymba akã kanguekue. Ñakangue nandi. Tete Akãguyry () mba'asy oporomoñeñandu vaíva, ñamo’ávaicha ombojeréva pe máva akã ha ombopy’avaíva avei ichupe. Mba'asy Akekẽ tahýi guasu peteĩva ojavykýva yvyra ha ñana rogue. Tymbachu'i Almasẽ () ñemuhã opamba’éichagua mba’e ojehepyme’ẽ hápe. Ñemuhã Ama () niko y yvatégui ho'áva. Yvatégui ikatu ho'a amandáu, yrypy'avevúi ha ama araikuéra guive amoite yvágape, ho'árõ ama ja'e okyha. Ama niko oike pe y ñembojerépe (y ñemomýi yvy ape ári ha yvágare), upéicha oñepyrũ y tĩmbo oñemohypy'ũvo arai ryepýpe, iñambuévo mba'epytu okakuaa yra'ỹi ha ipohyive ho'a peve yvy ape ári. Oĩ Yvy ape ári vore okyvehápe, upépe jahecha ka'aguy ha ka'avo opaichagua. Ndokýi ramo peteĩ yvy vore ári jahecháta oĩha tave'ỹ ha yvyku'i oparupi. Ñe'ẽryru ama rehegua Ama charara: Okyiterei tyapúpe Ama chororo térã amarei: Sapy'ánte okyitereívo ha ndahi'aréivo. Ama pororo: Oky mbaretépe ha ndahi'aréi. Amaguasu térã amangurusu: Oky hi'aréva ha oñuvãmba ýpe. Amandayvi: Okymívo, ho'ávo y ipo'imíva. Amandyke térã amandyky: Peteĩ yra'ỹi ho'áva yvágagui. Amaporu: Y osyry mbaretépe okyiterei rire ha ogueraháva mba'ekuéra. Amarayvi: Ama pererĩ. Amaterere térã amatiri: Oky ha ojehecha aratiri yvágape. Hayvi: Okymi, y ipererĩva. Hayviveve: Oky ikangymíva ogueru yvytu. Guarara: Ama ryapu. Yponu térã yporu: Okyitereívo ha ýpe oñuvãmba. Joajuha Tekoha renda Amandáu () y atã ho’áva arai yvatégui ama ndive. Ararova Ánga (), heta jeroviakatúpe ha apytu'ũ rehegua tavarandúpe, he'iseha upe mba'e omoingovéva hete'ỹva opa tekove orekóva. Mandu'apy Jerovia Añete niko ojehu ijojávo pe mba'e oje'éva ha pe mba'e ojehúva, mba'e ha'etéva heko añeteguáva. Ndaijojáiramo pe oje'éva ha pe ojehúva oiko japu. Tembiasa ha'etéva oñemombe'úva oikoiteháicha, oñemokañy'ỹre ha oñemoambue'ỹre mba'eve. Heta oñemorandu añete rehe pe arandupykuaaty ha pe tupãkuaaty, upéicha avei jajuhu ko ñe'ẽngue ñañemoarandúvo papapykuaápe ha tembikuaatýpe. Aristóteles ojepy'amongetávo añete rehe he'i: Oje'érõ peteĩ ñande rapichágui heko añeteguaha he'ise hekopotĩha ha hekoporãha. Mandu'apy Arandupykuaaty Apekũ () ñande jurúpe, kangue ha tajygue ojaho’íva ñane kũ renda. Tete Apiru'a () pirevy ovúva oguerekogui y pe hyepýpe. Oñembokapúramo hasy, upégui oñeguenohẽramo chugui pe y pya'evéntema opa. Káigue omboapiru'a. Mba'asy Arapytu () yvytu vevúi omongu’éva ara ha oporomoingovéva. Tembikuaaty en:Atmosphere of Earth#Composition Arakõi () téra mokõiha árape. Ára Aramboha () Akãngyta. Vosa aho ijapyte jo’áva akã rendag̃ua. Ao Arapapaha () kuatia oñemoiha ára papapýre. Arapapaha Gyregoriopegua Arapo () po árahápe. Ára Apokytã () oñeñapity akandúva. Tembiporu Apysa ha'e yvypóra ha mymbakuéra akã pehẽngue ohendu hag̃ua oje'éva ha oĩkóva ijerére, umi mymba okambúva (yvypóra ijapytépe) oipuru ijapysa oguereko hag̃ua equilibrio omýivo. Jaikuaave hag̃ua yvypóra apysa rehegua, ikatu ñambovo mbohapy vore rupive: apysa okapegua, apysa apyte ha apysa pypegua. Ñehendu ningo mba'e tuichaitéva upéicha oiko hína: peteĩhápe oike pe mba'epu nambíre ha oguahẽ apysakuápe, mokõihápe oiko mba'epúgui mba'e hajyguéva amo apysa pypeguápe, mbohapyhápe umi "mba'e hajyguéva" oho apytu'ũme pe tajygue ñehendurã rupive, ha upéicha ikatu jaikuaa pe ñahendúva. Mandu'apy Joajuha Tete Ára () ko árape. Ko’ága. Mba'erekokuaape ha'e peteĩ ta'ã oha'ã tembihasa teko are rehegua. Peteĩ aravopapaha ha peteĩ arapapaha oha'ã ára. Jasy (mes) Ary (año) Parehegua (década) Ára Ara'apy () mbohapyha árape. Ára Arai () mba’e morotĩ térã tanimbu ojekuaáva árare yvate oikóva y timbokuégui. Ararova Arajere () ha'e ary vorekue. Heta tetãme ojehecha oĩha irundy arajere, ha'éva: Arahaku Araroguekúi Araro'y Arapoty Jepémo, oĩ yvy pehẽngue oĩhápe mokõi: aratini ha ára amandayvi. Ary Ararundy () téra irundy ára. Ára Arateĩ () ára peteĩha. Ára Asaje () aravo asajepyte. Ára Atĩa () yvytu osẽmbaretéva ñane tĩ ha ñande juru rupi ñane ã remóigui. Ñepohãno Ati'y () ñande rete ojoapyhápe yvate gotyo jyva pyti’áre. Tete Pupoty (karaiñe’ẽme: música, oúva gyresiañe’ẽgui μουσική [τέχνη] ((mousikē [téchnē])), «musakuéra mba’eporã») ha’e upe mba’eporã ojejapóva ñemohendávo pu ha kirirĩ, ñemboajévo mba’epuporã, pujoyvy ha purysýi apoukapykuéra. Pupoty ha’e peteĩ ñekoni ipúva omyangakóiva pokopyrãme ha og̃uahẽ ñande apysápe, upéicha ikatu ñahendu. Heta tavarandúpe, pupoty ojeipuru heta mba’épe (mendahápe, jerokyhápe, ñembo’e ha jeguerohory hag̃ua ha ambuéva). Pupoty ñemuhápe oike heta mba’apohára (puraheiharakuéra, taihaiharakuéra, puraheiapoharakuéra ha ambuéva). Ñe’ẽrapokuaaty Ñe’ẽ pupoty oú ñe’ẽnguéra pu (sonido) ha poty (florecer) joajúgui. Ehecha avei Purahéi Jeroky Ñembosa’y Mandu’apykuéra https://es.scribd.com/document/453444500/Guarani-pdf http://humanidades.uni.edu.py/rohayhu-che-nee-una-semana-lengua-guarani-la-uni/ https://paolafretes.blogspot.com/2015/08/agosto-mes-del-folclore-paraguayo.html Atukupe () ijape hapykue. tete Avatimirĩ () ñana rusu ha’ýiva rehegua. Ha’ýinguégui ojejapo hu’itĩ. Mandu’apykuéra ka'avo Avatiky () avati hi’aju’ỹva gueteri. tembi'u Chachĩ () ka'avo hogue sa’íva oĩva tenda he’õha rupi ka´aguýre. ka'avo Chahã (, ) guyra guasu pyharekue oikóva ojere ogaháre. Guyra Chamame mba’epu, música Taraguipe oñembopuvéva. Argentina Mba'epu porã Chavurro (), hérava avei Tapi'itĩguasu, mymba kavaju joguaha, ogueraháva ijapére mba’ejokuapy ipohýiva (kárga). Sakandu Chichã () mymba'i oikoséva tetére, okambúva tuguy ha hyakuã mbaretéva. Tymbachu'i Chipa so'o mbujapéichagua aramirõgui ijapopyre ha oñemboapytéva so'o ku’ípe. Tembi'u Paraguái Chipa Chiripa, apytare, ñandéva () ava guarani aty réra. guarani Chiripa () Ao’imi tevimo’ãha. Joaju hyepyguávandi Ava chiripa ao Chochĩ (, ) guyra’ikuéra hetaichagua oikóva ka'aguy ha óga jerére. guyra Chopĩ jeroky Paraguái. Ñembosaraki popyhyy jerépe. jeroky Chuchu (, ) ka'avo otyryrýva, hi’a ojogua kurapepẽ michĩmĩvape ha oje’uva tembi’úpe. Ka'avo Chulu () ao mbyky ojepurúva ojaho’ihag̃ua tete ñande ku’aguive, tambe peve, terã tambá peve. ao Chumbe () sã inimbopoguasugui térã vakapigui gua ojeku’akuaha. Ao Eíra () takuare'ẽ rykuere rypy´ũ japepo ñambopupúva jaipuru hag̃ua tembi´úramo ho´ysã rire. Tembi'u Eiratã térã asuka () niko mba'e ñambojo'áva ñane rembi'úre ñamohe'ẽ hag̃ua. Eiratã jaipurúva tembi'úpe oñenohẽ takuare'ẽgui térã remoláchagui, oĩ katu eiratã opaichagua, umi jaipuruvéva niko ko'ãva: Sakarósa: Asuka oĩva ka'avo ryepýpe (remolácha ha takuare'ẽ), oĩ avei eiretépe. Oñemohatã ojejapóvo asuka jaipuru hag̃ua tembi'úpe. Frutosa: Asuka tuichaitépe oñenohẽ yvakuéragui. Lactosa: Asuka oĩva kambýpe. Oĩ mba'e ambuéva ndaha'éi eiratã jaipurúva ave ñamohe'ẽ hag̃ua tembi'u: ka'a he'ẽ (ka'a Paraguáipe ymaite guive yvypóra oipuru) ha aspartamo (mba'e he'ẽ eiratã'ỹre yvypóra ojapo). Ivaiete yvypóra retépe ho'úramo heta eiratã, upéicha OMS he'i ja'u va'erã sa'ive 10 % asukágui jaipapávo opa umi kaloría ja'úva peteĩ ára pukukue. Jaikuaa asuka ikatu ohupi tuguy jejopy, upéicha avei ikatu omongyra ha ome'ẽ tuguy asuka. Mandu'apy Joajuha Tembi'u Antonio Ortiz Mayans, heñói Asunción, capital de la República del Paraguái, 20 jasypoteĩ 1908 jave péicha he’i ha’e, hembiapo omoñepyrũ ñe’ẽpoty, “Los Amigos”, omoherakuãva revista centro de estudiantes Colegio Nacional de la Capital pe uperõ guare ha’e temimbo’e ha orekóma hikuái peteĩ editorial hérava “Minerva”, símbolo cultura Griega. Tembiasakue Ohai ha avei compositor, oñemoarandu porã, péicha estudio universitario omotenonde Facultad de Derecho-pe ha oipyhy avei kuatiaatã Periodista ramo, péva 18 ary omboguata corrector diario la Razón ha 7 la Nación Buenos Aires-pe, péicha avei ojeguerohory música folclórica paraguaya apópe, pèva ombokatupyrýve ichupe omohendávo purahéi Burrerita, Pasionaria ha hetáve tembiapo. Ohupytývo 20 ary omoherakuã peteĩ aranduka ñeépotýpe, “Cuantos Nuevos”, ohaíva Ñe’ẽporãhaipyrére, omba’apóva omano meve, péicha hembiapo “Zorazábal su vida y su Obra” avei “Gran diccionario Castellano – Guaraní”, ojeporúva mbo’ehao rupi ko’àgã peve. Ohaihu jehai ha nomboykéiva, omba’apo péva rehe àra ha pyhare ha omopyenda tavaguasu porteña-pe hekove, ko’àpe oiko ha omba’apo ha pèva ombokatupyry ichupe ombosako’íva jehai, ha pèicha corrector ramo umi kuatiahaipyre tuichavéva orekóva Argentina, diario La Nación ha La Razón. Antonio Ortiz Mayans omano Buenos Aires-pe, 7 jasypokõi 1995 ha péicha hembiapo ñe’{epotýpe ohupyty opáichagua tembiapo ñemomorã umi tetã: Uruguay, Estados Unidos, Bolivia ha Argentina, péva ombojoja ijopói ha oñemomba’eguasúva cultura paraguaya-pe. Tekove Pyahu Heta mba’ère, ñane retãguáva oho Plata tavaguasúre ha oikuaa upèpe década 30 guive; umi kuimba’e arandu ohóva ojeheka Buenos Aires gotyo. Ohekávo tekove porãve hembiapópe, omboguata porãvévo ikuaandy. Oike colonia intelectual oimehñape kuimba’e ha kuña katupyry opa tendágui oguahẽva; upéicha ojojuju Hérib Campos Cervera, Eladio Martínez, Félix Pérez Cardozo, Agustín Barboza, Mauricio Cardozo Ocampo. Ko’ã tavaygua ojoaju arte ndive,omopyenda Sociedades Argentina de autores y Compositores (SADAIC). Antonio Ortiz Mayans omboguata hi’arandupy confrontación boliviana paraguaya, he’háicha umi temimbo’e casa de gobierno rovái, péva 23 jasypa 1931 jave, omondóva guardia presidencial, pévagui ha’e oñemomombyry ko tetã ohayhuetéva ha’éva Paraguái. Heta mba’e oiko rire 23 Jasypa 1931, omotenondéva umi temimbo’e Colegio Nacional de la Capital péva palacio de gobierno rovái, omyakãvo upérõ ko República, José Patricio Guggiari péva omomýi umi mba’e añetéva odefendévo territorio chaqueño oipotaitéva umi boliviano, pèva osë sarambípe ha hetaiterei mitãrusu omanóva ha ñembyasy’ỹme onbokapu óga gubernamental rovái, upérõ Antonio Ortiz Mayans okañy ha oho ojeexilia Argentina gotyo, omano meve, omba’apo ñe’ẽpoty apópe, ombo’e, ohai ha omyatyrõ kuatiahaipyre. Arake’eve ndahesarái Paraguái rapo orekóvagui, hekove, mborayhu tetã rehe ha jepiguàicha umi jerovia ha jepokuaa omombe’ùva hembiapópe, péva género ñe’ẽpoty, ñoha’anga avei prosa ombokakuaavéva patrimonio cultural. Osẽvo tetãgui oho Buenos Aires-pe, pèicha hetaiterei tembiapo purory oñemoĩva ichupe. Ohupytýva medio periodístico capital del Plata-pe, 18 ary oimeva’ekue corrector de pruebas diario “La Razón” ha 7 ary “La Nación”-pe. Ortiz Mayans rembiapópe ojehecha hi’akãreñói ha ñe’ẽporãhaipyre, aranduka haihára ramo, ñoha’anga ha ojeporeka umi mba’e oikotevẽva ñe’ëme, ha’eháicha tai omomabuéva purahéi, ipúva ha oguahẽva ñe’ã meve iñirũnguérape, ohasáva ambue tendáre. Ohasa ambue ára Paraguáipe, hetã, ombohasáva techaga’u ha ohejáva política káusa rehe. Ou mbohupárõ ary 1982 jave, oñemomba’e guasu ha ojeguerohory ichupe umi festival del Lago Ypakarai omotenondéva, upe arýpe purahé, jeroky ha ñe’ẽpoty ñemoherakuã yvypóra mbytépe Hembiapo Heta género literario-pe oike, omba’apo Peteïha “Gran Diccionario Castellano – Guaraní” rehe, oguuahẽva público peteĩha edición 1933 jave, péicha hembipotápe, orekóva togue ha 5.000 ñe’ẽ, orekóva ha omongakuaáva umi ñe’ẽ ediciones oúvape. Ojepói jey 1935, 1937, 1941, 1945, ha péva 1954 arýpe, peteĩ compendio gramatical, 1959, 1961, 1962 ha décima edición ary 1973 jave, “oñemomba’eguasu ha opavave oguerohory, péva orekógui 12.240 ñe’ẽ guaraníme, 32.920 español ñe’ẽ ha umii ñe’ẽ oñemoĩivéva ipype”, péicha he’i Roque Vallejos ko tembiapóre. Ohai umi ñoha’anga: “Nuestra Vieja Casa”, mbohapy aty peh*eme ha “Amaos los Unos a los Otros” avei heta mba’e ohaíve. Péicha ùmi obra editada ha’e: “Cantos Nuevos”, oñe’ẽ ñepyrũmbýva Dr. Rafael Oddone, oeditáva 1930 arýpe, “Zorazábal, su Vida, sus Obras”, versión española Julio Correa mba’éva “Ñanemba`era`y”, “Tataindy nde pyharépe”, “Evocaciones de Asunción” ha 1977 arýpe, “Voces Añoradas”. Ñe’ẽpoty oñembopurorýva Omoñepyrũva hembiapo ñe’ẽpotýicha “Burrerita” he’íva ijehaípe “No Despunta aun el alba cuando inicias tú la marcha y al mercado te diriges a llevar mba`erepy, no haces caso de la lluvia ni te importa si la escarcha, solo pueden depararte el dolor de un mba`asy”, kóva omoherakuãva Ortiz Mayans ha ipurahéi ha purorýpe omba’apo arpista Félix Pérez Cardozo, Demetrio Ortiz, Luis Alberto del Paraná, Emigdio Ayala Báez, Remberto Giménez, Herminio Giménez ha Florentín Giménez, ha umívape guarã ohai ha omoĩva hikuái purory: “Pasionaria”, “Burrerita”, “Bajo el Cielo del Paraguay”, “Asuncena”, “Kykyo”, Francisco Alvarenga opurahéiva, ha hetave hapicha. Bibliografía Sonidos de mi Tierra. Tekove Paraguaigua Eirete () eíra oñeguenohẽva eiru raitýgui, hypy´ũ ha ijaisy. Ojepuru hu´u pohãramo, ikatu ñamboy´u hag̃ua. Tembi'u Eiru () mymba'i ikangue´ỹva, káva eíra apoha, ojapo eíra ka'avo ha yvotýgui, ojaitypo yvyra kusuguégui, yvyrakuápe, takuru ryepýpe térã oimeraẽva mba´e pa´ũme. Ojechava´íramo oporojopi rasy, ipopía júicha hakuáva rupi; ipochýramo ndoiporavói mymba térã avápe ojopi hag̃ua. Tymbachu'i Eskína () ojotopahápe mokõi tape térã óga pa’ũme tapia oñuguãitĩhápe. Jogapokuaa Mbo'ehao () óga oñembo’ehápe mba’ekuaa mitãnguérape. Tembikuaaty Fulgencio Yegros ha'e peteĩ militar ha politico katupyry paraguaigua. Hekovekue Yegros oĩméva peteĩ ogayguápe ymaite guive oikovéva Provincia del Paraguay-pe; itaita ha'eva'ekue kuaihára. Fulgencio o'arahechava'ekue táva kyky'ópe, estancia familiar Santa Bárbara-pe, oiméva IX Departamento Paraguarípe, Paraguáipe, ary 1780 jave. Omendava'ekue Facunda Speratti ndive, omoheñóiva hendive irundy mitã. Hembiasakue Oikórõ alférez ary 1801-pe ha hendive mbovy militar de carrera, oikéva expedición omondóva yvate gotyo péva omopyendávo Coimbra umi portuguese-kuéra po rupive. Oime mbarete porã Río de la Plata defensápe kóva invasión inglesa ha péva oikuaa Fernando de la Mora ha Juan Francisco Recalde ndive. Ary 1810 jave, Fulgencio Yegros oguahẽ capitán rango-pe, péva upe arýpe voi oenkomenda hikuái ichupe odefendévo Parana rembe'y Paso de Patria gotyo. Upéi batalla de Paraguari ojupíva teniente Corone ramol.Ohasa añetegua ha jegueroviárõ ha desmovilización masiva oñemotenondéva Velasco rupive ha'e opyta tropa-gui tendota ramo, ojeiporavóva gobernador de las Misiones ramo. Oikuaaávo 19 jasypópe umi movimiento oiméva Paraguaýpe (Asunción) upe 14 árape, oho tavaguasu gotyo oguahẽvo 21 upe jasýpe. Ko militar katupyry ha Ejército ombohováiva. Umi mba'e ojapóva Independencia patria rire Oguahẽvo 9 jasypoteĩ karai Velazco, oipe'a upe tenda oĩhaguégui. Péicha 17 jasypoteĩme 1811 jave oñehenói Congreso-pe, ikatu haguã ojeiporavo peteĩ gobierno definitivo ha ikatu haguã ojehesa'ỹijo joaju Buenos Aires, ndive. Congreso oiporavo peteĩ Junta Gubernativa omotenondéva Tte. Cnel. Fulgencio Yegros, ha oikéva Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia, Pedro Juan Caballero, Francisco Xavier Bogarín ha Fernando de la Mora, ha upéicha omonéĩ provincia confederada joaju. Junta de Gobierno ojerúre corporacón, funcionario ha umi tavayguakuéra vecino-pe ha upépe ohura fidelidad gobierno pyahúpe. Upe Junta ndohupytýi ni dos ary gravitación política-pe. Upéicha oñemotenonde Congreso Mokõiha ojoajúva 30 jasyporundýpe 1811 jave omopyendávo Gobierno oiméva compuesto dos Cónsul oikéva Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia ha Tte. Cnel. Fulgencio Yegros, oisãmbyhýva turno ojoajúva 4 jasy peteĩ teĩ. Ko'ãva ndojuaéi ojuehe ha upéicha ndikatúi omotenonde ko binomio. Upéva rehe jasypa jave 1813 ojapóva cónsul de la República. Omohu'ãvo período consular, osẽ estancia Santa Bárbara-gui. Upépe tembiapópe ñu rehe omotenonde. Oike jey vida política-pe ary 1820 jave, upérõ oĩ apañuãi ha opu'ãva tetãme. Yegros ñembyasy Péicha militar orekóva tuicha prestigio oikéva Revolución Independentista-pe, Fulgencio Yegros ha'e pe oñemoarandúva ko'ã mba'épe. Péicha ambue prócer ha'éva Mariano Antonio Molas, techapyrã ramo, oike posición iporãva omoañetéva confederación oikéva Paraguay, Corrientes, Uruguay, Entre Ríos, Santa Fe ha Río grande do Sul; péva oñombohováirõ ojeipysóve haguã Buenos Aires gotyo ha avei Río de Janeiro. Ary 1820 ramo Conspiración oiko Ko'ápe gobierno absolutista omotenondéva Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia omoheñói vy'a'ỹ ha ñeko'õ tavyguakuéra mbytépe. Oñepyrũva ombohape complot Dictador rekovére. Péicha ojukáse hikuái tapére, upe arapoteĩ jave 1820-pe, ha ome'ẽvo gobierno Fulgencio Yegros-pe ha upépe tropa omyakãva umi comandante Montiel ha Caballero. Ko plan ndoguatái péva complot omombe'úva ojejapóvo confesión cuaresma reheguáva peteĩ fraile recoleta-guápe, ojopýva ichupe omombe'u haguã Dictador rovái. Péicha conjurado ojeapresa. Ojeharúvo complot oñepuyrũva periodo de persecución ha represión umi tembiasahára rehe oñemoarandúva ohenói “El Terror”. Ojeapresa Dictador Francia ha oha'ãrõvo imano, Yegros ohai peteĩ ñe'ẽpoty, ogueraháva peteĩ ñembyasy tuichaiterei ha ipohýiva yvypórape guarã: Ombohéra En Plantar una esperanza me perdí todos los años y floreció un imposible con frutos del desengaño. Con gran cuidado busqué Un dorado pavimento Para poner allí dentro La planta que cultivé; Para regarla encontré Arroyos de confianza Y no se encontró mudanza En mi intento verdadero Pues puse todo mi esmero En plantar una esperanza. Con suspiros solamente Refresqué sus hojas verdes Como mi esperanza quiere Le decía constantemente Con vigilancia patente, Con ingenio imprescindible La mantuve tan plausible Que pudo dar un botón Que cultivara el corazón Y floreció un imposible. Viendo contraria mi suerte, Me quedé tan sorprendido Que maldije haber vivido Y luego busque la muerte, Si este trance tan fuerte Causó dolor tan extraño Que el corazón con Desmayo Me dijo haber florecido Aquel árbol tan querido Con frutos del desengaño”. Mokõi kuña tembiapópe Mokõi kuña orekóva participación kakuaa revolución jasypo 1811 jave ha'éva, ha hi'ári, umi tembiapo ombosako'íva. Ojegueroviaháicha ko'ã mba'e oikóva,umi téra osẽva Yegros, Francia, Caballero, ha Mora, ko'ãva he'i historiador-kuéra, ha'e Facunda Speratti ha Juana Maria de Lara de Diaz de Bedoya. Facunda Speratti yma ary 1811 ramo, Fulgencio Yegros kichiha, omenda hese, ha upérõ oiko Martínez Sánz rógape (ojekuaáva Casa de la Independencia ramo), ko tenda oñemotenondéva umi reunión alzamiento mboyve. Facunda omotenondéva grupo conspirador ha orekóva rebelión kirirĩhaitépe. Péicha Facunda, Juana Maria de Lara era Asuncena. Péicha tembiasa oiporavóva pyhare 14 jasypópe ojoajúva revolucionario, Péiva jesareko permanente omotenondéva tendota, umi ohupytýva ogueroviáva contribución ha'éva tuicha pytyvõ, upéva rehe oĩ contacto revolucionario-kuéra umi oficial de guardia Cuartel de la Rivera-pe ha Maestranza Artillería-pe ha omotenondéva aravo omoñepyrũva acción rebelde. Bibiografía Fascículos publicados por el Diario la Nación: “Enciclopedia Histórica del Paraguay” Nueva Historia del Paraguay, Editorial Hispana Paraguay S.R.L. www.google.com Tekove Paraguaigua‏‎ Eláda () ysapy hypyáva ho’ysã rasapágui. Ararova Eukalíto () yvyramáta yvate, rakã sa’i, hogue po’i, ipoty morotĩ ha hyakuã porã. Ipoty rendaguépe opyta ha’ỹi mba’yru’i ojoguáva trómpope. Hogue ojepuru pohãrã pyti’a chiãme. Yvyra Tembiasa Ferrocarril Paraguáipe Ary 1856 oñepyrúva estudio péva ombohasáva línea ferroviaria Asunción Paraguarípe. Peteĩha trayecto. Orekóva empresa inglesa ipópe, ombohasáva Mba'yrutĩmbo América Iñepyrũmby ferrocarril América omotenondéva 1831, tava’i estadounidense Albania ojekuaauka peteĩha servicio tren vapor oikuaaukáva. Péicha 9 jasypoapy ko arýpe, orekóva máquina ymaguaréva “Bull”, oguerúva Inglaterra, omotenonde jeguata ñepyrũ ha’éva locomotora, omboguatáva mbohapy karro orekóva poteĩha pasajero péva peteĩva. Omotenondéva 36 ary, 23 jasypa 1867, omotenondéva inauguración gran ferrocarril San Francisco Nueva York-pe, omoherakuãva “Unión Pacific Road “. Upéi, oho Cuba-pe mokõiha tetã continente omotenondéva ferrocarril. Ary 1834, omotenonde umi tembiapo construcción ombojoajúva La Habana- Guines (o Unión) ojeipysóva 88 millas, ojehovasáva 4 ary oñemomba’apo haguépe, 1838-pe. Mbohapýha tenda Chile orekóva peteï linea férrea Caldera Caiapo, oñemopu’ãva ha oisambyhýva ingeniero norteamericanos William Wheelwright. Wheelwright oike Valparaíso-pe 15 jasypa 1840 omboguatávo vapor “Chile” ha “Perú” oguahẽva Pacífico-pe ha’ekuéra raẽte, ha oñepyrũvo 1842 oexplota peteïha mina de carbón itágui oikóva Talcahuano. Argentina-pe,oñeinaugura 30 jasypoteĩme 1857 línea omoñepyrũ ferrocarril del oeste, ha’éva peteĩha extensión ferroviaria oikuaáva tetã ñande ykére reheguáva. Péicha 22 jasykõime 1862 oñepyrũva umi tembiapo ojoajúva Buenos Aires ha Ensenada ndive, upe contratista ingeniero Wheelwright, añetehápe oikuaa asáda jeporu. Péicha ingeniero inglés oisãmbyhýva ferrocarril Central Argentino ñembopu’ã oguahẽva Rosario ha ojoajúva Córdoba ndive, tembiapo inaugural ohasáva festividad 20 jasyrundy 1863. Paraguáipe oñepyrũva peteĩha ferrocarril oúva 1856 guive, jepénte 5 ary peteĩha mba’yrutĩmbo ojekuaáva. Péicha 14 jasyrundy 1861 oñemotenonde peteĩha paseo ramal urbano osẽva estación guive oguahẽ haguã puerto peve, upéicha iaktu ojehecha mba’yrutĩmbo paraguayo ha’éva peteĩha oñepyrũva omba’apo continente sudamericano-pe. Peteĩha proyecto riel ári Omoñepyrũva construcción línea ferroviaria Paraguáipe oñeme’ẽ 1854 jave, upérõ presidente de la República, Carlos Antonio López, okontrata ingeniero ingles oisãmbyhýva estudio habilitación peteĩha línea ferroviaria Asunción guive Paraguari peve. Ary 1856, umi soldado Ejército-gua omotenondéva umi tembiapo vía ojeipyso haguã, desmonte, terraplenado ha ambue obra de arte, Inglaterra-pe, kóva upe firma BLYTH omotenondéva ojerurévo peteĩha gobierno paraguayo ojeruréva, locomotora, vagon, riel, plancha de acero, apyka ha hetáve mba’e. Umi tembiapo omoñepyrũva omopu’ã haguã tramo Asunción- Paraguari oisãmbyhy George Paddison, ingeniero inglés okontratáva gobierno. Omopyendáva umi modelo omotenondéva umi material local, péicha arsenal omotenondéva ojapóvo kóche, vagón ha material estación-pe oñeikotevẽva. Ary 1857 ha 1859 oike ingeniero Jorge Thompson, Enrique Valpi ha Percy Burrel, omotenondéva umi tembiapo. Oñepyrũ mba’yrutĩmbo jasypoteĩ 1861 omba’apo mbykými estación central Asunción guive Trinidad peve. Poteĩ jasy rire oinaugura línea ferrocarril oipysóva Lúke tavaguasu peve. Péicha extensión oinaugura 25 jasypakõime, ha peteĩha crónica “EL Semanario” omopyenda festejo. “Umi Locomotiva omba’apóva poha aravo guvie pyharevéte ha pyhare 12 aravo peve, oĩvo hendaitépe oengancha haguã mbohapy poder omboguatáva gente ohóva Lúke gotyo térã intermedio Trinidad. Táva Lúke-pe oñeha’ã sortiha, jeroky ha maskarada, ha Trinidad-pe corrida de toro”, kuatiahaipyre omombe’u ko’ã mba’ére. Opromediávo 1862, umi vía ojeipyso población Aregua gotyo. Ñemomba’eguasu Pe Francisco Solano López, oinaugural ferrocarril paraguayo, Paraguayo oñemohenda ojepokuaávo tecnología comunicación pyahúre ha hy’apúva ambue tetã rehe Sudamérica-pe. Péicha transporte vía férrea, orekóva término costo ha’eháicha opa tiempo, omopyendáva revolución económica, ha péva oipyso omotenondévo imperio ha tetã, pero Paraguái oñembotapykue ha Ñorãirõ La Triple Alianza, ha umi ára omoñepyrũva post guerra,l ferrocarril central, oguahẽva Paraguari peve, ohasáva alternativamente estatal pógui privada pópe. Ñorãirõ jave, estación oñemomba’apo tuguy tasyópe. Estación San Francisco Umi edificio público opáva guerra del `70 jave, umi Palacio de Gobierno ha estación de ferrocarri-gual,oñemotenondéva ornato tavaguasu Paraguaýpe (Asunción). Péicha ojehero iñepyrũháme estación central ha’éva “Estación San Francisco”, jepénte ojekuaa primera época ha’eháicha: “Plaza San Francisco”. Péicha ko’ágã umi edificio ñanembojurujái proporción arquitectónica ha línea iporãitereíva, ha oñemomba’eguasuvéva ára ojejapohague. Oñemopu’ã arquitecto inglés Alonso Taylor, ojeheróva “Picapedrero”, ko’ãva arquitecto Raviza omotenonde palacio de Gobierno ñemopu’ã. Taylor ou Europa-gui vapor nacional “Río Blanco” 6 jasypoteĩme 1859 jave. Ko’ã publicación época omotenondéva referencia ramo “Estación San Francisco”. Ary 1863, “El Seminario”-pe omombe’u obra ñemboguata: “Oñemotenonde paye’e obra magna, pya’e oñemohu’ãtáva ha’éva edificio iporãitereíva monumento ohechaukáva upe época ko’ã ára ñaimévape kio’ágã.” Péicha 30 jasypokõime ko arýpe, periódico ohechauka jeroky kakuaa salón principal estación-me, oikuave’ẽva tendota ha oficial 24 jasypokõime, ogueromandu’ávo presidente de la República aramboty. Bibliografía Enciclopedia Histórica del Paraguay. Paraguái Museo Memoria de la Ciudad ko tenda oiméva Paraguáipe ha ojekuaáva Casa Viola ramo, kóva porundy óga oñemopu’ãva’ekue ha oikéva upe aty ojeheróva complejo arquitectónico Manzana de la Rivera-pe, oiméva Palacio de Gobierno rovái tavaguasu Asunción- me, ha’e hína tavaguasu República del Paraguay. Museo, ha’e hína apytu’ũ roky osẽva ha omopu’ãva arquitecto Carlos Colombino, ojehovasáva jasypoapy 1996 jave. Oikundaháva opávave pa’ũ rupive ha ome’ẽva ñandéve pa’ũ ikatu haguã jaikuaa ha ñamoñe’ẽ Paraguay rembiasakue, opáichagua ára ha ary ombohapéva ko’ã ára peve omongakuaáva ohóvo. Péicha ojeguereko umi mba’e oñembyatýva ha ojeguerekóva tetãme ha oikuaaukáva tetã membykuéra, péicha avei umi mba’e oiméva ambue tetã rehe ha’éva tavaguasu Nueva York, Madrid, Parĩ, Montevideo ha Buenos Aires. Musaróga Oguahẽvo inmigrante ojeheróva libanés oúva Paraguai-pe oime kuri tapichakuéra oñemopyendáva ko tetãme, oipyhývo tetãme ijepokuaa ha hekove rembiasa ha ikuaandy. Heta mba’e omotenonde, ohejàvo hetã heñòihague ha’éva Líbano ha ou oñemosarambi Latinoamericano tetã rehe, ikatu agua oheka tekove porãve ha’éva Primera Guerra Mundial ha Segunda Guerra Mundial, ojekuaáva. Tembiasa Ñepyrũmby Tenda orekóva Líbano-pe oiméva Mediterráneo ári he’iséva katuete jeike ohasáva hikuái apañuãime umi tendáre. Oimeva’ekue Siria ndive upe Imperio Otomano ary 1918 peve. Upèi Peteĩha Guerra Mundial ohasáva umi frances pópe, kóva rehe oipyhy isãsõ 22 jasypa 1943 jave, oikuaaukàvo isãsõha, umi acción Mokõiha Guerra Mundial –pe nome’ẽiva sãsõ iporãva chupekuéra ary 1946 ae. Pèicha pe intervención Líbano omotenondéva Guerra árabe-israelípe ary 1948, iñepytyvõ umi árabe-israelí ñorãirõ oñemotenondéva pote{i ára (1967 jave) ha oguahẽvo tetãme umi palestino, he’iséva oĩha ñeko’õ pohýi umi Israel oiméva ijykére ra’ẽ ary 1970 jave, ha upéi 1982-pe, osẽva upe ramo peteĩ combate Beirut-pe, mdaipy’aguapýiva os{e meve hikuái Líbano-gui umi guerrillero palestino, ko situación omotenonde libanese-kuéra ñesẽ siglo XIX phávo ha oñepyrũvo siglo XX ohekávo tekovèpe jeiko porãve, heta oñeha’ã hikuái ha pèicha opu’ã hikuái omotenondévo peteĩ sociedad iñambuéva cultura orekóva ha’ekuéragui. Upéicha inmigración libaneses omotenondéva Paraguay-pe, ikatu ñamohenda mokõi época-pe: ymaite ha ko’ágãguáva. Umi omoñepyrũva iñesẽ ikatu ja’e mokõi mba’e; motivo político, ha económico. Upe motivo político ombohovái tekotevẽ ha osẽvo apañuãigui ojoajúva Imperio Otomano ko’ã región gotyo. Péicha motivo económico osẽva ñembyasy ha mboriahúgui, upévagui oiko Primera Guerra Mundial. Mokõiha periodo, Segunda Guerra Mundial rire, hetaiterei gente, umi kuimba’e, oipyhýva osẽvo tetãgui ha ñorãirõ guasuete sarambi ojapóva. Ko’àpe pjeheka peteĩ tenda oiko porãve haguã, omtenonde hikuaài viaje ipukúva ygápe, heta jey nbdoikuaái moõ gotyo oho hikuái ha moõpa oguejýta. Péicha oikundahávo heta mba’e ohasa hikuái, mba’asy, ñembyasy ha techaga’u. Ojeisu’u ha oñemombarete ikatu agua oikove upe ysyry guasu rehe oguatávo hikuái. Oguahẽvo Paraguáipe Peteĩha destino ha’eva’ekue puerto Buenos Aires, Argentina , ko’ápe oguahẽ oñe’ẽvo español ha oikuaa’ỹre costumbre omotenondéva. Pya’e vatu ojepokuaa hikuái ha oñeha’ã oiko porãve agua kyhyje’ỹme, omopyenda hóga ha ofenda hikuái ha péicha ita’ýra ha itajýra hikuái hesarái ỹre moõguipa ou hikuái. Oñembosako’i atýpe ha avei comunidad-pe, hembipotàpe ojuhu tenda oiko agua hikuái. Omboguata ijeguata ysyrýre ha tren rupive ha péicha oguahẽ hikuái Paraguáipe ha upéi oñemosarambi jey táva okaháre ha omba’apo neuma guasúre ikatúva omotenonde umi rubro ojeipotavéva. Péicha oñemopyenda hikuái Asunción-pe hembiapo ha`´eva tavaygua ñe’ã, avei táva guasu Concepción, Puerto Rosario, Villarrica, Itacurubi del Rosario, Encarnación, San Estanislao, Pedro Juan Caballero, Caraguatay ha ambue táva rupi. Péicha ojehe’a hikuái sociedad paraguaya rehe ha ñeha’ãme ha tembiapópe omotenonde umir comercio, omonta fábrica ha omba’apo yvýre ñemitỹ rupive. Omba’apo ha oñemoarandu oñe’ẽ haguã castellano-pe ha avei guaraní, oñorãirõ guerra del Chaco-pe, oimeva’ekue hikuái civilización ha oipytyvõ omopu’ãvo ko tetã. Ofenda hikuái kuña ha kuimba’e Paraguái membýva rehe, ha omomba’eguasu identidad cultural tetã omokunu’ũva chupekuéra. Ombo’e ipeh{enguèpe tet0Ò jehayhu ha ikuaa ha ijerovia ko tetãme avei ombojoja ha omomba’e, upéicha omopyenda club ha asociación oñangarekóva tradición orekóva rehe. Péicha contingente omomba’eguasúva inmigrante-kuéra oguahẽ Paraguáipe ary 60 ha oñepyrũ 70. Terajoapy oñemomba’eguasúva sociedad paraguaya-pe Heta apellido árabe oúva Líbano-gui ko’ã àrape ojepytaso sociedad paraguaya péva tendota político térã tuicha mburuvichárõ oiko, péicha oĩ empresario, haihára ha tapicha arte ha mbo’ehára ramo ojekuaa hembiapóre. Umi terajoapy oñemohenda oje’e porãve haguãnte español-pe, ha heta oreko gueteri oje’ehàichaite. Herakuãvéva ha’e; Aboud, Aid, Armele, Arar, Arroca, Arroce, Rossi, Atat, Ayala, Azar, Barchini, Buzarquis, Canan/Kanan, Nader, Cofure, Curi/Kuri/Juri, Daher, Damus, Diaz, Dibb, Elias, Esgaib/Zgaib, Esquef/Skef, Fadlala, Fadul, Farah, Garcia, Ghobril, Girala, Gosen, Haddad, Haitter/Haidar, Harare, Hueste, Ismael/Ysmail, Kalfat, Mohur, Maluff, Mancía, Mende, Musi, Ouchana, Rahi, Resck/Risk, Rosas, Sabag, Safuan, Sardi, Seifed din, Serrán, Yambay/Yampey, Yanho, Yauhari, Yore, Yunis. Yvypóra sociedad paraguaya-pe ikatupyrýva Oscar Safuan, músiko hembiasa ha hembiapo ojeguerohorýva. Oscar Fadlala, músiko ha Safuán sobrino. Angel Roberto Seifard, omba’apóva ha ojekuaáva política rupive. Pedro Fadul, tendota katupyry política-pe. Oiméva kuri candidato oñeha’ãva Presidente de la República ramo periodo 2008/2012. Osvaldo Domínguez Dibb, empresario ha dirigente deportivo. Bader Rachid Lichi. Dirigente político. Oscar Daher avei político tendota. Quemil Yambay, ojepytasóva purorýpe ha pukarãme omba’apóva. Referencias Revista dominical ABC Color Paraguái Ko yno'õ Ypakarai, maymáva oikuaa guarania rupive, “Recuerdos del Ypacarai”, ohaiva’ekue Demetrio Ortiz. Kó’ãva mokõi yno’o principal yno'õ Paraguáipe. Oiméva 28 km Tavaguasu, Asunción-gui. Ko yno’õ guasu orekóva ijerére Ypakarai, Aregua ha San Bernardino . Ko yno’õ ojeporúva umi tembiapo ha pytu’õrã, turismo ha arte oñemotenonde ipype. Umi ára omoguahẽva arahaku, ko tenda hetaiterei imbohupa ha umi oguahẽva upe ysyry rembe’ý ha ijyvyku’ípe opytu’u ha oguata ohechávo tekoha porãite. Geografía Ko “”lago Ypakarai” ipe 90 km² rupi, ha tuichakue 24 km yvate guive yvy gotyo peve ha 5 terã 6 km kuarahy resē ha kuaraky oike gotyo. Ipypukúkue haimete media orekóva 3 m rupi. Mba’e porãitereíva tekoha, ojeréva hese umi yvyty kaa’avo rypy’ũme, ha umi tavusu Aregua, Ypakarai ha San Bernardino, ojehecha. Ho’a ipype río Salado, avei oguahẽval Ysyry Paraguái. Péicha ho’a, ojedesagua ko yno’õ heta ysyry rehe, ha’eháichal Jagua Resay, Yukyry, Puente Estrella ha Piraju. Ára pytu Ara pytuho oñepyrũva ndaro’yi ni naho’ysãi, katuete arahaku ha kuarahy ojope porã. Ko’ã temperatura ikatu oñemoambue 26 ha 41 °C arahaku jave, ha 3 a 25 °C araro’y jave. Téra renda Ymaite, ko yno’õ oñehenóiva’ekue “lago Tapykua”. Oĩ he’íva téra he’iséha pe héra ogueraháva voi. Oĩ umi he’íva “lago conjurado”, ymaite guive omombe’úval beato Luis Bolaños omongarai hague 1600 jave. Oì, omoañetéva téra omoapañuãiva ñe’ẽ guarani “Y pa karai” Mba’yru ojeporúva Ko tendápe ikatu oñeguahẽ umi mokõ ysyry rembe’ýre yno’õ, oguahẽvo tavaguasu ojeréva. Péva Terminal de Ómnibus tavaguasu Asunción guive osẽ umi mba’yrumýi público ohóva San Bernardino ha Ypakarai-pe. Mba’yrumýi oguahẽva Areguápe oguahẽ Paraguaýpe, upéicha avei ikatu pe ohoséva ojupi Avenida San Martín térã Aviadores del Chaco tapére. Arte ha Cultura Areguápe Ko táva oikuave’ẽ opáichagua mba’e porã ikatúva ojehecha.Oñemomorã umi exposición opáichagua estilo tembiapo artístico ha artesanal. Pe ojeheróva casco histórico iporã ojeho ojehecha, péva arquitectura orekóva umi construcción. “Centro Artesanal la Cuenca”, oikuave’ẽ feria ikatúva ojeguerohory umi tembiapo artista ha artesano umi tendágua oikuave’ẽva. Oimel “Centro Cultural La Estación A”, ohechaukáva ha oikuaaukáva opa mba’e oñeporandúva ichupekuéra ha umi ndoikuaáivape omombe’u umi tenda ojeguerekóva ojepytu’u ha ojekaru haguã. Péicha ojeguerekol Centro “Guggiari Arte”, oikuauakáva umi esculturas artista Herman Guggiari rembiapo,ha upépe oime avei ojeikévo upe tavusúpe, ojehóvo Paraguaýgui. Tavaguasu oikuave’ẽ avei turismo de pesca, ko’ápe ikatu ojehasa porã oñopehẽngue ndive. Ypakarapei Ojeguereko “”Casa de la Cultura””: ha’éva peteĩ museo ohechaukáva ñane retã rembiasákue, ojejapóva avei exposicón katuete. Oñemba’apo kyre’ỹ jasyporundy guive, upéva oñepyrũgui oñembosako’i “”Festival del Lago””: péicha ary katuete, tavusu Ypakaraípei, ary 1971 guvie, oñemotenodnel Festival Yno’õ Ypakaraípe, peteĩ fiesta popular omokyre’ỹva tavarandu ha arte nacional. Péicha ko festivaloikóva jasyporundy jave káda ary. Oñemomorã umi concierto, festival danza ha teatro. Avei umi yvypóra rembiapo artesanía rupive. Péicha Comisión Municipal de Folklore y Artesanía táva guasu Ypakaraii, ko festival “oheka ogueru jey ha omopu’ã jey tetã mba’éva ha’éva umi ojeheróva arte popular” San Bernardino-pe Oime “”Casa Hassler””, péva 26 jasyteĩ 1990 guvie. Ha’e peteĩ pa’ũ kuaandýpe guarãl, omba’apóva ary pukukue. Ko’ã artista orekóva posibilidad ohechaukávo hembiapo ko’ã centro-pe ojehepyme’ẽ’ỹre mba’eve. Péicha exposiciones temporal ha permanente, oiko Casa Hassler-pe, orekóva peteĩ Museo Histórico, Biblioteca Publica,ombo’e ñoha’ãnga ha jeroky, avei oñeñatende mbohupa ha turista oguahẽva guive rehe Jeguatarã Yno’õ ndaipypukúi, ipor0Òiterei ygarata michĩva ikatu osyry hi’ary. Yno’õ rehe ojere umi tavusu oñembosako’íva avei ikatu haguã umi oguahẽva guive upe tendápe ohasa porã, omopotĩvo umi ysyry ha yno’õ jere ha oipe’a hokẽ chupekuéra ha ohenóiva playa abierta al público, maymáva ohóva upe tendápe arahaku jave ojahu haguã, hetave ojeho táva San Bernardino-pe. San Bernardino Ojejuhu 48 km Paraguaýgui. Oreko hetaiterei ysyry ha ojejahu haguã umi playa, centro cultural ha oñeikuave’ẽ opáichagua hi’upyrã. Maymáva oikuaa “Sanber” ko táva oñehenóiva péicha ojehógui arahaku jave ha ojeguereko tavaguasu ramo, péva orekógui infraestructura ha actividad iporãvéva umi ohóva guive mbohupá ramo upe távape, péicha oho opytu’u ha omorã tekoha, térã oho ojeroky ha hogaygua ndive ohasa porã pytu’úpe. Aregua Ojejuhu 31 km Asunción-gui, Aregua ha’e peteĩ tavusu iporãitereíva, oreko peteĩ aire bohemio ha encantador, he’i pe oñe’ẽkuaáva. Tenda ojeguerohorýva ha omor0Òva umi haihára ha personaje ilustre ñane retãguáva. Hetaiterei óga guasu ha óga’i ymaguaréva oñemyatyrõ ha oñemomorãva gueteri ha’éva peteĩ casco histórico, ojedeklaráva Patrimonio Nacional. Reko peteĩ playa municipal, maymáva ikatúva oike. Ko tavusúpe ikatu ojehecha feria de artesanos orekóva opáichagua mba'erepy oñeikuave'ẽva, alfarería-pe. Opyta 1 km távagui, umi yvyty Cerros Kõi ha Chororĩ. Tren Turístico Ymaite guive oiméva Antiguo Ferrocarril de Asunción omýiva jepe'a rupive, umi visitante Paraguay guive ohóva ha oguahẽva Aregua peve. Orekóvo pasaje oike ipype oñamindu'u va'erã umi ñoha'anga ojapóva ha ombopukáva pasajero-kuérape ha omoha'angáva avei ijapytépe kuéra. Tren estación oime Jardín Botánico ykére ( Jardín Zoológico costado-pe). Ko mba'yrutĩmbo osẽ 10.00 aravo jave ha oñeguahẽ 16.30 aravópe. Ypakarai Opyta 34 km Paraguaýgui. Avei oreko Casa de la Cultura, Paseo de la Estación-gui ikatu ojevisita upe Feria de Artesanos, orekóva avei umi mba'erepy típico ha artesanal ndahepýiva. Oreko peteĩ playa municipal oñembosako'íva ha ikatúva maymáva oho opytu'u ha ohecha mba'ép oĩ upe tendápe. Parque Nacional de Ypacarai: oreko 16.000 ha área protegida, ikatu haguã oñeñangareko riqueza natural tekoha orekóva umi tendáre, ha'éva karugua, yvu ha avei pe ecosistema. Gastronomía Ko tenda ojere hese lago oikuave'ẽva opáichagua hi'upyrã pe mbohupápe. Oĩ umi tembi'u Paraguái ha ymaguaréva, ensalada de fruta, bollo, chipa ha empanada. Avei opaíchagua restaurant, umi tekove ohosehápe ikatu oguahẽ. ¿mba'éichapa oñeguahẽ? Ypakarai: oime 34 km paraguaýgui Ruta 2 ári. Aregua: opyta 31 km Capital-gui. Oñeguahẽ Kapiata guive, térã ramal osẽa Lúle távagui. San Bernardino: oime 48 km paraguaýgui. Ojehova'erã desvío San Bernardino gotyo ojeho ramo Ruta 2 rupi. Bibliografía y referencias La Magia de Nuestra Tierra- Fundación en Alianza, 2003. Jaha, Sitios imperdibles del Paraguay. Revista informativa. Senatur, 2008. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Portal Ypacarai Festival del Lago Paraguái yvyapekuaa Yno'õ Oime Paraguaýpe Paraguái, complejo arquitectónico Manzana de la Rivera oikéva umi porundy óga oñemyatyrõ ha oñemopu’ã jevýva mbytépe. Oime Palacio de Gobierno rovái. Téra orekóva ou tape ymaite guive oúva hi’aguĩva upe ógagui: Calle de la Rivera; ha’eva’ekue avei Cuartel General térã de la Rivera ha Puerto de la Rivera. Complejo orekóva isede Centro Cultural de la Ciudad-pe. Ko Centro oime tape hérava Juan de Ayolas 129, Paraguaýpe. Tembiasa Gobierno ñemoambue rire 1989 arýpe, heñói opáichagua py’andu oguenohëvo heta tenda tavaguasúpe oikuaaukaséva. Ko’ã mba’ére, Arquitectura temimbo’e aty peteĩ omoñepyr[u omoherakuã Salvemos la Manzana frente al Palacio, oñembyai ha okukukúigui ohóvo umi óga, ha ombohovái peteĩ proyecto oñembohapéva oitypátaha, , upépe omopu’ãse kuri peteĩ plása. Upéicha ha’ekuéra ombotove hembiapópe Ojegueromandu’ávo 500 ary América oñemopyendáhague, Iberoamérica pukukue oñemoirũ comisión ombosako’íva umi acción . Comisión V Centenario Paraguái, oimyakãva arquitecto Juan Cristaldo,omoinge proyecto Casa Viola , ko’ãva mbytépe oñemotenonde ha ojejapóma katu, oikuaaukáva haihára Augusto Roa Bastos pe Agencia Española de Cooperación Internacional renondépe. Omyakãva upérõ administración karai intendente José Luis Alder, Municipalidad de Asunción ojogua umi propiedad oiméva Manzana jerére. Umi tembiapo ñemyatyrõ reheguáva oñepyrũ 1991 jave, ary oñemoirũha umi óga oiko haguã chugui Centro Cultural de la Ciudad. Sambyhyhára omoñepyrũva ha’eva’ekue arquitecto Carlos Colombino. Casas de la Manzana Viola róga Ko óga Viola ha’éva peteĩ típica construcción colonial oúva 1750-1758 ary guive, oiméma ko tape doctor Gaspar Rodríguez de Francia okuadrikula mboyve tavusu.Ko óga techo teja a dos aguas. Henondépe, peteĩ galería; upéva rire, herrería, opu’ãva viga ári ha orekóva kolumna yvyrágui. Ymaite ko óga oreko, orekova’ekue mbohapy koty kakuaa, opytáva ko’ágã peteĩnte, péva Palacio de Gobierno rovái. Ypéi ojejuhu peteĩ galería corredor, ohechaukáva 'kulata jovái, tipología óga ymaguaréva paraguáipe. Ógahoja ojejapo pindo rogué ha takuarilla-gui; umi teja oñemoĩ ñai’ü argamasa-gui, oñembyatýva vaka ruguy ndive. Ko ágã ko óga ha’e Museo Memoria de la Ciudad (Asunción), orekóva ipype umi aranduka opaichaguáva, mapa, tembiporu, pintura, gráfica; péicha avei opáichagua elemento orekóva Asunción rembiasa, oñemopyenda guive ko’ã ára peve. Clari róga Oiméva casa Viola' ykére', ko óga Clari' ha’e peteï construcción simple orekóva peteĩ galería umi koty ryepýpe. Omopu’ãva arquitecto Clari oñepyrüvo siglo XX orekóva upe estilo Art Nouveau tardío. Ko óga ojeguereko ko’ã ára ' Café Bar Casa Clari' ramo', peteĩ pa’ũ Miguel Acevedo, ojehechaukáha umi apopyrã jekuaauka ha ojeporúva umi Mbohupa Departamento ramo opytu’u haguã. Ko’ã mokõi, ha’e construcción pyahu ojejapóva upéi óga korapýpe. Clari-Mestre róga Ko edificación, ojoajúva Casa Clari' rehe', oñemopu’ã 1912 arýpe orekóva peteĩ estilo neoclásico. Oñemopu’ã ha oñemyatyrõ jave, ogahója zinc, péva ojeguerovia construcción mboyve. Upe cielo raso cartón, orekóva relieve ha nda’isa’ýri. Péva ivaipáguima, oñeguahẽ peteĩ ñe’ẽ ha oñemoï teja hekovia. Oimégui ambue nivel orekóva óga, ifactible omoheñói pa’ũ amandaje oiko haguã. Péva ha’e auditorio Ruy Díaz de Guzmán ojeporúva, oiko jave aty guasu, purahéi purory, ñoha’anga, jeroky ha aranduka ñemoherakuã. Vertúa róga Ko’ã edificación omoirũva Manzana, ha’eñoitw pe orekóva posibilidad ojejapo haguã segunda planta. Upéicha oñemopu’ã ary 1998 jave peteĩ estilo neoclásico. Péicha upe tendápe oiko chugui confitería ogueraháva héra “Vertúa”. Ary 1993 oiko chugui Biblioteca Municipal, orekóva ipype veinte mil volumen aranduka. Péicha oreko avei hemerotoca, tenda ojeporúva ñemoñe’ë pya’e ha ipyahúva ko’ã ára reheguáva; péicha péva peteĩ servicio de biblioteca móvil oikundaháva umi mbo’ehao ha pa’ũ rovy’ũ tavusúpe. Emasa róga Ojejapo jave restauración pe oñembyaivéva ha’e Manzana róga, upepe oĩva’ekue peteĩ imprenta hyepýpe, ojeitýpa hógahoja mante. Iñepyrũrãme ojeporu despacho aduanero ramo, opytáva umi koty guasu, ojeréva ha’etéva peteĩ óga rokái, omyengoviáva especie de impluvium umi columna de hormigón rupive. Ko’ágã ojeporu Centro Cultural de la Ciudad ofisína, Agencia Española de Cooperación Internacional ha Cámara Paraguaya de Libreros Asociados. Oguereko pa’ũ ohenóiva La Galería, ojeporúva exposición, avei escultura ha instalación ramo. Castelví róga Yma ojeherova’ekue, Casa Serra. Kóva ha’e Casa Castelví peteĩ construcción oúva ary 1804 guive, ha’eva’ekue sistema colonial ógaicha oñemopu’ãva. Oreko mokõi okẽ, ovetã, reja ha peteĩva piso original oreko. Kóva pete’ĩ óga pre-francista, oiméva 15 metro tapégui, oreko peteĩ yvotyty oka gotyo omoirũva área urbana, oguenohẽva muralla. Ko óga omopu’ã catalán José Castelví, upérõ, vice alcalde de la ciudad de Asunción ha’e. Ko’ã árape ojeguereko peteĩ sala de exposiciones Juan A. Samudio ha Domingo Martínez de Irala hérava. Avei peteĩ sala recreativa, mitãnguérape guarã. Óga yvotytýpe, oñemongarái Patio Arekajárõ, ogueromandu’ávo umi te’ỹi Arekája ojejapóva aty rembiapo korapýpe sãsõme. Serra róga I Serra róga II Ko’ã óga ohechauka tipología de vivienda orekóva estilo neoclásico, umi koty tape ári oĩva. Oreko mokõi zaguán, ikatúva ko’ã óga iñepyrũme ojojaúva’ekue. Ko’ágã oiko chugui Videoteca Municipal, oikuave’ẽva video ha documental orekóva umi tema educativo ha cultural, oisãmbyhýva umi temimbo’e, l Banco de Imagen y Sonido, hembipotápe oiméva producción ha conservación imagen hal sonido, ha’éva peteĩ exponente tetã kuaandýva. Patio Leonor-pe', oñembojoaju umi korapy Castelví ha Serra I avei II,opáichagua aty ojejapóva korapýpe sãsõme. Ballario róga Oñemopu’ãva 1901 estilo neoclásico,ha’eva’ekue óga ipaháva pe oñemyatyrõva. Ojeavilitávo junio 1996 jave, oñemohu’ã obra de restauración ha recuperación Manzana histórica. Péicha ko’ã óga ha’e UNESCO ofisína Paraguáipe.. Umi mba’e oñemomba’eguasúva Ary 1993 jave osõ aty andúgui ikatúha oñemopu’ã upepépe peteĩ teatro experimental péva korapy nandi Manzana-pe. Upévare oñehenói peteĩ concurso de ideas umi mitãrusu arquitecto pyahúpe. Ohupyty jopói Javier Corvalán. Salón Multiuso Federico García Lorca oñeinaugural 26 jasypoteĩ 1999, oguahẽvo Paraguáipe mburuvicha español José María Aznar. Ko’ã servicio ojap{ova Centro Cultural de la Ciudad oiporukáva comunidad-pe, oiméva Escenario Móvil mbytépe, odonáva Sindicato de Actores Suecos ha Aula Magna de Información, Comunicación ha Aprendizaje. Oñemopyenda rire, ko Centro ha’e peteĩ tenda oñeñe’{eva ha herakuãva umi ohayhúva ñane retã mba’éva ha ikuaandy. Aravo Museo Memoria de la Ciudad Arakõi guive arapoteĩ meve: 08.00 a 21.00 Arapokokõi: 10.00 a 20.00 Arateĩ: 10.00 a 19.00 Espacio Miguel Acevedo ha Galería Arakõi guive arapoteĩ meve: 08.00 a 21.00 Arapokõi:10.00 a 20.00 Arateĩ: 10.00 a 19.00 Castelví róga Arakõi guive arapoteĩ meve: 08.00 a 13.30 Arapokõi: 10.00 a 20.00 Arateĩ 10.00 a 19.00 Aranduka renda Municipal Arakõi guive arapoteĩ meve: 07.00 a 19.00 Arapokõi: 08.00 a 12.00 Videoteca Municipal Arakõi guive arapoteĩ meve': 12.00 a 17.30 Paraguái Museo “Ramón Elías”, ojeheróva pèicha ojegueromandu’àvo pe omopyendava’ekuèpe, oimèva tavaguasu rembe’ýpe Kapiata, Paraguái, oiméva 19 km péva Paraguaýgui, tetã tavaguasu ha Ruta Mariscal Estigarribia ári. Ko museo, ogueromandu’àva umi mba’e ymaguaréva Paraguáigua, tenda ohechaukàva cultura del pueblo rehe oñangarekóva, oguerúva kurundu mombe’u gua’u oguerúva tetã kuaandy tetãme. Omoheñói Ramón Elías, heñói Paraguay 10 jasypateĩ 1929 ary. Itúva don José Elías ijypykuéra árabe ha isy kuñakarai Francisca Fernández, heñòiva paraguáipe. Oñemoarandu mbo’ehaòpe Primaria Concepción, tavaguasu Paraguái yvate gotyo. Omohenda iñemoarandu Secundaria tavaguasu, Paraguýpe. Imitã guive, ohechauka deporte ikatupyrýha básquetbol-pe, omokyre’ỹva ko modalidad deportiva tavusu Kapiatápe, ojeiporavóva protagonista ramo ko’ã ñeha’ãme. Omenda 25 jasyporundy 1954 jave Elsa Agueda ndive, don Salvador Céspedes Valdez ha Petrona Gamarra Gaona memby. Oreko poteĩ mitã: Felipe, Melva, Oscar Ramón, Elva Mercedes, Felipe Segundo ha Elsa Concepción. Ramón Elías omba’apo pintura-pe, kyre’ỹme avei omba’apòva ko’ã mba’épe. Oñeme’ẽ ichupe peteĩ beca oestudiàvo Escuela de Bellas Artes Paraguaýpe. Upèi omba’apo restauración obra antigua, ojapóvo investigación ha recopilación ko’ã obra-ichagua, pèva rehe omba’apo mbarete. Ojehechakuaa hese ikatupyrýha, ha ohayhu umi mba’e ojapóva hembiapópe. Mbo’ehára oipy’ahàva ha avei upe arte geométrico ombo’e Colegio Nacional Capiatá-pe ary 1967 guive 1972 peve. Ko’ã àrape omoheñói escudo Municipalidad Kapiata mba’éva. Oiporu opàichagua técnica ha ombojehe’akuaa umi material oipo`ruva guive, Ramón Elías heta ary omba’apo umi máskara indígena reheguáva, ojeguerohorýva ha umi turista oúva Paraguáipe omomorãitereíva. Ko’ã máskara ojehecha Dirección de Turismo jasypo 1966 jave. Upéi, ojehechauka Buenos Aires, Argentina-pe, péva Casa Paraguaya-pe. Ojepovyvýva ha orekòva espíritu investigador, péva rehe oikundaha tetã’i rehe ohekàvo umi mba’e yma guaréva ha ojogua ikatu agua omyatyrõ ha ohepyme’ẽ jey. Upèicha, Elías oikuaa umi karai tuja ha guaiguĩ, oikuaàva ha omombe’úva umi oikóva’ekue yma ha upéva ha’e omoaha’anga ha omba’ápo umi mba’e rehe. Péicha oike ha oikuaa umi mombe’ugua’u ha mombe’upyre ha péva rehe omba’apo kyre’ỹ oñandúvo ha omoheñòi iñapytu’ú roky guive jha’anga ha’e oñanduhàicha ha opáichagua material oiporu. Don Ramón Elías omoñepyrũva umi ta’anga mombe’u gua’u reheguáva, oñemotenondéva ñe’ẽporãhaipyre heheguàva. Museo Mitológico reñói Ohechauka oguerohoryha ohayhúha umi mba’e Elías ohechaukàvo umi ta’anga mitología paraguaya reheguáva. Omba’apo ojepovyvývo ha ombyatývo umi tembiporu yma guaréva ha ohechaukàva ñane retã rembiasa. Péicha ombyaty umi piesa mba’e guasúva ñane retãme ha avei ohechaukàva kuaandy Paraguái. Oguatávo, oguah{eva katuete umi óga yma guaréva, galpón taperépe oiméva haombayaty umi tembiporu oguerúva tembiasa omombe’ úva ijeheguiete voi. Péicha ko’ã artista oreko visión ombombe’úva hemiandu omoheñóiva pa’ũ omohenda agua ko’ã tembiporu guaranítico, franciscano, jesuítico ha colonia-gua oikòva testigo ramo upe ñorãirõ ha’èva upe guerra internacional ombohovàiva Paraguái. Omopu’ã museo orekóva tejuelon yma guaréva, maderamen pohýi opu’ãva ohasàvo ára. Péicha diseñador ha omyakãva construcción ha ambientación museo-pe, omoheñóiva mitológia, orekóva armonía umi tembiporu ha mueble yma guaréva ombyatýva.. Museo Mitológico Ramón Elías oipe’a hokẽ opavave ohoséva ohecha 1979 arýpe. Estructura física. Namombyrýi asfalto-gui ohasáva Ruta Mariscal José Félix Estigarribia, ojehecha upe portón pohýi Museo, ojeréva umi corredor kakuaa ha hovyũva henyh{eva yvotytýgui. Ymaguare cerámica ohupíva umi corredor rehe ha yvyra bisagra orekòva okẽ opresentàva tallado indígena, ombojeguáva ojeikéha. Ojeikévo umi tenda omopyendàva misterio omo’ãva umi tembiporu pohýi ymaguaréva. Péicha ohesape, tápia ha yvy rogapy ome’ẽva ñemomorã umi mba’e yma guarére ha avei umi “Monstruo” ojehechaukáva upe ógape. Ko museo oreko mbohapy kotykakuaa: peteĩ orekóva mitología paraguaya, ambue ohechaukáva tembiporu ha umi mueble litúrgico ha’éva umi franciscano ha jesuita mba’éva ojapóva Paraguáipe hembiapo evangelizadora, péicha ojejuhu umi santo ra’anga ojejapóva yvyrágui, altar, sillón ha instrumento yma guaréva. Ambue koty oreko umi mba’e Ramón Elías, fotografía ha orekóva tembiporu bélico ojeporúva guerra internacional ohasáva Paraguáipe: ha’éva Guerra contra la Triple Alianza ha Guerra del Chaco. Miombe’u gua’u Guarani. Ko’ã ser mitológico cultura popular paraguaya ojuhúva Museo omotenondéva. Tembiasápe, orekóva umi mombe’u gua’u ymaguaréva ha orekóva pueblo guerovia. Omyesakãvo misterio orekóva ha ndikatúiva ojeresolve ha opytáva memoria colectiva omoheñóiva ñe’ẽporãpyre ojeguerovia’ỹva. Ko’ã urna guaranítica ojeporu ojehechaukávo mitología Guarani. Ógapy rembe’^yre upe kotýpe ojehecha ta’anga Tau ha Keraná, Ao ao, Jasy Jatere, Pombéro, Kuarahy Ra’y, Paje, Malavision, Luisõ, Mbói Jagua, Jagua Ru, Kurupi, Moñái, Mbói Tu’i, Teju Jagua ha Plata Yvyguy, omokyre’ỹva umi ogueroviàva ánga. Aporte cultural. Museo Mitológico Ramón Elías omoañete kuatia omopyendáva ombohasávo umi kuaandy ha tetã paraguái mba’éva. Elías hembiapópe omoha’anga tavaygua andu ha umi tekove ha mbymbakuéra irekóva tetã rembiasa mba’èva Paraguái. Ha’e omomba’e indígena remiandu umi ta’angápe oúva ñande ypykuéragui ha omantenéva cultura popular, ohaíva idiosincrasia tavaygua ma’éva. Omopyendáva ary pavo hekovépe. Mokõipa ary, Elías omba’apo omoherakuãvo cultura ñemoherakuã omyatyrõvo ha omoheñóivo mitología. Péicha 28 jasykõi1981 ojejuhu ohekàvo hembireko Encarnación gotyo, tavaguasu Sur gotyo oiméva Paraguáipe, iñakãme oreko oikuaukava’erã hembiapo mombe’u gua’u reheguáva, ha’anga tuichàva. Péva oñemotenonde jave Corso ojejapóva Fiesta Carnaval-pe. Péicha peteĩ accidente automovilístico ogueraha ichupe omboguévo hekove Ruta I Mariscal Francisco Solano López àri, ohupytývo San Luis táva’i. Upépe, ojejapoháicha tradición paraguaya, ojehecha peteĩ kurusu de bronce, ohechaukàva cadena poguasu hierro-gui ha columna poguasu. Péicha ikatu omoheñói: “Ramón Elías 1929 – 1981”. Hembireko ha’éva Luis iñirũ, omotenonde proyecto orekóva ikera yvoty ramo Ramón: Museo Mitológico, omopu’ãva ñeha’ãme ha heta ary oñangarekohágue. Péicha ko artista ohasa porã magistral tembiapo pya’e nombopukúi: peteĩ ary ha irundy jasy. Ojajúva oka gotyo Bibliotecas virtuales.com Kapi'atã Musaróga Péicha yjokoha yhendyrýva Yasyretã-Apipé (oúva guarani "jasy retã", "tierra de la luna" karaiñe'ẽme) ha'éva yhendyry róga guasu omopu'ãva ytu Yasyretã-Apipe ysyry Paranáme, ojoajuhápe tetãmi Argentinagua péva Corrientes-pe ha'éva tetãvore Paraguáigua Misiones. Iku'ekavoña aty orekóva mbaretekue omopyendáva 3200 MW, oiméva tembiaporã ombotuicháva ombohasáva capacidad doble, ha energía omoheńóiva ombohapéva 15% Argentina hendyry jeipuru. Péicha turbina ikatúva ohasa 2630 millones de litro y aravópe, térã oapotáva “vapor`´ 20 turbina Yasyretăme ohasáva ha peteĩ aravópe iktu ohasa upe ojeporúva y ońeipohanoa’ekue 13 día rupi upe tavusúpe Asunción (capital del Paraguay) téră ohŕsa 2 día tavaguasu Buenos Aires ( Argentína tavaguasu Argentina). Ko energía ikatúva ojapo anualmente 19.000 Gwh, he’iséva 65% generación eléctrica ojoajúva Paraguái ha Argentina. Jepénte prestación ojejapóva, ko proyecto represa-gua omotenondéva tembipota orekóva umi otakýva planeamiento ha construcción apo jave, péva heta mba’e ogueru naiporăiva ecológicas ojapóva —umíva apytépe bioma anegamiento ha’eńoitéva, omopokăva ohóvo umi mymba mimi ha ka’avo endémicas— péva gestión orekóva ko emprendimiento, orekóva presupuesto original ohasáva heta jey ohupyty peve 11.500 millones dólares ha ome’éva heta denunsia corrupción oĩha. Yvyrekuaa Yacyreta oime 320 kilómetro sudeste Paraguaýgui. Kóva Ayolas tavusúpe, 100 kilómetro Encarnación yvy ha y gotyo, opytáva 2 kilómetros ohjeho pya’eramo Apipégui. Kóva peteĩ embalse opytáva isla Yasyretă ha Talavera-gui. Hembiasakue Protocolo ońepyrűvo ohecháva oiporu salto ofirmŕva 1 jasykői 1925, Estados Unidos. Péicha, ndaha’éiva jasyteĩ 1958 omoheńóiva Comisión Mixta Técnica Argentino-Paraguaya, oisămbyhýva estudio técnico oaprovecháva río. Opresentáva, 3 jasypokőime 1973 osuskrivi Paraguaýpe TratadoYasyretă, upévare mokői Estado ome’ę ińe’ę omboguatáva obra común. Upévare omopyenda Entidad Binacional Yasyretă: condición joja ko’ă tenda, omoĩva capacidad jurídica ha responsabilidad técnica ojapóva estudio ha proyecto, ha omotenondéva ejecución. Construcción ońepyrű 3 jasypakői 1983; 26 jasyryrundy 1989 ofirmŕva nota reversal odefiníva esquema definitivo umi obra ońangarekóva umi valle orkóva umi arroyo afluente ha embalse margen akatua (paraguaya)-pe. Jasypoteĩ upe arýpe omboty i jyva principal upe ysyrýpe, 19 jasypo Ańa Kua jyva. Péicha 1 jasypoteĩ 1993 ojeavilita esclusa navegación osalva agua joavy altura orekóva, ha 2 jasyporundy 1994 peteĩha unidad central hidroeléctrica-pe. Ko’ă 20 unidad programada ońemoĩva en función itotalidad péva 7 jasypokőime 1998. Obra civil Avei dique represa, orekóva 808 m pukúkue, embalse orekóva material suelto haimetévai 65 km, ombotýva mokői jyva odividíva isla Yasyretă; péicha central hidroeléctrica péva omoĩva parcialmente péva, peteĩha pared espolon basáltica ogueraháva falla osyrýva dirección NE-SO sustrato provincia Corrientes, ha omoheńóiva umi salto. Ińextremo omoirű costa argentina, táva Rincón Santa María, paraguaya gotyo, omoirűva Santos Cosme ha Damián. Ko lago artificial osęva ysyry rapégui ohupytýva 21 m nivel previo ŕri, omo’ăva 1600 km². Péicha ko’ă jyvápe oĩ vertedero; turbinas oĩva brazo principal, vertedero ha’čva 18 compuerta omoĩva flujo máximo 55.000 m³/s. Péicha ambue ysyry jyva orekóva 16  compuerta-ve, orekóva capacidad umi 40.000 m³/s. Ojo’o ha ombohupáva basáltico, peteĩvava esclusa omomýiva embarcaciones 3,60 metros (12 pies). Peteĩ sistema elevación —diseńado upéi umi estudio ecológico ohechaukŕva dique ojokóva umi especie migratoria Paranáme —umi dorado ha surubí— oipytyv0§va ani opa umi mymba mimi ype ovy’áva ha o’ytáva ojesalava 25 metro ojoavýva upe Alto Paranágui. La casa de máquinas tiene 70 m de altura medidos desde los cimientos hasta el techo. La caída de agua (15 m actualmente; 21,3 m cuando se alcance la cota 83 msnm) tiene un caudal medio de 8000 m³/s que pasan por las turbinas y producen energía en forma continua. Para comparar dimensiones, las cataratas del Iguazú tienen 70 m de altura y un caudal medio de 1750 m3/s (la quinta parte del caudal turbinado por Yacyretá). Tavaygua ha hekorã mba'e Área orekóva omo’ăva lago embalsado orekóva obra 40.000  tapicha, orekóva ońembohasáva. Péicha omboyvatévo y nivel ohupytýva infraestructura vial ha cloacal región estudio previo ejecución, oipytyvőva ha oavaláva Banco Mundial, ndorekóiva en cuenta; investigador independiente omoańetéva, ary ohasávape, péicha censo ary 1990 pe INDEC ojealtera omboguejývo importe Entidad Binacional Yasyreta, ogestáva proyecto, ho’áva okompensa odesplasávo. Ecológicamente, oñemopu'ã díke ohupytýva mbohapy entorno regional: lestructura ha composición hábitats acuático, ohupytýva nive yvate ha anegamiento área oguahęva ikăvóve peteĩ cambio composición química ykuérape. Péicha avei, ombyai corriente ohupytýva ńemit˙ ońapymíva, ha’éva sistema del Yvera omopyendáva hábitat oimehŕpe heta especie endémica. Péicha, mansedumbre ysyry guasúpe omońemuńa umi especie ombohasáva ojupe esquistosomiasis, dengue ha paludismo; estructura ha composición tembiapópe sector primario, omotenondéva anegamiento directo ioikéva modificación omohe’őva decena de miles hectárea odestináva agricultura ha explotación maderera. Péicha hetaiterei mymba ońehundíva proceso omyenyhęva yno’ő guasúpe; diversidad ha estabilidad de los hábitats terrestre, ikatúva ome’ę pa’ű incalculable biodiversidad. Hetaiterei especie protegida ohuptýva pa’ű oikovéva Argentina ha Paraguái; ijapytépe ojeguereko: guasu pantano rupi, ońembyatýva zona embalsada-pe ha migración orekóva yvy yvate ohechaukáva orekóva grado mymba jura kakuaa, competencia ganado bovino hi’upyrăme, ha mba’asy ojeipysóva oiméva portador ramo; guasu pampa rupi, ojeipysóva ojupívo napa omboguejýva hábitat; karpincho, área de reposo ha alimentación oĩva anegada; Hetaiterei especie de rálido (umi jueheguaty "Porzana", "Aramides", "Porphyrio" ha "Laterallus"), garzas, cigüeńas ha ype, oikóva umi aguara nidificación; umi paseriforme ha’éva vulnerable, ha’eháicha jetapa de collar ha tordo amarillo,ohecháva hábitat ha dificultada comunicación umi población paraguaya ha argentina, ojapóva disminución variedad genética; jakare overo ha jakare hű, ojedesplasáva nidificación gotyo. Péicha consecuencia orekóva pira aty Paranáme ohasáva vaietereíva, ombohapéva sensible disminución volumen ko’ă especie; construcción sistema elevador omitigáva péva ko’ă efecto-pe. Denuncia oiva corrupción rehe Mención aparte omereséva denunsia korrupsión ha'éva emprendimiento. Presupuesto paha 11.000 millones de dólares, 7.000 millones okorrespondéva coste financiero ha ambue 1.000 millones estudio de consultoría-pe. Ndojekuaŕi paradero 1.870 millón dólares, ome’ęva pie hetaiterei investigación, infructuosa-va. Funcionario-kuéra EBY (Entidad Binacional Yaciretá) ońekondenáva malversación de fondo ha especulación orekóva información privilegiada, ojoguávo umi yvy terreno omońapymíva ohupytývo indemnización oexpropiáva. Péicha ex presidente argentino Carlos Menem ohenóiva, péva frase ojapóva célebre, peteĩ «monumento pokaręme». Heta korrupsión, ary 2008 ojejuhúva sobreprecio Ko'ág̃a Plan de Terminación del Emprendimiento Binacional Yacyretá oiméva en: Omosãso área ońapymíva, ojehecháva expropiación inmueble, orekóva seguridad ko’ă tenda ońemosăsőva, péva relocalización población oĩva actividad económico-productiva, ha’éva upe rehabilitación socioeconómica de la población ojereasentáva ha ohekáva solución pasivo social ambue instancia llenado mbytépe. Realizar obras y acciones necesarias para mitigar los efectos sobre el medioambiente Reponer obras upe infraestructura, ha’éva ruta, puente, puerto, aeropuerto, línea de transmisión eléctrica, ijapytépe, Omohenda poră trama urbana Encarnación, Posadas, ha ambue tŕva guasu oĩva afectada. Péicha jasypokőime ary 2007 nivel del agua ohupytýva 76 msnm, 7 metros oguejýva cota ońepyrűva proyectada naturalmente. Ojoavýva altura oĩ responsable represa omba’póva 60% -nte upe capacidad iońenstaláva, orekóva peteĩ potencia pico ha’éva 2.100 MW tenda 3.100 MW oplaneáva originalmente. Péicha principal razón opermitíva y nivel oguahę 83 msnm ojeproyectáva, y omo’ăva 500 km˛ adicional oestimŕva 80.000  tapcha oikóva upe rupi. Los presidentes de Argentina y Paraguay firmaron un acta de acuerdo para finalizar la obra y llevarla a cota 83 msnm en diciembre de 2008. Oiko jave campańa electoral paraguaya ary 2008, Fernando Lugo (ojeporavóva presidente ramo Paraguáipe),omopyenda ikampańa ojerarévo revisión Tratado de Itaipu, orreguláva energía hidroeléctrica, péicha iprecio-pe. Oikuaauka interés orrenegosiávo Argentina ha Brasil (ha’éva copropietario Represa de Itaipu) umi contrato péva energía. Péicha, Paraguái oikuave’ę energía orekóva represa ko’ă tetă péva osaldávo deuda generada ońemba’apo jave hese. Ygarata jeipuru Ombohapévo navegación omopyendáva esclusa localidad Santa María Argentína gotyo. Oreko longitud ha’éva 270 metro (útil 236 m), ipéva 27 m ha ipypukúva mínima 5 metro, ome’ęva pa’ű ysyry ohóva yvate gotyo embarcación 3,66 m (12 pies). Turismo Ko tenda oreko fauna ictícola ha pype umi área odestináva ojepeska haguă. Péva oipotágui ha omantenévo umi pira nativo pesca orrreguláva, ohupytýva carnet de pesca ikatúva Oficina de Pesca regional ojeguerekóva. Museo Regional Yasyretă ojejuhúva Ayolas tavaguasúpe. Ipype ojejuhu piesa arqueológica, mineral ha techapyră fauna nativa. Refugio Faunístico de Atinguy oiméva 18 kilómetros Ayolas-gui; iterritorio ohupyty 100 hectárea, ko’ápe ojehecha hetaiterei especie de fauna ha flora región-me. Kóva refugio omotenondéva umi condición óptima ikatu agua umi mymba oiko naturalmente. Jepénte ko represa hidroeléctrica relativamente nombyai hetáivape tekoha, Entidad Binacional odestina área oñangarekóva conservación ha flora ha fauna recuperación, péicha omboguapy consecuencia ambiental ombotyryrýva obra. Péicha inundación, ogueraha ha omohendáva umi mymba mimi 11.000 rupi ha 110 especie opŕichaguáva. Ko'ág̃a, entidad oreko protegida peteĩ área ohupytýva 58.000 hectárea, ojeproyectáva ombotuicháva ko terreno 187.000 hectárea péva medida omboguatáva proyecto. Ko Reserva Natural oiméva ypa'ũ rembe'y peteĩme. Oipe'ŕva hokẽ Centro de visitantes ha ombohapéva henóiva "Acuti po’i" 2500 m ikatúva ombohape tape ojeguiáva. Oime opáichagua opción oikóva upe tendápe, ha'éva Hotel Nacional de Turismo ha Yasyretă Apart Hotel. Secretaria Nacional de Turismo ome'ẽva marandu ha umi mba'e hese. Mandu'apy EBY.org.ar Sitio oficial argentino de la Entidad Binacional Yaciretá. EBY.gov.py Sitio oficial paraguayo de la Entidad Binacional Yaciretá. Paraguái yvyapekuaa Yjoko Yno'õ Ypakarai Ypakarai (táva) Luis Szarán kuimba'e katupyry paraguayo, oisãmbyhýva orquesta, compositor ha investigador musical. Ojekuaauka oisãmbyhývo organismo sinfónico ha cámara América ha Europa. Ha'e oisãmbyhy ha omyakã Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Asunción (OSCA) ha'éva Orquesta Philomúsica de Asunción. Oestrena hembiapo iñapytu'ũ rokýva umi festival internacional rupive ha ohupyty l Premio Nacional de Música ome'ẽva Paraguáipe Parlamento Nacional ary 1997, ha'e omoñepyrũ. Iñepyrūme Heñói Encarnación, tavaguasu Departamento Itapúa Paraguáipe 24 jasyporundy 1953. Oestudia música mbo'ehára José Luis Miranda ndive Paraguaýpe, tavaguasu Paraguáipe. Ary 1975 jave oñeme'ẽ ichupe peteĩ beca oñembokatupyrýve haguã ikuaandýpe, ome'ẽva gobierno italiano. Oestudia dirección orquestal Conservatorio Santa Cecilia Roma-pe.Imbo'ehára Massimo Pradela, Piero Bellugi ha Mario Migliardi. Upéi , oñemoarandu Teatro Colón távaguasu Buenos Aires, Argentina-pe mbo'ehára Hans Swarowsky ndive. Ary 1977 oñemoarandu Academia Chigiana Sierna ha Instituto Francesco Canneti Vicenzape. Hembiasa Mbo'ehára Luis Szarán oñembokatupyry campo de la investigación musicológica-pe. Hembiapo resultado ojuhúva umi aranduka ha estudio ojapóva Paraguái, Chile, España, Italiaha Estados Unidos gotyo. Oñemomba'eguasu hembiapo música indígena ha popular Paraguái mba'éva reheha umi transcripciones Reducciones Jesuíticas purorývagui. Ary 1989 guive oisãmbyhýva directorl Area Paraguaya del Diccionario Enciclopédico Español e Hispanoamericano de la Música ombosako'íva Sociedad General de Autores de España. Umi hembiapo ha'ete omohendáva ojekuaauka festival internacional ha'eháicha: Festival de Música Contemporánea de Ouro Preto en Brasil, ary 1975 ha 1978, Encuentros de Compositores de Latinoamérica en Santiago de Chile 1988 ha 1989, kóva Belo Horizonte, Brasil, ary 1989, péva Buenos Aires ary 1990. Hembiapo oreko heta Variación péva Puntas para Quinteto de Vientos oikuaaukáva Concierto de Clausura del Festival Internacional de la Juventud Bayreuth Alemania-pe, péva ojegueromandu'ávo Centenario de Franz Liszt en 1986, Festival Música Nova Sao Paulo, ambue mbytépe. Hembiapo Umi composición oñemotenondéva ha'e pe oestrenáva umi grupo orquestal opa tetã rehe. Ijapytépe: Orquesta Sinfónica de Berlín Orquesta Filarmónica Veneziana Orquesta Sinfonietta de París Orquesta de Cuerdas de la Filarmónica de Torino Conjunto de vientos del Festival Internacional de la Juventud de Bayreuth Orquesta Nacional de Cámara del Uruguay Orquesta del Festival Anacrusa de Santiago de Chile Orquesta Pro Música de Montevideo, Orquesta Sinfónica de Tucumán Péicha umi solista internacional ojuhúva hembiapo, ha'éva: Eduardo Fernández (guitarra), Götz Bernau (violín), Vihn Pham (violín), Nicholas Ktichen (violín), Daniel Luzko ha José Luis Miranda (piano), Mami Sakuda Fiorentini (soprano), Antonio Dourthe (bajo), Eladio Pérez González (barítono). {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |""Ary"" || ""Tembiapo"" |------- |1973 |Preludio Sinfónico |--------- |1973 |Las Musarañas para conjunto de vientos |--------- |1975 |Sonata para violín y piano |--------- |1975 |Pequeña Suite para violín y cuerdas |--------- |1975 |Trozos para cuerdas |--------- |1976 |Añesũ para narrador, coro y orquesta |--------- |1978 |Sonata para piano |--------- |1979 |El Río para contralto y conjunto instrumental |--------- |1983 |Tríptico Barrettiano para Orquesta de Cámara sobre textos de Rafael Barrett |--------- |1985 |Encarnaciones suite para piano |--------- |1985 |Concertino para guitarra, flauta y cuerdas |--------- |1986 |Variaciones en Puntas para quinteto de vientos (Premio Nacional de Música 1997) |--------- |1989 |Mbocapú, fanfarria orquestada para orquesta sinfónica |--------- |1990 |Miniaturas para oboe y piano |--------- |1992 |Meditación por la caída del Muro de Berlin para violín o violoncello y cuerdas |--------- |1992 |La Magdalena para trombón y orquesta sinfónica |--------- |1997 |Rastros para flauta y piano |--------- |1998 |Concertino para violín y orquesta sinfónica "Uche Nuni y el Tagua" |--------- |2001 |La Cruz del Sur para soprano, violín, clave y cuerdas |--------- |2007 |Chaidi: los últimos sonidos para flauta, piano y cuerdas |} Che Yvy Purory Añetehápe, proyecto Sonidos de mi tierra, ha'e proyecto comunitario oñemomba'eguasuvéva, ha oñeme'ẽvo Paraguay tembiasakue, ghe'íva cultura musical comunitaria. Ko'ágã peve oñemomba'eguasu ambue tetã América-pe ko'ãichagua tembiapo. Oisãmbyhýva mit0Ò ha mitãpyahu, omoheñóiva Luis Szarán, omopyendávo umi eskuéla de música, grupo músical ha asociación cultural, ome'ẽ pa'ũ ojeike haguã tekombo'e purorýpe 3.000 participante imboriahumíva, 72 komunidad Paraguái okaháre oĩva, péicha mante ikatúva oñembokatupyry ijehegui ndikatu mo'ãi imboriahúgui. Ko programa, oñemopyeneda "educación por el arte"; oñepyrũva ary 2002 oipytyvõva Fundación AVINA, ombohetávo cobertura péva alianza ojapóva umi organización ha'éva Plan Internacional, Missions Prokur Nürnberg S.J. (Alemania) ha oipytyvõva público ha privado institución: Parlamento Nacional, FONDEC, ITAIPU Binacional, Sociedad Filarmónica de Asunción, Embajadas de Alemania, EUA, Francia e Italia, Partners of the Americas (Capítulo Paraguay-Kansas), Dirección de Cultura de la Municipalidad de Asunción ha ambuéva. Péicha ojeguereko 100 empresa, municipio, gobernación ha umi oipytyvõva omoherakuãvo oikéva upe tysýi ojeheróva patrocinadores comunidades beneficiada-pe. Ary 2005 jave, Luis Szarán ojeguerohory oñeme'ẽbvo ichupe SKOLL AWARDS FOR THE SOCIAL ENTREPRENEURSHIPS ome'ẽva Fundación Skoll de California (USA), jopói orekóva fondo, oipytyvõva proyección ko'ã sector ipererĩvéva sociedad-pe. Upe arýpe Sonidos de la Tierra oike programa hérava " Fundación Tierranuestra"-pe. Jopói ohupytýva Hetaiterei distinción ha reconocimiento. {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |""Año"" || ""Obras"" |------- |1974 |Condecorado por el gobierno de Italia en el grado Caballero Oficial de la República Italiana |--------- |1975 |Joven Sobresaliente por la Cámara Junior de Asunción, Paraguay Galardón Los 12 del Año, en cuatro oportunidades, por Radio Primero de Marzo, Paraguay |--------- |1987 |Honor al Mérito Cultural por el Rotary Club de Encarnación. Paraguay. La Alianza Francesa de Asunción fundó la Primera Biblioteca de Música del Paraguay que lleva su nombre. Reconocimiento de la Sociedad Filarmónica de Asunción. Paraguay |--------- |1992 |Reconocimiento anual de la Asociación Amigos del Arte. Paraguay |--------- |1993 |Mejor director por Radio Curupayty. Paraguay |--------- |1994 |Recibió la condecoración "Caballero Oficial de la República Italiana" otorgada por el gobierno italiano por sus investigaciones y proyección internacional de la vida y obra de Domenico Zipoli, músico de las Reducciones Jesuíticas del Paraguay |--------- |1995 |Medalla de Plata Reconocimiento a la eficiencia profesional por la Municipalidad de Asunción. Paraguay |--------- |1996 |Seleccionado entre los 8 paraguayos más exitosos junto a Augusto Roa Bastos, José Luis Chilavert y otros. Banco Nacional de Trabajadores. Paraguay |--------- |1997 |Galardonado con el Premio Nacional de Música otorgado por primera vez en el Paraguay por el Parlamento Nacional Paraguayo. |--------- |2000 |Recibió en Roma la distinción "Premio Internacional a la Cultura" por International Lions Club Prato Datini de Italia. |--------- |2001 |Recibió la Medalla UNESCO "Orbis Guaraniticus" |--------- |2002 |Omoñepyrũ ha'évo peteĩha compositor latinoamericano ha poha yvórape oipyhýva "Medalla Vivaldi" ome'ẽva Festival Internacional de Venecia ha Medalla "Franz Xaver" péva Procuraduría Jesuítica de Alemania omoañetéva tembiapo ogueru jeýva oinvestigágui ha péva ojehéro rescate y difusión de la cultura musical de las reducciones jesuíticas de América del Sur. Oñemoañete ha ojeguerohory hembiapo ha upévare oñehenói "Ciudadano Honorario de la Ciudad de Yuty", "ciudadano honorario" de la ciudad de Ka'aguasu, "Hijo Dilecto de la Ciudad de Encarnación" e "Hijo Ilustre de la Ciudad de Asunción". Ha'e "ciudadano honorario" tavaguasu Limana (Veneto, Italia)-pe. Oñeme'ẽ ichupe " Orden Nacional del Mérito en el grado de Comendador de la República del Paraguay y Orden Nacional de las Artes y las Letras del Ministerio de Cultura de Francia". |--------- |2004 |Ojeguerohory como Académico de Número de la Academia Paraguaya de la Historia. |--------- |2005 |Oñemomba'eguasu oñeme'ẽvo ichupe " Premio Internacional de la Skoll Foundation de California (USA)" péva carácter de emprendedor social ha ojeguerohory oñeme'ẽvo ichupe nombramiento de Miembro correspondiente de la Real Academia Española de la Historia. |} Oñe'ẽva hese Diccionario de la Música Paraguaya. Luis Szarán. Asunción Enlaces externos Luis Szarán Diccionario de la música en el Paraguay Sonidos de la tierra Tekove Paraguaigua Monseñor Bogarín ha’e Arzobispo peteĩha Paraguáipe. O’ahahecha itavapy Mbujapeýpe, tetã’i Paraguarípe, 21 jasypoapy 1863 jave. Itúva Juan José Bogarin ha isy doña Mónica de la Cruz González. Ityre’ỹ hikuái ñorãirõ guasu oñemotenondéva Guerra de la Triple Alianza jave, Juan Sinforiano ha mbohapy joyke’y ndive opyta hikuài ña María Pabla González, itía isykuèra kypy’y. Hekove Itúva Juan Jose Bogarín ha isy Mónica de la Cruz González. Imitãme oiko Arekajàpe, Limpio, oñemoarandu upe tavusùpe oreko peve 16 ary oike Seminario Conciliar Asunción-me oiméva. Oñeordena Pa’i ramo 24 jasykõi 1886 jave Catedral-pe, ha’eva’ekue pa’i 1887 guive ojeporavo jave Obispo ramo Papa León XIII upe 21 jasyporundy 1894 jave, omoirũva terna ikatùva ha’e umi prelado omanòvo Obispo Aponte ary 1891-pe, ombojoajùva Pbro. Doctor Teología-pe Roma, Narciso Antonio Palacios ha Pbro. Claudio Arrúa, administrador eclesiástico pèva Diócesis. Oñekonsagra Ilmo. Monseñor Luis Lasagna, Obispo Titular de Trípoli , oúva aty guasùpe, 3 jasykõi 1895 jave, ooñemopaíno Presidente de la República ha hembireko ndive kuañakarai Casiana Isasi de Egusquiza. Tekombo’e eclesiástica Oike Seminario Conciliar oipe’ava hokẽ 1880 jave upègui osẽ poteĩha ary rire. Omohendàva pa’i [[obispo Juan Pedro Aponte, ohasàva umi àra oike rire umi cargo oñemomba’eguasùva Tupãópe: Pa’i ramo ha’e rector Catedral-pe ha secretario geúvaeral Curia Eclesiástica-pe. Pa’i Bogarín ojepokuaa umi mba’e simple rehe ha ohayhùva omoañetèvo umi mba’e orekòva compromiso religioso. Ary 1891, oike terna oproponèva obispado, omanògui Aponte. Pèicha 21 jasyporund`ype 1894 oiporavóva Papa León XIII, Obispo del Paraguay ha omomba’eguasùva 3 jasykõi 1895, San Blas àra, patrono del Paraguay. Fortiter et suaviter Kòva ha’e divisa escudo episcopal orekòva, omoñepyrũva omopyendáva carrera omotenondéva: omombarete defensa imagisterio ha ombovevùiva hapicha ndive upe trato. Ohupytýva osolusiona mbarete porã irregularidad orekòva upe pa’i ndive os{eva hapègui post guerra guive, oñyrõva umi ho’àvape ha ohechaukàva ichupekuèra upe tenda hendaitèpe omotenondèva upe ejercicio iministerio-pe. Omohenda sacerdocio mitãrusukuèrape, ome’ẽvo cobertura parcial umi oikotevẽva pastoral-gua ohupyt`y ha ojeipysóva umi parroquia diócesis-pe ojeipysóva tavusúpe. Juan Sinforiano Bogarín imitãrusu jave. Oguahẽvo tetãme umi congregación religiosa omoĩva ha ombopiro’ýva acción evangelizadora. Omokyre’ỹ organización apostolado laico-kuèrape Acción Católica ndive, Liga de Damas Católicas ha Federación de Juventud Católica oñeha’ãva ome’ẽ jey agua tetãme orden ha respeto social. Omboguata organización choguykuérape ñembohovái omokyre’ỹva matrimonio civil, divorcio ha educación laica, omboguatávo kampaña mbarete masonería, anarquía has fanatismo partidario rehe. Paraguái ohai tetã rembiasa omýiha revolución ha golpe de estado. Peteĩteĩ ombohovài energía pèva Carta Pastoral-kuèra guve, ojeurèvo py’aguapy familia-kuèra mbytèpe ha pèva umi tortura omotenondèva, nomboykèiva aravo’i ha jesareko espiritual ijoyke’ykuèra oikotevẽva. Obispo oikundaha opa tenda haimete cincuenta mil kilómetro territorio nacional pukukue ha omokyre’ỹva umi chokokuépe oñeorganisa agua odefendévo ijyvy ha iderecho, oheja’ỹre instrucción omoirũva Kirito doctrina. Obispo Hermenegildo Roa isecretario ha vicario general diócesis-gua Ary 1929 omoheñói Provincia Eclesiástica del Paraguay oikéva arquidiócesis Asunción, diócesis Villarica del Espíritu Santo ha Concepción diócesis. Pèicha 15 jasypoapy 1930, monseñor Bogarín oipyhýva palio arzobispal ha mbovy ára upéi, oguahẽva mbohapy jey oha’ãrõva, ohupytýva ñemboyke arquidiócesis Buenos Aires-gui. Ary 1932, oñepyrũvo guerra Bolivia ndive, oñekonsagráva obispo Agustín Rodríguez Villarica ha Emilio Sosa Gaona táva Concepción ha Chaco. Ary 1937, umìva cuatrocientos años oñemopyendahágue Casa fuerte N. S. de la Asunción oñemotenondéva Primer Congreso Eucarístico Nacional. Péicha tekove omohendáva elevada función, arzobispo omotenondéva memoria omanóva 85 ary, péicha 25 jasykõi 1949 jave. Ha’éva peteĩ mba’e ojehúva tembiasa paraguáipe. Umi ymàve ramo oguahẽva espigada ha señorial figura omboguatàva umi tenda araka’eve noñeguahẽíva tavapy okahàre. Referencias “Forjadores del Paraguay”. Raúl Amaral Tenda ombojoajúva [editar] Paraguayos Inolvidables Centro Cultural el Calbildo Tekove Paraguaigua Juan Cancio Barreto heñói tavaguasu Paraguaýpe ára 27 jasyapy ary 1950. Itajýra Carmen (Pochó) Emategui, ha Rodolfo (Pochó) Barreto. Iguata ñepyrũ Oikundaha ñepyrũ imborayhu tuja ykére ha'éva imbaraka, ome'ẽva'ekue ichupe itúva, orekóvo 13 ary ome'ẽ chupe jopói peteĩ mbaraka michĩmi ( requinto); upe ára guive, nomboykevéiva ko mbaraka omokurundúva ha'e. Orekóvo 12 ary oikuaa, umi obraje Jejui Guasu gotyo, karai Efrén Echeverría-pe, ko kuimba'e oikuaa'ỹre, oguerúma huguýpe pe tata rendy mbaraka ombopúvo, péva oreko peteĩ estilo particular, mitãmíme ha'e ojeheró niño prodigio del requinto, péva umi evento artista ogueromandu'áva kunu'ũ ha aguyjépe. Hekovépe omboguatáva Hembiapo ambue Juan Cancio omoirũ ha techapyrã ramo oreko umi músiko ikatupyryvé ha iñarandúva, oje'eháicha orekóva talento ha fama mundo rupive ha'éva herencia rica canciones inolvidables umíva ha'e: Mauricio Cardozo Ocampo, Eladio Martínez, Diosnel Chase, Emilio Vaesken, Edmigio Ayala Báez, Samuel Aguayo, Agustín Barboza, Luis Alberto del Paraná ha Faustino Brizuela. Ojapóvo umi gira py'ỹi, Juan Cancio Barreto heta oviaha, ogueraha hendive, pe paje térã póra oñembosaráiva imbarakapúpe oguahẽvo mayma Paraguái térã tetã pytaguáva ñe'ã térã hi'ángaitépe ohasáva frontera. Oime gueteri ko'ágã peve purory ñemoherakuã Paraguaýpe ha okaháre avei ojekuaa ichupe Argentina, Brasil, Chile rupi, heta jopói ohupyty ko'ã tendáre ipurory mbarakápe. Ko'ã árape oreko peteĩ programa ta'angambyry Canal 2 Red Guaraníme. Omoirũ ichupe Marquito Brisuela ha heta artista oho upépe oputrahéi ha oñomongeta. Mayma Paraguái memby oguerohory ko programa oikuaaukáva tavarandu. Ojoajúva okápe Página Web de Berta Rojas Música Paraguaya Tekove Paraguaigua Cirilo R. Zayas heñói Paraguaýpe, Capital de la República del Paraguay, 9 jasyapy 1929 jave; itúva, Don Ramón Zayas ha isy Doña Ramona Román, itúvagui ogueru imborayhu purahéi ha jehaíre, ha’e abogado ha músiko, ombopúva violín, mbaraka ha mimby. Omano Paraguaýpe, Capital de la República del Paraguay, 19 jasyporundy 2001. Guata Ñepyrũ Don Cirilo R. Zayas rogayguakuéra universitario meme, artista, periodista, mbo’ehára, pa’i ha sindicalista-kuéra. Itúva, ohasa mboyve Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, ha’e violinista, flautista ha mbaraka. Ndojeguerohorýi ete ichupe política rehe; “isy, iñangirunguéra ndive odesafía vía del tren peteĩ convoy oguatávo kuimba’e ha kuña avei armamento-kuéra, omotenondévo umi huelga sindicalista orekóva connotación política Paraguáipe”, omyesakã jehai Autores Paraguayos Asociados (APA)-pe. Hembiasa Don Cirilo R Zayas , kuimba’e jehaìpe ha avei músiko, omohendáva “Felicidades” ome’ẽvañande purorýpe tavarandu ohenchaukàva temiandu oguerúva vy’apav{e ha mandu’a peteĩ ára ojegueromandu’àva ome’ẽvo vy’apavẽ oguerahàva purory kyre’ỹ orekòva polka canción paraguaya. “Felicidades, bien de mi vida, que tu destino te brinde siempre felicidades “; oñehenduramo ko purahéi oporomomaiteíva arambotýre, ñanemandu’ava’erã pe ijapoharé, ha ojeguerohryetereíva opa tendáre ko tetã pukukue. Péicha avei omotenondéva peteĩ tembiapo purory ha temiandu jehaípe, ambue andu ojehaíva; heta ary omba’apo ko’ã mba’épe oikuaukàvo tetã kuaandy ha tavarandu, ogueraháva héra “Parrilla Luna y Folklore”, oñemoherakuãva peteĩ arandukápe. Ohupytýva Kóva autobiografía ikatúva oñemoñe’ẽ don Cirilo R. Zayas ohaiva’ekue ha’e avei compositor musical, ñoha’anga ha aranduka, heta purahéi rory ohai ha ojeguerohory Autores Paraguayos Asociados (APA), Municipalidad de Asunción ha ambue institución rupi . Oipyhy título de licenciado relaciones públicas-pe, egresado Instituto Superior internacional de Relaciones Públicas (ISIRP); upèi omba’apo mbo’ehàra ramo relaciones públicas, humanas y sociales opavave institución ombo’éva Política de la Capital; avei o{iva’ekue becario Organización de Estados América (OEA), Radio y Televisión Francesa, Paris-pe, ha Central de Trabajadores de los Estados Unidos de América, estados Virginia, Nueva York ha Washington gotyo. CIESPAL-pe (Centro Internacional de Estados Superiores de Periodismo para América Latina), omohu’ãva periodismo ha upéi omba’apo jefe de arte, espectáculo ha ambue tembiapo medios de prensa escrita ñane retãme. Ha’e oikova’ekue mbo’ehára ramo periodismo radiofónico, literatura radiofónica ha libretos radiofónicos péva Escuela Municipal de Locución Radial y Televisiva de Asunción, avei libretista profesional opavave emisora tavaguasúpe ha avei tetã okahàre. Umi kuaandy orekóva oñeha’ãmbaite jefe de redacción revista de la Policía de la Capital ha director de cultura Intendencia Municipal de Encarnación, Subsecretaría de Informaciones y Cultura de la Presidencia de la República avei vicepresidente de Autores Paraguayos Asociados (APA)-pe, ha jefe de relaciones públicas Delegación de Gobierno Alto Paranáme. Hembiapo Ohai ñe’ẽpoty ipurory compositor-kuèra omohendàva, peteĩva Chinita de Nicola, Porfirio Báez, Gerardo Arroyo, Vicente Orrego, Chono Duarte, Alejandro Villamayor, Lorenzo Álvarez ha ambue artista. Hembiapo purory omoirũva coautora Chinita de Incola ndive, “Extraña Mujer”, ojeporavóva oñemoĩ haguã película EL Trueno entre las hojas, producción argentina, oñemopyendáva Augusto Roa Bastos, arandukápe. Hembiapo herakuãvéva ha’e: Felicidades, Por Tu Gracia Angelical, Al Pensar Que Me Querias , Ensueño De Claro Lunar, ,Mi Rosal De Amor, Paraguaya Rohayhu, Curubica De Amor, Lucero De Mi Camino, Por Tu Amor Mi Palomita, La Morena Karape, Dulce Melodía, Mañanitas Paraguayas, Soy Paraguaya. Ojepytso hembiapópe ha avei periodísta ramo omoherakuã tavarandu ñane mba’èva. Oimeva’ekue columnista diario Ultima Hora-pe ha omoherakuã 150 artículo, oñembyatýva ko’àgã aranduka herava Parrilla, Luna y Folklore (Asunción 1995). Avei oike ohai composición Zarzuela-pe guarã ha peteĩva, zarzuela paraguaya: Mburukuja, purory Neneco Norton, pñemoherakuãva ko’ã ára peve. Ko’ãva hembiapo purahéipe: FELICIDADES Felicidades bien de mi vida, Que tu destino te brinde siempre felicidades, Que un cielo hermoso de dicha eterna Alegre siempre tu corazón II Sea un milagro toda mi vida Gloria enjoyada de realidad Y que en tus sueños tambien recibas Un tierno beso de felicidades Letra: Cirilo R. Zayas. Música: Cirilo R. Zayas. Por tu amor mi palomita. Yo te pido mi palomita yo te quiero Por que eres un encanto bella flor Yo te adoro princesita de mi vida Y mi alma y mi sueño está en tu amor II Que me muero que me muero de esperarte Y al cantarte yo te entrego mi corazón Como quieres que te diga palomita Que te quiero que te adoro Que yo sufro por tu amor III Como quieres que te diga palomita Como quieres que te diga bella flor Que te quiero con el alma que te quiero Que me muero palomita por tu amor. Letra: Cirilo R. Zayas. Música: Chinita de Nicola. Bibliografía Sonidos de mi tierra. Tekove Paraguaigua Pe Ysyry Paraguái hembiasa ymaite guive tuicha ba'e raka'el transporte ramo America del Sur-péva omomarandúgui Paraguái ojoajúva Argentina, Brasil ha Bolivia ndive, péicha ambue tetã ohasáva cuenca del Plata rupive. Ndaipór ramo tape ha ruta, río Paraguái orekóva alternativa ipya'evéva transporte ha comunicación, ombohapéva Paraguái, tetã mediterráneo ramo, ikatúva ohasa Atlántico gotyo. Ko'ã árape, ndaha'evéima arteria principal tapisa ohasáva upe tendáre, pero ha'e gueteri ojeporúvo propósito opáichaguáva orekóva tekove, péva transporte de carga, ha pasajero upe ysyry rembe'ýre. Paraguái Ysyry Río Paraguái ojuhu Alejo García ary 1524. Ojeipyso 2.620 km, ipékue 500 m rupi, ha osyry pya'eterei 3 km/h. Heñói mesetal Mato Grosso Brasil-pe, ha ho'áva ysyry tuichavéva ha ipya'éva ysyry Parana. Oipehe'ã Paraguái mokõiha región ojehechaporãva ojoavýva, oriental ha occidental. Umi ára estiaje ikatúva oñemotenonde ha'e jasyapy guive jasypa peve, ha ipukukué ome'ẽ porã umi yga osyry porã haguã mediano calado ha tuichávape. Ohasávo Paraguái, oreko hetaiterei afluente, ha'eháicha río: Tevikuary, Ypane, Manduvira, Ypane, Aquidaban, Apa, Confuso, Verde ha Montelindo. Ñeikuave'ẽha Ysyry Paraguái oiporúva transporte kosecha (ha'éva soha), mineral (ha'eháicha calera Concepción) ha ambue omondóva hepykua ndahepýiva umi tendáre orekóva umi tape ha peteĩ opción ambuépe guarã, ha'eháicha cemento oguerúva tavaguasu Vallemi. Péva río, ombohasáva tetãme ñeme'ẽs, petroleo ha derivado, ohasapaitéva. Ohasáva 30.000 t mensual mba'erepy exportación contenedor-kuéra. Turismo Oĩ opáichagua opción aravo oikuaáva Paraguái ysyry rupive. Ikatu ojealkila embarcación privada, orekóva yga Puerto de Asunción térã peteĩ crucero ogueraháva Pantanal peve. Krusero río Paraguái Ojekuaa ramo tetã ysyry rupive, oikuave'ẽ perspectiva maravillosa ha opáichagua ikatúva yvy. Ome'ẽ pa'ũ ha'éva tekoha tendárel, ombyaiýre térã omoambuéva tekoha. Ohóva río rupive, ikatu ojehecha ecosistema upe tendáre. Péicha ko'ã tembiapo oĩva disponible ha'e pirakut (pesca), mymba heka ( exploración de los animales acuáticos) ha umi mymba oikóva yvýpe ( terrestres), avei ka'avo ha yvyramáta oĩva ( flora). Ygarata Kuñataĩ Ko ygarata, oguata ysyry rehe mbykými tavaguasu Paraguaýnte. Kóva ojedeklara Patrimonio Turistico Nacional. Jeguata yga'ípe Tenda ha pirakutu, oikuave'ẽ paseo ygápe ha umi kanoa ikatu haguãicha ojehecha. Tavusu Okaháre ""Puerto Kavaju"" Orekóva 872 km Paraguay.Oiméva confluencia río Paraguái ha río Negro. Ko'ã tendáre oime frontera mbohapy tetã: Brasil, Bolivia ha Paraguái. Ko'ágã ndaha'evéima ymaguare, ou ramo upe tendáre ojapóva tanino. Ko'ágã ojehecha upépe tavusuntéma. ""Bahía Negra"" Opyta 859 km yvate gotyo Paraguaýgui (Asunción). Ko tendáre peteĩ ary ikatu ojeike río rupive térã aviõ michĩ rupive, ndorekóigui ruta porã, ñaguahẽvo ko'ã tendáre oime asentamiento indigena Chamakoko. Péva 40 Km. Bahía Negra, péva río Negro, ojupíva estación biológica ""Los Tres Gigantes"", ha'éva peteĩha centro de investigación sector paraguayo Pantanal, ohupytýva 15.000 hectárea, oadministráva Guyra Paraguái, ha'éva peteĩ ONG defensa ha protección diversidad biológica. ""Fuerte Olimpo"" Oiméva 697 km capital-gui, Alto Paraguái. Tavaguasu ha tavaguasu'i michĩmíva oiméva yvyty yvate ru'ãme. ""Isla Margarita"" Kóva pintoresca isla oikóva hetatekove omba'apóva pirakutúpe (pescadores). Henondépe, oime tavauguasu brasilera Puerto Murtinho. Orekóva ijerére umi asentamiento indígena. Kóva 545 km Paraguaýgui. ""Vallemí"" Oime 449 km tavaguasu Paraguaýgui. Ko'ápe oñemba'apo Cemento Paraguái rehe. Ko tavaguasúpé oime Río Apa. ""Concepción (Paraguái)"" Tavaguasu oiméva departamento homónimo, péva 310 km tavaguasu Paraguaýgui. ""Alberdi"" Oime tavaguasu Argentina Formosa, opytáva 133 km Paraguaýgui. ""Pilar"" Kóva oime 301 km ha'éva itavaguasu departamento Ñe'ẽmbuku.Ko tavaguasu oreko ymaite guive edificiio estilo colonial. Referencia La Magia de Nuestra Tierra- Fundación en Alianza, 2003. Jaha, Sitios imperdibles del Paraguay. Revista informativa. Senatur, 2008. Paraguay, nuestro país. Ediciones Nuevo Mundo. ISBN 84-7555-879-8 Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo Crucero Paraguay Río Paraguay Fundación Guyra Paraguay Paraguái yvyapekuaa Florentín Giménez ko karai arandu ohaíva ha omohendáva 400 composiciones rupi, ojepytaso hembiapo rupive ha maymáva omomba'eguasu ichupe ikatupyrýgui, heñói tavaguasu Yvyku'ípe, Distrto Departamento Paraguari, Paraguái, 14 jasyapy 1925. Omboty mbotávo 80 ary, mbo'ehára Florentín Giménez, peteĩ compositor oĩva versado ha oñembokatupyrýva arte musicaltetã mba'éva rehe, néira opytu'u ha ojepytsove katu ko'ã árape ohekávo umi mba'e añeteguáva omopyendáva tetã rembiasa tekoha artístico nacional-pe. Iguata ñepyrũ Ary 1940, orekóvo 15 ary, oike banda de Músicos de la Policía de la Capital-pe, ko'ápe oime imbo'ehára Salvador Déntice, ko maestro heta ary oisãmbyhyva'ekue José Asunción Flores, Félix Fernández, Darío Gómez Serrato, ha ambue tapichápe. Upéva rehe ha'e ogueru upe poder oúva umi melodía ha'e ojokóva ijupe guarã. Imitã ha Imitãrsu jave Imitã rusu jave, pe batería ombopu ha oguerohorýve ha oñepyrũ oñembokatupyry ipype, oike Orquesta de Música Popular omyakãva maestro Severo Rodas. Ary 1943, oñepyrũ, orekóvo 18 ary, tape ogueraháva carrera profesiona gotyo. Upe ary guive omba'apo katupyrýpe oñemoarandúvo, ohupytývo beca péva conservatorio La Lira, oisãmbyhýva mbo'ehára Pepita Faella, ha'e omohu'ã ko'ápe composición música paraguaya. Ary 1945, orekóvo 20 ary oñemoarandu ha oikuaa mba'éichapa oñepyrũ ombopu piano ha oheja batería ha oike pianista ramo, orquesta Ramón Reyes omyakãva, hendive oime 1947 peve, upe arýpe oiko guerra civil paraguaya ojopýva kol maestro-pe, política rehe, oheja tetã oho oiko Argentina-pe. Omohu'ãvo contienda fratricida, upe arýpe ou jey Paraguáipe ha oike peteĩha orquesta, "Ritmos de América", kóva ombopu composición oarregláva umi orquesta-pe ha ohai umi composición, hendive upe grupo, pya'eterei oñemoherakuã ha oñemomba'eguasu, ha ichupe ojekuaa hembiapo ombosako'íva rehe temimbo'e ndive. Hembiasa jeguasa Oñemotenonde ha oñembokatupyry académicamente ha ojeespésialisa armonía-pe;imbo'ehára Otakar Platil, upérõ oiko tetãme ha ombokatupyry umi músiko ko'ã áragua.. Oisãmbyhy orquesta ha'ete omoheñóiva ha péva ome'ẽ chupe pa'ũ ikatu haguã ohai ha omohenda música paraguaya ha ambue género, péicha oñandu ha ointerpreta umi grupo Ritmos de América oikuaaukáva hembiapo opávave escenario rupive. Péicha década, 1950, omokyre'ỹ ha omoheñói agrupación ogueraháva "Florentín Giménez y su típica Moderna", péva téra omoñepyrũva ogosa ha oreko fama avei éxito ha umi característica orekóva upe grupo oñembojojáva mercado-pe ojerurévo upéicha. Ko'ã catorce integrante ha upe aporte vocal Oscar Escobar, Juan Carlos Miranda, Carlos Centurión ha Jorge Alonso. Ohupyty pya'eterei aceptación popular. Koa orquesta, ha'eñoite oiméva, osẽ porãgui ha orekóva singular éxito omoambuéva ambiente musical upérõ. Péicha oikundaha ha osẽ porãiterei, orrepresenta Humberto Rubín ndive, hetaite provincia Argentina péicha oime : Entre Ríos, Corrientes, Chaco, Misiones, Salta, Jujuy, Tucumán, Córdoba, Santiago del Estero ha Formosa, omyesakã documento upe época-gua. Ohupytýva ha ojeiko hapykuéri Ko'ã árape omopyenda orquesta de música folclórica orekóva 30 mbo'ehára, oiméva intermedio obra teatral ha radioemisora rupive, avei ko'ã época-pe heñói apytu'ũ roky ichugui, péicha umi pentagrama oikuaáva hembiapo orekóva notable suceso ñande purahéi repertorio, ha'eháicha "Así canta mi patria","Nocturnal", "Retorno", "Ka'aguýpe", ha hetave tembiapo. Péicha ko documento consultado´-pe oñemoñe'ẽ: Pe resistencia ha rebeldía orekova'ekue umi gobierno autocrático upe jave, oĩ ramo miembro permanente Comisión Directiva de la Asociación de Músicos del Paraguay, oje'e hese ha'eha "izquierdista" ha upévare ojeapresa 1953 jave. Oĩ preso heta arapokõindy ha upéi oñekonfina tavaguasu Clorinda, República Argentina-pe, tenda oĩhápe heta jasy. Nomoandu va'íri ichupe ko'ã mba'e ohasáva, ou jey ha péva ombohape ichupe omba'apo mbaretéve haguã, pero ndaipy'aguapýi ha oiko kyhyjépe ohekávo seguridad oikotevẽva, ha upéicha oasegura ha ofirma contrato 80 tavusu ndive Brasil gotyo, péicha orquesta oisãmbyhy, ndikatúi omoañete ha ombotove iñesẽ tetãgui policía paraguaya umi árape, upéicha operde oportunidad orekóva, perhuisio ichupe ha iñirũnguéra orquesta-pegua avei ohupytýva. Ary 1956, ndorekóigui py'aguapy personal, oikotevẽva okakuaa haguã haikuaandy oguenohẽva, ha upéicha oikotevẽ opu'ã ikuaandýpe, oheja hetã Paraguái, kirirĩetehápe, ohejávo umi mba'e ohupytýva hekovépe ha avei purrory rupive, ha ojepói mercado rioplatense ojekuaaukávo, oñepyrũ jey peteĩ tekoha iñambuévape ha'e ndoikuaáival, pero oikuaa mba'épa oha'ãrõ ichupe peteĩ colectividad artística oĩha José Asunción Flores, Francisco Alvarenga, Demetrio Ortiz, Emigdio Ayala Báez, Herminio Giménez, Jacinto Herrera, Juan Escobar ha ambue tekove osẽva Paraguáigui, ohechaukáva iñarandu ha ikilate autor ramo, compositor ha director orquesta-pe péva tavaguasu Reina del Plata-pe, omoherakuã ha omomba'eguasu música paraguaya ko mercado kakuaápe; Florentín Giménez omoĩva avei upéi aporte hembiapo rupive. Promulgación ary 1996 léi 858/96 omoheñóiva, ambue mbytépe, Conservatorio Nacional de Música, ha'e director; ha upe léi 346/94, omopyenda Premio Nacional, upéva rupive Parlamento Nacional ome'ẽ umi galardón jopói oñemomba'eguasúva metálico-pe, ha ipahápe ha ojepytasóva hembiapo rupive, ha'e omoheñóiva Orquesta Sinfónica Nacional, omyakãva ha'e, oime ipype 112 músiko oiporavóva rigurosamente nivel académico rupive, orekóva referente omoheñóiva "Así Canta mi Patria" ha peteĩha ópera paraguaya, "Juana de Lara", oikóva mandu'a ha ojeguerohoryeterei ha opytáva oñemomorã ha ojerespeta haguã posteridad javéve. Hembiapo Ñe'ẽpoty sinfónico ikatúva ja'e; "Minas kue", solista coro ha orquesta-pe guarã; "El Río de la esperanza", coro ha orquesta-pe guarã, "Ciclos", poteĩha sinfonía: Sinfonía Concertante Nº1 piano ha orquesta-pe guarã, Sinfonía Nº2 De las estaciones, Sinfonía Nº3 Re mayor, Sinfonía Nº4 Sortilegio, Sinfonía Nº5 Quinta tonal ha Sinfonía Nº6 ojapóva Agustín Pío Barrios, Mangorépe guarã, ojegueromandu'ávo imano cincuentenario. Ohai avei concierto mbaraka ha orquesta-pe guarã, violín ha orquesta, viola ha violonchelo-pe guarã. Oĩ avei umi obra sinfónica ha'éva: "Fantasía Étnica", "Misa Paraguaya", solista, coro ha orquesta-pe guarã, ohaíva comedia musical ha zarzuela paraguaya ha'éva : "San Juan dice que si","Perúrima", Alcibiades Gonzalez del Valle ndive; "Romero y Julieta","Loma Taruma", "Kurusu Cañete", Mario Halley Mora ndive, oĩve iñirũnguéra. Omohenda música incidental umi ñoha'angápe guarã ha peteĩha producción cinematográfica Paraguáipe, "Juana de Lara", ha péicha orekóva repertorio ñande purahéi omohendáva 300 purahéi. Luis Szarán ohai Diccionario de la Música en el Paraguay: "Omoheñói creación lírica, ópera Juana de Lara, oestrenáva 1987 jave, ohaíva peteĩ estilo hi'aguĩva umi romántico italiano ndive, oargumentáva tema patriótico ha oambientáva independencia del Paraguay de la corona española árape, ha'éva lso tuichavéva ojeguerekóva ko'ã materia de espectáculo artístico ary 80 rupi tetã Paraguáipe Bibliografía Sonidos de mi Tierra. www.musicaparaguaya.org.py Tekove Paraguaigua Umi pa’ikuéra mbytépe omba’apovéva Tetã Isãsõ agua ikatu ja’e, peteĩháme, Francisco Javier Bogarín, heñóiva’ekue táva Karapeguápe, oiméva IX Tavaguasu Paraguarípe pèva ou Asunción, Paraguay-pe, ary 1763 jave, ha’e pe oimeva’ekue Primera Junta-pe, itujavéva iñirũnguéra mbytépe. Itúva Don Francisco Bogarín ha isy María Paula Villamayor. Oñemoaranduva’ekue Oñemoarandu Universidad de Córdoba, Argentina-pe. Péicha oikuaa 2 prócer Independencia argentina-gua, umi karai Don Juan José Paso ha Don Mariano Medrano. Oñeordena pa’i ramo ha oipyhy Sagrada Teología, tavaguasu Córdoba (Argentina)-pe. Ou jey Paraguáipe ary 1789 jave. Guata ñepyrũ Paraguái sãsõ rehe Revolución orekova’ekue ipartidario opavave sector-pe. Estamento religioso-gui nosẽiva tendota katupyry, ha’e omoñepyrũ. Oñemotenonde ko atýgui Pa’i Ibarbalz ha Sarmiento peteĩha ha’ã revolución rupi. Ipohýi’imi, religioso jeike Yetã ohekàva sãsõ movimiento-pe ha ndaha’èiva formación intelectual-gui sino omomba’eguasúgui política , oñandúva Iglesia Católica. Naiñambuéi péicha peteĩháme upe gobierno paraguayo-itéva ha’èva peteĩ pa’i: Francisco Javier Bogarín. Ñamyesakãvo representante tupãógua ojupíiva, iporã mandu’a orekóva umi mba’e oñeikotevëva ha he’iséva upérõ. Upéicha, tupão imbaretéva política rekovépe. Oimène upévare ndaha’èi oñemoambuetereíva, pero upéicha ligazón joaju tuicha mba’e patente, oñemomba’eguasúva. Péicha, tekombo’e rupive, umi pa’i oikuaa umi tavaygua remiandu ha umi mba’e pyahu época ohasávape hikuái. Añetehàpe, opavave revolución independentista América-pe oguerekóva hikuái –ko’àgã omotenondéva- ambue tekove clero-gua. Péicha oñemombarete pa’i pueblo omopyendáva- ha pèva ha’èva- peteĩ elemento peteĩha orden orekóva situación política ha omoambuèva transformación. Tetã ohekàvo Isãsõ Oñeha’ãvo Buenos Aires 25 jasypo guive 1810 omoirũvo Paraguáipe peteĩha provincia, oiméva Junta de Gobierno poguýpe, omoirũva Gobernador español Bernardo de Velazco ndaipu’akáigui tetã rehe, omantenéva joaju portuguesa ha orekòva valor ohechaukàva tropa paraguaya, oñembotapykuèva, guarini argentina-gua ndaipu’akáiva, oñeha’ãva Paraguái ombojoaju, iterritorio gotyo, oitýva gesta libertadora 14 ha 15 Jasypo 1811, heñòiva Paraguáipe Estado independiente ramo. Gobierno pyahu Umi oficial cuartel-gua, ojekuaáva umi punto de intimación Velasco-pe ombyatýva gobierno pyahu oiméva Velasco, Dr. Francia ha capitán español Juan Valeriano Zevallos, tavayguakuèra partidario. Upe ka’arúpe 15 árape omotenonde ceremonia juramento, oasistíva Cavallero, Rivarola, Vicente Ignacio Iturbe, Juan Manuel Iturbe ha ambue tapicha oiméva upe atýpe. Gobierno pyahu ojekuaáva Triunvirato ramo, omoñepyrũ gestión pyhareve 16 jasypópe. Umi kuimba’e omosõva’ekue tetã ha’e Fulgencio Yegros. Pedro Juan Cavallero. Vicente Ignacio Iturbe. Mauricio José Troche. Antonio Tomás Yegros. Fernando de la Mora. Francisco Javier Bogarín. Mariano Antonio Molas. Juan Bautista Rivarola. Tetã isãsõ rire Upe 17 jasypoteĩme 1811 jave omoñepyrũ primer Congreso del Paraguay emancipado. Upe atýpe omotenonde propuesta Mariano Antonio Molas, upe Congreso oipe’a Bernardo de Velasco ha Huidobro-gui ñesãmbyhy, ha omoñepyrũ Junta Superior Gubernativa, omoheñòiva teniente coronel Fulgencio Yegros, presidente ramo, doctor José Gaspar de Francia, capitán Pedro Juan Cavallero, presbítero doctor Francisco Javier Bogarín ha Don Fernando de la Mora, vocal-kuèra ramo. Pèicha junta ojupìva oisãmbyhy negocio público-pe pèva 20 jasypoteĩme, ha iñepyrũháme umi resoluciòn tuichavèva ha’èva Cabildo pyahu ha omondóva peteĩ nota 20 jasypokõime Ciudad de Buenos Aires-pe, péva he’ìva voluntad inquebrantable Paraguay-pe omantenévo sãsõ ha ijeheguietéva. Tembiapo omotenondéva Primera Junta Superior Gubernativa Hetaiterei obra gobierno pyahu omotenondéva Junta Superior Gubernativa. Umìva mbytépe ikatu ja’e: - Reforma ha fomento instrucción pública-pe, - omotenondéva ñemoarandu secundaria-pe, -omoheñóiva Sociedad Patriótica Literaria, - omopyendáva peteĩha Academia Militar ha oñepyrũvo primera biblioteca pública. Ko oñemoñepyrũva oñemboguata’imi, dictadura Francia ombotýva kóva. Junta Superior Gubernativa oisãmbyhy mokõi ary ha irundy jasy Estado Paraguayo pyahu. Congreso, oñembyatýva tupão Nuestra Señora de las Mercedes-pe, 30 jasyporundy 1813, ombotýva poder ha omoheñóiva, hekovia, Primer Consulado, opyta Fulgencio Yegros ha José Gaspar de Francia. Congreso, avei, omyesakã solemne ha py’aguasúpe tetãl Paraguái sãsõ, omoambuéva provincia réra República-pe ha oipyhýva pabellón ha escudo nacional. Peteĩha gobierno consular omoñepyrũ gestión 12 jasypa 1813, ha ome’éva opeteĩ ary rire. Umi hembiapo mbytèpe, oñemoiva’erã regularización hacienda, péva omombytávo funcionario público, péva omopyendávo joaju comercial umi tetã europea ndive, omyatyrõvo institución armada ha omotenondéva régimen teko porãva administrativamente. Francisco Javier Bogarín, omýi hembiapo vocal mokõiha ramo oiméva 2 jasyporundy 1811, péva omotenondévo aty ñomongeta Primera Junta Gubernamental ombohapéva; ko’ãva umi motivo térã causa, upe ñemboyke, noñemyesakãiva araka’eve. Upéva rire, Bogarín ohejáite tembiapo política rehe. Bibliografía Enciclopedia Histórica del Paraguay. Tekove Paraguaigua Guido Boggiani heñói jasyporundy 1861 jave, Omegna, provincia Novara, tavaguasu norte Italia gotyo, omano Chákope, Paraguái, 1902) hembiapo pintor, dibujante, fotógrafo, etnólogo italiano ary 1887 oñeaventura Brasil, Bolivia ha Paraguái okaháre oñedokuntávo hekovépe índio región gotyo. Itúva Giuseppe Boggiani ha isy Clelia Gené. Itúvagui ohupyty Giuseppe mborayhu Arte rehe, pintura. Artista ha científico italiano oguerohyetereíva comunidad indígena Paraguáipe ha oretratáva pericia documental ha talento, hembiasápe omondýiva ha ohechaukáva fotografía rupive hembiasakuéra. Omano, "ambue cultura"-pe, peteĩ ritual de expiación oúva umimmba'asy ojeguerovia oúha, ary 1901-pe ambue tendágui. Imitã ha imitãrusúvo Ombotývo 17 ary, upéi oestudia ha heta mba'e oikuaa, oñeinskrivi academia Breva Milán-pe ikatu haguã oestudia pintura. Ha'e discípulo Filippo Carcano, oñembokatupyrývo oike pintor ramo, ko'ápe hembiapo omoambue ha ojeguerovia ha'eha precursor "arte revolucionario"-pe. Ary 1881, ohechauka hembiapo ñepyrũ Brera péva oiko jave exposición General Italiana. Ary 1883 oexpone peteĩha ára Palacio de Bellas Artes Roma-pe, ko'ãpe peteĩ cuadro hérava "La raccolta della castagne" ojogua Museo Nacional de Arte Moderno de Roma opaga hese 6.000.-Libra, precio oje'eva hepyetereíha umi árape. Ary 1884 jave ohechauka jey Brera-pe ha ohupyty hese jopói "Príncipe Humberto". Boggiani oreko alma de explorador ary 1887 jave, oreko 26 ary, oho de viaje América del sur gotyo, taaguasu Argentina –pe ikatu haguã ohechauka umi tela, ha ipintura. Táva guasu Buenos Aires gotyo oikuaa heta italiano oikáva Paraguáipe, ha upéicha oñe'ẽ hikuái hese, especialmente Chaco gotyo ha umi pueblo indígena, oñepyrũva Paraguái ohayhu, péicha oñepyrũ empresa documental. Iguata ñepyrũ Ary 1888 oguahẽ Asunción-pe ikatu haguã oikuave'ẽ ganado ha vakapi, upéi oñepyrũ oguata gran Chaco gotyo, péicha igetión Don Juan De Cominges, oguahẽ Puerto Casado peve. Upe tendápe oikuaa grupos indígena guana ha sanapana. Péicha pintura ha negocio omboyke. Boggiani ombyaty umi tembiporu ha artesanía, oestudia ha oguerohory hembiapo ha oike mbarete ipype. Ohai aranduka ombohapéva tape pyahu oikuaávo etnología, etnografía ha lingüística upéicha ko material oike Italia-pe ikatu haguã oikuaauka upéi. Ary 1893 ogueraha jey ichupe Italia gotyo ha ogueraha hendive peteĩ colección de interés antropológico péva cultura indígena ha omoherakuãvas hembiasa rupive, pero Boggiani oiméma idestino, ha'éva Paraguái. Ary 1896 oike directamente Paraguaýpe. Péicha ou cámara fotográfica, trípode ha umi elemento ohechaukáva placa de vidrio, oiméva peteĩ manera oestudiávo umi pueblo oikóva toldería-pe. Boggiani oheja treinta y ocho volumen orekóva comunidad científica destino ramo, ofotografía umi ha'e ointeresáva ha omoheñóiva admiración público arandúpe ko'ã árape, péicha ombyaty umi material cultura indígena ombohasáva Museo de Berlín gotyo. Hekove rembiasa Pe cámara ha'e Boggiani-pe guarã peteĩ pytyvõ kakuaa ha'égui científico, oiporúva ñangarekópe péva orekógui formación artística. Ogeurohory ha omba'apo tatuaje ha pintura corporal avei ambue mba'e ikatúva ha'e ofotográfia hekoitépe, péva ha'e omomba'eguasu. Onohẽ amo 500 fotografía rupi ha'eteoveláva ka'aguy mbytépe. Ary 1901 jave, Boggiani oho Italia gotyo ha upéi jasypoapýpe upe arýpe jey oho Puerto Casado gotyo oñepyrũ haguã expedición Gran Chaco-pe. Péicha investigador, ogueraha ikuatiahai upépe oanota umi placa ha experiencia ohasáva. Oike Sociedad Fotográfica Argentina de Aficionados, Leopoldo Miarte, ome'ẽva ko'ã negativo. Péicha explorador ojuhúva ikámara rupive umi tribu angaite, legua, sanapana, kaduveo, tova, pajagua, vororo ha chamakoko. Ko'ã pueblo primitivo-pe guarã umi fóto ha'e peteĩ peligro, péva rupive oñemonda chuguikuéra "robaba" hi'ánga térã voluntad orekóva ko tekove, péicha opyta fotógrafo pópe. Ko'ã tribus, ko'ãva rupive oiko directamente, oñepyrũva opensa umi mba'e vaíre ha mba'asy ohasáva ko'ã tembiapo pyahu ipajéva "brujo" ha iñambue upe elemento ñañáva, upéva oipe'áva chupekuéra hi'ánga, péicha oñandu hikuái. Jasypa ohasávape 1902 ohai paha ityvýra Oliveiro-pe, ha'e oikuaauka ichupe expedición ojapóva. Ichupe guarã peteĩ tragedia oipe'áva ichugui científico Guido Boggiani rekove,poromondýi ojejuhúvo hetaiterei mba'e omotenondéha 40 ary orekóvape opáite mba'épes, péicha pintura, etnografía, antropología, literatura ha fotografía, pévape omba'po mbarete ha ohechauka italento odokumentávo investigación científica Paraguay, Brasil ha Argentina-pe. Péicha omano oguenohẽvo oikóvo ta'anga. Ojehecha paha ichupe 24 jasypa ary 1901, hendive ipeón Félix Gavilán, osẽ jave Paraguaýgui ohóvol Gran Cháko gotyo. Ndoikuaavéivo ichugui mba'evel, colectividad italiana Paraguaýgua ombosako'i peteĩ expedición omotenondéva explorador español José Fernández Cancio, ojuhu péicha científico retekue upe 20 jasypa 1904 jave ha avei ipeón retekue, iñapytu'ũ sarambikuépe, te'ỹinguéra oipehe'ã iñakã ani haguã ombyaíve chuypekuéra "daño" ha upe cámara fotográfica oñotỹ hikuái, ogueroviágui péicha ombyáiha umi negativo. Guido Boggiani retekue oĩ depositado Cementerio Italiano Paraguaýpe.. Jopói ohupytýva Italiagotyo oipyhy ñemomba'eguasu ha jopói: Oñeme'ẽ ichupe medalla de oro "Mónaco di Baviera" La Sociedad Fotográfica Argentina de Aficionados (SFAA), ary 1904 oikuaauka serie de retratos omondóva Boggiani. Avei omoherakuãl Museo de Antropología de La Plata. Omotenonde ha oikuauka mba'éichapa ojeikoCháko gotyo Estilo Ohupyty dominio técnico cámara ha placa fotográfica procesado-pe, avei omondo umi ta'anga Sociedad Fotográfica Argentina de Aficionados (SFAA). Hembiapo rupive oikuaauka umi indígena ha'éva ambiente, tenda ha orekóva peteĩ modo nativo-kuéra rekovére. Hembiapo Aranduka ikatupyryvéva: ""I Caduvei (Mbayá o Guaicurú)-Viaggio d"un artista nell"America Meridionale". Ary 1895 oikukuaauka Roma gotyo aranduka ""Vocabulario del idioma Guaná"" Colección de Fotografías : colección orekóva 175 negativo de vidrio 18 x 24 cm, 81 de 13 x 18, 29 de 12 x 16, 8 de 9 x 12 ha 5 toma estereoscópica. Péicha 1897 El Instituto Geográfico Argentino oikuaauka obra titulada "Apuntes sueltos de la lengua de los indios caduveos del Chaco Paraguayo" Ko obra fotográfica oike 1896 a 1901. Péicha 1898 omoherakuã: "Etnografía del Alto Paraguay" "Guaicurú. Su nombre, posición geográfica, reporte étnico y lingüístico en la América Meridional". "En favor de los indios Chamacocos" Ou jey Italia-pe, hembipotápe omoherakuã rico material ome'ẽva tape ambue oikuaukávo etnología, etnografía ha lingüística, ko'ãva umi obra omoherakuãva hetãme: "Los chamacocos" "Vocabulario del idioma chamacoco" "Los indios caigua del Alto Paraná (Misiones)" Omopyenda Paraguaýpe Revista del Instituto Paraguayo, péva rupive umi tembiapo opaichaguáva. Hembiapo ojesalva oikuaágui explorador ha botánico checo Alberto Vojtech Fric (1882-1944), oguahẽva Paraguáipe ha oñemoĩ ombyaty umi tembiporu orekóva guive, Boggiani. Robert Lehmann-Nitsche, omano rire Boggiani, omoherakuã 100 tarjeta postal péva iñepyrũmby paraguayo, oikéva suplemento reservado 12 desnudo especial científico-pe guarã. Oñe'ẽva hese [www.monografías.com] Tekove Paraguaigua Oscar Safuán ha'eva'ekue peteĩ compositor ha arreglador paraguái memby ikatupyrýva. Omoheñóiva'ekue "Avanzada", estilo musical osẽva ombojoajúgui polka paraguaya ha Guarania, orekóva influencia purahéi popular brasilera ha'eháicha bossa nova ha balada. Mitãmi ha mitãrusúrõ Heñói 21 jasyporundy 1943 San Estanislao, Paraguay, ojekuaáva popularmente "Santaní" rérape. Itúva Sado Safuán ijypykuéra libanés. Imitãrõguáre oiko ipehẽngue ndive itáva guasu heñóihaguel. Imiytãme, opa mitãicha oñembosarái oha'ã guyramimi "hondita"-pe ha pesca "tare'ỹi" ysyry sakã Tapirakuãime. Avei ojepokuaa oho myba korápe, ojupi kavaju ári, oha' ambue irũ ndive trompo ha omboveve pandorga (barrilete) estancia "Paso Naranja" ijára itúva. Partido mbytépe fútbol ha valita ñeha'ã, péicha oikuaa upe árape, avei tiempo orekóva ojepoi ko'ã mba'épe, omyenyhẽva hi'ára péicha: purahéi. Oñepyrũ organillo ombopu, upéi mbaraka ha ára mbykymi ojuhu araro'y ñepyrũ. Oiméva pyhare serenata-pe, peteĩ programa radio Asunción-pe, paaguaýpe ha orekóva ijehaípe: upéi imborayhu járape música paraguaya oikuaauka Brasil-pe. Hembipotápe orekóva forma péicha Safuán omoañetéva "Servicio militar obligatorio Santaníme. Peteĩha trío ombohéra "Los hijos del Paraguay", ohenóiva py'arorýpe itúva, péva peteĩha presentación ojapóva ha he'i: "¡Che, angirũ, Hijos del Paraguay ha ndaha'éi árabe ra'y!.Nde ha'e libanés ra'y ha reimeva'erã orgulloso upévagui…" Péicha razón orekóva itúva Don Sado Safuán ndive ndoipotáigui otĩ ijypykuéragui ha moõguipa ou. Heta ára, Oscar omombe'use itúvape mba'éicha haguãpa upe téra ha'e omoĩ trío-pe guarã, jepénte nomyesakãi ha noguahẽi itúva Don Sado, akãme. Iguata ñepyrũ Ary 1962 rupi, oĩháme ñeha'ãrõ opaichaguáva, trío oiméva oho tavaguasu Foz de Yguasu, Brasil gotyo, péva peteĩha escala ojapóva pe hembiasa purorýpe guarã. Oimévo upépe, oñepyrũ, ñeha'ã mbaretépe, peteĩ serie de presentaciones restaurant rupive, kóva ome'ẽ ichupe gasto mínimos peteĩ ára ohasávape. Foz de Yguasu guive, osẽ Curitiba, capital estado Parana gotyo. Peteĩ improvisado álbum, orekóva poapy fotografía oipyhýva peteĩ laboratorio hi'aguĩva terminal de ómnibus-gui, osẽva oheka tembiapo tavaguasúre. Ohekávo, ojesareko umi, restaurant ha churrasquería rupi, péicha ohupyty, por lo menos, tembi'u cada día ohasávape. Avei oikundaha umi kuatiahaipyre rupive, estación de radio gha peteĩ canal de televisión añoite oĩva Curitiba-pe. Upépe oiko peteĩ serie de presentación ojapóva programa Kar Maia, ha'éte opresentáva ta'angambyrýpe. Upérõ, trío oñehenói "Los tres soles" ha oiméva, Safuán (tercera voz del trío, peteĩha requinto ha arpa), Darío Duarte, (mokõiha voz del grupo, mbarakápe ha segundo requinto), avei Antonio Gill (peteĩha opurahéiva ha maraka). Ko'ã peteĩha tembiasa orekóva "Los tres soles" omombe'úva opáichagua anécdota, ha'éva upe grupo de músico ohekáva iñemohenda música paraguaya rupive mercado extranjero-pe.Peteĩva ha'e,pe odisponéva pirapire ojapóvo vestuario ha'éva, oipyhýva tela ipyrusúva orekóva franja opaichavévo isa'ýva ha péva "omoĩ" tradicional "poncho sesenta lista" omohendáva traje típico paraguayo kuimba'épe: ha'éva kamisa ao po'i, kasõ puku ha faja tricolor. Péicha oñemonde hikuái heta ára ombopu peteĩ familia rógape, ko'ápe, ojehechakuaa, upe óga cortina ojoguaiterei ha oiporú género ojoguáva ipondho-kuérape, ha upéva omoandu vai ha noñemondesevéi hikuái upéicha ha omboyke ijaokuéra. Heta ñeha'ãme ogana prestigio escenario curitibano rupive, upévare omoĩ moõ peve ikatu oguahẽ: ha péval mercado de Sao Paulo peve oguahẽ. Ijeguatapyre Oiko Sao Paulo-pe. Upépe, upe grupo omopyenda contacto ambue artista paraguayo-kuéra oikóva tavaguasúpe, péicha Luis Bordón, Papi Galán ha Américo Pereira, kóva ndive, Safuán oestudia teoría ha solfeo. Avei oestudia imbo'ehára ha'éva: Miguel Angel Río, Rufo Herrera ha Luis Pécora. Péicha ijoja ha omba'apo, ojapóvo arreglo musical péva óga discográfica ha upe presentación trío. Upéi, oestudia heta mbo'ehára ndive. Safuán omiopyenda peteï escuelita de música, "Los Amigos", ko'ápe ombo'e ambue paraguayo omoñe'ẽvo pentagrama. Péicha evolución música folklórica hetãme, ary 1974, oñepyrũ investigación péva ha ohai base propuesta de proyección, ogueraháva opáichagua combinación rítmica ha melódica, omopyendáva guarania ha polka paraguaya ñemoirũ. Ary 1977 jave opresenta Paraguaýpe ritmo ojekuaáva "Avanzada" ramo, omohendáva peteĩha composición: "Tema paraguayo". Kóva peteĩ innovación musical orekóva pytyvõ oñemomba'eguasúva ámbito musical paraguayo, ijapytépe, Don Mauricio Cardozo Ocampo, avei, Avanzada orekóva detractor-kuéra. Péicha 1980, Avanzada oñepyrũ ogana espacio oñemomba'eguasúva ha'éva peteĩ estilo musical oikéva tavarandu tetãme. Hembiapókue {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |- !width=70|Ary !width=500|Hembiapo |- |1977 |Tema paraguayo. |-------- |1978/9 |Avanzada. Credo Badí badá |--------- |1980 |Paraguái 80 |--------- |1980/3 |Nacionales 1 Nacionales 2 Nacionales 3 |--------- |1984 |Panambi hũ |--------- |1985 |Mokõi mbaraka |--------- |} Jopói ha guerohory {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |- !width=70|Ary !width=500|Premiación |------- |1985 | Jopói ohupytýva "Los doce del año". Radio 1º de Marzo. Asunción. Paraguay Plaqueta de reconocimiento. Dúo sertanejo "César e Paulinho". Piracicaba. Brasil. |--------- |1992 | Mención de honor del Ateneo Paraguayo. |--------- |1990/4 |Ojeguerohory mokõi jey "Festival del Tapirakuãii" San Estanislao. Paraguay |--------- |1997 | Ojeguerohory grupo "Arte y Amor" omoheñóiva Avanzada. Autores Paraguayos Asociados (APA). Asunción. Paraguay. |--------- |1994/8 | Oñemomba'eguasu hembiapo ou porãva cultura nacional-pe. Festival del Takuare'ẽ. Vice Ministerio de Educación y Cultura. Guarambaré. Paraguay. |--------- |2000 |Oguerohory Instituto de formación docente Prof. Mercedes Bareiro de Fretes. Luque. Paraguay. |--------- |2001 |Jopói Nacional de Música 2001. Cámara de Senadores del Congreso Nacional del Paraguay. |--------- |2002 Ojeguerohory Festival del "Colegio de Paraguayos Ilustres". Capiatá. Paraguay |--------- |2003 |Oñemomba'eguasu oipytyvõgui herakuã haguã arte nacional. Teatro Municipal de San Lorenzo. |} Estilo orekóva Safuán oikuaauka estilo pyahu omohendáva folklore paraguayo rehe. Ombojoaju porãitereíva ha'éva peteĩ fusión perfecta ha ipiro'ýva Guarania ha Polka paraguaya, heta ary ojepovyvy rire ha omohenda hague hendaitépe pu rory, oestudia ha ohayhu añetégui ñane retã purahéi. He'iháicha ha'e, Avanzada "…ndaha'éi ni polka ni guarania. Ha'e peteĩ ritmo heñóivako'ãvagui, ha pe (mitãicha) oreko tekove ha tesape ijahégui". Ko estilo musical, Safuán omohenda, péva ritmo folklórico, instrumento electrónico ha ohechaukáva música popular brasilera, ha'eháicha bossa nova ha balada. Hi'ara omohu'ãvo Ohasa ary paha hekovépe, mba'apópe naikane'õi música paraguaya oikuaauka hague, hembiapo rupive ojapo pe ojeheróva difusión cultural. Omano Río Grande do Sul, taaguasu Brasil, heta ary hasyete jepénte upéva naikaneõi hembiapópe. Oñe'ẽva hese Safuán, Oscar Nelson. En tres tiempos (Memorias). Editorial El Lector. Asunción. Szarán, Luis. Diccionario de la Música en el Paraguay. Editorial Szarán la gráfica. 1997. Asunción. Ojajoajúva oka gotyo Música paraguaya Tekove Paraguaigua Mba'asy po'i () tesãi’y ñe'ãvevúi obyaíva jeikovai há jekarupora’ỹngue. Mba'asy Mba'erendy térã tesape niko tendyrypyteha asãi. Mba'e ohesapéva ha ikatu jahecha. Tendyrypyteha asãi niko he'ise tesape ojogua mba'e apeno ogueraháva mbaretekue, mba'e asãi oúva mbyjakuéragui ha Kuarahýgui, ã mba'e asãi ohupytýrõ mba'e hatãva jahecha kuarahy'ã. Jahecha porãmívo umi mba'e apeno ojapóva tesape, jahecháta ipukukue iñambueha, upévare ñande resa ohechakuaa sa'y opaichagua, peteĩ jy'i rehe ikatu jahecha opa umi sa'y yvypóra resa ohechakuaáva. Oĩ avei mba'erendy ndajahechakuaáiva, umíva niko jaherónte tendyrypyteha asãi. Nandípe, tesape niko ipya'eite ha ohupyty 299.792.458 métro aravo'ivére, upe he'ise Kuarahy rendy hi'are 8 aravo'i oguahẽ hag̃ua ñande Yvýpe. Mandu'apy Joajuha Mba'erekokuaa Mbaretekue Mba'yruguata () mba’yru oikóva henda rrueda ári. Oi ogueraháva yvypóra há ogueraháva mba’e pohýi. Jereraha Mbokaja () ko yvyra okakuaáva ñũ ha ka’aguý rehe, imáta pukuitéva, haty ha hi’a apu’a mimi.ijýva hérava Mbokaja'a. Pindo Mburika () mymba osẽva kavaju ojoapyva chavurro ndive. Sakandu Ta'arõ () térã ta'arõmby ha'e py'aguapy oikótava ra'arõvo, ha'e peteĩ temiandu omopy'aguapýva ha oipytyvõ yvypórape ikatu oha'arõ porã peteĩ mba'ére. Py'akyrỹi Tagua (, ) mymba, kure ka’aguypegua. Okambúva Taguato () guyra guasu ovevéva yvate ha okarúva mymba michĩvévare. Guyra Tahachi () oñemoĩva oñangareko hag̃ua tetãguáre. Apoha Tamanakuna () ñana oikóva yvyra rakãre ha oipytéva chugui hembi’urã. Ka'avo Tapo () ñana ha yvyra omombytáva yvyvýpe, yvyra rapo. Ka'avo Teju hovy () ipire hovyũ, oñani pya’e, ojo’o yvy ikuararã ha upépe oñembohaity. Otyryrýva Teju tara () teju apytépegua. Osẽ asajekue jave kokuére ha tapére. Oje’e avei chupe teju asaje’i. Ndatuichaguasúi, hete para hũngy, oiko yvyra rakãre. Apepu rakãre. Otyryrýva Tetã'i, tetãvore () yvy pehẽngue hérava, iñe’ẽteéva, heko ha iñaranduteéva, oikoha heta yvypóra aty. Tetãvore Paraguái Tetã Jokuaikuaa it:Dipartimento#Voci correlate Tetekue () Máva omanóva’ekue retekue. Te'õngue. Oĩ avei tetekue ombokãpyre herava te'õngue kã. Tekovekuaaty Te'ýi () aty’i ñandeypykuéra rehegua ndojehe’áiva ambue aty’iguandive. Ava Tĩ'ñe'ẽ () ha'e ñe'ẽ ipúva tĩrupive. Tai tĩ'ñe'ẽ avañe'ẽ: ã, ẽ, g̃, ĩ, ñ, õ, ũ, ỹ ñe'ẽ Tupa () mba’yruichagua oñeñenoha jekérã. Tembiporu Tupã ha'e guarani jeroviaha tenondegua, apohague yvy, mba'erendy ha arapy, opa yvy ári hekove ha hekove'ỹva. Tupã omenda Arasy rupi. Tupã ojapo Rupavẽ ha Sypavẽ, ha Angatupy (póra porã) ha Tau (póra vai). Rypavẽ ha Sypavẽ oguereko akue mbohapy ra'y ha heta rajy: Tume Arandu, Marangatu, Porãsy ha Guarasyáva Guarani jerovia Mombe'ugua'ukuéra guarani Parque Municipal Monday tenda iporãitereíva, Salto Monday, oĩ Distrito Presidente Franco-pe, Alto Paraná, Paraguáipe, oñemohendáva 25°33´40,6´´ijyvatékue; 54°38´00,1´´pukukue, ha ipe 9 hectárea rupi. Ára pytu Oñeñandu ára pytu media anual 21 ºC; ijyvatevéva oguahẽ 38 ºC ha mbovyvéva 0 ºC. Ojekuaa ama ho’avéha Alto Paranáme. Araro’y jave katuete ysapy, arai ha tatatĩna umi tapére ojekuaa. Mymba ha ka’avo Parque Municipal Monday, oreko peteĩ reserva natural orekóva prorundy hectárea henyhẽva upe tekoha ka’avo ha mymba opaichaguáva, katuete niko ojehecháva región boscosa Alto Parana tujápe ha upe bloque Este orekóva ka’aguy ipaaháva ohóvo ojeheróva Bosque Atlántico Alto Paranáme. Ysyry rehegua Río Monday ho’a Río Paranáme, osyrýva ha oñembohapéva arajere ojeguerekóva rehe péva ama ho’áva rehe umi árape, añetehápe salto yvate gotyo, umi ipy’aguasuvéva ha’e pe ojahúva upe ysyry ro’y’sãme, hetaiterei caída ha chorro michĩvéva ho’áva ipype ojeporu hidromasaje natural ramo. Oĩva’erã oñeñangarekova’erã opaichavévo canotaje opracticava. Ko’ẽmbotávo térã ka’arupytũvo, ysyry oñehendú hyapúhaa ho’ávo umi hũ basáltica ári oñehendúva mombyry guive, péicha avei upe tatat{ina omopu’ãva ysyry guasu ho’áva ha ojoguaite otĩmbóva yguasúgui ho’ávo y upe ita ári. Jeguata jehecharã Tavapy Presidente Franco, oreko tekoha ome’ẽva koyvýpe peteĩ mba’e ndaijojaháiva ysyry ho’ávo ñande resápe guarã, imbarete Salto Monday, ombyatýva tekoha ijerére omomorãva ha oguerúva hendive hembiasa, péva ha’eva’ekue peteĩ estación kova guarani rape prehispánico. Ko’ã Salto, orekóva 40 metro ijyvatékue, oiméva mbohapy kaída pypuku oñ{emomba’e guasuvéva umi michĩvévagui omohendáva ho’ávo Río Monday ñe’ãme, péva peteĩ jyva akatua Río Paranágui osẽva. Mba’e iporãitereíva ha hyjúipe oreko sa’y isa’yjúva ha upe y pupu ho’áva umi ita ári ombosa’ýve pokõi sa’ýpe ha péva Río Monday je’ápe, ikatu ojehecha peteĩ sistema de miradoreshay pasarelas rupive, péva peteĩ parque natural oĩha ñangareko hese ha ohóva guive ijurujái opytávo tekoha porãre. Ko pa’u tekoha rovy’ũme oguahẽ umi turista ojapo picnic, oguata ha avei kampamento, umi tape oiméva yvyramáta ha ka’avo mbytépe ogueraháva umi mbohupápe mirador ha pasarela peve, upégui ikatu ojesareko haa omaña y ho’áva ha oguejýva 40 metro ysyry guasúgui. Umi oguerohorýva ha orekóva aventura, umi paredon rocoso oipytyvõva práctica de rapel ha alpinismo ysyry ho’áva ykére, jeguata umi tape po’íre oikytĩva párke ha oguahẽva ysyry guasu rembe’ype. Kóva ha’e peteĩ atracción kakuaa oimégui Parque Municipal Saltos del Río Monday, ryepýve oikuave’ẽva tenda camping ha hi’upyrã upe korapýpe ha péicha ojepytu’u ha ojehasa porã. Ojeikéha Oñeguahẽ parque-pe, supercarretera ojoajúva Saltos del Guaira távapy Presidente Franco guive. Oñeguahẽvo viaducto km 4 péva Ciudad del Este-pe ojeho yvy gotyo jey. Péva 10 km yvy gotyo akatá gotyo, upépe ojehecha peteĩ kártel ohechaukáva tape ojeikéha salto-pe. Paraguái yvyapekuaa Museo Nacional de Bellas Artes, oiméva tape Mcal. Estigarribia esq/ Iturbe tavaguasu Asunción-pe, ohechaukáva 650 obra de arte, pintura, escultura, cerámica,grabado, fotografía, umi artista paraguayo ha internacional. Péicha ojeguereko moneda yma guaréva, tembiporu ha opáichagua mueble ha tembiporu ijára oiporuva'ekue. Omopyenda ary 1909 jave coleccionista Silvano Godoy, peteĩha director general de Museos y Archivos Paraguáipe. Ko edificio oime Archivo Nacional-pe, orekóva umi colección documento-kuéra ojoajúva ñane retã rembiasa ndive. Tembiasa Arte Plástica Paraguáipe Ojavývo mabue tetã latinoamericano, ha upéi Conquista omoñepyrũva tembiapo haimetéva ojapóva producción ha valoración obra de arte-kuéra rehe Paraguáipe, péicha okakuaa arte, opávave, ojehecháva marcada accidentado rembiasa orekóvape. Kóva rica tradición artesanal oúva etnia oikóva umi territorio opáichaguáva omoañetéva tetã, noñemoañetéiva impacto orekóva proceso de colonización jave. Péicha avei, oguahẽvo misionero jesuita ha franciscano, oñepyrũ oñemoambue ha purahéi, arquitectura ha, opu'ã, talla de imágen apo, oñembosarái ha omotenonde peteĩ kuatia oñemomba'eguasúva artesanalmente teỹinguéra. Oñemosẽvo Compañía de Jesús ha oguejývo presencia franciscana, oñembotapykue producción artística. Situación omoñepyrũva omoambue siglo XIX gotyo osẽvo mokõi pintor paraguayo: Saturio Ríos ha Aurelio García, ombohetáva arquitecto ha constructor europeo oipytyvõva omohu''ã haguã perfil urbano taaguasúpe Asunción, capital República pyahu. Jepénte Ñorairõ Paraguaigua (1864-1870), ohapejoko ñemongakuaa arte reheguáva, oikuave'ẽ escenario ideal ñemitỹrã peteĩ ilustración satírica. Umi revista “Kavichui” ha “El Centinela”, oeditáva ha oimprimi hovái, péva orepresenta mokõi techapyrã, péicha punto de vista histórico ha estético. Péicha upe impresión ojapóva ilustración rehe, ko'ãva oemplea técnica del grabado, ohechávo Gregorio Cáceres principal creador. Oguahẽvo masiva e inmigrante, ijapytépe oiméva heta artista europeo, omarkáva valiosa impronta ombokakuaávo arte nacional. Italiano Guido Boggiani, ohecha arte indígena; académico Héctor Da Ponte, omba'apo mitãrusu formación rehe, ha francés Julio Mornet, oime pokõi ary Paraguáipe, ko'ápe, ambue tembiapo mbytépe, omotenonde pintura ombojeguáva cielo raso Palacio de López-pe. Péicha ko'ã gestión Guido Boggiani ombohapéva ha oipytyvõva institución cultural-kuérape, umi mitã pyahu artista, Carlos Colombo, Juan Samudio, ambue tekove, oiméva oñemoarandu orekóvo umi becas de estudio Italia-pe, ko'ápe operfecciona técnica orekóva opávave mbo'ehao orekóva orientación académica. Oúvo, omba'apo, principalmente, pintura de paisaje ha retrato-kuéra rehe. Juan Silvano Godoy Umi arýpe, Juan Silvano Godoy, (1850-1926) peteĩ político paraguayo familia acomodá-gua, omba'apo ha ombyaty peteĩha colección artes plásticas oguahẽva tetãme. Péicha avatar política paraguaya, ojejopy oho haguã oka gotyo opáicha oñembyaty hikuái, oipytyvõ ojogua haguã colección de pintura ha escultura, ijapytépe ojepytaso umi obra Coubert, Murillo,Tintoretto, ambuéva. Juan Silvano Godoy oñemoĩ, omba'apo, pintura decimonónica tardía rehe, ombojopyru naturalismo ha simple academicismo. Péicha colección avei ombohetáve obra artista contempráneo Río de la Plata-gua. Ko'ã árape siglo XX, he'i Gobierno paraguayo orekóha upe deseo opávave obra, oñembyatýva intitución-pe, oguapývo base ko'ágã Museo Nacional de Bellas Artes. Museo Godoy opyta amo ipahápe oñemoheñói 1909 jave, dirección Godoy oisambyhýva, omano meve. Ary 1939 jave, ko institución ojeofisialisa Estado rehe ha'éva [[Museo Nacional de Bellas Artes]. Etapa Ojoajúha Ko'ã obra oojoguáa Juan Silvano Godoy ou umi artistas siglo XVII-gui, italiano ha frances siglo XIX mbytévo, oipyha ñepyrũva umi argentino ojoguáva ha orekóva relevancia década posterior ha, supuesto, opavave generación pintores paraguayos: Andrés Campos Cervera, Carlos Colombo, Juan Samudio, Jaime Bestard, Roberto Holden Jara, Pablo Alborno, Modesto Delgado Rodas ha Ignacio Núñez Soler, ko'ãva representante omoñepyrũva eskuéla, mbarete ha kyre'ỹme. Ijapytépe umi obra artística paraguayo ojapóva oñemotenondéva colección de dibujos Miguel Acevedo, péva visión satírica ohenóiva “belle époque” ha umi personaje, omoañetéva cincuenta y siete obra ijeheguietéva, ojegueroviáa ha'éha peteĩ serie oñemomba'eguasuvéva orekóva ko Museo. Péicha ary 1989 oñemotenonde joaju Museo orekóva público, oipe'áva hokẽ exposición umi artista nacional ha extranjero, omotenondéva performance ha organización opáicha actividad educativo-cultural, ovaléva reconocimiento umi generación oúva oguerohorýva. Tuicha mba'e resultado osẽva exposición ojapóva fotógrafo japonés Daisaku Ikeda, péva ha'e peteĩ muestra gráfica alemana contemporánea ha ohechaukáva tejido étnico boliviano. Omomba'eguasu exposición “Jataity vive”, péva ohechauka umi prenda oipyháva po'i asy “ao po'i” rupive. Museo oreko peteĩ ekípo arandu ha ikatupyrýva restaurador-kuéra, ombohapéva omongakuaa haguã permanente vigilancia, ñangareko ha conservación umi obra oatesoráva. Colecciones del museo Pintura paraguaya La colección de pintura paraguaya cuenta con obras de artistas del siglo XIX como Saturio Ríos, Aurelio García, W:S: Scheler. Entre los artistas del siglo XX sobresalen Andrés Campos Cervera, Pablo Alborno, Juan Samudio, Héctor Da Ponte, Miguel Acevedo, Modesto Delgado Rodas, Roberto Holden, Jaime Bestard, Fabiola Adam, Ofelia Echagüe Vera, Laura Márquez, Olga Blinder, Edith Jiménez, Carlos Colombino. Pintura internacional Los países con mayor número de obras son: Argentina, Brasil, España, Francia, Uruguay e Italia. También están representados Alemania, Bolivia, Estados Unidos, Perú, Chile, Bélgica, Corea ha Filipinas. Escultura Ko'ãva apytépe colección de escultura oñemomba'eguasúva artista paraguayo Patricia Ayala, Andrés Campos Cervera, Roberto Ayala, Hugo Pistilli, Jorge Trigo ha Angel Yegros, avei umi talla heñóiva reducción Jesuítica. Museo avei ohechauka umi obra escultórica oimehápe umi artista Francia, Italia ha Argentina. Colecciones personales Saturio Ríos El Obispo Manuel Palacios ”Andrés Campos Cervera” El Portalet,Vila Joyosa aguafuerte Caacupe óleo sobre madera Esopo óleo sobre tela Cabeza de india cerámica Pablo Alborno Cabeza de viejo óleo sobre tela Muchacho con azada óleo sobre tabla Lapacho rosado óleo sobre tela Lapacho amarillo óleo sobre tela Anticoli óleo sobre tela Paisaje veneciano óleo sobre tela ”Juan Samudio” El árbol de Artigas óleo sobre tela Paisaje de Venecia óleo sobre tela Roberto Holden Campesino con niño óleo sobre tela Mujer campesina óleo sobre tela Retrato de Julio Correa óleo sobre tela Olga Blinder Cabeza xilograbado Chiperas serigrafía Ñandutí III xilografía Jaime Bestard El patio de mi madre óleo sobre tela Campesino trabajando en trapiche óleo sobre tela Miguel Acevedo Arsenio López Decoud dibujo, lápiz carbón El violinista Fernando Centurión tempera, carbón y pastel Jean Paul Casabianca dibujo, carbón y pastel José Rodríguez Alcalá dibujo, lápiz carbón y pastel Referencia Museo Nacional de Bellas Artes. Instituto Cultural Paraguayo Alemán Goethe Zentrum. Asunción, 2003 Paraguay Musaróga Aníbal Lovera (* 1926 - 1994) ha'e cantante ha compositor paraguayo. Folklorista ha exponente música épica, ha'e opurahéiva ha oháiva tavayguakuéra popular. Opurahéiva epopeya del Chaco-pe. Heñói Paraguáipe, Departamento Paraguari, tavaguasu Kuykuyho óga mboriahumíme 26 jasyteĩ ary 1926, omano Asunción 23 jasyteĩ 1994, hekovépe opyta hesatũ, hasýgui heta ára ha ndikatuvéi opu'ã, omano meve. Imitã ha Imitãrusúpe Hekove ndaivevúiri, heta oiko asy, omoheñói ha interprete, osẽva mba'evégui ha hendive opu'ã umimmba'e añetéva. Ipurahéi, ndohasái mba'epupente, sino avei, osẽ umi mba'e ha'e omoheñóiva ipurahéi rupive. Oguata ñepyrũ purorýpe oimévo mbo'ehaópe peteĩ coro ha'éva Escuela Pedro Juan Caballero, ko'ápe ohechauka mba'eichjapa ipu ijahy'o ogueraháva ichupe jeguerohory ha jepopete opurahéivoa música folklórica paraguaya, péva orekógui ijahy'o ipuporãgui, hembiandu tetã rayhu ha pévape tendota, péicha avei, omomba'y papytu'ũ ha temiandu iñirũnguéra ndive. Omoñepyrũ mbarak´´ape ñemoarandu ha orekóvo formación musical Ateneo Paraguayo-pe Dionisio Basualdo ndive, imbo'ehára ñepyrũ omboguatáva oikuaáha pe ojapóva. Péicha década 40-pe omoañete peteĩha agrupación musical oñondive, Felipe Sánchez ha Guillermo Vera, ohechaukávo pe oikuaáva escenario-pe ha ohekávo purory jeguerohory ha upéva oñuã tembiaporõ. Hekove rembiasa Ipurahéi katuete oikuaauka estilo ha'ente ojapóva, omoirũva iñe'ẽ ha ipurahéi, oikuaaukáva ha'eha pe opurahéiva ha oñe'ẽva katuete tetã rembiasáre térã omomba'e guasu umi mburuvicha taha'e civil térã militar, péicha opurahéi en forma coloquial pero vibrante. Hembiasa pukúpepurahéihára ramo, mbaraka, autor ha compositor oike heta atýpe, oimévo talento orekóva oguahẽva ha ombovúva ichupe oikuaaukávo música autóctona térã nativo tetã Paraguáigua. Omoheñóiva purahéi Paraguái, iñapytu'ũ roky ha oñeispiráva, omoĩ sa'y Paraguái ipypukúva andúpe, pueblo oporopytyvõva ha oiporiahuverekóva maymávape, orekóva erída hasýva hembiasa pukukue ha oipohanóva ome'ẽvo “aguyje tekovépe, mborayhu, ta'ãrõme, ha kerayvotýpe”. Ary 1948 ha 1950 oike Conjunto Folklórico Guaraní oisãmbyhýva mbo'ehára Julián Rejala, opurahéivo a dúo Wilma Ferreira ha'éte Aníbal Lovera voz principal. Péicha 6 jasyteĩme 1950 jave omoheñói conjunto imba'éva ojekuaaukáva ojehovasa jave Radio Guaraní, emisora oñemotenondéva tetãme umi árape, ha péicha conjunto musical oñepresenta gran público paraguayo-pe. Opavave aty orekóva pensamiento porã gusto popular rehe, oregistrada hembiapo sello discográfico-pe, Aníbal Lovera ha conjunto orekóva pa'ũ ary 1957 ofirmáva contrato ha upéi ograba peteĩ “Long play” (LP) sello Marpar, péva material oiméva ha presentación heta omotenonde táva okaháre ha paraguaýpe. Heta éxito ohupyty ha heta presentación péva ojeguerohorýgui material ojapóva. Década 60-pe, oime kuri seminario peteĩme Villa Devoto Buenos Aires. Argentina-pe. Péicha producción fonográficas, “Dulce Margarita”, ome'ẽva Disco de Oro ñeikuave'ẽme, omotenondéva RCA Internacional. Ary 1961 oreko peteĩha premio Concurso Nacional de Música Popular ombosako'íva sello discográfico Marpar ha Villalonga Hermanos, ojekuaáva ha'éva casa comercial umi árape, galardón ohasáva omyatyrõ haguã conjunto oñemohenda haguã. Ary 1970 ha 1980 oimeva'ekue programa televisivo serie “Así Canta mi Patria”, paũ oñemotenondéva omoherakuã haguã repertorio nativo, iñirũnguéra ha conjunto-pe oiméva, músiko katupyry; Reinaldo Sanabria, Papi Meza, Rodolfo Roa, Lorenzo Leguizamón ha ambue. Hembiapo Ograva 30 disco larga duración, umíva contenido épico ogueromandu'áva batalla, contienda chaqueña ary 1932 ha 1935, péicha umi purahéi omomba'e guasúva personalidad civil ha militar. Ohupytýgui disco jehepyme'ẽ ohasa umi cifra oestipuláva sello discográfico, ogana disco de oro ome'ẽva compañía disquera RCA internacional, material Dulce Margarita rehe. Ipurahéi mbytépe oreko: Mi pobre vida. Josefina. Felicidades. Paraguarí. La canción del soldado. Regimiento siete. Don Alfredo. Marzo ko´ëme. Soldado del Chaco. Tuyami y otras. Recuerdos de Ayer. Discografías Ograva 30 disco ári ha'éva purahéi ñorãirõ reheguáva ojoajúva Guerra del Chaco (Paraguay- Bolivia 1932-1935). Éxito, ohupytýva disco de oro RCA Internacional osẽ porãgui imaterial Dulce Margarita. Referencia Fascículos publicados por el diario ABC Color, Sonidos de mi Tierra. Tekove Paraguaigua Yaguarón ha'e tava Paraguaipe. Toponimia Ñepyrũrãme Yaguarón oñembohero Jaguaru, (Perro enorme) oikova’ekue upépe. Geografía Yaguarón oĩ 48 km Paraguaýgui, oĩ Yvyty Yaguarón guýpe. Clima La temperatura media es de 21 º C. Ára hakúpe oñeñandu 39ºC ohupytývo ha ho’ysãve oñeñandu 2ºC ohupytývo araro’ýpe. Yaguaronpe oĩ 27.250 yvypóra, upéva apytépe oĩ 13.965 kuĩmba’e ha 13.286 kuña he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Economía Yvyporakuéra oñemity, oñangareko hymbakuérare, ha ojapo ao ha opáichagua mba’e ojeipurúva Deporte-pe. Transporte Oĩ 48 Km Paraguaýgui ha ikatu oñeguáhẽ Yaguarónpe tape guasu 1 Mcal. Francisco Solano López rupive, avei ACCESO Sur rupive. Ñemby rupi. Tembiasakue Táva oĩ yvyty guýpe ha ko yvyty héra avei Yaguarón, Oñepyrũ Ava Carios ndive reducción Franciscanáicha Ava Carios ndive oikova’kuevoi upépe. Ary 1600-pe Pa’i (Fray) Alonso de Buenaventura ha franciscanoskuéra omopu’ã Tupão ko’ãgaitepeve oĩva ha ha’éva umi franciscano rembiapo apytépe pe tupão iporãvéva Paraguáipe. Turismo Museo Gaspar Rodríguez de Francia oĩ 100m tupãógui. Upépe oĩ heta mba’e ha’éva’ekue Dr. Francia mba’e ha ambue avei ha’éva Siglo XIX-peguare. Itakua hérava Santo Tomás he’íva mombe’upy upépe oikohague pa’i Sume ohejáva’ekue upépe ipyrapykuere Ko tapére ohova’ekue oho hagua yvy oĩha’ỹme mbaeve añavai ha ko tape omomba’eguasu te’ỹikuéra he’ihaguére chupekuéra oujeýtaha upe rupi. Santo Tomás peteĩ karai iñakãrague hesa’yjúva oguãheva’ekue español-kuéra ou mboyve ha ombo’e te’ỹikuérape avati ñemity mba’éichapa ojapova’erã hikuái. Yaguarónpe opytava’ekue franciscanos.Tupão altar-pe ikatu ojehecha hispano – guaraní rembiapokue yvyra rehe ha ojapóva’kue ipópe te’ỹikuéra Tupão’i Gamarra guive oĩva yvyty Yaguarónpeĩ ikatu ojehecha táva Piraju, Ita, Paraguari ha Carepegua. Tupão’i ojejapóva San Roque rérape ojeguerohorýva 16 jasyapoapýpe. San Roque rérape oñeñembo’e jaguakuéra rehe. Tradición musical Yaguaronpe oĩ “Banda Para’i: Peteke, Peteke” oĩva Guajaivitýpe ha oipurúva ñande ypykue instrumentos musicales mba’e. Yvyty Yaguaronpe oĩ tupã’o’i ha ikatu yvyty guive rehecha heta ma’e iporãva. Ymaguare reko he’iva’erã upépe oĩha Santo Tomás pyrapykuere ha peteĩ sã ha’e opipuruva’kue ojokua agua hymbakuérape. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Paraguái tava El Puerto de Santa María táva ha'e Epaña. Epaña táva Óga guasu () óga oikohápe tendota, oje’e avei oikohápe sy ha túva. Óga Jogapokuaa Pysã () py apýra mimi oĩva tenonde gotyo, ijapére oĩ pysãpẽ. Mymbakuéra oguereko opaicharei: oĩ mávaicha ipysãva, ojepuru oñemongu´e hetãve hag̃ua oguata térã oñaninguévo. Tete Pysãpe () kangue kyrỹi ha ipererïva oĩva mymba ha máva pysã ári. Guyrakuéra ipysãpe hakua puku´imi ha ikarẽ iguy gotyo. Oĩ mymba ipysãpe apu´áva ha vaka, kavaju, kure umíva katu ipysãpẽ ojogua sapatu'ípe. Tete Py'a () máva ha mymba retepypegua oikeha tembi'u opáichagua ha uperire omosarambíva tekotevẽhápe. Tete Py'ajere () mba'asy pu'ã ome'ẽva tembi'u ja'úva ndoguapýiramo, ojerepáramo ha ñanemogu'ẽséramo. Mba'asy Eladio Martínez heñói Paraguarípe, Paraguái, 19 jasypo 1912 jave, itúva Lorenzo Martínez ha isy Nicolasa Benítez. Oiméva'e ha okakuaa óga oñemomba'e guasuhápe purory ha ñe'ẽpoty, itúva oisãmbyhyva'ekue orquesta Villarrica-pe oime ipehẽnguekuéra upe atýpe. Imitã ha imitãrusúpe Oñepyrũ mimby ombopu ha upéi, mbaraka, tembiporu omotenondéva pya'e ha iporãitereíva tembiapo oñehendúva ha ohechaukáva imba'éha, añetehápe oipytyvõ ha purahéipe omohendávo jehai purorýpe. Oñemoarandu ñepyrũ itúva ndive, upéi oñemoarandu Manuel Giménez ndive, Remberto Giménez joyke'y. Oiko Paraguaýpe ary 1928 ramo. Ko mba'e tuicha oike hekovépe ikatu haguã músiko profesional oiméva certamen folklórico aficionado ramo omotenondéva Roque Centurión Miranda Teatro Municipal-pe; upéicha, ohupyty peteĩha jopói omotenondéva Villarrica ha oñandúvo ombopúvo "Che la reina", Emiliano R. Fernández ha Félix Pérez Cardozo rembiapókue. Ary 1930 jave. Ary 1931 jave oho Montevideo, Uruguáipe, ha upéi ou oiko Buenos Aires-pe,ko'ápe omotenonde, Mauricio Cardozo Ocampo ndive, pe dúo maymáva oguerohoryva'ekue ha'éva "Martínez-Cardozo", omoñepyrũva conjunto paraguayo presentación oipykúivape, ijapytépe oime, sala del SODRE Montevideo-pe. Hogaygua Omenda Aída Ayala ndive. Ita'ýra ha'e Lobo ha Jorge "Lobito" Martínez avei músiko popular ha iñarandúva. Lobo, ta'yra kakuaavéva, oñe'evo túvare, he'i: "Siempre andaba con la guitarra. Era muy bueno como guitarrista. Era un tocador al estilo de Atahualpa Yupanqui, y nunca se tiró a descansar. Siempre estaba creando". Hembiasa jeguata Papo ary rupi omotenonde programa radia tavaguasu porteño-pe ha'éva "Momento musical paraguayo" Radio Cultura-pe, ha "Polcas y guaranias" Radio Rivadavia-pe, ambue emisora ha'eháicha Belgrano, Mitre, El Mundo, Excelsior, ha ambue herakuãvéva. Upérõ ombopu solista ramo, ombopúvo mbaraka, oikévo conjunto Félix Pérez Cardozo (omoheñói heta disco iporãva), peteĩva Gumersindo Ayala Aquino ha ambue imba'éva, ohenóiva "Nelly". Ary 1948 oñeipepirũ oime haguã Olimpiada Londres, Inglaterra-pe, oipytyvõva Sir Eugen Millington Drake ha omyengoviáva paraguái pore'ỹ vakapipópe. Ohenói compositor Emigdio Ayala Báez (ha upe jeguata europea gotyo ohai oñondive ko'ã irũ, péicha guarania "Oración a mi amada" ombopu, peteĩva purahéi mborayhúpe ipopular-véva Paraguáipe) avei arpista Albino Quiñónez. Oime "Trío Olímpico", omoherakuãva upe grupo, opresentáva suceso kakuaápe especial BBC Londres-pe, opurahéivo delegación olímpica ambue tetãnguéra mbytépe yvórapegua, upe célebre Universidad Oxford-pe ha ifamilia real británica, oipysóva ijere ambue tavaguasu europea gotyo. Ou jeývo Buenos Aires-pe oipyhy película musicalización hérava "El trueno entre las hojas", oisãmbyhýva Armando Bo, orekóva guión cinematográfico ohaiva'ekue Augusto Roa Bastos. Upéi guata internacional ojajái, Eladio Martínez ohecha oñeakãngeta rire opyta tenda o'arahecha haguépe. Oñemoĩ símbolo oñeha'ãva ogueru ha omoherakuã umi purahéi ojeheróva inspiración folklórica universitario-kuéra mbytépe péva década '70 jave. Upérõ, ojesareko popularidad kakuaa ha oimégui generación ikatupyryvéva paraguáipe, oipyhýva téra "Eladio El Grande". Ombohetave tembiapo omboguatáva ha oñandúva orekóha katupyry oúva ijehegui omombe'ukuaáva umi mba'e, ojeityvyróva ha heta omonmba'éva hekove, heta oĩ ombotovéva ko'ã árape oñemoherakuã ha iporãitereíha tetãme música paraguaya ojoajúva pe ojeheróva "generación de oro", mbovymi oikuaáva, ha ikyre'ỹ ha ojeguerohory ndojejapóigui hetã ojehayhu. Ary 1979, imbaraka ha iñe'ẽ oñemotenonde Japón gotyo,péva Campeonato Mundial Juvenil de Fútbol, oñemotenondégui upe tetãme. Upe arýpe omopyenda Paraguaýpe peteĩ conjunto guasu orekóva 7 arpa ha 5 mbaraka. Omotenonde peteĩ tembiapo Radio Tajýpe, táva Paraguaýpe, omano ha'ára peve oñehendu ichupe ha upe programa héra "Una guitarra en la noche", oñe'ẽ ha omome'u umi mba'e tetã rehegua ha opurahéi avei. Hembiapo Ohai umi purahéi ha'eháicha: "Lucerito alba" "Noches guaireñas" "Cayé" "Che trigueñami" "Che pykasumi" "A mi Corriente porã" "Che vallemi" "Nelly" "Oración a mi amada" "Lejana flor" "Es linda nuestra tierra" La zarzuela paraguaya "Pacholí", libreto ohaíva Manuel Frutos Pane. Ombyaty umi mba'e ymaguáre "compuesto" (composición musical popular orekóva peteĩ motivo omombe'úva umi mba'e ymaite guaréva ñorãirõ ha umi mba'e ñanembopukáva purahéi rupive) péicha ojeguereko "El casamiento del tarave" ha "Mateo Gamarra". Omoirũ obra musical "Oración a mi amada" ohupytýva Peteĩha jopói Concurso Ministerio de Educación del Paraguay, ojapóva. Hekove paha Omba'apo kyre'ỹme ha omba'apo kane'õ'ỹme ojeporeka ha ojepovyvy ramo umi mba'e tetã rehe oñe'ẽva ha omoherakuã jey ha péicha ojeguereko pe ojekuaáva "música de inspiración folklórica paraguaya" ramo. Omano Paraguaýpe ary 1990 jave. Luis Alvarez, músico paraguayo ojeguerohorýva he'i, ha omoañete karai: "Don Eladio figura añetehápe ohechauka kuimba'e katupyry ha iñarandúva omohendávo hemiandu purorýpe, ha'eháicha Agustín Barboza ha Herminio Giménez, ojesarekóva tetã jepokuaa ha kuaandy ombohasáva maymávape hembiapo rupive". Péicha ita'ýra Lobo Martínez he'i, Don Eladio "karai orekóva ñe'ã marangatu ha positividad pmbovy ára ojejuhúva. Péicha posibilidad económica, orekóva katuete peteĩ andu ome'ẽva kyre'ỹ. Hembiapo ohechauka carga positiva. Peteĩ yvypòra ogueroviáva Tupã rehe ha omotenondéva ichupe opa mba'e àri ha upèi hembiapo" , Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlaces externos Guaraní-Raity Viva Paraguay Tekove Paraguaigua {| |+ Rafael Franco |- !align=left|Período de gobierno - República del Paraguay: |17 Jasykõi ary 1936 13 jasypoapy ary 1937 |- !align=left|Mboyvégua: |Eusebio Ayala |- !align=left|Hekovia: |Félix Paiva |- !align=left|Ára reñói: |22 jasypa ary 1896 |- !align=left|Tenda reñóiha: |Paraguay |- !align=left|Ára mano: |16 jasyporundy ary 1973 |- !align=left|Tenda omanóha: |Paraguay |- !align=left|Partido político: |Partido Revolucionario Febrerista |} Rafael Franco mburuvicha Paraguáipe oisãmbyhyva'ekue 17 jasykõi 1936 guive 13 jasypoapy 1937 peve. Hekove O'arahecha Asunción 22 jasypa 1896 óga opytáva Chile ha Haedo (tavaguasúpe). Ha'e don Federico Franco ra'y ha doña Marcelina Ojeda memby. Itúva ombo'eva'ekue matemática Escuela de Agronomía, omopyendáva Moisés de Santiago Bertoni (oĩhápe Jardín Botánico ary 1940 ohasáva San Lorenzo-pe). Omendava'ekue Deidamia Solalinde ndive. Oñemoarandu mbo'ehaópe ha ohasa ary 1915 Colegio Militar-pe. Oñeme'ẽ ichupe, rango teniente segundo, Encarnación-pe, Departamento Itapúa tavaguasu coronel Pedro Mendoza poguýpe oiméva. Péicha 9 jasypópe ary 1921 jave, Franco ohasa teniente primero Infantería-pe, 13 jasypoapýpe ojeporavo comandante Grupo de Ametralladoras, oguapýva Paraguaýpe. Hembiasa ñemboguata Oïva'ekue comandante Regimiento de Infantería Nro. 5 General Eduvigis Díaz, oiméva Bahía Negra-pe. Péicha 13 jasypoapýpe 1924 jave ojupi capitán ramo, 10 jasykõi 1926 jave ojeporavóva comandante compañía de cadete Colegio Militar-pe. Ha'e oficial ikatupyryvéva upérõ ojeporavo omotenonde haguã tembiapo oñemomba'eguasúva, formación ombotuicháva umi cuadro oficial térã tropa. Jasypateĩ 1926 ohenói comandante Regimiento de Infantería Nro. 2, oiméva Villa Hayes-pe. Péicha, carrera oipyhýva Franco pya'eterei ojupi, oguahẽvo Chaco Paraguayo peve, oiméva escenario orekóva victoria kakuaa. Péicha oime sitio pévape, agosto 1928, Franco ojehupi comandante Escuela de Aviación Militar-pe; upéi ohasa a mayor ha upe riremínte, oipyhy Regimiento de Infantería Nro. 5 General Díaz, oiméva Bahía Negra-pe. Ikarẽ oguatávo péva oñeaccidenta agüere omohu'ã potaitévo tekombo'e Colegio Militar-pe, upérõ ho'a kavajúgui Cabildo guýre. Tropa oiméva hendive kunu'ũme ohenói "León karẽ". Coronel rekove ipohýi, oñemosẽ riremínte poder-gui. Ohasa asy ha oguahẽ hekovépe ñesẽ tetãgui, ha heta ára jey ohasa apañuãi opáichaguáva.. Jepénte pèva, Franco ojekuaa italento militar ha teko joheipyre omotenondévagui. Rafael Franco ohasa 20 ary tetã mombyry. Oguahẽvo Paraguáipe, omboguata tembiapo orekóva, ojazo hikuái havõ oikuave'ẽva negocio rupive, ha'e avei corredor inmobiliario. Oñepyrũ hasy ha ohupytývo 70 ary, ou opytávo omano meve yvy ohahuetéva hetã Paraguái. Ko'ã arýpe peteĩ koty'ípe oiko, iñepyrũrãme garaje ramo oreko, péva tape 14 de Mayo ha Herrera ári. Upe guive oguata peteĩ café peve oĩva avenida 25 de mayo ári. Ko'ápe oñembyaty oñirünguéra ha ikamarada ndive hendive oñomongeta política ha tema militar ha social rehe. Jasyporundy 1973 jave, oike Sanatorio Americano-pe hasyetégui, upépe omano. Ko'ã arýpe ñembyasy oguahẽ hekovépe, oho ohecha ichupe hi'angirũ coronel Arturo Bray, hendive 30 ary oikova'ejkue ñeko'õme. Coronel Rafael Franco omano 16 jasyporundy 1973 ha pe korona yvotýgui ojejapóva iporã ha tuichavéva omoguahẽ Arturo Bray. Péicha korona oguerahñava listón jehai mbykymíme, péva hendaitépe oime oñemomba'eguasúva ha'égui tendota vale Guerra del Chaco-pe, ojekuaáva hekove johéipyre ha imarangatúgui. Ojehai ha oñemoñe'ẽ yvotýre: "Peteĩ patriota kakuaápe". Omyakãvo tetã Ha'eva'ekue presidente provisional República ary 17 jasykõi 1936 jave ha 13 jasypoapy peve 1937. Oho tetãgui cuestión política rehe, iñirũnguéra ogueraha conspiración oitýva ichupe gobierno choguy omotnenondéva Eusebio Ayala ha omohendáva Franco poder-pe. Igobierno oderoga dekreto omoañetéva léi mariscal Francisco Solano López, hetekue ojegueru ha oñemoĩ Panteón Nacional de los Héroes-pe, ha edificación omohu'ãva igobierno. Omoheñói umi ministerio ha'éva (Agricultura, Salud Pública); omopyendáva Banco de la República (ex oficina de cambios); odictáva léi reforma agraria; omoĩva 8 aravo oñemba'apova'erã ha omohu'ã Oratorio de la Virgen de la Asunción, odestináva Panteón de los Héroes ramo. Ojerrepatria prisionero de guerra ramo; omotenonde Congreso Eucarístico Nacional; péicha oderoga Constitución 1870; omopyendáva partido político ( Unión Nacional Revolucionaria) ha oikuave'ẽva umi elemento bélico. Franco omoheñói mokõi "universidad popular" péva Asunción ha Villarrica, ohasáva mbovymi. Jasypo 1936 jave omoheñói Confederación Nacional de Trabajadores. Ohupytýva Gobierno Omoheko porã Revolución Comunera ha Revolución Independentista rembipota Oproklama Mcal. Francisco Solano López Héroe Nacional ndaijojaháiva Omopyenda 8 aravo ára ha ára ñemba'apo Omopyenda aguinaldo Pytu'i obligatorio arateĩme Odeklara Héroe nacional Tte. 2do. Adolfo Rojas Silva, oficial peteĩha ho'àva Chálo ñorãirõme Ombohape colono Japones jeju ñepyrũ Ogueraha Reforma Agraria ñemoñepyrũ Odeklara patrimonio nacional péva ruina ha obra arte colonial, umi yacimiento ha tembiporu histórico ha arqueológico Omopyenda derecho péva nomoañetéiva obrero, familia ha Libre Sindicalización Oderoga Constitución 1870 ha parlamento Omoheñói Asamblea Nacional Constituyente ohai haguã Carta Magna pyahu ha hendaitépe. Oderoga derecho ograváva estudio secundario ha primario Omoheñói reestructuración ha modernización FF.AA Oikuave'ẽ armamento tuja ha ojedesgastáva Ome'ẽ condecoración ha ojupi ofical ejercito-gua EOKA ojogua haguã 60 aeronave militar italiana, ha'èva opáichagua: ivai ha equipamiento ejército paraguayo mbyai, ha'éva peteĩ jeguata boliviana, umi cháke oñemotenondéva tetã limitrofe Paraguáipe, ipererĩva militarmente oñe'ẽvo, péicha oguerovia acontecimiento osẽva Europa-gui. Oñemohu'ã Oratorio de la Virgen de Asunción ñemopu'ã ha omopyenda Panteón Nacional de los Héroes. Oguenohẽ Mcal. Lopéz retekue ha omohenda Panteón de los Héroes-pe Omopyenda arete tetãme 1 jasyapy jave Pensión umi lisiado ñorãirõguáre Ome'ë yvy chokokue oikotevẽvape Derecho laboral especial kuñanguéra hyeguasúvape Ohepyme'ẽ jornales en efectivo (ombotve "vale" térã "plata blanca") Repatriación compatriota ou haguã tetãme Reorganización Flota Mercante del Estado Omoĩ precio base mandyju ñemitỹme Omombyta peteĩ ary alquiler ha arrendamiento Oguenohẽ aranduchauka Colegio Nacional-kuérape Pensión Excombatiente-kuérape Omantene postura ohapejokóvo Territorio oikehápe ejercito paraguayo Guerra del Chaco-pe. Omoĩ tetãme excavación petrolifera.Apytu'ũ roky:''' Ministerio de Salúd Pública Ministerio de Agricultura Patronato Nacional de los Indígenas Departamento Nacional del Trabajo Central Nacional de Trabajadores (CNT) Unión Nacional Feminista Comisión de Fomento y Trabajo Comité de Movilización Civil Banco de la República del Paraguay Sección Filatélica dentro de la Dirección General de Correos y Telégrafos Faculta de Odontología Facultad de Ciencias Económicas Facultad de Ciencias Agrarias Nueva serie de Billetes de 5, 10, 50, 100, 500 y 1000 pesos fuertes Fundaciones de Colonias y Puertos Varios Hospitales en el Interior del país Asociación Nacional de Excombatientes (UPV Chaco ko'agãgua) donde nombran a Franco como su 1er. Pdte. Universidades Populares Primer Aeropuerto Civil Centenares de Escuelas y Colegios La Escuela de Arte y Oficios Granjas-escuela Rurales Unión Nacional Revolucionaria Okúi 13 jasypoapy 1937 jave, oikuaa exilio ha ijerére omopyenda movimiento político socialista. Hembiasa Política-pe Ha'e tendota Partido Revolucionario Febrerista. Omotenondéva carrera militar, jepénte oreko umi política ovaléva oñemboykévo carrera, pero oñepyrüvo ñeko'õ Bolivia ndive, oike jey ejército-pe. Omotenonde carrera guarini ramo ha ikatupyryeterei, oike Comandancia del II Cuerpo de Ejército ha omopu'ã Ejército en Campaña guerra chaqueña ñemohu'ã Pikuíva, Yrendague ha oipyhy Karandayty, Charagua ha Ingavi. Omotenonde Escuela Militar ha héra orekóva política emblemática posguerra. Péicha Guerra del Chaco, omotenonde división III Cuerpo de Ejército orekóva actuación batalla Campo Vía. Omohu'ãvo guerra, Franco oime Desfile de la Victoria oñemotenondéma comandante II Cuerpo de Ejército, ko'ápe tavayguakuéra oguerohory tape pukukue. Ikatu ojehecha Partido Revolucionario Febrerista Alianza Democrática Tricolor Socialdemocracia Ojoajúva okápe Internacional Socialista CALC-IS Franco, Rafael Péva Pa'i Fidel Maíz (heñói 8 jasyapy, 1828 táva Arroyos y Esteros, Departamento Cordillera) péva religioso Paraguái. Ojeguerovia ha'e omotenonde ko'ã árape, ha'eha pe haihára katupyry ha hi'apytu'ũ roky, omopyendáva tavaguasu ñemotenonde hembiasápe, Pa'i Fidel Maíz ohasa poteïha década tekove retãme. Imitã ha imitãrusúpe Francisco Fidel Maíz heñói matrimonio legal ha religiosamente oĩva, itúva karai Juan José Maíz ha isy Prudencia Acuña. Francisco Fidel Maíz, 10 joyke oreko, umíva apytégui 2 opyta Ñorãirõ kakuaápe, péva Guerra de la Triple alianza. Fidel Maíz oñemoarandu mbo'ehao ipueblo, Arroyos y Esteros-pe, upéi ohasa Tavaguasu Paraguaýpe, capital retã, oike haguã instituto del maestro omyakãva argentino José Joaquín Palacios. Ipo'a omotenondévo apertura educativa omoguahẽva dictador José Gaspar Rodríguez de Francia mano meve, ojekuaàva, gobierno de la dictadura ramo, ko mburuvicha omboty upe institución ha opavave mbo'ehao tetãme. Omotenond e iñemoaradu superior Academia Literaria, péva supervisión maestro Marco Antonio Maíz, itío. Oguata ñepyrũ Umi ijoyke'y apytépe pe tuichavéva ha'e raẽve pa'i Francisco Fidel-gui, oñeordena ra'ẽ pa'íramo parroquia Lambaré ha Valenzuela-pe. Francisco Fidel oñeordena pa'i ramo, omotenonde Parroquia Arroyos y Esteros ary 1856 jave. Péicha 1859 jave omboyke responsabilidad oimévo Presidente de la República, Don Carlos Antonio López , ha'e haguã pe omotenondéva Seminario Conciliar ha péicha ha'e Rector omoñepyrũva Seminario, omotenondéva cátedra Teología Moral ha Cánones. Péva característica ohenoivéva personalidad Maíz ojoajúva umi contemporáneo ha ambue oúva hapykuéri, noikotevẽi tetãgui ohupyty hagua iñemoarandu intelectual ha cultural yvatetéva. Péicha ko'ã época-pe, ipokã actividad cultura, Fidel Maíz oike ha pensador añeteguáva, ko'ãva mbytépe ombohovái catolicismo, ome'ẽva solidez ipensamiento-pe. Omanóvo Don Carlos Antonio López, ha ita'ýra, Francisco Solano López, oipyhýva Presidencia de la República, péva dificultad Pa'i Fidel Maíz ha mandatario pyahu oñepyrũva temprano, péva osẽgui peteĩ posición oimèva mbombyry, térã por lo menos, ijeporavópe ndaha'éi iporãmbáva. Obispo Palacios itúva, Pa'i Maíz ho'a ka'irãime ha ojeapresa irundýha ary pukukue ha péva Batalla Kurupayty riremínte. Upérõ, Maíz ha'e Francisco Solano López angirũete, jepénte péva, nomboguejýi represión oĩva pa'i Maíz rehe oúva umi ndoguerohorýiva ichupe. Upéi ohasa ñorãirõ guasu ha oñemondo Brasil gotyo prisionero, ombotývo 42 ary, pa'i Maíz hetaiterei mba'e ojapova'erã ha heta mba'e he'i haguã. Péicha pa'i Fidel Maíz oguahẽ tetãme 5 jasypakõi 1870, péicha oime ka'irãime Brasil gotyo. Upe árape, oguejy ha omopyenda gobierno nacional omomaiteívo Mburuvicha Guasu Tetã oisãmbyhýva, Cirilo Antonio Rivarola. Maíz oporandu ichupe, omondópa ichupe gobierno, térã oĩ ramo apañuãi ha'e oike haguã pa'i ramo he'ívo ichupe presidente Rivarola ikatúha, tuicha mba'e iñeime upéicha opavave paraguayo oike tembiapo omopu'ãva ha omohendáva tetã oguata porã haguã. Oguahẽvo Paraguaýpe Pa'i Fidel Maíz oñepyrũ ogestiona omboguata porã haguã hekove. Opyta, péicha, peteĩ diligencia ojapóva'erãva; peteĩ entrevista pa'i Fidelis María de Ayola-pe, itítulo Vicario Foráneo Apostólico, ha'e oñangareko Paraguái Tupãóre. Ko pa'i ombotove oñomongetávo Maíz ndive, he'ívo ha'éha peteĩ tembiapo orden Delegado Apostólico del Brasil-gui oúva ha osuspende pa'i rembiapópe ichupe. Hekove rembiasa Maíz oipyhy marandu 26 jasypakõi jave: ombotove hikuái ichupe umi tembiapo omotenondéva pa'i ramo. Iko'ẽvo, Maíz ombohovái censura peteĩï kuatiañe'ẽ pohýi rupive ha, péva, odeklara en rebeldía. Heta tupão omboty ha ombotove pa'i Fidel Maízpe, osẽ upépe presbítero Blas Duarte, San Roque-gua pa'i, oikuave'ẽva omoirũ haguã púlpito-pe oñemotenonde jave misa San Blas-pe santo patrono del Paraguái árape. Maíz pya'e omonéĩ ha porundy ary rire oiko hague kirirĩhápe tavaguasu Paraguáipe, oñe'ẽ. Ko obispo Moreno, ojapo jave consagración, hasyete. Ha umi oiméva clero nacional-pe, Moreno ombotove mbarete porã peteĩ pytaguáva oisãmbyhy tetã paraguái rekove, péva, artículo 3 Constitución nNacional pyahúpe omopyendáva Tendota Tupãópe ha'eva'erãha paraguayo nativo. Upévare, ohapejokóvo conflicto pyahu ha ikatúha maniobra extranjera oñemotenonde, pa'i Moreno oiporavo ichupe hekovia oike haguã, péva peteĩ documento rupive, Pa'i Maíz, ágã Roma-gui oúvo ojehecha jéyta ko mba'e. Péicha 30 jasypo 1874 jave omano Obispo Moreno; mokõi ára rire, Maíz omondo upe documento ministro de Culto-pe, ha poteĩha jasy rire oguahẽ sede Obispo-gui upe notificación omonéĩva oficial documento ha nombramiento. Ou jeývo Roma-gui, Maíz oipyhy responsabilidad oisãmbyhýva curato de La Encarnación. Oime peteĩ tiempo porã, pero, upe posibilidad orekóva oñeinterpreta vai, ojerúre toñembohasa ichupe itáva heñói haguépe ha'éva Arroyos y Esteros. Oñepyrũ hekove pa'i Fidel Maíz ramo, heta omba'apo omoheñóivo heta mba'e, ha ijapytépe peteĩ mbo'ehao mitãnguéra upe távape oikóva oñemoarandu haguã. Ohai umi iñarandúvape kuiatiañe'ẽ ha oñembohovái ichupe ha umíva apytépe oime Juan E. O'Leary e Ignacio A. Pane. Iñangirüete obispo Juan Sinforiano Bogarín, iñesẽ táva rupi oguahẽ hendápe raẽte iglesia paraguaya tendota. Haihára ramo, Maíz oñepyrũ oñemohenda ciudadano Paraguayo ramo, ojehecha comprometido yma Ñorãirõ Guasu ramo omano meve ha ndokyhyjéi ojepytaso haguã tetãre. Heta jey imandu'a oñepyrũvo Guerra Guasu, ha'e ojejuhu preso upévare ndikatúi ojehe'a avave oĩva decisión política, diplomática ha militar-pe omonéĩva upèrõ Gobierno paraguayo. "Ojejopývo hetã situación rehe, ha omoañetévo órden legitimo superior-gui oúva, oipyhy peteï soldado ramo teko ha pa'i condición-me, oñemondévo ministerio kóvape, nomboykéi hekove tavaygua ramo, ohayhúva hetã", omoañete haipyvo ohaíva. Oike rire ha omotenonde upe circunstancia extraordinaria orekóva mandu'a ñorãirõ tetã rehe omano mev ha péva ojopy oipyhy haguã decisión, pa'i Fidel Maíz ombotove responsabilidad orekóva ani haguã tuguy oñehe'ẽ directamente ha ojerúre toñemopu'ã censura térã inhabilidad canónica oïva ha ojegueroviáva ha'e ojapóha. Ko kuatiañe'ẽ ohai 9 jasypakõi 1870 jave. Ko'ã mba'e, Imperio omoïva a disposición ha péva prisionero paraguayo atýpe, ijapytépe oime pa'i, peteĩ jehasa oime jey haguã tetã ohayhuetévape. Estilo Francisco Fidel Maiz ojoavy iñirũnguéra umi oúva ha ohóvagui, noikotevẽi osẽ tetãgui ohupyty haguã formación intelectual ha cultural yvate oĩva. Jepénte ha'eño umi árape, omotenonde dictadura Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia, ndokakuaái actividad cultural, ha'e oike ha oñemoangirũ umi pensador, ha intelectual umi áragua ndive, ko'ãva oñombohovái catolicismo rehe, péva ome'ẽ ichupe ikuaandy ha ojepy'amongetávo hekoitépe. Oñemoagui umi kuimba'e oñemomba'eguasúva umi árape rehe, pa'i katupyry ha político iñambuéva. Hembiapo Aranduka ohai "Etapas de mi vida", ko'ápe omombe'u oñehendúvo salvaha repíke Asunción-gui oúva péva Francisco Solano López ojupita ramo presidencia-pe, ndikatúi ojoko ha he'i "¡máva ha mávape guarã ha'éta upe doble ko'ã repike!". Bibliografía Enciclopedia Histórica del Paraguay Tekove Paraguaigua Ruinas jesuíticas de Jesús y Trinidad oiméva Tetãvore Itapúa-pe, Paraguái, ko'ãva reducción ojeguerekóva gueteri, ko'ãva apytépe umi táva omopyendáva'ekue misionero hesuita oikundahávo Ñembyamérika saro'y XVII jave. Ko'ã fundación religiosa, umi oĩva mbytépe, omoheñóiva ary 1609 ha oipysóva 150 ary pukukue. Ko'ã renda ijeiporavóva ha omombove'úva ha'éha Tembiejakue Yvypóra rekogui péva UNESCO rupive ary 1993 jave. Ko’ã Reducción Jesuítica Paraguái, ojeguerovia ouha tembiapo evangelizadora omotenondéva Jesuita-kuéra. Ko’ãva testimonio omboguatáva Paraguái rembaiasa Paraguay. Hembiasa ñepyrũ Paraguay omopyendáva Alejo García 1524 jave. Okakuaa plano político, económico ha social ohasáva ohóvo mbeguekatúpe conflicto bélico umi español ha nativo-kuéra opu’ãva ojuehe, ko'ãva opu'ã ojuehe opyta agua ichupekuéra pa’ũ territorial imba’éva voi. Ary 1590 jave umi español omopyenda pa tavavuru ha irundypa colonia América del Sur-pe. Ko’ã indígena, orekóva umi mboka pohýi heta kásope, ijehegui, oñemopyendáva español-kuéra sistema de Encomienda rupive. Umi mburuvicha español ohekáva nativo-kuéra oiko poãve haguã, oguenohẽvo umi decreto oñangareko haguã, pero orekóva jesareko umi mba’e rehe. Sistema de encomienda me’ẽva raza pytũmbýpe oikóva opáy haguã. Ndaha'éi omopyendáva umi reducción oúva peteĩ época oindígena oiko porãve hague. Ary 1586 oguahẽva jesuita tavusu Tucumán-gui, ary 1587, ojerurégui Obispo de Asunción, Don Alonso Guerra, territorio paraguayo-pe avei. Ko'ápe, jesuita iñepyrũ obra evangelización ha omopu’ã umi pueblo térã reducción Departamentos de Misiones ha Itapúa jerére Paraguáipe. Péicha tembiapo umi jesuita omotenondéva Paraguái tavusu imboguatáva ko’ãva táva ijehegui opu’ãva ha péicha umi indígena ha omohendáva ñe'ẽ guarani jehai. Oñemoarandu religión-pe omoĩva orden político, cultural, educativo ha social teko porã tuicha omoakãpu’ãva Paraguáipe. Ko’ã indígena, heta oikundaháva ha ojeipokuaáva tekove orahahávape, ojejuhu comunidad mbovyvéva ka’aguýpe. Péicha misión orekóva ko’ã jesuita ombyatýva grupo de dos o tres mil peteĩteĩ táva rehe. Misionero aty omopyendáva 30 misione ko yvy ha’éva upérõ Paraguái, Brasil, Argentina ha Bolivia. Ko’ã misión omopu’ãva ha oñangarekóva. Ruinas de Jesús de Tavarangüe Ko reducción Jesús de Tavarangüe oñemopyenda 1685 arýpe río Monday rembe’ýre. Tupao Reducción de Jesús oiméva proceso de construcción péva oñemosẽvo umi jesuitas Provincia del Río de la Plata-gui. Ha'eramo'ã umíva tupao tuichavéva ko’ã árape, orekóva estructura principal 70 m ipukukue ha ipe 24 m. Ko’ã tupao Iglesia de Loyola-ichaite, oiméva Italia-pe. Ko’ã okẽ ojeike, mbohapy tenda tenondépe, umi obraiporãitereívape. Ojedeklara Patrimonio Cultural de la Humanidad UNESCO rupive ary 1993. Ojeguerovia oĩha umi óga mimi 30 pueblo jesuítico ojeguerekóva ko’ã tendáre. Diseño arquitectónico ko’ã reducción oiméva arquitecto Antonio Forcada, español-gui oñuva omotenondéva estilo ijehegui orekóva arco trilobulado péva cultura musulmana-pe ojoguáva ko’ã árape oñemotenondéva España-pe. Péicha ruina ojeguerekóva ko’ã misión religiosa ohechaukáva peteĩ jepokuaa ha tekombo’e ñemboguata omarkáva estilo ijehegui hapéichagua.. Ruina Santísima Trinidad Paranagua Reducción Santísima Trinidad Paranagua ha'éva pe tuichavéva misión. Omopyendáva 1712 ary umi nativo oúva misiones San Carlos (ko’ãva territorio Argentina ko’ágã). Péicha reducción orekóva templo tuichavéva omoañetéva reducción jesuítica, ko'ápe heñói músiko ipokatúva ojuhu peve umi partitura musical Moxos (Bolivia) omopyendáva purory ha purahéi omoñepyrũva misiones jesuíticas. Péicha ko’ã pueblo oñangarekó ha orekóva mayor grado omohendáva pueblo ñemohenda. Oreko Plaza Mayor, tenda oñembyatýha pueblo ha Museo Jesuítico omohendáva sacristía ymaguáre ko’ápe ikatúva ojehecha escultura ha máketa misión mba’éva. Trinidad ára ha ára ohóvape oñemyatyrõ tembiapo ha’éva restauración ha mantenimiento. Ojedeklara Patrimonio de la Humanidad ary 1983 jave. Mba’éichapa oñeguahẽ Ruina paraguaya oñembyatýva, ko’ãva rehe oñeñangarekóve ha oñemomba’eguasu, oikehína reducción Jesús, San Cosme, Damián ha Trinidad. Ojeike agua ko’ã reducción oipyhyva’erã ruta VI heñóiva tavaguasu Encarnación ha péva ikatu omboguata tape asfaltado rupive. Ko’ã ta’ãnga ohechauka mba’e tape ojeporu oñeguahẽ haguã reducción peve. Ko’a rupi ojeike Ruina Trinidad-pe oiméva 700 m Ruta 6, ojehupytývo "km 31". Péva 2 km oñeguahẽ haguã, pe ojekuaáva Ruinas de Jesús de Tavarangué-pe. Referencias La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza. Asunción. Geografía ilustrada del Paraguay. Arami SRL Asunción. Patrimonio de la Humanidad en Paraguay Úva () ñana guasu oñekarãmáva ha ojupíva yvate, hi’a he’ẽ ha hykuerégui ojejapo vino. Yva Urunde'y pyta (, ) yvyra imáta poguasu ha ome’ẽva ojepuru hag̃ua heta mba’épe. Yvyra Urumbe (, ) ñana guasu, hogue anambusu ha hãtĩva. ka'avo Urukure'a () guyra rusu iñakã ha hesa vera guasúva, hague pukuva ha pyharéramo oikóva pytumbýre. Guyra Uruku (, ) yvyramáta rusu hi’a omeẽva hykue pyata ñande ypykuéra oipurúva omosa’y hag̃ua hova pire. Yvyra Uhéi () ñeikotevẽ'y je’úre. Tekovekuaaty {{Infobox artista | bgcolour = silver | nombre = Efraím Cardozo | imagen = | tamañodelaimagen = | piedefoto = | nombredenacimiento = Efraím Cardozo | fechadenacimiento = 16 jasypa 1906 | lugar = Villarríkape, Paraguái | fechadefallecimiento = 10 jasyrundy 1973-pe | lugardefallecimiento = Paraguay, Paraguái | nacionalidad = Paraguái | area = | educación = | movimiento = | obrasdestacadas = “El Chaco en el Régimen de las Intendencias” | patrones = | influenciadopor = | influencó = | premios = }} Efraím Cardozo, heñói táva Villarríkape (Paraguái) 16 jasypa 1906-pe. Imitãme oiko arandukuápe. Ha’e peteĩ karai arandu pavéva ra’y hérava Ramón Indalecio Cardozo ha kuñakarai Juana Sosa memby kuimba’e. Imitã guive omoñe’ẽ opaichagua aranduka omoarandu añeteva’ekue chupe. Tuicha rire omenda Hilda Clara Saguier Aceval rehe. 1921 pe oike Colegio Nacional de Asunción pe ohechauka haguépe ikatupyryeterei hague; 1925 pe omyakã katu Centro Estudiantil ha omoñepyrũ Juan Esteban Carrón ndive kuatiañe’ẽ ombohérava “Ariel”. Omohu’ã iñemoarandu mbo'ehao pegua ha upéi pya’ekuéma omoñepyrũ ambue hendápe ñembokatupyry abogacía rehegua ha omohu’ã ohekávo ikatupyryeterei hague. Imba’apo tesis rehegua “El Chaco en el Virreinato del Río de la Plata” omoguahẽma katu chupe umi iñaranduvéva apytéte. Omba’apo tembiasakue táva Paraguay rehegua oikuaahápe heta mba’e hesegua. Ombo’ehápe sapy’aitépe herakuã porã. Mbo’ehao guasu Universidad Nacional, Católica pe, avei mbo’ehao San José ha Teresiano'' pe. Tembiapo Omba’apova’ekue secretario-ramo Presidencia de la República-pe (1928-1932) Avei Legación Nacional en Río de Janeiro-pe (1933) Ñorairõ oiko aja Bolivia ndive (1932-1935) oĩ kuri Comando de Operaciones del General José Félix Estigarribia. Tendota Eusebio Ayala omoĩ chupe Comisión de Límites-pe oñeguahẽramo guare firma del protocolo del 12 de junio de 1935. Tenondeve gotyo oĩ kuri secretario general de la Delegación paraguaya ante la Conferencia de Paz-pe. Ho’ávo tendota Liberal-gua oho oiko Buenos Aires-pe ha oike omba’apo diario La Razón-pe. Félix Paiva omyakãramo guare tetã Paraguay oho Delegado Plenipotenciario Conferencia de Paz-pe, oikova’ekue Buenos Aires-pe oĩhaguépe opa rupigua América-gui oúva. Oĩ kuri delegación ante el Colegio Arbitral que rubricó el laudo limítrofe de 1938-pe. Tendota José Félix Estigarribia ogueraha chupe omyakã hagua Ministerio de Justicia, Culto e Instrucción Cívica, ha avei oĩ canciller-ramo. Ha’e Diputado Nacional 1938-pe. 1940-pe ha’e Ministro Plenipotenciario Argentina-pe. Liberalkuéra omosẽ chupe ha ohojey omba’apo diario La Razón-pe. Hekove pukukue ombyaty heta mba’ekuaa Paraguay ha Río de la Plata rehegua. 1954-pe oporombo’e Euorpa-pe, Instituto de Cultura Hispánica-pe omopeipirũ chupe Escuela de Estudios Superiores Latinoamericanos. Jehai Imitã’i guive ha’e ikatupyryetei. Ary 1919, pa ary oguereko jave iñangirũkuéra ndive omoheñói hikuái “El guaireño”, kuatiahai ha’etéva kakuapáva rembiapokue. Ohai ha omyakãva’ekue diario El liberal. Avei ohai “La Razón” de Buenos Aires, “El Radical”, “ABC” y “Comunidad de Asunción”. Ary 1923 guive oñepyrũmeve ñorairõ Bolivia ndive oguenohẽva’ekue imba’apokue defensa de los derechos jurídicos del Paraguay en el conflicto que amenazaba la pérdida del Chaco Boreal rehegua “El Chaco en el Régimen de las Intendencias. La creación de Bolivia”, “El Chaco y los Virreyes. La cuestión paraguayo-boliviana según documentos de los archivos de Buenos Aires y de Río de Janeiro”, “La Audiencia de Charcas y la Facultad de gobierno” “Apuntes de historia cultural del Paraguay”, koáva ha’e hembiapokue omoherakuãva’ekue chupe ko’ápe ha ambue tetãme. Popa jehaipyre rupi kuaapyrã oñepyrũ ramóva ha umi oikuaarasávape guara. Paapy aranduka hérava “Hace Cien años”, ombyatýva¡ekue kuatiahai “La Tribuna”, oguereko mba’e tuichapajepéva opavépe guara. “El Paraguay de la Conquista”, “El Paraguay Colonial”. Las raíces de la nacionalidad” y “El Paraguay Independiente”, ko’ãva avei hembiapokue araka’eva nomanomo’ãiva ha ára ha ára ojehecharamove. Ary 1961 kuatiahaipyre “La Prensa” de Buenos Aires pegua ome’ẽ chupe premio Alberdi-Sarmiento, ohecharamo rupi hembiapokue. Ohejava'ekue omano rire Héra opyta yvateve Paraguái ra’y apytépe. Oĩva’ekue hetaiterei hendápe, ko Amérika ha avei Europa gotyo umi oñangareko ha ombotuichavéva tembiasakue tetãnguéra rehegua. Oheja opavavépe guara mba’ekuaa, oñemoarandúva ha avei umi ára ha ára omongakuaasevéva imba’ekuaa. Omanova’ekue ha’erõ guare senador tetã Paraguáipe pa jasyrundy ary 1973 jave. Referencias “Forjadores del Paraguay”. M.G.M. de López Moreira. “El Paraguay Independiente”. Efraím Cardozo. Enlaces externos Villarik.com Biografía de Efraím Cardozo Tekove Paraguaigua Helio Vera heñói táva Villarrica– pe, ary 1946 – pe. Ha’e haihára, ñe’ẽngára ha kuatiahaihára. Omba’apo ABC Color – pe porãndupyhára ramo. Rekovekue Ary 1980 – pe oñepyrũ ohai mombe’urã rory ñane retã arandupy rehegua. Oñemomba’euguasu haihára ha kuatiahaihára ramo ikatupyrýgui. Hembiapokuéra poravopyre rehe ojehepyme’ẽ: “El Lector” hembiapo iporãveva , Angola , Oñemomba’euguasuvéva upeicha avei hembiapo Teoría y Práctica de la Paraguayología, concurso de cuentos “Néstor Romero Valdovinos” 1992 – pe ha ambue. Omba’apo meme Partido Revolucionario Febrerista – pe, upévare hete ári oñemoĩ poyvi PRF rehegua; ha’anga katu oñemoĩ koty hechaukaha oĩhápe avakuéra arandu kotyrusu Mártires del Febrerismo Casa del pueblo – pe. Hembiapokuéra Jopói ha Kuatia’atã oñeme’ẽva Helio Vera – pe. Hembiapo iporãvéva rehe. Premio “ El Lector” a la mejor obra literaria de 1984, por Angola y otros cuentos; Primer premio en el Concurso de Ensayos V Centenario, de 1998, organizado por el Instituto de Cooperación Iberoamericana y la Embajada de España en Asunción, por el ensayo Teoría y Práctica de la Paraguayología; Primer premio en el Concurso de Cuentos “ Néstor Romero Valdovinos” del diario Hoy, de 1992, por el cuento Destinadas; Segundo premio en el Concurso Internacional de Cuentos organizado por la Caja de Pensiones de Salamanca, en 1995, España, por el cuento La Paciencia de Celestino Leiva; Mención especial del premio Nacional de Literatura del Paraguay, 1999, por Antiplomo. Manual de Lucha contra los Pesados; Mención especial del Premio Nacional de Literatura del Paraguay,2005, por la Paciencia de Celestino Leiva; Premio Municipal de Literatura, por el libro La Paciencia de Celestino Leiva, 2006. Hi’ára paha Omano 25 jasyapy 2008 – pe, tasyo Santa Clara de Asunción – pe. Upépe oñeñangareko hese omano meve. Ha’e hasy arritmia, tuguy asuka ha hipertensión arterial – gui. Bibliografía Escritor paraguayo Helio Vera muere a los 62 años, Reuters, 26 de marzo de 2008 ABC Color, 26 de marzo de 2008 Murió el escritor Helio Vera, adnmundo.com, 26 de marzo de 2008 Joaju Sitio web personal de Helio Vera Tributo de ABC color a Helio Vera Tekove Paraguaigua Villeta táva oĩva tetã vore Central– pe. Oñemohenda ysyry guasu Paraguái ári. Ha’e peteĩ ygarenda. Toponimia Omoheñoi’akue sãmbyhyhára Juan Gregorio Bazán de Pedraza, ary 1714 – pe. Héra ypykue San Felipe de Bordón. Uperire oñembohéra Villeta ojogua rupi peteĩ tava’ipe. Ygarenda Villeta pegua Ygarenda omotenonde Administración Nacional de Navegación y Puertos pegua. Oguereko ku’ekavaña tuicháva ha iporãva. Opaichagua mba’erepy oguähẽ ha osẽ ygarendágui. Características del Puerto Terminal Portuaria Villeta: 35 Km. al sur de Asunción Área:13,5 ha Longitud del muelle:435 m Ancho de plataforma: 25 m Calado: mínimo de 10 pies, los 365 días del año Facilidades: playas al aire libre de 6 ha, pavimento pétreo, para equipos pesados Deposito cubierto: 0,3 ha ( 100 m X 30 m) Zona Franca: gobierno boliviano, para mercaderías en tránsito. Clima 40 ºC haku arahaku jave, sapy’ánte hakuve, ohasa pe 40 ºC. Araro’y jave oguahẽ 0 ºC pe. Ko távape okyve jasyteĩ ha jasyrundýpe. Demografía Oguereko 36228 yvypóra, umíva apytépe oĩ 18362 kuimba’e ha 17866 kuña upéicha ohechauka Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos pegua. Tembiasakue Ary 1714 – pe omoheñói’akue sãmbyhyhára Juan Gregorio Bazán de Pedraza. Dr Francia oisãmbyhy ramo guare oguahẽ porãve momarandu ambue tetãgui táva Villeta rupive ha upéicha rupi okakuaave. Economía 1930 peve ojekuaa opavévere ohepyme’ẽre ambue tetãme narã ygarenda guive, ko távape oĩ 19 apopy tuicháva: Oguereko peteĩ ygarenda ysyry guasu Paraguái ári ha upégui hoguera umi tembiapokue ojehepyme’ẽ hagua ambue tetãme yga rupive. Ojekuaa opa rupi ohepyme’ẽre narã ambue tetãme ygarenda guive, sa ro’y XX paha peve. Turismo Ko táva oguereko peteĩ tupão hérava Virgen del Rosario oñemopu’ãva’ekue Ñorãirõ Guasu opa rire, upéramo ojeipuru tasyo ramo. Tupãópe ikatu jahecha arquitectura sa ro’y XIX rehegua ha ogyke para ojapova’ekue Adán Kunos. Guyratĩme ojepirakutu. Personajes Ilustres Ñe’ẽpapárakuéra heñoiva’ekue táva Villeta – pe. Rubén Bareiro Saguier ha Susy Delgado Mba’éicha ikatu ñaguahẽ táva Villeta–pe Opyta 34 Km. Paraguaýgui, ikatu reguahẽ Acceso Sur rupi, reguahẽ meve repia hagua nde gueraháva táva Villeta – pe. Villeta che táva Villeta opyta ysyry guasu Paraguái rembe’ype mbohaoypa poapy (38) supukue tavaguasu Paraguaygui. Mbohapy ijyke ojaho’ipaite chupe ysyryguasu ha ymaite oje’e kuarahyresẽ gotyo karugua meme hague ha avei oje’e Villeta peteĩ y pa’ũ yvy voi raka’e paraguasu Chakorehegua ha upéi sa’i sa’ipe oñemyanyhẽ ohovo ijeheguinte, ta’anga ymaguare jajesarekoramo ikatu ja’e ha’e hague peteĩ yvypu’ã perõ ndaiporihape mba’eveichagua ka’avo yvyra, ha sa’ietemi oĩha yvyramimi pe ysyry rembe’y rehe. Villeta ojekuaa ypy po jasyapy su pokõisa parundy (05-03-1.714), oĩhaicha umi tembisakue apytepe, ha oñeme’ẽ ogarenda opavave omoheñoi’ypyva’ekue ha yvy pehẽ oñeñemity hag̃ua. Omoñepurũva’ekue táva Villeta ha’e Juan Gregorio Bazán de Pedraza ha iñirũnguéra Pedro Domínguez de Ovelar ha Sebastián Fernandez Montiel, ha ombohéra “SAN FELIPE DE BORBÓN DEL VALLE DE BASTAN Y EN LOS CAMPOS DEL GUARNIPITAN”. Pe ary su pokõisa porundypa mbohapype (1.793) oĩraka’e mbohapysu porundypa poapy (3.093) tapicha oikóva tetávape. Ojejapo ypyramo guave Virreinato Río de la Plata-pe ha oñemomba’e guasuvo Buenos Aires ha Montevideo, pe ygaguahẽ Villeta ojeguerohory ha oñemomba’eguasu upéicha avei ygarupa Angostura, ha’e rupi tenda mba’apo ygarekogua. Villeta oparamo guare Sa’ary XVIII ha oñepyrũ rupi XIX oñemomba’e guasuventana mba’apo ko’ã mba’e oiko ojeguereko rupi hetaiterei yvyra péva pe tembiaporã, avei oñemyatyrõ ojejapo hag̃ua inimbopoguasu itanarãinimbo karaguatagui, peicha oñeme’ẽ umi ygarataeta ñorairõhapegua España mba’eva opytava Buenos Aires ha Montevideo-pe. Ko’ã mba’ere ningo avei oje’e oñeme’ẽ hague umi tapicha ohojeyva oikuave’ẽ ndaha’éirupi tetãmyakã rehegua. Tava Villetape yma umi ógaita oje’e oĩhague pe ysyryguasu ykerememe ha yvyraguipaite ijapopyre, ko’ã ñemuha rendague oukuri ogue ohovo Tetãmyenondeha Dr. Francia ombotykapa rupi opaite ygaguahẽha. Ko’ã táva opyta inandi jey pe Dr. Francia oisambyhy’aja pukukue, uperamo oñemoheñoi pe Tenda Monte Claro pe ambue ysyryguasu gotyo ha ikatuetevoi umi tapicha villetaygua jeynte pe ohova upepe, ndojekuaaporãitei araka’etepa oñemoheñoiva’ekue ikatu su poapysa papokõi (1817) ha su poapysa mokõipa porundy (1829) rupi. Ko tenda ojejapo ojehape joko hag̃ua umi te’ýi Tava-pe oĩva upe jerere ha avei ojeheka hag̃ua mitãkuñame. Tendota karai Carlos A. López ndive ha’ete Villeta heñoi ypyjeyva oñepyrũ rupi oñemba’apo jey ygaguahẽme ojegurahayka hag̃ua tetã ambuepe yvyra ha vakapi oĩva guive umi tavakuéra hi’ag̃uiva upégui, péicha avei ndaiporivei mandu’a inimbo poguasu apogui, katu ojejapomimi ygarata michĩva. Ko táva opyta tape ohova Paso de Patriape, péicha rupi ojeguereko pe ojoaju hague ñe’ẽmbyry tenondete oĩva ñane retãme Villeta - Paraguay ndive. Ko mba’e pyahu ojekuaayka ypy jasypakõi su poapysa poteĩpa mbohapype (12-1863) ha oho hese yvygotyo ñorairõ guasu aja (1870). Villeta ñorairõ guasu aja oñemomba’eterei ha’e rupi ygaguahẽ ojehupiha tapichakuéra oho hag̃ua ñorairõ hape, upeicha avei opaite mba’e oñekotevẽtava ñorairõ aja. Opami rire pe ñorairõ guasu táva Villeta inandi nunga ha pe ñorairõ oiko mboyve pe tenda hérava Ita Yvate, heta kuñataĩ, kuñakaraikuéra ha karai itujamava oñemondopa chupekuéra Villarrica-pe, péicha omombe’u umi iñemoñarekuéra opytava upépe ndouveimava heko haguepe. Ambueva aty katu oho yvyturusu gotyo, ko’ãva oupa jey ha umi opytava’ekue oñorairõ pe tenda Ita Yvate umiva apytepe oĩkuri pe kuña katupyry hérava Ramona Martínez, avei ha’e oñorairõ tenda hérava “Paso Ypekua-pe”. Peteĩ aty michĩmiva karai, Kuñakarai ha mitã sa’i opyta tavarembe’y Naranjaisy-pe ojehechakuaa rupi imboriahuetereiha hikuái noñepenainde hesekuéra, péicha omombe’u kuñakarai Juana Centurión. Pe táva Villeta ñemopu’ã jey térã ñemyatyrõ oñepyrũ opa mboyve pe ñorairõ guasu umi opytamimiva’ekue ndive ha umi ou jeyva’ekue yvyturusuguio. Péicha avei tenondete guare mbo’ehao oĩva’ekue mokõi koty opytava tape Mariscal López ha Pedraza-pe, ko’ãga hendaguetepe opyta oĩhame karai Víctor Centurión róga (omombe’u karai Emilio ha karai José Benítez ha karai Daniel Idoyaga) Pe tenda peva ome’ẽva’ekue Idoyaga pehenguekuéra ha oje’e oñepyrũ hague mbo’epy upépe pe ary su poapypa rupi oñepyrũ hague mbo’epy upepe ary su poapysa pokõipa mokõi rupi (1872). Pe ary su poapysa poaypa rupi oñepyrũ ojeguerahauka tetã ambuepe narãha Villeta guive, ojejapo ñepyrũ ygapytaha óga puku puku, ogaguy guasu ha pe okahare ojejapo óga ojepuru hape yvyra ha tuju térã itayvy tuicha ha ipéva avei ita, ogypy katu yvy atãgui, ko’ãva rehegua opyta gueteri techapyrãramo umi Casolas-kuéra mba’éva ha oĩva tape Mariscal López ha Alberdi-pe oĩhame C.J.U. Pe ary Su poapysa poapypa poapy (1888) rupi oñemoñepyrũ ojejapo tape ipe ha oñembojoja porãva ja’e porãserõ ojejapo hi’are haguaicha, oje’e oimene raka’e pytagua rembiapokuéra (heta oĩva’ekue upéramo Villetape). Pe Villeta akãrapu’ãve ojehu pe sa’ary paha rupi. Ojejapo ogaguasu ko’ãga herava mbo’ehao Carlos Antonio López ha oñepyrũ ñemuhaguasu, upekuevo oguahẽve heta hetave pytagua umiva apytepe oĩ Italia, Francia, Alemania ha Inglaterra-gua. Ko’ã mba’e oho péicha pe ary su porundysa pa poapy peve (1918) ha uperire oñepyrũ jey oguapy ha pytaguakuéra oho jopara jey hetãme upeichaverõ jepe opyta hogakuérakue ha ipehẽnguekuéra. Pe narãha ojeguerahayka ramo guare tetã ambuere Villetagui, oje’e oumi hague mokõisu (2000) karro rupi navo ára oja ygaguahẽme. Villeta uperamo oguereko tembiapoha ojejapoha yratã ha kaguijúi opyta tape Colon ha Dr. Francia ko’ag̃a hendaguemante opyta ógajo’a kakuaava’ekue uperire opyta kuri pire myatyrõha karai Eugenio Vaezquen mba’eva. Avei ndaikatúi opytavo tapykuépe Avati’y mba’apoha Stagni-kuéra mba’eva opytáva tape Mariscal López ha Colón-pe, oĩhame ko’ãga CAPSA, ijyketepe oĩ avei peteĩ kakuaava Yvyra ñekytĩha. Uperamo avei ojeguereko tenda ojejapoha havõ opytava tape 14 de Mayo haimete Humaita pe oĩ hame ko’ag̃a Kuñakarai Elisa Pastor de Gamarra. Avei oñepu’ã ñemuha renda tuichava umi Vaezquenkuéra mba’evaichagua, upéicha Chavez ha Bareirokuéra opytava tape Mariscal López a Alberdi-pe oĩhame C.J.U.. Ojeguerekomi mokõi Mbuhupa pytaha, peteĩha ha’eva “CENTRAL” oĩ rupi táva mbytepe ha mbohupa pytaha “PLAYA” oĩva peteĩ ogajo’ape ojejapova’ekue upeva’erãvoi, tuichava hogaguy jere, ko’ag̃a ikusugue mante opyta oĩva tape Colón ha Dr. Francia-pe oĩhame ko’ag̃a ygaguahẽ Franco Español. Umi karai ha mitãrusukuéra uperamo guare omombe’u jeko pyharekue heta henda rupi oñeha’ãmi “Tava” ha ryguasume ñemoñorairõ ko’ã mba’e oiko viru rehe, katuete “Pesos Bolivianos-re (omombe’u Erwin Reiniger). Ko karai oguereko hetaiterei ta’anga uperamo guare techapyrãramo opytava maymave tapicha ipyahuvevape g̃uarã. Pe ary su porundysa mokõipa poteĩ (1926) ojeguereko’ypy apoha ñanirýiva omoñepyrũ ha ojapovoi peteĩ ñane retãygua heñoiva’ekue San Bernardino-pe hérava Kurt Hellmers. Ary su porundysa mbohapypa (1930) táva Villeta oho ijatukupegotyo ñane retã Paraguáipe oikéma mba’asy narãhatyre, umi karroita oumiva Yvyturusuguio-Karapegua térã Paraguari sa’i sa’ivema ou, upeicharamo jepe osẽmimi Villetagui peteĩ térã mokõi ygarata henyhẽva narãhagui ojegueraha Argentina-pe, ha upéi oipaite ary su porundysa mbohapypa mbohapy-pe (1933) oiko aja ñorairõ Chako-pe, uperire ojegueraha jey umi iporã porãveva, upeverã oñembohyru porãva’erã ha oñembyape kuatia ha mba’e. Ygaguahẽ Villeta avei ikangyve ndopytaveima umi ojeguerohoryeteva’ekue ysyry Paraguái ha Parana ygara ojeherova “Paquete” ha’eva “Cuyaba” (kóva pe ñorairõ aja oiko Chakope ojepuru Tasyoramo) Guarani, Bruselas, Berna Posadas ha umi ipepo’yguy tuichaitéva hérava “General Alucor” y “General Artigas”. Ko’ã ygarata oguahẽramo ojehecharamoiterei oko’ipa hesekuéra ambue ygarata michĩveva, ndojairupi pe y rembe’ype opyta y mbytepe hatãve y osyryhape oporohupi térã omboguejy hag̃ua ouva térã ohotava Argentina-pe. Vy’apope umiva apytepe oĩ gua’a, ka’i, tukã, korochire, kardenal opavave oñembohyrupava, avei ka’avo ikatu reseda, hazmin, rosa, ha alvahaka ipirupyre oñembohyru’imimiva ojejogua jopoirã. Upeicha avei ojegueraha chipa opaiteichagua michĩ, tuichava ryguasu tembi’urã, avakachi, tomate, lokote. Ha pe ojepotaveva ha’e pe ka’avo hérava “diamela”. Pe ygaguahẽ Villeta yma pe ojegueraha ramo guare narãha ha’etemi umi ñemuha-renda kakuaava, oje’e hagueicha oĩmi ningo hetaiterei karro omoirũ ãvape umi tapicha oñangarekóva hesekuéra avei oipapava imba’erepy (narãha) oñehenduva’erã osapukáiramohina “tarha, tarha” oguahẽ rupi ijapyrape térã heta nungama ramo ohovo. Pe tembiapo oñembojoapy kuñanguéra ndive oumiva hikuái ajaka kakuaavare ombyatyvo umi iporãva ojeporavo pyreva ha upirire Iñakã ári ogueroja pe ygarata peve, oñemoĩhame chupekuéra hendagua ombohasa umi kuimba’ekuéra oĩva hyepype ha ko’ãva ambue okẽ rupi ombohasava jey chupekuéra ajaka nandi ha péicha oiko tembiapo ko’ẽtĩ guive ka’aruete peve uperire ojepoi ojepytu’ũ oñeha’ãrovo jey ambue ára pyahu oñembojoapy hagua tembiapo. Arateĩ ha areteguasu jave ojepytu’upaite avave nomba’apoi. Oguahẽvo ijapyrape tembiapo pe arapegua oñemopotĩmba rire mba’eyru ha tenda, upe riremi oñemoñepyrũ mbarakapu ha oikoma umi jeroky karape oje’ehaicha ijatyhape opaichagua kuimba’e ha kuñataĩva ouva táva ambueguio omba’apova oimerae mba’epe ko táva Villeta voi ningo peteĩ ñemuha rendaguasuicha, umi ouva táva ambuegui ogueruva narãha ojehepyme’ẽ rire chupe katuete ojeporeka oiketevẽvare ojogua ogueraha hag̃ua hogayguakuérape, ha péicha heta oku’e mba’e repy oĩ oikuave’ẽva ha ojoguava’erã avei. Villeta ha Ygapytahakuéra Oñegueromandu’a ramo ko’ã Ygapytakuéra oĩva yvategotyo ndojekuaa porãi mba’e arangetepa ojejaporaka’e, ikatu tenondete oñeñepyrũ pe oĩva ojekuaaveva ADUANA-pe opytava tape Mariscal Estigarribia-pe ojepurumi moingeha ramo ha ko’ag̃a opyta “Prefectura Naval” ramo, ojehechauka’ypy ary su porundysa papoteĩme (1916) uperamo guare oisambyhy karai Cleto de Jesús Sánchez ha tetã sambyhyhára karai Eduardo Schearer. Kóva sa’imi ojepuru oĩ rupi peteĩ itaguasu ári, y ojupi tuicharamo añoite ikatu oja upepe umi ygara ha ipahape ojava’ekue upepe ha’e “kañonero Paraguái” ouramo guare ñane retãme Italiagui upe irundy jasypo su porundysa mbohapypa peteĩme (04-05-1931) ko’ẽmboyve térã katu upe ára mboyve pyharepe, oñembosa’y pyahu hagua ojejapohaicha Humaitare, uperamo guare ikatumi ojejupi pype kakuaava ha umi teminbo’ekuéra tuichava omohu’ãva imbo’esyrype avei ojeheja oike hyepype. Uperire ko ygapytaha oñemosarambipaite oñepyrũma voi oñembyaimimi ohovo, ha umi yvyra oĩva’ekue hese pe ary su porundysa mbohapypa poteĩme (1936) oñemoñepyrũ ojejapo ygapytaha oñembohérava Mandyju oñemopu’ãva tape Mariscal López opahape. Kóva uperire ojeitypaite jey pe ary su porundysa popa rupi (1950), uperiremi ygapytaha “La Fabril” ojejapo pe aguiminte upégui pe popa (50) pukukuera’ã yvygotyo pe ary 1920 riremi ha okañyete jey ary su porundysa irundypa (1940) rupi. Ambue ygapytaha michĩmive ndaikatúiva opyta tesaraipe héra “Liguria” opytahape “Ygara’i Liguria” ijarakuéra ha’e umi joyke’y Pomata ha umi oikova pype ha’e Loreto ha Roque Pomata, ha’ekuéra ningo omenda voi Villetayguare, péicha Loreto Pomata omenda Nuñez-kuéra rehe. Kóva ko ygapytaha avei ojehero “Lucero”, ijára héra Hose Lucero ha ita’yra Huã, ojejapova’ekue karanda’ygui, karapemi ha ndahasyiete voi ijapo ojekutu tuju apovõre ha y ojupi tuicha jave oñemopu’ãvente yvate ha ojepuru jeyma, ojami umi ygara ndatuichaitereiva ha arateĩ térã arete jave oñesẽ pype pytu’uharamo oikundaha ag̃uiminte ikatu avei ojehopype San Antonio, Clorinda térã Formosa peve. Ko’ag̃a kóva rendaguepe oĩ ADUANA ha ygapytaha pyahu oñembotuichaveva. Ygarytaha'i Kuñakarai Dolores Fanego de González mba’e, opyta tape 14 de Mayo mbykymi ha ipo’i ramo jepe, opytami ko’ape ygarata kakuaava, hypyeterei rupi upepe pe ysyry guasu, kóva ko ygapytaha ha’e pe ipahaitepe okañyva’ekue. Ygapytaha hũ: kóva ko ygapytaha ipe ha ipuku opyta ygapytaha’i ykere pe amo 50 pukukuera’ã, ojepuruva oñemoinge hag̃ua narãha umi “Cia. La Rosarila” mba’éva ojapoykava’ekue pe ary 1920 rupi. Ko ygapytahagui osẽmi opaite árape peteĩ ygarata ogueraha mbohapysa (300) térã irundysa (400) tenyhẽsu narãha. Kóva ko ygapytaha oguete avei. Hendaguepe oñemopu’ãva’ekue “ADUANA” ha ijykere oĩ mokõi óga puku kakuaava yvyragui ijapopyre, oñeñongatuhape opaite mba’e tembiporu ojepurúva oñemba’apohagua ha pe ijapyrape katu opyta kotykeharamo tuichakue pa (10) ýrõ papo (15) pukukera’ã henondepe ha ipukukue katu mokõipa (20) ýrõ mbohapyha (30) rupi. Ygapytaha karanda’y: Kóva ko ygapytaha oĩva’ekue ygapytaha hũgui pe amo popa (50) pukukuera’ã rupi, ha ojejapopaite karanda’ygui ha upeicha rupi py’yinte oñemyatyrõmi, oñembopyahu jey. Ko ygapytahape opytami Ygape ha Ygarta’i. Ygapytaha Esqueleto: ojehero avei “Guéi Muerto”, pe ary su porundysa mbohapypa (1930) rupi opyta ijyvyrakuereintema ha umi oikóva ijerere ohekýipa chugui umi yvyra iporãveva oĩva’ekue hese. Jajesareko ramo oñemyanyhẽha narã rehe oñemyasakava’erã pe mba’eruguasu ygarata rehegua hyepýpe oñembojo’apa ojuehegui upevarã ojepuru mba’epyaha itanainimbo guigua ha ãva pa’ũme oñemoĩmi umi mba’e oguahẽ tenondeva, ko’ã mba’e ojejapo ponoike pe ipohyikue rupi ombopepa umi narãitape. Oguahẽvo ijapyrape tembiasakue’i ygapytahakuéra rehegua ikatu ja’e opaite ka’arukue ha pyhareve mba’apo jave, umi ayvu, churuchuchu oiko ijapyra guive hu’ãite peve, ijapytepekuéra katuete jajuhu tapicha oikuave’ẽva tembi’u ha opaiteichagua mba’e repy umi omba’apovape. Avei oĩ katuete umi tenda ojevy’a hag̃ua. Pyharekuémi katuete jahecha omimbijoa tesapeha opaichagua tataindy térã kandil péva oho hese pyharepyte peve ha pe ko’ẽtĩ soro rupi oñehendu osapukáiva oimene ra’e ho’u rasami taguato resay avei katuete oĩ umi aty’ipe ñahendu purahéijo’a oĩhame Mbaraka ha ysapu ha ipahape sapy’ante opa moketepupe. Pe ygaratape ñemba’apo ningo ndaha’ei oikóva pe ary pukukue, péva oiko mbohapy ýrõ irundy jasyho peve, jasypo guive ojepyso amo jasypoapy rupi peve; katuiente oje’eva oĩramo mitã o’ara recháva oje’emi hesekuera: narãha harupi guare “Narãha tiempo-pe guare”, pe ambue arype. Villeta ha ijyvyrakuéra Ñanemandu’aramo Villeta rembiasakuere, jahecharamoguaicha amo poteĩpa ary ñane atukupe gotyo pe hekoitere ndaikatúi opytavo tesaraipe avei umi yvyraita. Umi yvyra ojeguerohoryveva uperõmi ha’e: paraíso, ovenia, yvyrapytã, narãhai, apepu he’ẽ, pindo ha seivo. Ko’ã yvyra iñasãimi pe táva tuichakuejaveve, péichami oĩ heta tupão jerere pindo hi’ajupáva arahaku’aja. Avei ko’ã pindo pa’ũ rupi oĩmi seivo ha katu mokõi tuichaveva pe itujaitereigui opyta oñenonunga. Ikatu ñagueromandu’a yvyraita oĩva tape Mariscal López, jaikekuevo pe tape kurusu “Navarro” guive, ko’arupi ndaipori nunga yvyra, mokõi paraíso oĩva’ekue umi Murdoch-kuéra róga renondepe ko’aga ndaiporivemi, upe óga opytava tape Cerro Leon -pe, jaikevevo hyepy gotyo ñaguahẽ karai Pedro Nuñez rógape kóva katu hóga jerere henyhete paraíso pe tai “L” chaite, jahamievo ñaguahẽ karai Pedro Miers rógape oĩhame ko ag̃a karai Cecilio Escobar ko’ãva pa’ũrupi ndaipori oga’apo, ha karai Peitope ojekuaahaicha oguerekomi paraisoty hóga renondepe; henondepekuéra kuñakarai Ursulina Arrúa róga hogaguy jereva henyhẽtemi narãhahái ohóva hese oguahẽ meve karai Pedro Cabrera róga peve ko’aga kuñakarai Laureana Alfonso ha pe tapekurusu hóga renondepegua oĩ Zarzakuéra ha hovaiete karai Pancho Bareiro, ko’a rupi henyhẽte narãhaity hysyiva iñotymbyre techapyrã memete. Jahante péva pe tapere ñaguahẽ karai Salvador Delgado rógape ko’arupi katu ojopara narãhahái ha paraíso. Ko’ã tape ñane mandu’aha oĩ gueteri sa’imi umi narãhahai. Ko arupi oĩva’ekue Demestrikuéra róga akatuva gotyo upéi Karai Luis Chavez, Idoyaga ha Quirozkuéra róga ha hovaikuéra katu umi Persanokuéra róga ko’ã tenda rupi oĩveva paraíso. Jahavente péva pe tapere hovaiete oĩ Gondras-kuéra pe óga ymaite oguerekóva mokõi yvyrapytã kakuaava ikuarahy’ã porãiteva ha hovaiete katu oĩ ovenia ñaguahẽ meve karai Florentino Arrua Rodas rógape oĩhape pe tape pukukue narãha ha ovenia memete, pe óga péva ndaiporiveima. Jaha gueteri pe tapére ñaguahẽ ambue tape juasahape karai Zacarias Miers rógape ko’ága oĩha mbo’ehao “Maria Auxiliadora” Tupãrekogua róga avei ko’arupi henyhẽte narãhahai ha paraíso, hovai katu karai Kurt Hellmers róga renondepe katu yvyrapytã ha pakovaty oguahẽ nunga peve tape kurusu Heroes del Chako ha Mariscal Estigarribia, karai Erwin Reiniger róga oĩhame. Upe rire ñaguahẽ meve ambue tape kurusupe ndaha’eveima oĩva heta yvyra oĩhame karai Vicente Bareiro ko aga karai Santiago Molinas róga renda hovái opyta Saccomanikuéra róga henyhẽteha paraisoty, ha’eteicha ojapova kurusu karai Vicente róga ndive ha Pereirakuera avei, ijerere heta oĩ narãhahái ha péicha ñaguahẽ meve Peñas-kuéra rógape, oĩhame ko’ãga CAPSA. Pe tape Shoenfeld ha Mariscal López oguahẽ meve Mariscal Estigarribia-pe pe ijasu gotyo henyhẽte narãhahái ha apepugui, upéicha ijakatuva gotyo oĩhame ko ag̃a Mbo’ehao Carlos Antonio López ojerepaite hese paraíso tuichava ha ityarõva rehegua ojeikekuévo mokõivehenda rupi peicha oĩ, opyta mandu’arãramo pe jasypakõi su porundysa mbohapypa mokõi (1932) pe mbo’ehao ojepurumi guarinihararõ ramo mbo’ehao “Mburuvicha’irã” ou ramo guare Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Ko aranduka oñembohasatava Villeta mi ciudad… Apohare: Antonio Herbert Mariño - Peteĩha kuatia ñenohẽ 85 togue - Ojehaipyre San Luis S.R.L. - Paraguay, Paraguái-pe - Jasykõi 2000-pe. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Paraguái tava Umbu peteĩ ypa’ũ michĩva oĩva tetãvore Ñe'ẽmbukúpe, opyta 12 km ko tetã’i tavusúgui. Ojekuaa Cuenca lechera Ñe'ẽmbuku ramo. Táva Ko távape oiko 320 yvypóra, ha’ekuéra hory ha ojokuaapa, upévare ojoayhu hikuái. Umbúgui ou Pilar–pe 3000lts kamby. ko ypa’ũme oñeñangareko gueteri umi tava’i ymagua rehe. Heñói ary 1860–pe, karai Carlos Antonio López ohenda umi pyaenda ypy oñemopu’ã hagua Tupão. Ojapoma 150 ary heñói hague ha ko’ágaite peve oñemomba’e ha ojeguerohory avakuéra mborayhu. Tupão Umbú megua ha’e mba’e ojeguerohory ha oñembotuichavéva ko távape, ary 1862-pe ojejapova’ekue ha ko’ága meve oguerekóiti estilo colonial siglo XIX pegua, ogyke iñanambusúva, ógahoja karanda’y, takuarilla ha ñay’ũ kaiguégui. Henondetépe oĩ peteĩ kurusu yvyrágui ojejapóva. Ita marangatu mbytetépe oguapy San Anastasio. Oje’e San Anastasio ha’eha ypa’ũ Umbú pytyvohára marangatu. Mcal. Francisco Solano López ojerure rupi ñorairõ guasu aja, osẽ porãmba hagua. Ary 1866–pe karai Mcal. Francisco Solano López he’i San Anastasio–pe: osẽ porãrõ ñorairõ Estero Bellaco–pe, upeicharõ ojapota upépe Tupão, ha upeichaite oiko upévare ko tupão raẽvete ojejapo va’ekue ñorairõ guasu opa rire. Tupão Ary 1970–pe, oñemyatyrõ ñepyrũ raka’e ko Tupão. Yvyporakuéra upépegua omoĩ jey pe itapu renda oĩ haguépe voi. Avakuéra oñangareko ko’ág̃aite peve ypa’ũ Umbú rehe. Museo Histórico de Isla Umbú Oñemyatyrõ ha oñeguahẽ jey upépe ojapo irundy ary. Oñembo’e avakuéra pukoe rupive iporãha oñeñangareko umi mba’e ymaguare rehe, oguerekóva ko ypa’ũ.. Heta ava ogueraha museo-pe umi mba’e ymaguaréva oguerekóva hógape ikatu haguáicha ombojeguave ko tenda. Museo ryepýpe oĩ peteĩ yvyra ygue pa’ũ oipurúva avakuéra ygua ramo ha oñeñongatu hagua ka’avo ra’ỹi ha umi ao oipurúva pa’ikuéra. Heta mba’e ymáguare oguereko ko museo. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Paraguái tava Alfredo Seiferheld ha’ekuri petieĩ ñe’epapára ha kuatiahaihára paraguayo. Imitãme Heñóiva’ekue mokõipa poteĩ jasypoteĩ 1950-pe, táva Villarríkape, judío ra’y hoúva’ekue Europa-gui ha oiko ko távape. Oñepyru oñemoarandu mbo’ehao itáva peguápe ha upei omohu’ã Paraguaýpe. Hekove temimbo'eicha Ary 1967-pe omohu’ã iñembokatupyry mitãrusu mbohehao pegua (bachiller). Ary 1971 oike literatura en Historia, Paraguaýpe. Mokõive hendápe oñeme’ẽ chupe medalla de oro ha’e haguére ikatupyryvéva iñirũnguéra apytépe. Oñepyrũvo década del 70 oñembokatupyry Universidad de la Sorbonna, París-pe. Upe rire ojapo posgrado Facultad de Filosofía, Universidad Nacional de Asunción-pe. Omenda Bibi Yurita ndive. Ikaria'ype Ary 1986 omohu’ã doctorado ojapóvo tésis Nazismo y fascismo en el Paraguay. Ha’e tapicha ohayhu añeteva’ekue pe hérava filatelia, ary 1975 jave oguenohẽva’ekue Correos y sellos Paraguayos, ary 1976-pe katu Filatelia, afición sin barreras. Ha’eva’ekue omoñepyrũ ha omotenonde ñepyrũva pe hérava Asociación Filatélica del Paraguay. Judiokuéra ou ypyva’ekue Paraguáipe rehegua omboguapy aranduka ohaiva’ekue hérava Los judíos en el Paraguay, osẽva ary 1981-pe. Kuatiahaipyre ABC Color Paraguái peguápe omba’apo heta ára, upépe oguenohẽ heta haipyre tembiasakue rehegua, heta ko’ã jehaipyre ombyaty Conversaciones Político-Militares ryepýpe. Ha’e omoñepyrũ Editorial Histórica. Mano Jepe imitãreve omano, oikove aja ojapo heta mba’e porã mba’ekuaa rehegua. Omano hasy vaipaite rire mbohapy jasypoteĩ ary 1988-pe,omboty rire mbohapypa pokõi ary (37 años). Ha’eva’ekue avei corresponsal agencia noticiosa Associated Press ha revista Times de Estados Unidos. Hembiapo {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |- !width=70|Año !width=500|Libros y otros trabajos |- |1975 |"Correos y sellos Paraguayos". |--------- |1976 |"Filatelia, afición sin barreras". |--------- |1983 |"Economía y petróleo durante la Guerra del Chaco". |--------- |1986 |"Nazismo y fascismo en el Paraguay". |--------- |1988 |"Conversaciones Político-Militares". |--------- |} Distinciones Ha’e mitãrusu jeporavopyre Cámara Junior del Paraguay rupi ary 1980-pe. Ary 1982-pe ojeporavo chupe umi "12 del año" apytépe, kóva ome’ẽ peteĩ pujoe tuicháva tetã Paraguay pegua. Testimonios He’i hese karai katupupyry hérava Jorge Rubbiani: "Alfredo ome’ẽ Paraguái ra’ykuérape ojehecha hagua mba’épa oiko ha mba’éichapa oikohína tetã Paraguáipe ko’ãga; ohechauka oikova’ekue oiko haguéicha, hetamba’e oĩvaíva omoĩ porã oñemoĩ rupi ohapykuere reka hetamba’e hesakã porã’yva’ekue. Umi reportajes, estudios ha análisis Alfredo ojapova’ekue ombogue heta ñe’ẽrei ("versiones oficiales") ojeguerekova’ekue tembiasakue añeteguáramo tapicha ñaña yro oikuaa’ýva Paraguái rembiasakue añeteháicha. Péicha rupi hembiapokue ojehecharamoiterei ikatu haguére omyesakã hapicha Paraguái ra’ýpe iñarandu rupive tembiasakue hetã rehegua. He’i hese karai mbo’ehára guasu Luis Szarán: "Péicha ha’eva’kue Alfredo; ohohápe oporombo’e techapyrã rupive ha ohechukakuaa mba’eichaitépa, ndahasyiháicha ha ñaikumby porã haguáicha Paraguái rekotee". Organizaciones Jahecha haguéichavoi hae omoñepyrũ ha omotenondeva’ekue pe Asociación Filatélica del Paraguay hérava. Oĩ avei Instituto de Estudios Geopolíticos y Relaciones Internacionales-pe. Sociedad Interamericana de escritores filatélicos ndive. Academia paraguaya de la historia-pe. Ha Postal History Society de Nueva York-pe avei. Referencias “Alfredo Seiferheld: Hombre de compromiso y responsabilidad”. Jorge Rubbiani. Correo Semanal. Última Hora, pokõi jasypoteĩ ary 2008. Tekove Paraguaigua Ko Reserva biológica de Mbaracayú ha’e peteĩ reserva mokõi tetã rehegua, opytáva frontera Paraguái ha Brasil-pe. Ha’e peteĩva umi 8 tenda ojejapo va’ekue reserva ecológica-rã Itaipú, rupive ha’éva represa tuichavéva yvy ape ári. Opytahína Paraguái ha Brasil mbytépe. Oñemoañete kuri 1984-pe, ha oĩ 300 km norte gotyo táva Hernandarias-gui. Oreko 1.356 ha. Ko Refugio-re oñangareko ha ombokatu pe Binacional. Ojejapóvo kóva, oñemyatyrõ kuri peteĩ ñeko’õi tujaite yvy rehegua Brasil ha Paraguái apytépe. Itaipú Binacional katu ojapo peteĩ mombarete ha ñeñangareko peteĩ franja-pe ñande rekoháre frontera gotyo ko’ã táva Mundo Nuevo (Brasil) ha Salto del Guairá (Paraguay) pa’ũme. Oñemoañete mboyve ko Refugio, ko’árupi ndaipóri va’ekue yvyra ha ñana kuéra; pa ary mboyve katu, ñemba’apo jetu’úpe oñemo añete jeýma pe ñanderekoha umi tendárupi: upérupi opu’ãmbaite jevýma yvyrakuéra. Kóva ha’e peteĩ korapy Brasil-gua ha paraguaikuéra ohechaukahápe jekupyty tembiapo rupive ha ñorairõse umía opytamaha tapykuépe, hendaguépe jahechauka iporãveha ñande rekoha, ñande yvy ha yvyporakuéra oĩva guive yvy ape ári. Geografía Ko’ápe oĩ yvyty karape mimi ha mbytepekuéra heta yvype oĩ hápe yvu ha ysyry porã porã ha avei ñu ha yvy karugua ysyry guasu Paraná. Ko refugio opytahína peteĩ henda oñembyaipaitehápe opáichagua tekove, ha’éva mymba ha yvyrakuéra renda. Ymave ha’eva’ekue ka’aguy yvate uperire ojeitypa va’ekue ojeipuru haguã pe yvy vakakuéra ñemuñarã. Upévare 85% rupi upépe ojagarrapa kapi’i ñeñotymbyre vaka rembi’urã. 15%-nte hemby humedales, ka’aguy para para rembyre, ka’aguy ysyry rembe’ýrupi ha takuaraty mimi. Yvy ko’árupi ojeclasifica hetave hendáicha latosoles y latosol arenoso ramo, upévare ijyvyku’ieterei ha oguerosyryrei chupe ama guasu umía. Oĩ katu tenda ijyvyku’i ha katu itujuha avei. Yvy karapehárupi katu oĩ yvy hérava suelo hidromórfico. Mymba ha ka’aguykuéra rehegua Pe ecosistema oĩva ko Refugio-pe ha’e tenda oikove porãhápe mymbakuéra, ko’ãva apytépe ikatu jajuhu kai (Cebus apella), kuati (Nasua nasua), aguara (Cerdocyon thous); yvy he’õhárupi katu jajuhu carpincho (Hydrochaeris), lobo ypegua (Lutra) ha ikatu avei jajuhu meme ciervo yrupigua (Blastocerus dichotomus), ko mymba porãite opapotámava ohóvo. Ko ciervo-re ojejuhu meme ysyrykuéra rembe’ýrupi, upéicha avei ha’ekuéra oiko mokõi mokõi mante oñondive. Kapi’ipe porã hetahárupi katu heta oĩ guyrakuéra opáichagua, jajuhu heta mymba’i angujajoguaha hérava, ha upérupi osẽ meme avei jaguaretekuéra rehegua. Oĩ katu ára koo tendárupi katu ojehecha memeteha jekái guasu kokuerére. Ko kapi’i ja’éma va’ekue ha’e pe Panicum maximum oje’eha ha jatopa 90% koichagua memete. Ko Refugio-pe jajuhu 250 rupi guyrakuéra rehegua, ha ikatu upévare ñamoi mbo’apy kuatia ñemboguapy Paraguáipe guãrã: Anhima cornuta, Picummus albosquammatus y Schistochlamys melanopis. Yvy karuguhárupi katu jahecha heta yvyraku’éra rehegua, ko’ãva apytepe jajuhu: Eichornia azurea, Equisetum giganteum, Nephelea setosa. Yno’õguasu Itaipú rehegua Ko refugio ombojere yno’õ guasu avakuéra rembiapokue oñemongu’évo Itaipú usina guasu. Kóva oikóre 1982-pe, heta mba’e porã economía-pe guãrã oñepyrũma oipuru ko’ã 77 tetãvore’i ko jerere oikova guive. Pe yno’õ guasu ojejapova’ekue ha’e peteĩva umi tuichavéva ko yvy ape ári, oguerekógui 29 millones de m³ ha 200 km ipukukue, jaikuaárõ oĩha umi bahía-kuéra ha yvy karugua kuéra katu ohupyty voi 1.400 km. Ko yno’õ guasu katu nomo’abuéi ko jeréregua yvy jahechaáicha añónte, avei mba’apo ñemitynguéra rehegua oñemombyta avei tapykuépe ha ohasa hi’ári tembiapokuéra turístico kuéra rehegua. Umi yrembe’ykuéra porã porã oñemyatyrõ kuri avei yguasu rembe’ýpe oñeñembosaraihagã opáichagua deporte ýpe oñeha’ãva. Zonificación Oĩrupi tapichakuéra oñembokatupyryva arandu ko’ãga rupi área protegida rehegua, ko refugio oñemboja’o kuri heta hendáicha ikatu hagãicha oñeñangareko porãve hese. Ko’ãva apytepe jajuhu: Zonas de uso especial: oĩ ko’ápe korapy michĩ mimíva, ojepuru porãva administración-rã umíva, avei kotykuéra mbohupa rendaguã, jekarurendaguã, oguejy haguã avión ha mba’e. Zona de uso extensivo: Tenda ikatuhárupi umi visitante kuéra oguahẽ mbo’epyrã ha ojevy’ami haguã (jajuhu ko’ápe tapepo’i jehechakapyrãkuéraha oñangarekótava nde rehe, tapepo’i "cross country", umíva). Zonas de uso intensivo: ko’ãva ha’e paisaje neporãvambajepéva ojeipuruva actividades recreativas hypy’ũporãva ojejapo haguã (oĩ área camping rehegua, centros de visita ha oñemaña haguã opárupi gotyo) Zonas de Recuperación ha amortiguación: tenda ñanderekoha oñembyaipaitéma haguérupi oĩhárupi heta tavakuéra ijerekuévo oikóva. Zona de Núcleo: tendakuéra avakuéra omo’ambue mimíma haguérupi (ko’ãva apytépe oĩ mbohapy núcleo ndaikatúmo’ãiva jajavy ha ha’eva ko’árupiguánte). Ko Reserva oguereko mirador panorámico, ikatuhárupi jahecha ka’aguykuéra oĩhárupi, avei yno’õguasu pe embalse rupive oiko va’ekue. Jehe’a guasu oikóva ko’árupi ka’aguy, yno’õ guasu ha ko yvy porã jajuhúva katu ombotuicha tuichave ko’ẽ ko’ẽre ko tenda iporãitéva. Enlaces externos http://www.itaipu.gov.py Itaipu Binacional - Español http://www.itaipu.gov.br Itaipu Binacional - Portugues Paraguái yvyapekuaa Ko Pikyry refugio biológico jajuhu Departamento de Alto Parana, Paraguai, ryepýpe ysyryguasu Paraná akatúape, ha’e voi peteĩva umi 8 tenda ojeheja ha oñeñangarekóva reserva ecológica ramo Itaipú, ko represa tuichavéva yvy ape ári oĩva ñane retãnguéra Paraguái ha Brasil mba’éva. Ojetopa hína ko vosa guasu natural oikóva ysyry Pikyry ha ijerekuévo oguahẽ meve ysyry guasu Paraná-meve; oguereko 1.110 ha-rupi. Geografía Ko refugio oĩ peteĩ yvy joja guasúpe, ha katu ikarape’imi ohóvo oguãhẽtavo Embalse-pe. Yvy hetavéva ko’árupi ha’e tenda ijyvateha ha’éva oĩhápe yvy Latosoles ñai’ũ rehegua. Materia orgánica katu imbarete heta rupi ko’árupi ka’aguykuéra, upévare oreko reacción levemente ácida a ácida. Oĩ avei, ndahetái ramo jepe, yvy hidromórficos, ha’evahína Gley – húmico ha Planosoles umía rehegua. Ha’ehina peteĩ área rehegua Faja de Protección del Embalse ryepypegua ñeñamindu’u ñepyrũgua ohechaukáva tekotevẽha ko tenda ha’e oike aveiko programa de Conservación, oguereko haguére hetaiterei mba’e porã ikatu va’erã omoirũ ha omoañeteko corredor biológico ha’éva pe oje’eha poligonal Envolvente rehegua, Refugio Mbaracayú guive Refugio Tati Yupí peve. Clima Hetave jevy ko’árupi ndaro’yetéi ha ndahakuetéi ave, upévare ja’ekuaa ha’eha clima subtropical, oguerúva ama porã porã ha opárupi oky ave, upéicha ohupyty jepi 1.500 ha oguãhẽ 1.700 milímetro peve ary jave. Ara hakukué ohupyty 21ºC ha 22 ºC rupi, pyharekue katu ho’ysãiteve katuete arakuégui, upéva oikohína Araro’y oguãhe vove. He’õngue katu ohupyty 70 ha 80% rupi, ha yvytu katu oipejuve noreste ha suresteguio, upévare ipiro’y porã ko tendárupi. Mymba ha ka’aguykuéra rehegua Ojeikuaa hetaveha ko’árupi yvyrakuéra ramo tajy umía rehegua Tabebuia, Cedrela fissilis, Patagonula americana, ha mba’e. Oĩ heta avei lauarelkuéra rehegua Lauraceae ha avei sotobosque, yvyrakuéra Piperaceae, Bromeliaceae, Rubiaceae, Pteridofita, Poaceae, ha hetave apytépe. Iporã avei ñamombe’u jajuhuha ko refugio ryepýpe, 300 metro-nte pe korapy ajénogui, peteĩ yvyrarehegua hérava Arecaceae, ha’éva Trithrinax brasiliensis, ojeikuaáva ko’apeñomíntema oĩ ko jerére ha Paraguái ryepýpe. Umi estudio ojejapo va’ekue ohechauka oĩha ko’ápe heta ha opáichagua mymbakuéra, guyra ha jakarekuéra umíva rehegua. Umíva apytépe jajuhu: carpincho (Hydrochaeris hydrochaeris), ka’i (Cebus apella), kuati (Nasua nasua). Yno’õ guasu Itaipú rehegua Ko refugio ombojere yno’õ guasu avakuéra rembiapokue oñemongu’évo Itaipú usina guasu. Kóva oikóre 1982-pe, heta mba’e porã economía-pe guãrã oñepyrũma oipuru ko’ã 77 tetãvore’i ko jerere oikova guive. Pe yno’õ guasu ojejapova’ekue ha’e peteĩva umi tuichavéva ko yvy ape ári, oguerekógui 29 millones de m³ ha 200 km ipukukue, jaikuaárõ oĩha umi bahía-kuéra ha yvy karugua kuéra katu ohupyty voi 1.400 km. Ko yno’õ guasu katu nomo’abuéi ko jeréregua yvy jahechaáicha añónte, avei mba’apo ñemitynguéra rehegua oñemombyta avei tapykuépe ha ohasa hi’ári tembiapokuéra turístico kuéra rehegua. Umi yrembe’ykuéra porã porã oñemyatyrõ kuri avei yguasu rembe’ýpe oñeñembosaraihagã opáichagua deporte ýpe oñeha’ãva. Zonificación Oĩrupi tapichakuéra oñembokatupyryva arandu ko’ãga rupi área protegida rehegua, ko refugio oñemboja’o kuri heta hendáicha ikatu hagãicha oñeñangareko porãve hese. Ko’ãva apytepe jajuhu: Zonas de uso especial: oĩ ko’ápe korapy michĩ mimíva, ojepuru porãva administración-rã umíva, avei kotykuéra mbohupa rendaguã, jekarurendaguã, oguejy haguã avión ha mba’e. Zona de uso extensivo: Tenda ikatuhárupi umi visitante kuéra oguahẽ mbo’epyrã ha jevy’amihaguã (jajuhu ko’ápe tapepo’i jehechakapyrãkuéraha oñangarekótava nde rehe, tapepo’i "cross country", umíva). Zonas de uso intensivo: ko’ãva ha’e paisaje neporãvambajepéva ojeipuruva actividades recreativas hypy’uporãva ojejapohaguã (oĩ área camping rehegua, centros de visita ha oñemaña haguã opárupi gotyo). Zonas de Recuperación ha amortiguación: tenda ñanderekoha oñembyaipaitéma haguérupi oĩhárupi heta tavakuéra ijerekuévo oikóva. Zonas de Núcleo: tendakuéra avakuéra omo’ambue mimíma haguérupi (ko’ãva apytépe oĩ mbohapy núcleo ndaikatúmo’ãiva jajavy ha ha’eva ko’árupiguánte). Ko Reserva oguereko mirador panorámico, ikatuhárupi jahecha ka’aguykuéra oĩhárupi, avei yno’õguasu pe embalse rupive oiko va’ekue. Jehe’a guasu oikóva ko’árupi ka’aguy, yno’õ guasu ha ko yvy porã jajuhúva katu ombotuicha tuichave ko’ẽ ko’ẽre ko tenda iporãitéva. Mba’éicha ñaguãhẽ Ñaguãhẽ ko parque-pe tape guasu supercarretera-rupi, kóva ombojoapy Ciudad del Este Saltos del Guairá-ndive. Jahasa táva Hernandarias, 37 km rupi norte gotyo, upépe oĩ peteĩ cartel ohechaukáva akatúa gotyo; opytahina pe refugio mbyte, 20 km rupi pejaikehágui. Enlaces externos Itaipu Binacional - Español Itaipu Binacional - Portugues Paraguái yvyapekuaa Andrés Barbero ha'e akue tembikuaatyhára ha humanista paraguayo. Imitãrõguare ha oñemoarandúrõguare Pytaguakuéra Juan Barbero ha Carolina Crosa (piamonteses) oguahẽvo Paraguáipe opa ramo jave Guerra de la Triple Alianza, omenda hikuái Paraguaýpe ary 1871-pe. Oguereko hikuái po mitã. Mbohapyha pegua ombohéra Andrés José Camilo. Karai Juan Barbero omba'apo oga'apópe hetaiterei oĩ rupi oñembyaipava'ekue ñorairõ guasu aja. Péicha ombyaty heta pirapire ha ojogua yvy távape ha avei okaraháre. Ary 1910 ojogua peteĩ óga guasu hepýva oĩva tape España ári ohóva pe ojeheróva vías del ferrocarril peve, ko'ãga tape Gondra hérava. Andrés Barbero heñói Paraguaýpe pe mokõipa poapy ary 1877-pe. Omohu'ã imba'ekuaa “farmacia”ary 1898-pe ha upéi Medicina omohu'ã ary 1903-pe, ha'eva'ekue pohanohára oĩva'ekue oñepyrũrõ guare tetã Paraguáipe ñemoarandu kóva rehegua. Oĩ porã rupi pirapire reheguápe oñepyrũ oporombo'e, péicha oike Colegio Nacional-pe ha upéi Facultad de Medicina-pe, ombo'e Física Médica, Fisiología ha Histología. Ohesa'ỹijórõguare ha ipytyvõ avano'õme Oñepyrũ ohapykuere reka mba'ekuaa karaikuéra katupyry ndive, Emilio Hassler ha Guillermo Tell Bertoni, upéi oike avei hetãgua Teodoro Rojas. Ko'ãva ndive omoñepyrũ pe hérava Sociedad Científica del Paraguay. Ojaiterei rupi Botánica rehe ogueraha chupe Museo de Historia Natural-pe, pépe iviruetépe oguenohẽ pe Revista Científica del Paraguay. Omehẽ pirapire umi ha'evoi omoñepyrũva tembiapo ha ompu'ãva ijyvýpe voi: péicha oĩ Cruz Roja, Instituto del Cáncer, Sociedad Científica, peteĩ tasyo mitãme guarã ha avei tesáre oñangarekóva. Omopuã peteĩ óga guasu yvate tape España ha Mompox-pe, oĩ hagua upépe umi hérava instituciones científicas, ko'ápe oĩmba Fundación Barbero poguýpe. Ko tendápe oĩ Museo de Ciencias Naturales, ko'ãga hérava Museo ha Biblioteca Andrés Barbero. Ary 1940 guive oĩ ambue tenda: Sociedad Indigenista del Paraguay, Sociedad Etnográfica del Paraguay, Instituto Paraguayo de Investigaciones Históricas, ko'águi osẽ upe rire Academia Paraguaya de la Historia ha avei Sociedad de Cultura Guaraní. Ary 1941 oñeme'ẽ chupe condecoración de la Orden Nacional del Mérito en el grado de Gran Oficial. Su vida pública Motenondehára Oficina Química Municipal-pe. Omba'apo Instituto Nacional de Bacteriología doctor Miguel Elmassian ndive. Avei Decano Interino de la Facultad de Medicina (1905). Motenondehára Asistencia Pública-pe. Consejero Banco Agrícola-pe (1912). Creación de la Liga Paraguaya Antituberculosa (1919). Oguahẽ avei intendente ramo táva Paraguaype ary 1921-pe. Tendota Primera Conferencia Panamericana de la Cruz Roja (1923)-pe. Fundación de la Cruz Roja Paraguaya-pe, ohejauka haguépe ikatupyry ñorairõ Guerra del Chaco jave, upéi tasyo oñepyrũ omba'apo ary 1937-pe. Omba'apo oñepyrũvo Escuela de Obstetricia en la Cruz Roja. Avei ministro interino Hacienda-pe Félix Paiva tendotárõ guare ary (1938). Andrés Barbero oguenohẽ itúvagui mba'apo rayhu ha avei mba'eichaitépa oñangarekova'erã pirapirére. Muerte y Legado Karai guasu Andrés Barbero omenda'ỹre ha avei ita'ýra'ỹre omano parundy jakõi ary 1951 jave. Tendota Paraguái pegua ome'ẽ ñembyasy guasu (duelo nacional) oñeñotyha árape. Ijoyke'ykuéra ome'ẽmbaite pirapire ha oguerekova'ekue Fundación La Piedad-pe, ojejapova'ekue hérape. Kóva ko tenda omba'apo ojeheja hagua oĩ haguéicha karai Barbero oikoverõ guaréicha, heta tapicha katupyry opyta omba'po ombojerovia ha omoambue hagua heta mba'e porã oikova'ekue ha omyatyrõve hagua avei tavaygua reko ha imba'ekuaa rehegua, imandu'ávo hikuái karai marangatu ha imba'ehechakuaáva, omoñpyrũva'ekue tembiapo. Oñuguaitĩvo tape guasu Artigas ha Brasil Paraguay pegua oĩ peteĩ oporomomandu'áva mba'éichapa tuicha karai Andrés Barbero rembiapokue. Referencias “Cien vidas paraguayas”. Carlos Zubizarreta. “100 paraguayos del siglo XX”. Colección de artículos publicados en Última Hora. “Vida, personalidad y obras del Doctor Andrés Barbero”. Ángel D. Sosa. Enlaces externos Museo de Andrés Barbero Sociedad Científica del Paraguay Tekove Paraguaigua Mauricio José Troche karai mbarete Paraguái isãsoramo guare ha oñorairõva’ekue hetã raihupápe oikerõ guare general Manuel Belgrano. Infancia y juventud Mauricio José Troche heñói ary 1785 rupi amo Villa de San Isidro Labrador-pe, Kuruguaty, hae tenda ñemuha guasu renda upéramo. Ary 1807 jave ha’evakue procurador pe tendápe, Cabildo omoĩ chupe. Trayectoria militar Ary 1810 jave, Mauricio José Troche ohendu pya’ekue tendota Bernardo de Velazco ñehenói omongakuaa hagua ñorairõharakuéra. Kóva oñombojovakeva’erã umi oikéva tetã ambuépe oñorairõ hagua, ko’áva ou general Belgrano poguépe, oñemboúva Primera Junta Porteña-gui ombojuaju hagua Paraguái hetãre. Kuruguatygua hetaiterei oñembyaty Troche ndive ha péva ha’ekuri peteĩ mba’e tuichaitereíva omosẽ hagua hikuái pytaguakuérape ñorairõ heta rire Paraguarí ha Tacuarype. Belgrano osẽ rire Paraguáigui, umi ñorairõhára imitãvéva oñehecharamoiterei ha péva ndohechaporãi umi omyakã tetã, gobierno españolgua. Reconocimiento Avakuéra tendagua ko mba’e guasu rire ojeroviaitevéntema imba’eteévare ha ha’ete oguerekovéva tetã rayhu. Péicha Fulgencio Yegros, karai viru hetáva ha maymáva ohecha porãva chupe oñemomombyryma katu Paraguaýgui ,oho comandante Itapúape guara, okyhyjégui chugui opu’ãramo guara hesekuéra. Capitán de Urbanos Mauricio José Troche-pe oñeme’ẽ oñangareko hagua peteĩ cuartel Paraguay pegua, oĩva ysyry guasu ykére, ha’éva pe imbaretevéva casa de Gobierno ypýpe. Pépe oĩ heta hapichakuéra ñorairõhára España-gua, oĩva tendota ykére. Gesta de la Independencia Oguahẽ rupi tapichakuéra Portugual-gua, oje’éva tendota Velazco ohenoika hague oñehahã hagua omyatyrõ pe oĩvaipáva ohóvo. Péicha rupi capitán Pedro Juan Caballero, ohaharõ’ýre ou Fulgencio Yegros, omotenonde ñorairõ are guivéma hi’ajúva. Mauricio José Troche ha umi Kuruguatygua oĩva hendive oho cuartel ári, oguerahámakatu ka’iraĩme umi oĩva tendota ykére, upépe oñembyatypáma Pedro Juan Caballero ha Vicente Ignacio Iturbe. Iturbe ryke’y, oficial de guardia Juan Manuel Iturbe omoñepyrũma avei omongu’e Cuartel de la Maestranza, ome’évo mbarete iñirũnguérape. Péicha omoguahẽ hikuái opárupi, pya’eterei ojeikuaapa oikóva. Upéi Mauricio José Troche opyta tapykue gotyo. Breve retorno y condena Ary 1812 jave oĩjeýma San Isidro-pe comandante de Milicias ramo. Ha’eva’ekue karai herakuã guasuvéva pe tendápe. Oikuaávo tendota Dr. Gaspar Rodríguez de Francia herakuãporãha comandante Troche ha oje’évo hese oĩha pytagua ndive oñehenói Paraguaýpe ha oñemoinge ka’iráime. Cabildo de Curuguaty heta oñenmongu’e ha katu Troche oñemboyke opaichagua pokatúgui (poder) ha opyta Paraguaýpe, upéi ndojekuaavéi mba’épa oiko chugui. Heta haihára he’i omano hague ojeipotarõguare tendota Dr. Gaspar Rodríguez de Francia oĩhagui. Péicha avei ko’ága peve ndojekuaaporãi mb’épa oiko chugui. Peteĩ táva tetãvore Guairápe, ysyry guasu Tebikuary ykére, ogueraha héra, Capitán Mauricio José Troche. Referencia “Precursores y autores de la Independencia del Paraguay”. Carlos R. Centurión. “Cien vidas paraguayas”. Carlos Zubizarreta. Tekove Paraguaigua León Cadogan ha'e kuri antropólogo ha avei etnólogo Paraguay ra'y. Imitã rusúrõ ha imbo'epy Heñói Asunción-pe 29 de julio 1899 ramo. Túva ha'e John Cadogan ha sy katu Rose Stone, Australiagua oguãhẽ va'ekue Paraguay-pe siglo XIX opakuévo, oñeha'ã haguã Colonia Nueva Australia omopyrenda táva Coronel Oviedo ypýpe. Tuvakuéra róga okaipahaguére 1904-pe Cadogan ha hogayguakuéra ohejátamante hóga Colonia-pe, ha oguata puku rire heta tapére, oguejy Villarrica-pe. Escuela Alemana ko távapegua, mita'imi León, oñe'ẽkuaáva inglés ha guaranime añoite, oñeha'ãmbaite avei oñe'ẽkuaa alemán-pe. Oreko kuri 18 ary oñepyrũvo omba'apo pe frigorífico compañía Swift de Zevallos Cué-pe guápe, omba'apohaguépe jejokuaipy ramo. Oñeha'ãmbaitégui jepivérõguaicha ikatupyryvehaguã oguahẽ jokupytýpe karai Francia-gua Emile Lelieur ndive. Ko karai rupive oipuru kuaa ñe'ẽ ambue francés, ikatu haguãicha omoñe'ẽ heta tekove arandu ohai va'ekue kuatia arandu ohupytykáva chupe ko'ẽ ko'ẽre arandu mbarete ymaguarére ha upéicha avei oikuaauka chupe kuaakatu matemática elemental ha oipuru kua haguã logaritmo umía. Uperire katu oñepyrũma ohupyty ha'u oñeha'ã hetaitéma va'ekue hese ha oikove pe iñaka ome'ẽhaichaite chupe ha ha'e voi ojesarekómi haguéicha. 1919-pe oho kuri Buenos Aires-pe; ha upéi mokõi ary rire Caaguazú ka'aguy mbytépe oñepyrũ ojapo ka'a. Ohecharamoitégui pe ka'aguy pytu avave oike'yha, oñepyrũ ojesareko umi ojekuaa mbovymi ha katu ojekuaa'yséva voi pe jerére oikóva umi tapicha ñande ypykuérare. Oñemboja umi tapicha ñande ypy Mby'akuéra ndive; ko jejuhu kóvagui ndaikatu mo'ãvéima ojei ha ogueraha meme ichupe hendivekuéra oikuaa porã haguã ko'ã tapicha aveve voi oikua porã'yva araka'eve. Etnología Ko'a ijestudio pypuku mba'épa oipuru ha mba'éichapa oiko ko'ã ñande ypykueragui chupe omongu'e ikatu haguãicha oho meme ohechávo ãva tapichápe oikuaave haguã hekovekuéra ha avei ikatu haguãicha ogueru techaukapyrã. Oñepyrũvo década 40-pegua, Cadogan ojeguereko peteĩ karai arandúramo herakuã mombyrýva ñande ypykuéra reheguáva, oikuaa porã ha oikuaa pai´teva mbya guaraní rekove ha iñe'ẽ. Ikuaakatupy oñemosarambi opárupi, iñepyrũrã kuatiahaipyre El Pueblo de Villarrica-pe, omboguapymihápe ha'e ombyapu'áva investigación jehecharamo kuéra rupive. Avei umi ohaíva kuatia hesegua omboguapy voi hóga barrio Ybaroty-peguápe jeko oguãhẽmiva umi tapicha táva mbya kuérapegua Oñeha'ãmbaitégui cultura indígena-re ojapomante va'erã tembiapo ohupytyka asýva chupe viru hembikotevẽkuéra ojogua haguã. Upéicha ohómi ombo'e ñe'ẽ ambue inglés, avei oiko kuri chugui karai mburuvicha Policía de Investigaciones táva Guairápegua. 1949-pe Gobierno nacional ojokuái kuri chupe mbya guaraní Guairá-guakuéra curador ramo. Ko tembiapo rupive ikatu kuri hetave ára omba'apo oikuaa porãve haguã mba'eichaitépa ojoguereraha ko'ã tapicha hogayguakuéra ha itavakuéra rupi avei. Ojapo tembiapo porãte omorambívo imba'ekuaa tapichakuérape, upéva katu ombojoaju chupe heta tapicha arandúre ha ko'ãva apytépe oĩ general Juan Belaieff ha karai pohanohára Andrés Barbero. Nohóiramo jepe mbo'ehaoguasúpe, oñembokatupyry rupi ijeheguireínte ha ijesarekokuaa heta mba'ére ohupytyka chupe oikuua haguã heta mba'e ha omorambi umi oikuaamíva tapicha kuéra ñande ypykue rehegua. Ko tembiapo porãite ha'e omotenondéva rupi ojesareko hese heta tapicha arandu aty ambue tetãnguéra pegua, ha'éva: Miguel Angel Portilla México-gua, Paulo de Carvalho Neto ha Egon Schaden Brasil-gua, Adolfo Berro García Uruguay-gua ha Alfred Metraux ha Claude Levy-Strauss Francia-gua. Uperire ojokuaa Pa'i Bartomeu Melia-ndi, ha'eichagua karai aranduete avei. Meliá ha'ehína pe ombojuapy va'ekue ko karai rembiapokuérakue. Cadogan avei oñeha'ãmbaite kuri ojehayhuka haguã umi kasíkepe ikatu haguãicha ko'ãva ohechauka ha oikuaauka chupe imba'ekuaakuéra paje umíva rehegua ha'ekuérante oikuaáva. Upévare umi tapicha ñande ypykuéra oguereko chupe ijapytepekukéra ha'ekuérarõ guáicha ha ombohéra chupe Tupa Cuchuvi veve Ohai va'ekue Facultad de Filosofía, Ciencias y Letras de la Universidad de São Paulo, Brasil boletín omboguapy kuatiápe peteĩ ensayo hérava Ayvu rapyta, haipyre míticos Mbyá Guaraní Guairá-gua rehegua. Tekove oñamindu'úva ha atykuéra pa tetã megua omboguapy kuri kuatiahai revista ha boletín umíape hetá kuatiañe'ẽ ohai va'ekue ko karai arandu paraguái ra'y momoramby ohayhúva ñande ypykuérape. León Cadogan ñande reja 30 de mayo 1973-pe parundy omba'apo jetu'u rire pehẽngue guaranikuéra ndive, odenunciahápe persecución, jerereko'asy, jerereko vaípe ojerereko haguére ko'ã tapichápe. Ordenanza municipal 9513/76 rupide peteĩ tape barrio La Residenta o karai arandu réra. Kóa ha'ehína mbohapyha paralelo norte gotyo tape calle Teniente 1º Cáceres Sanabria gui, oñepyrũ tape guasu Transchaco-pe ha este-oeste gotyo oho. Referencias “Los indios del Paraguay”. Branislava Susnik y Miguel Chase-Sardi “Cien paraguayos del Siglo XX”. Fascículos coleccionables de Última Hora Enlaces externos Centenario del nacimiento de León Cadogan Gua'í.com Tekove Paraguaigua‏‎ Rráncho () oga’imi oĩva okaháre kokue ruguápe terã ka'aguýpe, ojejapóva pindógui, takuáragui, kapi’ígui. Ojepuru oñeñongatu haguã ñemitỹngue terã oiko hagua ñemitỹngue terã oiko hagua ogayguakuéra mboriahumi. Óga Rrúda () pohã ñana hogue rovyũ morotĩ ha michĩ mimíva, hyakyã mbaretéva. Ojepuru mitã ndive, ojeity ha ojejuka hagua sevo'i ha oñemondýi hagua mba’e aña ogahágui. Ka'avo Nambi () apysápe omo’ãva okáguio, oĩ ava térã mymba akã yképe, opavavéva oguereko mokõi. tete Adriano Irala ha’e kuri peteĩ karai arandu, catedrático ha periodista paraguayo. Imitã’i ha mitãrusúramõ Onase va’ekue táva San José de los Arroyos-pe, 21 de julio 1894-pe. 1911 ramo, omohu’ã kuri mbo’ehaópe jeho secundaria rehegua ha ohupyty kuri medalla de oro. Upéi oike Facultad de Derecho y Ciencias Sociales-pe oguahẽ omohu’ã haguépe doctorado ohaihápe tesis “El Ejecutivo Colegiado”. Omenda kuñakarai Zoraida Burgos rehe, ha oguereko mokõ ta’ýra, ha’éva Adriano ha Gerónimo Irala Burgos, mokõvévagui oiko karai aranduete ohai va’ekue heta mba’e kuaaukapyrã. Imitãmi guive ojehechaukáma voy ha’eha periodista ha mbo’ehára katupyryha. He’i hese karai escritor Carlos Zubizarreta ha’e hague raka’e peteĩ kuimba’e oñemo arandu mbaretéva política ha iprofesion-pe ha avei igusto refinado raka’e. He’i avei hese ha’e hague peteĩ karai nda’ijespíritu ky’áiva a kuimba’e hendápeguaha upé árarupi. Hekove profesional háicha Ombo’e raka’e lógica ha sicología Colegio Nacional de la Capital ha Escuela Normal de Profesores-pe. Oiko avei mbo’ehára universitario titular ramo cátedra Derecho Internacional Público-pe Omyakã avei periódico “La Nación”. Motenondehára ha caudillo mbarete raka’e mba’e porã rehegua, ha omoheñói ambuekuéra político-ndi Liga Nacional Independiente, pe partido oposición-gua oñemboguata va’ekue 1928-pe. Ha’e avei peteĩva umi oho va’ekué Paraguáigui etã Perú-pe ofesteja haguã 100 ary ogueroguãhẽ haguérre ñorarõ guasu Ayacucho-pe, oñemoñe’ẽhaguépe he’i haguã iaguije ha iñepytyvõ Perú-guakuérape ñorairõ guasu 65-pe guare, kóva rupive ohechauka ha’eha peteĩ karai oipuru porãitemívva ñe’ẽ kuaakuéra Ha’e rupi karai jeroviapy a avei ha avei arandu ndoguevíriva avavépe umi ha’e oikuaa porãvagui, ha ndojojáiva Gobierno política-re, oñemosẽ kuri hetã teégui, ha ikatu haguépe ou jey karai doctor Eusebio Ayala ojupi rire mante tendota guasúramo ñane retãme Hembiapo Guerra del Chaco ha omohu’ãvo ohovo hekove Ne’ĩramíte voi oñekuãma voi omba’apo haguã hetãre oĩva ñorarõ guasúpe. Oñemoingu Ejército-pe mburuvicah Mayor ramo omba’apohaguã auditor de Guerra ramo Comando de Operaciones-pe. Pe Ñorairõ guasu aja ou ojagarra chupe peteĩ mba’asy vai. Ojegueru rire Paraguaýpe, ojuka kuri chupe upe mba’asy vaiete, agosto 18 1933-pe, parundy ombývo. Adriano Irala ha’e kuri pe generación romántica ha liberal, he’i haguéicha Natalicio González, kóva oike va’ekue ñane retã Paraguáipe guerra rire “peteĩ tragedia intelectual” ramo. Natalicio González ohecha Irala-re oĩha peteĩ jovake iliberalismo chentese rehegua ha pe mborayhu oñandúva hetãre, ha he’i: “Nacido de un pueblo cordillerano, le animaba el apego a su pueblo y la solidaridad con su tierra”. Ojuhu hese ipy’a mokõha kuri ha he’i upéva oikoha hese kóicha rupi: “A la confrontación de su cultura de raigambre romántica con las tendencias raciales de su impulso creador, de esencia clásica, que trasciende a la poesía, e invade el fenómeno político”. Ha ombojoapyve voi he’ívo pe literatura romántica, jeko, oñemopyhendasévo tapicha añórente, oñembopiru ha okañy yvyporakuéra ñamindu’úgui omongarúva hetavéva ojejapoha ñe’ẽyvotykuéra, ha omondoho chugui ijesareko ñe’ẽyvotykuéra teete porã ikatuva kuri osẽ iñe’ãkuágui. Hembiapokuéra Ko’ãva ha’e iporavopyre ñe’ẽyvotykuéra España ñe’ẽme Adriano ojapo va’ekue imitãrusúramo guare henyhẽva vy’aỹ ha jehecharamógui: “Cruzaré por la vida como buen peregrino Con el alma aromada de tristeza y de amor Una lejana estrella me guiará en el camino Y verterá en mis noches su pálido fulgor. Pasearé mis ensueños como alta quimera A través de la vida, a través del dolor Impulsará mis naves un viento de quimera De alguna isla de encanto seré el conquistador. Y, viviré “mi vida, recorreré “mi senda” Y cuando fatigado, a su vera me tienda, Para dormir el sueño que nada ha de turbar. Florecerá en mis labios una tierna sonrisa Y sentiré en la frente el beso de una brisa De la cumbre lejana que no pude alcanzar. Justo Pastor Benítez he’ivoi pe historia Paraguái rehegua ndaikatumo’ãiha voi omboyke ko’ã omosarambi va’ekuépe doctrina, oguerosapukái va’ekue ideales, odefende va’ekue ñande libertad, omba’apo mbarete va’ekue ohupi yvate haguã ñande mba’ekuaakuéra ha umi omba’apóva mba’e arandúre. Ñamoingove jevy ñane mba’e ñeñandu, ñambyatyrõ jey haguã umi mba’e porã jarekóva, oĩ va’era ohaíva ñe’ẽyvotykuéra, tapicha ikatupyryva heta mba’épe ha iñe’ẽkuáva oñeha’ãva. Referencia “Letras paraguayas”. Natalicio González “Cien vidas paraguayas”. Carlos Zubizarreta “Historia de las letras paraguayas”. Carlos R. Centurión” “El solar guaraní”. Justo Pastor Benítez Enlaces externos Sitio del Club Cerro Porteño. Homenaje a Adriano Irala Tekove Paraguaigua José Eligio Ayala heñói Mbuyapeýpe, tetãvore Paraguarí irundy jasypakõi ary 1879, peteĩ español hérava Mariano Sisa ha ambue paraguaya Manuela de Jesús Ayala. Ijoyke’y ikõingue hérava Emilio de Jesús Ayala ha Eliseo ru joyke’y, Juan Pablo, Juan Bautista ha Manuel Sisa. Abelardo ru, ña Rosaura González memby ha Anastasia, Candelaria Duplán memby. Su Vida Eligio Ayala oguereko yvy mymba renda, vaka kamby me’ẽha ndive, kavaju, ryguasu ha kure, avei kokuenoñeñotyhame ka’avokuéra. Oñemoarandu ñepyrũ itávape ha upéi oho Paraguarípe. Ary 1897 oike Colegio Nacional de la Encarnación, oĩháme itúva joyke¡y José del Rosario Ayala, omotenondéva upe mbo’ehao, kóva ome’ẽ chupe pa’u omomgakuaa hagua imba’ekuaa, ome’ẽ chupe viru mbo’ehaópe guara, itúva ndaikatúi rupi.omohu’ãvo pe tercer curso, ova Paraguaýpe oike hagua Colegio Nacional de la Capital-pe, omohu’ã haguépe ñemoarandu mitãrusu mbo’ehaópe, oñeme’ẽ haguépe chupe peteĩ beca del gobierno. Omohu’ã rire mbo’ehaópe oho omba’apo clasificador de documentos oficiales en el Archivo Nacional ha oike avei Facultad de Derecho y Ciencias Sociales-pe, upépe ha’e omotenonde pe Centro de Estudiantes mbo’ehao pave megua ary 1903 jave.Oiko chugui upépe doctor en Derecho ha Ciencias Sociales mokõipa mokõi jasypakõi ary 1905 jave. Oñembokatupyryve aja avei oñepyrũma opombo’ema, matemáticas ha historia mitãrusu mbo’ehaópe. Ary 1911 jave oho Buenos Aires guive (oikoha oñemosẽ rire hetãgui) Europa-pe oñemoaranduvévo, oike oikumby porã hagua filosofía, economía, estética ha filosofía del Derecho, Universidad de Heidelberg, Alemania-pe, avei Zurich, Suiza-pe. Oĩnguévo Berlín-pe ohai aranduka hérava “Evolución agraria en Inglaterra” ha “El Paraguay visto desde Europa”. Opávo jasyapy ary 1920, oho rire España, Portugal ha oukuévo jeýma oikoími Argentina-pe, oguahẽvo Paraguáipe ha’emava’ekue mitãrusu mbarete ha ikatupyryetereíva. Su Gobierno Tendota Eusebio Ayala osẽvo, ivaitereirõ guare ary 1920 ha 1925 rupi, Eligio Ayala Congreso Nacional rupive ojupi tendotáramojasyrundy jave ary 1923-pe, péicha oñepyrũ oĩporãjey heta mba’e ñorairõ'i rire 1921 ha 1922 peve ha oñepyrũ ohoporã jey virukuéra rehegua tetã megua (finanzas públicas). Jasykõime ary 1924, aty guasu chovykuéra apytépegua (Convención Liberal) omõi chupe candidato presidencia tetã Paraguáipe guara ha ijykére ojepytasótava Manuel Burgos, ko’ã mokõi karai katupyry oho jehesaporavo haguame (elecciones nacionales) upe ary jave oikotávape. Pe ára papokõi jasyapy ary 1924 jave, Ayala osẽ pe tendotáramo he’ívo: “Aguije heta peme’ẽ haguére chéve pa’u amotenonde hagua ñane retãme. Heta añeha’a ha amba’apo ani hagua pomotĩ hasyetereirõ jepe ko tembiapo. Congreso Nacional upe rire ogueraha karai katupyry Dr. Luis. A. Riart-pe tendotáramo. Karai Eligio Ayala katu oho pe jeporavo apytépe (elecciones presidenciales), ápe ndaipóri ombohovakéva chupe ha péicha ojupijey tendotáramo tetã Paraguáipe oguahẽvo pe ára papo jasypoapy jave ary 1924. Ko mokõiháme ojupi rire tendotáramo Paraguái tuichaiterei oñakãrapu’ã, oĩ rupi heta mba’po, pytaguakuérape oho mba’repy opaichagua ha pirapire rehegua oho porãiterei tetã ryepýpe. Umi tapicha oipurukava’kue viru tetãme ary 1871 ha 1872 rupi ndivekuéra oiko peteĩ ñomongeta guasu ikatu haguáicha oguahẽ peteĩ ñe’ẽme araka’e térã mba’éicha oñeme’ẽta chupekuéra iviru; Universidad Nacional-pe oñeme’ẽ omba’apo hagua oikuaaháicha ha oĩporã haguaícha; Facultad de Ciencias Físicas ha Matemáticas oñepyrũma avei omba’apo; oñemboguapy kuatiápe umi ojeheróva tratados Díaz León-Gutiérrez, Bolivia ndive ha Ibarra-Mangabeira Brasil ndive, ombojuajúva pe tratado 1872-pe guare. Arzobispado de la Asunción avei oñepyrũ omba’po. Oĩ Sajonia pe Arsenales de Guerra y Marina; oñemopu’ã pe Escuela de Aspirantes a Oficiales de Reserva; Escuela de Agricultura avei; ha pe ñorairõ oikopotaite jave Chaco ryepýpe ojejogua umi hérava cañoneros “Humaitá” ha “Paraguái” ha heta mba’e ikatútava ojepuru ñorairõhápe. José P. Guggiari ojupírõ guare tendotárõ ary 1928 jave Eligio Ayala ohojey Ministerio de Hacienda-pe. Ha’e avei ojapo parundy aranduka opa mba’e rehegua. Obras durante su gobierno Oiko pe Ley de Creación, Fomento y Conservación de la pequeña propiedad agropecuaria. Avei pe Ley de Accidentes de Trabajo, además de otras relacionadas con Pensiones y Jubilaciones. Ary 1924 ha 1926 jave ojegueru hetaiterei mba’e ojepurúva kokuépe (arádo, tractor, cultivadoras, sembradoras, ha oĩvéva. Karaikuéra Londres-gua omboguapy kuatiápeumi oipurukávava’ekue viru tetã Paraguáipe ary 1871 guive. Trayectoria Política Oñepyrũ omba’apo juez en lo Civil-ramo. Ñepyrĩrã oĩ avei fiscal del Crimen ary 1907 rupi. Oiko chugui ñepyrũrã diputado tetã Paraguáipe Partido Liberal rupi ary 1908 jave. Ko’ápe omotenondeva’ekue Cámara de Diputados pe mokõipa mokõi jasyrundy ary 1910 jave. Ha katu oikova’ekue heta mba’e ha umíva omondo chupe ohosete rupi tetã Argentina-pe. Su polémica muerte Eligio Ayala omano peteĩ apañuái guasu oikova’ekue oĩháme peteĩ mitãkuña hérava Hilda Diez (omba’apóva hendive ha avei imborayhu jára) ha avei karai Tomás Bareiro. Heta oĩ he’íva mba’épa térã mba’éichapa oiko hákatu mavave ndoikuaa porãi oikova’ekue. Juzgado del Crimen omoñepyrũ jeporeka hesegua, kuñataĩ Hilda ha’ñomi ohecha oikova’ekue, kóva omombe’ukuévo nomyesakãi jevy mba’eve, he’i péva ha amóva ha ho’a heta ñe’ẽreíme. Kóicha oiko omombe’u haguéicha mokõipa aravo ha mbohapypa aravo’i, arapo mokõipa mbohapy jasypa ary 1930 jave. Karai ministro Eligio Ayala oho Hilda Diez rógape, oikóva peteĩ óga michimívape ome’ẽva’ekue chupe kóva tape Manuel Domínguez ha Samuhú Pere ári (ko’ãga Juan de Salazar ha Boquerón). Ayala ombota okẽ, Hilda ndoipe’a pya’éi okẽ mba’echa rupi ndohe’éiri, ombota jevývo pe okẽ ijuruvy’imi, upépe oike óga ryepýpe ha ohecha karai Tomás Bareiro-pe okañynguévo peteĩ ao ñongatuha kupépe. Bareiro oñepyrũ ombokapu imboka Smith Wesson, 38, ojapívo Ayala-pe ijyvápe,inambípe ha ambue oike hyére. Ayala, ho’ávo yvýpe huguepáma oguenohẽ avei imboka, Colt, 38, ha ombokapu irundy jave, ojapi avei Bareiro-pe. Kóva, hete ruguypámavo oñanise óga kupe gotyo, hákatu ndaikatuvéima, omanógui upépe. Ayala avei oñorairõ ponóike omano opu’ã ha oho mbykymi Belvedere gotyo, ojupi peteĩ mba`yru guatápe (taxi) ojerurévo mba`yrumboguahárape oguerahami hagua chupe tasyo Masi Escobar-pe. “Añorairõ aravo hasýva”, ha’evaekue ñe’ẽpaha he’ivakue Ayala. Oñe’ẽmbareíma, hete huguypa pota rupi. Omanorai heta aravo tasyópe. Hendápe oĩvakue tendota Guggiari, iñirũ umi aravo vaiete ohasava’ekuépe. Eligio Ayala omano parundy aravo ha papo aravo’i jave mokõipa irundy jasypa ary 1930-pe. Péicha, peteĩ ñorairõ mborayhugua mitãkuña ome’ẽva Bareiro-pe, karai omba’apo’ýva ha Eligio Ayala, omohu’ãva’ekue karai ministro rekove. Referencias Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlace externo Presidencia de la República del Paraguay Ayala, Eligio Ko Limoy reserva biológia opytahína tetãvore’i Hernandarias, Alto Paraná tetãvore guasu, Paraguay-pe, ysyry guasu Paraná akatúa gotyo. Ha’e peteĩva umi pohapy tenda ojehejáva reserva ecológica ramo Itaipú rehegua, ha’éva tuichavéva ojejapo va’ekue ko yvy ape’ári, apytáva ñane retãnguéra Paraguái ha Brasil-pe. Kóva opytahìna 160 km norte gotyo tetãvore Hernandarias-gui, tetãvore’i San Alberto. Oñemoañete va’ekue 1984-pe ha ipykue 14.828 ha. Geografía Ikorapy ogãhẽhína norte gotyo ysyry Itambey peve, sur gotyo ysyry Limoy peve, este gotyo yno’õ ysyry guasu Paraná rehegua peve ha oeste gotyo katu pe tape oguãhẽ hápeve umi colonia ha asentamiento ojypýrui oĩva (Itaipú Porã). Ysyrykuéra Azul, Abanico ha Santa Teresa ko reserva ryepýpe ojapo tupao añete umi mymbakuéra oióva ko tendárupipe. Héra ou ysyry guasu Limoygui oĩva ko reserva korapy ohupytyhávepe. Jajuhuhina ko Alto Paraná ecorregión-pe. Ijyvy karape ha ijyvate mimínte, oguãhẽva 3 guive 6% peve pe joja’ỹ. H ajyvy katu oiko ita hũnguéragui. Yvykuéra ko reserva biológica Limoy pegua, osẽ itakuéra basáltica-gui, ha ikatu jaclasifika lateríticos ha latozoles-pe, ha isa’y pytãhũngy, ijavovekue katu ñai’ũ jehe’a memete ipypuku porãva. Arapytu Clima ko’ápe ha’e subtropical, oguerúva ama porã porã oguãhẽ ha isarambi porãva opárupi, ha ohupyty voi 1.500 ha 1.700 mm peve arykue jave. Arahakue katu ohupyty 21 ºC guive 22 ºC peve. Pyharekue katu ho’ysãiteve katuete arakuégui, upéva oikohína Araro’y oguãhe vove. He’õngue katu ohupyty 70 ha 80% rupi, ha yvytu katu oipejuve noreste ha suresteguio, upévare ipiro’y porã ko tendárupi. Yvyra ha ñanakuéra rehegua Ko reserva biológica Limoy oikohína ñana ha yvyrakuéra ñembyaty guasúgui ha ko’ãva oĩ ko’ápe ka’aguy yvate, ka’aguy karape ha está compuesta por asociaciones vegetales como bosques altos, bosques bajos ha kokuere guasu. Pe ka’aguy yvate apytéte ikatu jajuhu jey po yvyra rehegua. Ko’ãva apytépe ikatu ñamoĩ: tajy, yvyra pytã, cedro ha hetave yvyrakuéra. Yvy karapevehárupi katu jajuhu umi mirtáceas-kuéra rehegua, ko’ãva apytepe ikatu ja’e ñangapiry, yvapurũty, ha mba’e. Ñanakukéra rehegua katu henyhẽte voi opáichagua; jajuhu bromeliáceas-kuéra rehegua, pipiráceas, asteráceas, poáceas, malváceas, ha avei hetaiterei helechos-kuéra rehegua yvyra rehegua. Mymbakuéra rehegua Ko reserva-pe ojeclasifika 41 especie mymbakuéra, 234 guyrakuéra ha 20 mboikuéra rehegua. Mymbakuéra: ojehechá ápe ha pépe heteitereíre ta’ytetu (Tayassu tajacu) , guasu (Mazama americana), aguara'i (Cerdocyon thous), mborevi, (Tapirus terrestris), kuati (Nasua nasua). Avei ikatu jajuhu jaguarete (Felis), león americano (Felis concolor) ha hetave mymbakuéra ojeikuaáva oĩha ko’árupi. 'Guyrakuéra: guyrakuéra rehegua katu hetaiterei voi jajuhu ko’ápe, umía apytépe ikatu ja’e Cóndo Real (Sarcoramphus sp), yryvu ruvicha (Sarcoramphus papa), taguato jetapa (Elanoides forticatus), tingasu (Playa cayana), jeruti (Leptotila verreauxi), suruku’a (Trogon rufus), guyra kampána (Procnias nudicollis), mbigua mbói (Anhinga), guyra tóro (Pyroderus scutatus), japu rai (Cacicus haemorrhous), hoko'i (Butorides striatus), ha hetave ja’eỹva ko’ápe. Reptil-kuéra: ko’ãva apytégui hetavéva ikatu jajuhu jarara (Bothrops), mbói chini (Crotalus), coral (Micrurus), jakarekuéra (Caiman latirostris) ha avei teju guasu (Tupinambis teguixin''). Turismo Ko Reserva oguereko mirador panorámico, ikatuhárupi jahecha ka’aguykuéra oĩhárupi, avei yno’õguasu pe embalse rupive oiko va’ekue. Jehe’a guasu oikóva ko’árupi ka’aguy, yno’õ guasu ha ko yvy porã jajuhúva katu ombotuicha tuichave ko’ẽ ko’ẽre ko tenda iporãitéva. Itaipú yno’õ guasu Ko refugio ombojere yno’õ guasu avakuéra rembiapokue oñemongu’évo Itaipú usina guasu. Kóva oikóre 1982-pe, heta mba’e porã economía-pe guãrã oñepyrũma oipuru ko’ã 77 tetãvore’i ko jerere oikova guive. Pe yno’õ guasu ojejapova’ekue ha’e peteĩva umi tuichavéva ko yvy ape ári, oguerekógui 29 millones de m³ ha 200 km ipukukue, jaikuaárõ oĩha umi bahía-kuéra ha yvy karugua kuéra katu ohupyty voi 1.400 km. Ko yno’õ guasu katu nomo’abuéi ko jeréregua yvy jahechaáicha añónte, avei mba’apo ñemitynguéra rehegua oñemombyta avei tapykuépe ha ohasa hi’ári tembiapokuéra turístico kuéra rehegua. Umi yrembe’ykuéra porã porã oñemyatyrõ kuri avei yguasu rembe’ýpe oñeñembosaraihagã opáichagua deporte ýpe oñeha’ãva. Zonificación Oĩrupi tapichakuéra oñembokatupyryva arandu ko’ãga rupi área protegida rehegua, ko refugio oñemboja’o kuri heta hendáicha ikatu hagãicha oñeñangareko porãve hese. Ko’ãva apytepe jajuhu:Zonas de uso especial: oĩ ko’ápe korapy michĩ mimíva, ojepuru porãva administración-rã umíva, avei kotykuéra mbohupa rendaguã, jekarurendaguã, oguejy haguã avión ha mba’e.Zona de uso extensivo: Tenda ikatuhárupi umi visitante kuéra oguahẽ mbo’epyrã ha jevy’amihaguã (jajuhu ko’ápe tapepo’i jehechakapyrãkuéraha oñangarekótava nde rehe, tapepo’i "cross country", umíva). Zonas de uso intensivo: ko’ãva ha’e paisaje neporãvambajepéva ojeipuruva actividades recreativas hypy’uporãva ojejapohaguã (oĩ área camping rehegua, centros de visita ha oñemaña haguã opárupi gotyo).Zonas de Recuperación ha amortiguación: tenda ñanderekoha oñembyaipaitéma haguérupi oĩhárupi heta tavakuéra ijerekuévo oikóva.Zonas de Núcleo''': tendakuéra avakuéra omo’ambue mimíma haguérupi (ko’ãva apytépe oĩ mbohapy núcleo ndaikatúmo’ãiva jajavy ha ha’eva ko’árupiguánte). Enlaces externos Itaipu Binacional - Español Itaipu Binacional - Portugues Paraguái yvyapekuaa Rigoberto Fontao Meza ha'e ñe'ẽpapára ojepytasóva ha omotenondéva cancionero nativo tetã paraguáipe; iñe¨ẽpotys orekomombe'u hesakã porãva ha ñe'ẽpu hekoitépe ha ombohetáva tembiasa tetã paraguái hjehaípe ha péva guaraní ñe'ẽme, castellano ha joparaicha. Heñói distrito Tape ka'aty tenda oiméva Mokõiha Departamento San Pedro, Paraguáipe, péva 29 jasypakõi jave ary 1900, itúva, karai Benjamín Fontao ha isy Marciana Meza. Rigoberto Fontao Meza, omano Paraguaýpe 29 jasypakõi 1936 jave, upe àra ombotyva'erãhápe 36 ary, he'iháicha "Diccionario de la Música en el Paraguay " ohaíva'ekue mbo'ehára Luis Szarán. Imitã ha imitãrusu ramo Ikatupyry ha omoheñóiva ikuaandy ha iñipytũ roky ohaívo umi ñe'ẽpoty guarania omoñepyrũva ha oimèva jehai pyahu ha revolucionario ritmo paraguayo, José Asunción Flores, oguahẽva ombojoajùva kakuaa ha tekoayhu puku angirũ rehe, pero, ohapejoko joavy orekòva mbo'ehàra José Asunción Flores ndive, ha ojoajúva Guaranía INDIA ndive, peteïha ñe'ẽpoty imba'eva, osẽva ijehegui. Hembiasákue Omoheñói obra tuichaitereíva ha oñemoherakuãitéva EL ARRIERO, ARRIBEÑO RESAY, KA'ATY ha heta tembiapóve. Ha'e ñe'ẽpapàra guaraní ha upéva rupive oikuaa heta compositor umi àrape guarévape, ijapytépe José Asunción Flores, omoheñóiva guarania, pe ojekuaavéva, ha ohaíva ñe'ẽpoty upévape ARRIBEÑO RESAY, KA'ATY jha peteïha India versión oñehendúva. Ohai "EL ARRIERO" –pe guarã ñe'ẽpoty Don Félix Pérez Cardozo omoĩ chupe purory; ko purory oñemohendáva ojekuaa ko'ã àra peve heta ñe'ẽ'asãi rupive ha'èva ko'àgã peteĩ versión oñemoambuéva opáichagua interprete ombopúva tetãme. Peteĩ àra José Asunción Flores, ogueraha serenata ñe'ẽpapàra oipyhýva umi ñe'ẽpoty oguahẽva mayma tekove ñe'ãme, Manuel Ortiz Guerrero, ohenduva'ekue peteĩ àrape guarania INDIA, omohendáva maestro, ijehaípe Rigoberto Fontao Meza, omoañetéva. Ñe'ẽpoty Manuel Ortiz Guerrero, he'i chupe oguerohorýha hembiapo, ojapóva jehaípe peteĩ cuestionamiento, péicha ha'e, ndorekói ñemoherakuã orekova'erãva ha ohupytýva composición orekóva, upéva rehe oñemoñe'ë iñangirüme ohaívo ñe'ẽpoty iporãitereíva purahéipe. José Asunción Flores, ha iñangirũ Rigoberto Fontao Meza, omomba'e guasu hembiapo ha umi mba'e he`íva: KA'ATY, ARRIBEÑO RESAY, oñepyrũva pe ñañomongetàva rehe Manuel Ortiz Guerrero ha he'i ohejàva posibilidad orekòva poeta guaireño ohai haguã ñe'ẽpoty pyahu. Fontao Mezaomonéi umi pedido, he'ìvo iñangirũ Flores-pe nome'ẽséi tape omoambue haguã, ombotove hikuái ha Manuel Ortiz Guerrero omohenda ijehai "India"-pe guarã, ñande jaikuaáva ko'ã àrape, upérõ ary 1944 ojedeklara, pet¨^i léi ohaíva poder Ejecutivo, ha'eháicha "Música Oficial Paraguaya", avei purahéi Campamento Cerro León ha Cerro Corá. "Fontao Meza araka'eve noñyrõi pe ojejapóva, opyta ñeko'õme ha péva ogueraha mba'asyrõ omano meve. Ndaha'evéi che angirũ ha ombotove ñomongeta chendive ni maitei ndaipóri chendive", he'i José Asunción Flores memoria ohaívape. Mba'e oikóva ome'ëva ñembyasy Rigoberto Fontao Meza imbo'ehára José Asunción Flores, irundy ary imitãve chugui, tekoayhu mbarete ha teko johéipe oiméva ha orek´´ova joyke'ỹicha chupekuèra, umi tembiapo ára ha ára omboguatáva purory ñemoherakuãvo; ko'ãva mbytépe oñemomba'eguasu umi jehai guarania omoñepyrüva ko maestro, ijapytépe India. Tekoayhu ojeipyso heta ary, omoheñóivo Guarania, José Asunción Flores, oikuaa ambue poeta nacional, ha'èva Manuel Ortiz Guerrero, ojeruréva oñepyrüvo joaju tekoayhu angirü ramo oñemopyendáva oguerohory ha oguerochichïva vate guaireño-pe, omomba'éva hembiapo, upévare nomoambuéi tembiapo omoheñóiva ko maestro, guarania, ha'èva peteĩ movimiento pyahu omboguatáva Flores oipytyvõva tembiasa purahéi tetã mba'éva ha héra ogueraháva ñe'ẽpapára ha iñangirũ, pèva versión orekóva aranduka Juan Max Boettner Música ha Músicos del Paraguay. Oñembyasýva tembiasa, he'i mbo'ehára José Asunción Flores he'íva omoambuéha India jehai, ndoikuaaukái ichupe ni noñomongetái ojapotáva rehe Rigoberto ndive. Péva noñyrõi ojejapóva, ha ipochyeterei ha ára ha ára okakuaáve ohóvo upe guarania oipyhýva ha omoherakuãva ha oguereko repercusión internacional. Hembiapo Hetaiterei tembiapo ojapo ko ñe'ẽpapára sampedrano oamerita ichupe omoheñóihague ha péva ndovaléi ichupe, aporte omoheñóiva repertorio folklórico nacional, ko'ã purahéi ha'éva: Mba'épa Nerohasẽ. Mutilados de guerra. El Arriero. Arribeño Resay. Ka'a Poty. Che resay. Nde Clavelkuémi. Poniente Ruguáicha. Congoja. Nda vy'airamoguare. Guerra tiempope guare. Tembiapo ñoha'angápe ha aranduka ñe'ëpotýpe, opytáva ko'ãite peve mayma tekove apytu'ũme ha umi oguerohorýva umi tembiapo ha'e ohaiva'ekue. Péicha romoguahẽ peẽme jehai ñepyrü " India" ohaiva'ekue Fontao Meza. INDIA Un rey fabuloso, poeta y pintor, que huyó cansado del trono real llevó por el mundo su hondo dolor en vano buscando un ideal II Indiscreta morena que una noche naciera de tristeza y penar. Y una noche quisiera de la selva olorosa su perfume arrojar Tupàsy Ka´aguy nde rete mbokaja, nde juru yvoty, nde resa angaipa III Tras un largo de deambular por la sombra sin ningun compañero de sueño cruel forjo de su sueños toda la armonia su cuerpo divino indiscreta, fiel. Tupãsy ka´aguy Nde juru eirete, Nde resa pyhare, Ne ma´ẽ ñasaindy. Letra: Rigoberto Fontao Meza Música: José Asunción Flores Ambue purahéi ohaíva ha'e: Ka'aty Amo mombyry cerro-mi kupépe Ka'aguy mbytépe che valle okañy Sapy'amirãicha ka'aty pe aju apyta ko'ãicha ku techaga'u II Tras de aquellos montes, arroyos y cerros Yo imito vente al urutau y mi lindo pueblo de largo destierro lleva la nostalgia del mbarakapu III Aniveangána che compañero Ore korasõ reikytĩ asy ore aveiko orekuéra entero ore symimi ha ore valle hovy IV Aniveangána che compañero ore korasõ reikytĩ asy anive angána che compañero ore korasõ reikytĩ asy LETRA: Rigoberto Fontao Meza. Música: José Asunción Flores Referencia Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlace externo Música Paraguaya Ñe'ẽpapára Paraguáigua Luis Alberto Riart tendota Paraguái pegua, omyakãva'ekue 17 jasyapy ary 1924 ha 15 jasypoapy ary 1924 peve. Su Vida Ndojekuaaporãi moópa térã araka'épa heñoiva'ekue karai Luis Alberto Riart. Karai Osvaldo Kallsen he'i heñói hague Villa Floridape pe 21 jasypokõi ary 1880 jave. Ituvakuéra ha'e karai Jerónimo Riart (catalán) ha kuñakarai Jerónima Vera y Aragón, paraguaigua (avei Eduardo Shaerer sy rérajoapy rehegua). Ha'e mitã'imirõ guare ituvakuéra ojogapova'ekue pe távape oĩva sysry guasu Tebicuary ykére. Upe tendápe ohasa imitãme ha avei oñeorandu ypy mbo'ehaópe. Tuichave rire oho Paraguaýpe ombojuapy hagua iñemoarandu, mitãrusu mbo'ehaópe ha avei mbo'ehao pavéme, ohupyty haguépe doctorado Derecho ha Ciencias Sociales-pe. Omenda Adela Bello rehe. Omano Paraguaýpe pe 1 jasypa ary 1953-pe. Su Gobierno Osẽvo Eligio Ayala ojupi ha'e tendotáramo pe 17 jasyapy ary 1924-pe, oĩháme pe 15 jasypoapy peve, oĩ irundy jasy ha mokõipa porundy ára. Kóva ojapo oho hagua jeporavohápe (elecciones). Ypytyvõharakuéra ha'eva'ekue: Belisario Rivarola, ministro del Interior-ramo; Rogelio Ibarra, Relaciones Exteriores-pe; Lisandro Díaz de León, Justicia, Culto e Instrucción Pública-pe; Eliseo Da Rosa, Hacienda-pe ha coronel Manlio Schenoni Lugo, Guerra ha Marina-me. Educación katu omyanyhẽ umi cátedras noĩmbáiva oipytyvõháme chupe mbo'ehára Encarnación-gua Clementina Irrazábal ha avei teniente primero Juan Manuel Garay. Vida de docente Jastpo ary 1924 jave tetã Paraguái omomba'e umi mbo'ehára osẽva'ekue Escuela Normal de Barrero Grande-gui ha péichaojupi mbo'ehárarõ Kordilleragua don Pedro Aguilera. Oike Escuela de Comercio-pe, consular, traductor público ha perito calígrafo-ramo. Umi 1906 ha 1916 ryepýpe oĩkuri motenondeháraramo Instituto Paraguayo-pe. Ary 1913 jave omba'po Unión Patriótica oñepyrũrõ guare, kóva omotenonde ñepyrũva'ekue ha'e ha omoirũ chupe mba'apópe Emilio Aceval. Avei omotenondeva'ekue pe Instituto de Alta Cultura Paraguayo- Argentino. Obras Ha'ekuri ministro Hacienda-pe, mokõi jave ministro del Interior, avei ministro de Guerra y Marina ha Canciller. Ojupi tendotáramo tetã Paraguáipe pe 17 jasyapy jave 15 jasypoapy ary 1924 peve. Canciller-ramo guare omboguapy héra ary 1935-pe pe hérava protocolo de paz Riart – Elio, opahápe apañuái Bolivia ndive. Ary 1913-pe oĩkuri Comisión de Códigos-pe; ary 1916-pe ministro del Interior Manuel Franco ha José P. Montero oĩramo guare, upéi oikovai Montero ndive ha osẽ pe 25 jasypoapy ary 1919 jave. 12 jasyrundy ary 1923 jave oho ministro de Hacienda-ramo Eligio Ayala ndive. Ary 1924-pe ha'e minintro Guerra y Marina-pe. Ary 1931 jave oĩjey minintro Guerra y Marina-pe González Navero ndive, jasyteĩ ary 1932-pe. José P. Guggiari ogueraha chupe director de Economía-ramo. Umi ary 1935 ha 1936 pa'úme ha'ekuri ministro de Relaciones Exteriores de Eusebio Ayala, kóva mboyve pe 12 jasypoteĩ ary 1935 jave, omboguapy héra pe tratado (Riart- Elío) jeikoporãrã Bolivia ndive. Pe 21 jasypokõi ary 1938 jave omboguapyjey héra pe tratado de paz, amistad y límites. Ary 1939-pe ojupi tendotáramo tetã Paraguáipe pe 15 jasypoapy jave, general José Félix Estigarribia oĩ ypyrõ guare. Principios con pocas luces Riart tetã Paraguái ñemotenondépe ndaha'éi ikatupyrypava'ekue ha osẽporãmabava'ekue, ojupirõ guare ndaha'éi ohose porãgui, oñeikotevẽ rupi hesénte. Oñepyrũramo guare política-pe ndaha'éivakue osẽ porãmbáva chupe hembiapo. Pe 8 jasypoapy ary 1904 jave ohova'ekue tetã Argentina-pe oñepyrũ rire mba'evai oĩva motenodeháragua ndive opava'ekue ñorairõme. Oĩva'ekue pe pacto de unión ej'évape umi cívico y radical ndive oikova'ekue, upe mboyve oikekuri pe comisión central-pe. Ary 1928-pe oho jeporavo apytépe convención ipartidope ha opyta tapykuépe michimirõ jepe. Oĩkuri mariscal José Félix Estigarribia ndive pe ojeheróva “yo napoleónico” pe 11 jasykõi ary 1940 peve, upe rire oñemomombyry pe golpe de Estado oikóva pe 18 jasykõi ary 1940 jave. Karai Dr. Luis Alberto Riart nomoneíri mba'eveichavérõ pudo pe oikova'ekue. Umi catalán-gua, ha'e mboyve guare, ohejava'ekue chupe mba'eichaitépa ohayhuva'erã pe ojeheróva democracia. Riart, Luis Alberto Fernando de la Mora: Fernando de la Mora (Paraguái) - táva Paraguáipe Fernando de la Mora (tekove) - tekove Paraguaigua Refugio biológico de Karapã oĩ tetãvore Kanindejúme, Paraguái, margen derecha ysyry guasu Paraná-gui, ha’ehína umi poapy ojeporavóva reserva ecológica-rã Itaipú ohejáva, kóva ha’e represa tuichavéva arapýpe, Paraguái ha Brasil pa’ũme oĩva. Ko tenda opyta 260 km táva Ciudad del Estegui. Oiko ary 1984-pe ha oguereko 3.250 ha. Geografía Ijerére oĩ heta yvyty ha yvy ipyko’ẽvaipáva ojupi térã oguejýva, yvy rehegua ha’ehína pe ojeheróva latosol pytã oho ñai’ũ gotyo. Clima Árapytu katu haku, he’õ ha hakuvo oguerúva pe ojeheróva subtrópico mesotermal húmedo. Okykue ary pukukue ha’e 1.300 mm. Pe cuenca hidrográfica ysyry guasu Karapã oiko heta ysyry michĩveva tetãvore Kanindeju (Paraguái) rupi oĩva. Fauna y flora Ka’aguyita ko refugio Karapã megua oiko ojuajuhápe heta ka’aguy’ive, avei umi ñanandy yvate, umi ka’aguy ñepyrũ pe tendápe oĩvavoi ha ysyry ykeregua. Yvyrakuéra hetave oĩva ha’e: Tabebuia, Peltophorum dubium ha Cedrela fissilis. Mymbakuéra pa’u megua heta oĩ umi ikatuvahína opa ha ko’ãva ha’e: Lobo de agua (Lutra longicaudis), kure ka'aguy (Tayassu tajacu), so’o’uha pa’úme Felis, ãva ha’e mymba ou ha ohóva, ndaha’éiva uperupiguaite. Upéicharamo jepe pe tenda hérava área de embalse de Itaipu, 61,4% oĩ ko ysyry guasu Karapã ha ijerére. Infraestructura y uso del refugio Ko refugio oguereko ogaita ikatuhápe oiko umi tapichakuéra omba’apóva ha avei umi técnico oipytyvõva pe tendápe. Objetivos generales del refugio: Estudio de la situación ambiental de la cuenca hidrográfica del río Carapã. Estudio de la mastofauna, avifauna e ictiofauna. Estudio de la formación florística. Estudio de las condiciones físico-químicas del agua. Estudio de las condiciones climáticas. Estudios edafológicos. Aspectos sociales. Análisis y clasificación del ecosistema para su encuadramiento dentro de una categoría conservacionista. Lago de Itaipu Ko reservare ojere pe ypa ojapova’ekue omba’apo ñepyrũramo guare pe usina de Itaipu. Oikóramo ary 1982-pe, hetaiterei mba’e ojapova’ekue umi pokõi pa pokõi municipalidad oĩva ijerére. Ko ypa japopyréva ha’ehína oĩva umi tuichavéva apytépe arapýpe, oguereko 29 millones m³ ha 200 km ipukukue. Ojeipapátarõ umi bahías, ensenadas ipukukue oguahẽta 1.400 km. Ko ypa oiko rire ndaha’éi iñambuéva pe tenda yvýpe añonte, avei iñambue heta mba’épe. Kokue pegua,ha’eva’ekue omongarúva chupekuéra oñepyrũ ome’ẽ pa’ũ pe ojeheróva actividad turística. Hetaiterei hendápe oñepyrũ ojejapo jejahu renda (playas artificiales) ha oĩháme avei opaichagua ñembosarái ýpegua. Zonificación Ojeikuaa porã rupi aporeko ko’ãga ojeipurúva ko tenda oñemboja’o heta hendápe ikatuhaguáicha oñemba’po hese iporã ha ko’ẽ ko’ẽre oĩporave hagua. Zonas de uso especial: tenda michĩva hákatu oguereko tuicha mba’éva ha ikatuýva ojei, ko’ãva ha’e umi oficina, hospedaje, restaurante, pista de aviación umía. Zona de uso extensivo: ko’ápe ikatu oguahẽ mayma tapicha ohóva oñembokatupyry ha ohecharamo (senderos interpretativos y autoguiados, senderos "cross country", ha ambue mba’e. Zonas de uso intensivo: kóva hae umi paisajes sobresalientes ha ikatúva jaipuru ñembosarairã, oĩ (áreas de camping, centros de visitas ha miradores panorámicos). Zonas de Recuperación y Amortiguación: ãva omba’apo omoĩpora hagua umi mbae’e iñambue’imíva térã umi mba’e oñembyaíva, ko’ã mba’e oikove umi tenda oĩhápe oikóva ava ijykére. Zona de Núcleo: kóva katu ha’e tenda ojepoko’ýha téra umi sa’i oñembyaiva’ekue (comprende tres núcleos bien diferenciados y característicos del lugar). Ko reserva ecológica oguereko oñema’ẽha, ikatuhápe ojehecha tuichakue ka’aguy , avei y guasu oikova’ekue pe embalse ejapo rire. Ojehe’apávo ko’ã mba’eporãita (recursos de vegetación, agua ha topografía) ome’ẽ ko tendápe heta mba’e iporãitereíva. Enlaces externos Itaipu Binacional - Español Itaipu Binacional - Portugues Paraguái yvyapekuaa Ko Refugio Biológico de TATĨ JUPI hérava oĩ táva Hernandarias, tetãvore Alto Paraná, Paraguái, ysyry guasu Paraná rembe’y akatua gotyo, ha’ehína umi poapy ojeporavóva reserva ecológica-rã Itaipú ohejáva, kóva ha’e represa tuichavéva arapýpe, Paraguái ha Brasil pa’ũme oĩva. Ko tenda oguereko 2.245 ha . Geografía Ko’ápe oĩ yvyjoja opa rupi, sa’i ipyko’ẽha, heta hendápe avei ojehecha ita hérava basáltica. Oguereko heta ysyry porã, ãva ha’e ysyry’ikuéra Tatĩ Jupi ha Pira Pytã, avei oĩ heta ysyry’ive oĩva yvate, yvyty árigui ho’áva ome’ẽva pe tendápe heta jehechapyrã iporãmbajepéva. Clima Ararova ha’e subtropical, oky heta ko tendápe, péicha oguahẽ 1.500 ha 1.700 mm ary pukukue. Arapytu mbyte ary pegua ha’e 21 ha 22 ºC. Tuicha arapytu iñambue ára ha pyhare pegua araro’y jave, he’õngue 70 ha 80%, yvytukuéra katu pe oĩvéva ha’e pe noreste y sudeste-gui oúva. Fauna y flora Ko refugio biológico Tatĩ Jupi oguereko hetavéva ha’e ka’aguy yvate, ñanandy karape, javorái, yerbales oñeñotymbyre ha pinoty sa’ive. Ka’aguy yvate hetaitereive oguereko umi yvyra ijyvatetereíva ohupytýva 30 m, ko’ãva apytépe oĩ cedro, lapacho, ybyrá pytá, guatambú, umía. Ka’aguy karape oĩháme katu pe hetave jahecháva pa’úme ikatu ja’e umi mirtáceas, ñangapiry, yva poroity y guavirá, avei kanelon, ka’a vera, ka’a viju. Oguereko avei yvyra ijyvate mbytéva 3 ha 7 m . Ñanandy javoráipe katu oĩ hetaichagua yvyra michĩvéva, koãva ha’e: yvyra hovy, molle’i, kokũ, sapirangy, chirca. Ñanandýtpe avei oĩ hetaichagua ka’avo, koã pa’ũme ikatu ñambohéra epífitas ha helechos arborescentes, palmito ha heta umi bromeliáceas, orquídeas , piperáceas anguja ruguái, jatevu ka´a, agrial, ha ambue. Umi yvypépe katu oĩ ñuati ysyry, jagua rata’i, ka’a chiri, yvahaimi, kupa’y, kurupika’y, ka’a ovetĩ, yvyra kamby, yvyra typycha, mborevi ka’a. Ñemoarandu oikóva ko’ãga meve he’i oĩha ko’ápe peteĩ tenda mymbakuéra opaichagua rendagua. Péicha ojejuhu 39 mymbakuéra okambúva rehegua, techapyrãramo: aguara’i, kuatĩ, carpincho, paca, akuti sa’yju, eira, lobo pe, taitetu, guasú pytã, venado, tatu (armadillo); 247 guyrakuéra rehegua, oĩháme: piririta, pyku’i pytã, ano, aguape raso, tetéũ, tingasu, chakurru, tuguái jetapa, mbigua; ha 21 tejukuéra rehegua, ha’e: jarara, mboi chini (cascabel), mbói chumbe (coral), jacare, teju. Yguasu Itaipu Ko reservare ojere pe ypa ojapova’ekue omba’apo ñepyrũramo guare pe usina de Itaipu. Oikóramo ary 1982-pe, hetaiterei mba’e ojapova’ekue umi pokõi pa pokõi municipalidad oĩva ijerére. Ko ypa japopyréva ha’ehína oĩva umi tuichavéva apytépe arapýpe, oguereko 29 millones m³ ha 200 km ipukukue. Ojeipapátarõ umi bahías, ensenadas ipukukue oguahẽta 1.400 km. Ko yguasu oiko rire ndaha’éi iñambuéva pe tenda yvýpe añonte, avei iñambue heta mba’épe. Kokue pegua,ha’eva’ekue omongarúva chupekuéra oñepyrũ ome’ẽ pa’ũ pe ojeheróva actividad turística. Hetaiterei hendápe oñepyrũ ojejapo jejahu renda (playas artificiales) ha oĩháme avei opaichagua ñembosarái ýpegua. Turismo Ko refugio biológico Tatĩ Jupi, pe oĩporãvéva opavavégui ha’e rupi hi’ag̃uivéva tavakuéragui, Hernandarias, Ciudad del Este, Ciudad Presidente Franco, péicha rupi ko tenda ha’e pe ojehoveha. Ko’ápe oĩ avei ñemoarandu rehegua, imbaretevéva ha’e pe jeikoha rehe (medio ambiente) oñeme’ẽva opaichaguá tapicha ohóvape. Avei oĩ mbohapy mba’e hérava senderos interpretativos: Kañimby, Ka’i jupiha ha Palmital, oporombo’éva mba’ekuaa yvyra térã mymba rehagua oĩva upépe. Ko’ápe ojehechakuaa heta mba’e, péicha avei ojekuaa porã mba’apo Itaipu rehegua avavenunga ndoikuaáiva, ojehechahápe y yvatéguio ome'ẽva jehechapyrã iporãva. Ambue mba’e tuichapajepéva ha’e umi ka’aguykuera ñangareko, ojapóva peteĩ aty pegua mba’apohára, oñeñotyháme hetaiterei yvyra ha oñemongakuaa hagua ka’aguy. Tapiaite ojejapo mba’po hérava investigación científica, ko’ápe oñemba’po mymbakuéra rehe ha avei yvyra ha’éva pe tendaite pegua (flora autóctona) ha umi oĩva ijykerekuéra ojeheróva bióticos ha abióticos upepegua. Opa tapicha ohóvape g̃uarã oñeme’ẽ: jegueraha (guía), ñomongeta educación ambiental rehe, safari fotográfico, avei ñembosarairã renda ha oñeime porã hag̃uã tendápe oĩháme opáichagua tembipuru rehepyme’ẽ’ỹre mba’eve. Mba'eichapa ikatu ñaguahẽ Oñeguahẽ ko’ápe pe hérava Supercarretera ombojuajúva Ciudad del Este ha Saltos del Guairá. Ojehasa táva Hernandarias rupi, 5 km yvate gotyo, upépe oĩ peteĩ jehaipy ohechaukáva akatua gotyo, upégui opyta refugio 3 km rupi. Ikatu rehecha avei Itaipu Binacional - Español Itaipu Binacional - Portugues Paraguái yvyapekuaa Jardín Botánico y Zoológico de Asunción ha’e peteĩ jardín botánico ha are guivéma avei parque zoológico oĩva táva Paraguaýpe táva guasu tetã Paraguái pegua. Ko Jardín Botánico ha Zoológico ha’e tuichaiterei mba’éva táva Paraguaýpe guara. Ko zoológico ryepýpe oĩ pokõipa mymba aty (especies) saite rehegua, guyra, mymba okambúva térã otyryrýva. Ko’ã mymbakuéra hetave Sudamérica pegua. Ko jardín botánico oguereko mymbakuéra tendaguáva, ha iporãvéva oĩva ha’e yvyraporãita ty oĩva. Localización Ojeikeha tuichavévaha oĩ: tape Artigas ha Primer Presidente, Paraguaýpe, Paraguái. Historia Ko yvy tuicháva ha’eva’ekue Carlos Antonio López róga okaraygua, tendota Paraguáipe ary 1842 ha 1862 peve. Ary 1896 jave, López ra’ykuéra ome’ẽ ko tenda Jardín Botánico Banco Agrícola-pe. "Jardín Botánico" heñoiva’ekue ary 1919 jave, omoñepyrũ karai ha kuñakarai arandu Alemania-gua Carlos Friebig ha Ana Gertz. "Jardín Zoológico" oñepyrũva’ekue upe riréma ko’ãva ndive avei, upérõ guare ojehecha’ýva gueterei, mymbakuéra oikokuaaha korapýpe hákatu ojoguaitereíva hekoha tapiápe. Ko jardín botánico ojoguakuri ary 1947 jave Municipalidad táva Paraguay pegua. Pe 4 jasypo ary 2006 jave osẽ ñepyrũ hérava Primera Exposición Etnobotánica 2006 “Nuestras Plantas, Nuestra Gente”, pe Proyecto Etnobotánica Paraguaya (EPY) (oĩmavahína pa ary pukukue), omombaretéva Conservatorio y Jardín Botánico de Ginebra ha avei Tesãi Reka Paraguay (TRP). La Casa Alta y la Casa Baja "López róga ojejapo ñepyrũ tendota Carlos Antonio López rupive, ary 1840 guive, hogarã okára gotyo. Tuicha hepykue tembiasakueguigua , ko óga ha’e umi arýpe oĩ’ýva rehegua, iporãiterei rupi ha ojepuru heta mba’e tetã ambueégui oúva, oĩ "Catálogo de Edificios y Sitios de Valor Urbanístico, Arquitectónico, Histórico ha Artístico táva Paraguaýpe", avei oĩ Ley 946/82 "De Protección a los Bienes Culturales" poguýpe. Ary 1896 jave ko yvy oike tetã Paraguái poguýpe, ary 1936-pe ombohasa Municipalidad táva Paraguaýpe, ko’ãga meve. Organización del Jardín Botánico y Zoológico Ko yvy tuicháva oĩ ko’ãga pe [http://www.mca.gov.py Municipalidad de Asunción poguýpe. Ko’ápe ikatu ojehecha: Zoológico: oguereko 70 rupi mymba aty, okambúva, guyra, otyryrýva ha ambuéva. Pe mba’e tuichavéva oĩva ha’e pe Tagua, peteĩ kure ka’aguy joguaha oikóva Chaco paraguayo gotyo, oje’emava’ekue omanombamaha, ojejuhujeyva’ekue ary 1980 rupi. Jardín Botánico: oñepyrũvo guare hérava Jardín Botánico, iporã ha hetaiterei oguereko rupi yvyrakuéra. Oĩ yvyra oguerekómava 150 ary, ko’ãva guype tapichakuéra ohóva oike iguýpe oñemo’ã hagua kuarahy ratágui. Museo: oguereko peteĩ museo de Historia Natural, pe yma ha’evakue Carlos Antonio López róga okaragua. Vivero: ogureko 500 ka’avo aty rehegua, heta ko’ãva apytépe oĩ pohã ha omba’po hikuái omosarambi ha oikuaauka hagua pohã ñana rehegua tapichakuéra ohóvape. Reikuaaseverõ reikeva’erã Vivero oĩháme. Campo de Golf: ojapó 50 ary rupi Municipalidad Paraguay pegua ome’ẽ hague yvy hetápe, peteĩva ha’e ko hérava Asunción Golf Club; ko yvy,oĩramo jepe Jardín Botánico ryepýpe, ko’ãga noivéima ipoguýpe. Vivero Pe vivero oĩ Óga Yvate kupépe ha oguereko hetaiterei chagua kóga aty. Avei oreko heta pohã ñana rehegua, aretereíma oñepyrũ omba’apo hákatu ndahetái tapichakuéra oikuaáva hesegua. Umi omba’apóva upépe omombe’u oĩha hetave 500 ka’avo aty ha oĩ upépe ikatu haguáicha ohoséva guive oñemboja, ñoñehepyme’ẽi mba’eve. Ko vivero oguereko pytyvõ Conservatorio de Jardín Botánico de la Villa de Génova de Ginebra, Suiza-gui . “Ko tenda ogurekóma pa ary ha ko'ã ary pukukue hetaiterei mba’éma oñemongu’e, heta jepovyvy ka’avo tenda guáre, omombe’u ha omoinge ka’avo rehegua, umi tendapeguáva específicamente, hákatu tetã Paraguáipe oĩntevoi mba’ekuaa pohã ñana rehegua ojeguereko avei pohã ñana ouva’ekue tetã ambuégui”. Mba’apo oikóva ko tendápe ha’e mba’eichaitépa ikatúta araka’eve noíri tesaráipe mba’ekuaaita ojeguerekóva pohã ñanáre tetã Paraguáipe. “Paraguái ra’ykuéra oipuru ha oikuaa michĩháme 50 chagua pohã, upévare, oñehekombo'e ko’ápe mba’éichapa ikatu oñeñoty, upéi oñemono’õ, araka’épa ipoty ha mba’éichapa oñemuña oikuaauka hagua tetãguakuérape ãva rehegua”. Colecciones Proyecto Etnobotánica Paraguaya ha avei Conservatorio y Jardín Botánico de Ginebra en Suiza pytyvõ rupive ikatúkuri oho tenonde gotyo jardín botánico, avei pe jejapo ñepyrũ tuicháva ojeheróva herbario pohã ñana Paraguái pegua ha oñepyrũ avei iñapysẽ Centro de Conservación y Educación Ambiental (CCEAM), oĩva Jardín botánico ryepýpe,ojapóva avei ñembokatupyry heta mab’épe. Ko'ã mba'e atýpe ikatu ñamomba'eguasu: Vivero pohã ñana renda, kóva ha’e tenda oikohápe jeporeca kuaave rekávo, yvy rehegua, ñembokatupyry ñeñotýme, oĩ pépe amo 450 ka’avo aty (especies) ñeñotymbyre rupi. Vivero kóga kokue pegua, ñeñoty ha jeporeka mba’éichapa osẽporãveta kóga virurãva okarayguápe tetã Paraguáipe. Pe Zoológico rehegua oĩ pe yvy voi, tenda, avei mymbakuéra opaichagua tetã Paraguái pegua, péicha oĩ mymba okambúva mamíferos, otyryrýva reptiles ha yso rehegua insectos. Desmembramientos Yma ko Jardín Botánico oguerekova`kue 300 ha, péicha ijyvy ipukuvoira’e 1 km ysyry guasu Paraguái mboipýre. Ko’águi 50 ary ohasava’ekuépe, heta mba’e oiko omomichĩvéva ijyvy, péicha oĩ y rehegua hérava ESSAP, cuartel Viñas Cue pegua, Copaco (tendota Stroessner oĩramo guare, Asunción Golf Club ha hetave ñemboja’o oikova’ekue. Enlaces externos Página de la Historia de Asunción Exposición de flora nativa de Paraguay, convenio con Suiza Página de museos de Paraguay Paraguay 1894 - ary Oararecha'akue Adriano Irala - 21 jaspokõi Viriato Díaz Pérez - 21 jasypokõi Omano'akue ...1893-1894-1895... Ary 1800 - 1899 1950 - ary Oararecha'akue Juan Cancio Barreto - 27 jasyapy Alfredo Seiferheld - 26 jasypoteĩ Omano'akue Alfonso Daniel Rodríguez Castelao - 7 jasyteĩ Joaju ...1949-1950-1951... 1988 - ary Oararecha'akue Omano'akue Alfredo Seiferheld - 3 jasypokõi Joaju ...1987-1988-1989... 1877 - ary Oararecha'akue Andrés Barbero - 28 jasypokõi Omano'akue Juan Bautista Gill - 12 jasyrundy ...1876-1877-1878... Ary 1800 - 1899 1879 - ary Oararecha'akue Eligio Ayala - 4 jasypokõi Omano'akue ...1878-1879-1880... Ary 1800 - 1899 1930 - ary Tembiasakue Clyde William Tombaugh ojuhuakue mbyjajere michĩ Plutõ - 18 jasykõi Oararecha'akue Carlos Menem - 2 jasypokõi Omano'akue Eligio Ayala - 25 jasypa Joaju ...1929-1930-1931... 1899 - ary Oararecha'akue Juan Max Boettner - 26 jasypo León Cadogan - 29 jasypokõi Omano'akue Joaju ...1898-1899-1900... Ary 1800 - 1899 1973 - ary Oararecha'akue Omano'akue Efraím Cardozo - 10 jasyrundy León Cadogan - 30 jasypo Rafael Franco - 16 jasyporundy Joaju ...1972-1973-1974... Ary 1900 - 1999 1880 - ary Oararecha'akue Luis Alberto Riart - 21 jasypokõi Omano'akue Cándido Bareiro - 4 jasyporundy ...1879-1880-1881... Ary 1800 - 1899 1785 - ary Oararecha'akue Mauricio José Troche Omano'akue ...1784-1785-1786... Ary 1700 - 1799 1900 - ary Oararecha'akue Rigoberto Fontao Meza - 29 jasypakõi Omano'akue Joaju ...1899-1900-1901... 1900 1936 - ary Oararecha'akue Mario Vargas Llosa - 28 jasyapy Omano'akue Rudyard Kipling - 18 jasyteĩ Rigoberto Fontao Meza - 29 jasypakõi Joaju ...1935-1936-1937... Hekasérõ táva rehegua, emoĩ: Fernando de la Mora (Paraguái) Fernando de la Mora, ha’e va’ekua preteĩ prócer Paraguái sãsorã España-gui. Opartisipa va’ekue Virreinato del Río de la Plata odefende haguã umi Invasiones Inglesas-gui 1806 ha 1807-pe. Paraguái isãsparire katu oñembyaty kuri peteĩ Junta de Gobierno omyakã va’ekue prócer Fulgencio Yegros, Fernando de la Mora gui oiko vocal secretario. Kuimba’e ñembo’epy oguerekóva personalidad ojehecharamóva oreko rupi oñemboja umi familia viru heta ha arandu oikóva Buenos Aires-pe. Ha’e avei kuri peteĩva umi oformava upe élite rural michĩmi Paraguaýgua. Imitã’i ha imitãrusúrõ Onase táva Tapua, Limpio-pe , 1775-ramo, (upévare 1811-pe oguereko kuri 36 ary). Túva ha isy ha’e kuri capitán Artillería-pegua Fernando de la Mora ha kuñakarai Ana del Cazal. Mokõve ha’e kuri familias de linaje, Domingo Martínez de Irala ñemoñarekuéra. Fernando-pe tuvakuéra omo’e porã va’ekue. Oje’e oike hague Colegio San Carlos de la Asunción-pe ojehekombo’e haguã. Buenos Aires mb’ehápe ha avei Universidad de Córdoba oñemoarandu Derecho-pe, upévare ha’e kuri peteĩva umi arapegua iñaranduvéva. Hogayguakuéra Fernando de la Mora oguereko va’ekue po tyvyrakuéra ha’éva (Mora Del Casal). Umívagui ipahague héra Rosa Isabel de la Mora omenda va’ekue Mariano Antonio Martínez Viana rehe, ko karai kóva congresista va’ekué 1811-pe. Chuguikuéra heñói Francisca Carlota “Pancha” Viana de la Mora. Iñemoñarekuéra apytépe oĩ Juana Pabla Carrillo Viana, karaiguasu Carlos Antonio López rembireko ha mariscal Francisco Solano López sy. Fernando omenda va’ekué Josefa Antonia Coene-re, ha oreko po ta’ýra. Oike ñemuhaguasú rehegua ogueraháva mba’e joguapy tetã ambuekuérape, ha upe ambiéntepe ko mitãrusu de la Mora ohupyty ha omombarete heta angirũ hapichakuéra ha’éicha omba’apóvandi. Omanórõ guare túva 1801-pe, Fernando omyakã kuri hogayguakuérape ha avei imba’ekuéra. Vida pública 1802-pe oñe nombra diputado-ramo Paraguaýpe Buenos Aires consulado rupive comerciante kuérape rérape omba’apo haguã, tembiapo ojapo va’ekue katupyrypópe 1804-peve. Upe iñeime puerto-pe ohupytyka chupe hetaiterei mba’e omombarete haguã ijoaju iñangirũnguérandive ha avei upérupigua ogayguakuéra oñembotuicha ha oñemomba’eguasuvéva upe távape. Omba’apo va’ekue heta hendáicha pe teko colonial Paraguáipe opa potávo ohóvo. Ha’e oguãhẽ va’ekue aférez peve ointegrahápe umi fuerza Paraguái provincia pegua karai Bernardo de Velazco omoĩ va’ekue omosẽ haguã umi inglés-pe Montevideo-gui, oocupa va’ekue 1807-pe. 1810 rupi oĩ va’ekué regidor ramo Paraguay Cabildo-pe. Fernando de la Mora ha’e va’ekue partidario decidido odefendéva ñane retã sãso. Ha’e ymaite guivéma voi oñeha’ãva raka’e ñane sãso haguã España-gui. Oikóvo pe golpe mayo 1811-pe, ojeikuaáre karai mba’eporãha, avei iñaranduha avei, ojeguereko ichupe peteĩva umi oorganiza va’ekue tetã sãmbyhyhára isãso rire ñane retã. Jasypoteĩ 17 1811-rõ oñembyaty Primer Congreso del Paraguay sãsombyre. Mariano Antonio Molas ojerure rupi pe Congreso oipe’apaite pu’akakuéra Bernardo de Velazco y Huidobro-gui, ha oñemoĩ Junta Superior Gubernativa,ha iñãme coronel Fulgencio Yegros, ha’éva ko provínciape mburuvicha ikatupyryvéva Tendotáramo. Vocal-kuéra ramo katu oĩ va’ekue doctor Gaspar Rodríguez de Francia, ha’éva karai aranduete; mitãrusu capitán Pedro Juan Caballero ha’éva representante pe tropa-kuéra invasión porteña ojoko va’ékue; peteĩ pa’í, ha’éva presbítero Francisco Xavier Bogarin ha karai Fernando de la Mora, peteĩ tapicha heko porãva, tapichakuéra Paraguaigua ndive ojokupytyporãva. Oñemohenda riremi hembiapo pyahurãme, Fernando de la Mora-pe oñemondo omyakã haguã peteĩ expedición ocastiga haguã umi ñande’ypykue mbajakuérape Norte gotyo. Jasyporundy 1812-pe oguapy kuri Villa Real de la Concepción-pe oñenda haguépe ichupe oñemomba’e jey haguã Fuerte de Borgón, umi portugués-kuéra oñemomba’ehague pe tyai oiko va’ekue ñorarõ mo’ãrõ guare sãso aja. Ojehechakuaávo ohopámaha umi fuerza ha’éva táva Coimbra-pegua pu’akakuéra, de la Mora oñepyrũ omoañete pe Cabildo Concepción-pe oñemoĩ va’ekue Decreto de la Junta el 12 de noviembre 1912-peguare. Fernando de la Mora pore’ỹme, umi Junta atyguasu jave, 1812 arykue jave doctor Francia opyta iñakãporãva ramo pe Junta-pe. Oikuaágui Fernando de la Mora ndojokupytyiha hendive oñeha’ãmbaite voi oikovai haguã hendive ha ohechauka chupe tova vai memete. Omboja memete ese ivaimíva oikóva guive. He’íma katu hese ombojoajuseha Paraguái, Buenos Aires-ndive ha avei kuatia documento-kuéra ñemi Estado mba’éva kañymbyre. Kóvape je oñemboguapy raka’e pe tratado 12 de octubre oñefirma va’ekue Paraguaýpe parlamentario Manuel Belgrano-ndi, Triunvirato Buenos Aires-pegua oipuruhague o-grava haguã hendape’ỹ petỹ Paraguáipegua. Ojeheramboguapy vove upe Tratado 12 Jasypape guare oñepyrũma jeikovaiguasu Buenos Aires-ndive. Ojepersegui Gaspar Rodríguez de Francia, ombyatypaiteségui pu’akakuéra Tetã Paraguáipegua ijehe, ha oĩre pe Junta-pe Fernando de la Mora, ha’éva peteĩ tapicha oñemomba’eguasúva opárupi iñarandu ha ha’evére omoñepyrũ tembiapo ombo’yke haguãicha iñirũnguéra omba’apo jejopy va’ekue hendive, ha oñepyrũma voi katu De la Mora-gui, kóva ha’égui tuicha ojokóva ichupe, ese mante ojejeko haguãicha, ha’e rupínte upe rire doctor en Derecho. Upeichaite katu, ombotapykuete ichupe oĩ’ỹre ha’e, Resolución osẽ va’ekue 21 de agosto de 1813-pe. Iñemano Ojeapresa va’ekuée 1820-pe, porundy ohupyty rire ikerayvoty ha’éva tetã sãso. Ndojekuaa porãi mba’éichapa ha’e omano. Oĩ he’íva ikatu hague omano pe cárcelpe ary 1835-pe, ỹrõ katu ojepoi rire mba’éne ra’e ichugui. Ambue he’íva omano hague jepokua ha jepykuhápe. Homenaje Ordenanza rupide osẽ va’ekue 6 octubre 1923-ramo Municipalidad de Paraguaýgui orresolve ojapóvo peteĩ homenaje ko prócer-pe, ombohéra rupive pe tape puku oñepyrũva tape General Santos guive Avenida Defensores del Chaco peve. Fernando de la Mora oheja va’eku’e mokõi kuatia haipyre arandu: “Bando del 6 de enero de 1812” ha “Instrucción para el Maestro de Escuela”. Febrero 28-pe, ary 1939-ramo ojejapo kuri ko tetãvore’i Fernando de la Mora (ikorapy ojáva Paraguaýre), ojei va’ekue ko tetãvorei San Lorenzo-gui. Referencias Forjadores del Paraguay. Omar Quiroga El Supremo Dictador. Julio César Chaves, 1945 Tekove Paraguaigua Eloy Fariña Núñez heñói Humaitápe, táva guasu oiméva Departamento Ñe'ẽmbukúpe, tetã República del Paraguáipe, ára 25 jasypoteĩme ary 1885, itúva Félix Fariña ha isy Buenaventura Núñez. Hembiasa ñepyrũ Poapy ary orekóvo, oho provincia Corrientes, Argentina-pe upépe oñemoarandu ñepyrũ mbo'ehao primaria-pe. Ohasa upéi Paranáme, ko tavaguasúpe oike seminario-pe, oipyhývo hi'arandu ñepyrũ cultura clásica, purahéi ha ñe'ẽ latín, griego, portugués, francés ha italiano. Omohu'ã'ỹre pa'irã ñemoarandúpe oho Buenos Aires, Argentina gotyo, ko'ápe oñemoandu carrera de leyes-pe, omboykéva upéi ndohupytýigui pirapire oñemoarandu haguã. Ijeguata Omba'apo función pública-pe. Upérõ omotenonde peteĩ anécdota herakuãitéva oikéva ha'e ipype; péva hi'arandúgui ha ikatupyrýgui mba'apópe, oikuave'ẽ administración general impuesto-pe orekóva peteĩ condición oipyhýva nacionalidad argentina; ha'e ombohováiva péicha: "Mburuvicha... che aguereko mokõi sy: peteĩva, imboriahu pero teko potĩ oreko, hese ae che reñói, ha'éva Paraguái, ha ambue, irrika ha ipojera, Argentina, ko'ápe che añemoarandu ha amopyenda che ñemoarandu ñepyrũ ha amopyenda che rogaygua. Che ñyrõmína ko'ã mokõi ndive". Iñepyrũmby teko johéi pyre péva omboguata, upéi oñeikuave'ẽ ichupe sãmbyhy, nopenái tenda heñóiha. Ko'ápe "Ñe'ẽpoty omohenda ha ambuépe ohai", Editorial El Lector he'i Fariña Núñez "... ha'e, añetehápe, pe intelectual creativo ikatupyryvéva kuaandýpe generación oimévape. Hembiapo oipytyvõ modernismo Paraguáipe, avei omohenda testimonio valioso omopu'ã tekove porãme. Jepénte péva ndoikói tetãme ohasa okápe hekove puklukue,... arakaeve nomboykéi realidad ha umi mba'e ohasa asýva comunidad nacional-pe. Ojepy'amongeta ha tesape'ápe oiko umi mba'e ohasáva rehe itiempo-pe,... oñeha'ã oñandu mbarete ha teko porãme ikuaandýpe". Péicha "Iñepyrũmby" aranduka, omomba'e guasúva ñe'ẽpapàra arandu Francisco Pérez-Maricevich he'ìva: "... ha'éva peteĩ poeta universal ñane retã ñe'ẽporãhaipyrépe..." imba'éva "...tekove Paraguái ikyre'ỹvéva, oporopy'amongetáva omopu'ãva tekove. Oñemomba'e guasu hembiapo, hesakã porãgui techapyrãme, hemiadu potĩ ha imarangatu hesakã porã ijehai". Ha'e, añetehápe, Paraguái ñe'ẽpapára ojegueromandu'avéva antología pytaguávape. Ary pahávo Hembireko Laura Fernández de la Puente (argentina), imitãiterei gueteri ha omano Buenos Aires-pe 3 jasyteĩ 1929. Hembiapo ""Su vasta obra abarca:"" Mundo de los fantoches", "Centenario Paraguayo" "Canto Secular" (ojekuaáva 1911 jave ojegueromandu'ávo Paraguái sãsõ centenario, ñe'ẽpoty poro’o ha oñemomba'eguasúva omonéĩ teko espiritual tetãme, iñe'ẽpotýpe omotenonde ikerayvoty ha ndoguerohorýi tekoasy) "Al margen del caso paraguayo" "Bucles de Oro" (mombe'u gua'u, ary 1913, ohupytýva jopói omotenondéva diario "La Prensa" de Buenos Aires ha tuicha mba'e kóva, omomba'eguasu ko tembiapo omotenondéva mayma haihára ha ñe'ẽpapára). "Rhódophis" "Las vértebras de pan" "El significado de la obra de Rubén Darío" "Conceptos estéticos" "El estanco del tabaco" ""Los poemarios:"" "Curupí" "El jardín del silencio" "Cármenes" "Mitos guaraníes" Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Joaju okapeguávandi anselm.edu.py bvp.org.py biografiaasyvidas.com.py Tekove Paraguaigua Museo Casa de la Independencia oñeinaugura 14 jasypo ary 1965 jave, ára oñemomba'eguasúva tetã rembiasápe. Ary 1811 jave, 14 jasypo pyharépe, peteï aty oimehàpe paraguayo katupyry osẽ upe ògaguasùgui ojepytaso haguã ohekàvo independencia del Paraguái. Oime calle Presidente Franco ha 14 de Mayo àri, kóva ohechuaka estilo colonial, oñemomba'eguasúva tetã rembiasápe. Monumento nacional orekóva temiandu kakuaa tetã ohasávape. Ko'àpe oñemoheñòi kiririẽtehápe, emancipación ombopahàva dominación española Tembiasákue Ko òga ha'e ko'ágã Museo, oñemopu'ãva'ekue 1772 arýpe ha péva peteĩ ciudadano español Antonio Martínez Sáenz róga, ha'e omendava'ekue Petrona Caballero de Bazán, ndive. Ogyke ojejapo adobe-gui; ogahoja teja-gui; oñemopyenda pindo ha takuara armazón rupive. Pe matrimonio Martínez Sáenz- Caballero de Bazán-gui heñói mokõi mitãkuimba'e: Pedro Pablo ha Sebastián Antonio. Ko'ãva oereda ko óga, ha oiporúva en condominio hembireko ndive: Carmen Speratti ha Nicolasa Marín. `´eicha avei mokõi matrimonio pyahu, oikóva ipype: Facunda Speratti ha Virginia Marín, ojoyke'y Carmen ha Nicolasa, oñondive. Ha'ekuèra oñepyrù ombojoaju tetã rembiasa. Héra ñepyrũ ou Ko yvy ha'èva, peteĩ propiedad oĩva en condominio umi jo'yke'y Martínez Sáenz, opytáva upe ògape capitán Pedro Juan Caballero, ou jave itavaguasúgui, Tovatĩ, Paraguaýpe. Upe òga rovài oikòva Martínez ha'e oiko ña Juana Martínez de Lara rógape, prócer Vicente Ignacio Iturbe tía, opy`´ava katuete opytu'u haguã itía rógape. Capitán Juan Bautista Rivarola, oi`´ova Barrero Grande-pe, ohóvo itava guaúpe, opytáva avei isuegra rógape, propiedad oimehápe antiguo Callejón. Pe Martínez rógape ohóva avei prócer Fulgencio Yegros ha teniente Mariano Recalde, oguahẽva Facunda Speratti ha ambue Virginia Marín, kichiha ramo hikuái. Péicha , upe Martínez róga ha'e tenda ikatu haguã odisimula hikuái um,i ñomongeta ojapóva hikuái kañyhápe ha upépe okonspira dominio español rehe. Pèicha 14 jasypo jave, peteĩ aty oimehápe hikuái ko'ã kuimba'e, omotenondéva Pedro Juan Caballero, osẽ callejón o{iva upe óga kupépe ha oho Gobernador español róga gotyo, namombyrýi oimehágui hikuái. Oike rire hikuái upe kuártelpe, ha umi patriota ndoguevivéima hembipotágui, ko'ẽmbotávo 15 jasypópe, gobernador Bernardo de Velazco ha Huidobro, ome'ẽ mando. Paraguái oguahẽ isãsõme, ojetyvyro español poguýgui. Péicha upe òga yma guare kakuaa opyta gente particular pópe ha ary 1943-pe ojogua Gobierno. Oguahẽvo ary 1961 ojedeklara Monumento Histórico Nacional. Upe decreto omotenonde Comisión Nacional de la Casa de la Independencia, ome'{eva poder omoheñói haguã upe ógape peteĩ Museo, oñeinauguráva'ekue 14 jasypo 1965 jave. Umi koty ESCRITORIO Ko'àpe oñeñongatu umi documento ymaite guaréva, ofirmava'ekue umi prócer independencia paraguaya-pe oimeva'ekue. Ojehecha peteĩ cómoda-escritorio ha'eva'ekue Fernando de la Mora mba'e ha poha cuadro, ipype ojehechakuaa ojapohague Jaime Bestard, ha'éva oñemotenonde jave upe: intimación gobernador Velazco-pe, kóva oñemomba'eguasu ombohapègui tetã sãsõ. KARUHA Mueble ha umi tembiporu ojeporúva'ekue ára ha ára`´oga ryepýpe péva época colonial. Peteï vitrina ohechauka peteï espada Fulgencio Yegros oiporuva'ekue. Kóva oñemomba'eguasu upe koty guahẽhãme orekóva doctor Gaspar Rodríguez de Francia ra'anga. KOTYGUAHẼHA Ojehecha imponente araña de cristal ha peteĩ brasero ojejapova'ekue yvyra ha bronce-gui, ojehecha peteĩ juego de muebles franceses 1830 arýgui oúva. Péichakotyguah{eháme oime mokõi retratos de cuerpo entero ha'éva Pedro Juan Caballero ha Fulgencio Yegros mba'éva.Oĩ avei umi talla religiosa ojejapova'ekue umi taller jesuítico ha franciscano-kuéra omotenondeva'ekue. KOTYKEHA Ojejuhu peteĩ tupa ha'eva'ekue Fernando de la Mora mba'e,ikatúva ojehecha ha'anga upe koty akatua rogykèpe, upéva guype, peteĩ kamisa bordada, prócer mba'ekue. Omohu'ã ko dormitorio ambientación, peteĩ arcón, Juan Bautista Rivarola mba'éva, apyka ojeporúva tasyópe, apykatymói reclinatorio ha peteĩ nicho poilicromado. ORATORIO Ko tendápe ojehecha umi talla jesuítica ha franciscana, avei hetaiterei tembiporu religioso opa tendágui oúva. Ojehecha avei presbítero Francisco Javier Bogarín ra'anga. ÒGAJERE Ko óga jere ojehechakuaa oĩha mokõi tablero kakuaa yvyrágui ojejapóva, oúva umi tupão misiones rok{egui. Iguýre oime, mokõi òga alero daiporivéimava ha péva ohechauka ñandèvéve ikatu haguã jahechakuaa dimensión orekóva ha umi material ojeporúva época colonial, jave. KORAPY Ojehecha kuaa peteĩ mural ojapóva'ekue José Laterza Parodi, ha oñemoñe'ẽ peteĩ nota 20 jasypokõi 1811 ramo, oñemondóva Junta Buenos Aires-pe, independencia del Paraguáigui oñe'ẽva. Upe nota guyre ojehecha peteĩ escudo de la nación, oipyhýva doctor Gaspar Rodríguez de Francia gobierno. Ipygu`yre, reloj de sol péva misión jesuítica Santa Rosagui oúva. Ojehecha avei korapy eskína-pe peteĩ túmulo omo'ãva ilustre prócer Juan Bautista Rivarola retekue, ojeguerúva cementerio Barrero Grande-gui, ko'ágã táva'i Eusebio Ayala. SALÓN CAPITULAR Ojehasávo korapy ojeike upe recinto ha'éva Salón Capitular koty ha'éva antiguo Cabildo de Asunción, peteĩha Río de la Plata-pe, omopyendáva 16 jasyporundy 1541 jave. Mbytépe oĩ peteĩ salón, escudo de armas España-gui oúva ary 1800-pe. Ogyképe, ojehecha peteĩ emperador Carlos V ta'anga; avei, ambue cuadro ohechauka upe intento revolucionario, oñemotenondeva'ekue independencia mboyve. Callejón Histórico Pe Salón Capitular rokẽ gotyo ojehecha ikatúha ojeike, kóva rincón de la Asunción yma guare ndaijojahàiva : Callejón Histórico. Kóva ha'e petĩ tenda oñemomba'e guasuvéva pe Casa dela Independencia-gui, upégui osẽ hikuài umi kuimba'e arandu prócer-kuèra paraguayo ohekàvo tetã Paraguái sãsõ. Ha'e avei tape oguatahague Ña Juana María de Lara oho jave Catedral de Asunción-pe, ojerure´vo Pa'i Molas ome'ẽ haguã upe señal del santo y seña: ha'èva kampana de bronce repikeque, ha upèva ohenóivo oho umi paraguayo-kuèra 15 jasypo ko'ẽme, kòva peteĩ momento histórico omoheñòiva'ekue república del [[Paraguài] pyahu]. Ambue mba'e oñemomba'eguasúva Ojeguereko testimonio ko òga omopyenda hague tetã emancipación, kòva oisãmbyhývo Carlos Antonio López, pèva decreto osẽva jasyrundy 1849 jave, pèva omoñepyrũ calle de Asunción, ojehovasàva tape ohasàva hovài Callejón Histórico, ko'àgã hèra 14 de Mayo. Ojeikèvo Museo-pe, ikatu ojehecha peteï mural ceramista José Laterza Parodi ojapòva, ha'e ohechauka umi edificio ha umi tenda Asunción colonial, reheguáva. Ary 2003 jave, 38 ary rire oñeinaugura Museo Histórico, ko òga oho ohecha Licenciado Nicolás Darío Latourrete Bo, ohechakuaávo oñembyaiha ohóvo acervo museográfico, ojeofrese omyatyrõ haguã ha péicha orrecupera Museo dignidad jey. Jasykõi 2003 jave, oñepyrũ umi tembiapo restauración ha conservación ha'éva reliquia kakuaa oatesoráva upe tenda. Péicha, Ministerio de Educación y Cultura omoañete karai Latourrette Bo ha'èha Protector de la Casa de la Independencia. Ary 2005 jave, ojedeklara ichupe Protector Vitalicio, ko'ã mba'e ndorekóiva precedente Paraguáipe. Aravo ojeike haguã Museo Casa de la Independencia ikatu ojevisista: Arakõi guive arapoteĩ meve: Pyhareve 07.00 aravo guvie 18.30 peve, ha Arapokõime,: 08.00 aravo guive 12:00 aravo peve. Omombe'úva Oliveira y Silva de Acuña,Yani. Casa de la Independencia. Asunción. Paraguay Ojoajúva Casa de la Independencia Paraguay Musaróga Julián Alarcón compositor katupyry ha violín mbopuhára Paraguaýpe, taaguasu Paraguáipe, ary 28 jasyteĩ ary 1888. Iguata ñepyrũ Oñemoaradnu mbarakàpe ha upe ary 1909 guive, violín Gimnasio Paraguayo-pe. Ary 1913 oho Montevideo, Uruguáipe, upèpe oñemoarandu instrumento hasyetéva ñembopúpe. Ary 1919 oedita peteĩ album musical orekòva umi purahéi folklore paraguayo reheguáva. Hembiasàkue Ombopu 20 ary pukukue Argentina-pe ha Brasil gotyo, "Terceto guaraní" ndive oimèva upèpe Carlos S. Caballero ha Manuel Moreno. Ary 1942 ohupyty jopói ojeheróva Premio de Composición ome'ẽva Ateneo Paraguayo ipurahèi "Abandonada" ary 1950 oreko peteĩ Concurso del Ministerio de Educación y Culto hembiapo "Ka'avovei". Hembiasa pahàpe Omano Paraguaýpe pe 19 jasypoapy ary 1957 jave. Hembiapo Os{eva iñapytu'ũ rokýgui, hetaiterei mba'e, omohenda 300 tembiapo, ijapy`´epe heta ojeipyso ha oguerohory tavayguakuéra. Umíva ha'e "Serenata clásica", "Nanawa" ( polka tetã rayhu reheguàva ha hekoitépe he`´iva umi mba'e he'iséva), "3 de mayo" (omomba'èva tavarandu Paraguáipe, ombopúva conjunto oĩ mimíva, banda popular ha orquesta), "Nde resa kuarahy'ãme" (polca canción amatoria ñe'ẽpoty orekóva Teodoro S. Mongelós oiméva antología temiandu mborayhu tetã Paraguái rehe), "Recuerdos del Paraguay", "Sábado ka'aru", "Alegre amanecer", "Ha Paraguay", "Zorzal del Paraguay", "Tesa yvoty", "Serenata", "Marave ndoikói" ha "Loma Clavel". Ombojoajúva Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Tekove Paraguaigua Viriato Díaz Pérez ha’e peteĩva umi karai mbo’ehára aranduete oikove va’eku ñane retã Paraguáipe popa ary javeve. Imitã ha imitãrusúpe Díaz Pérez eñói va’ekue Madrid 1875-pe. Ou va’ekue peteĩ ogayguára porã arandúgui. Túva karai Nicolás Díaz Pérez, haihára jekuaapýva, cronista oficial va’ekué Extremadura-pe ha avei ojapo va’ekue Diccionario Biográfico y Bibliográfico de Extremeños Ilustres; isy katu kuñakarai Emilia Martín de la Herrería, avei haihára. Ohupyty va’ekue grado académico Doctor Filosofía ha Letras-pe pe Universidad Central de Madrid ary 1900-pe. Karai kuéra Menéndez y Pelayo, Giner de los Ríos, Moraita y Cordera ha’e va’ekué imbo’ehára katupyrykuéra. Madrid-pe guare hekovekue Viriato Díaz Pérez ojeja va’ekué hetã’i heta mba’e porã ojaporire upérupi, científicas ha literarias umía rehegua. Teósofo, republicano ha orientalista ohechauka va’ekue 1895 guive oguãhe meve Paraguáipe, peteĩ tuichapajepe ha ipypukúva kuatiahaikuéra umi ha’e oñombokatupyryhague reheguápe. Ãva apytépe ikatu ja’e: La India Algunos datos sobre la Antigua Literatura Hindia Naturaleza y Función del lenguaje rítmico, tési ha’e opresenta va’ekue Facultad de Filosofía y Letras Universidad de Madrid-pe Sobre el misticismo Musulmán Supernaturismo – Karma La raíz an y sus significados, héra va’ekué pe tési opresenta va’ekué Congreso de Orientalista-pe, Amsterdam-pe. 1904pe katu opublika Madrid-pe, Unión Iberoamericana-pe hembiapo “Movimiento Intelectual en el Paraguay” rehegua, omboguapyhaguépe umi tapichakuéra ikatupyryvéva ojehechaukáva ñane retãme. Imitãrusu guive ha’e omba’apo va’ekue kuatiahaikuérape umi haiharakuéra katupyry ndive generación 98-guakuérandive. Hogayguakuéra Ou va’ekué Paraguaípe 1906-pe, he’ihaguéicha haihára Carlos R. Centurión, ohecharamoitégui karai político ha avei haihára paraguaigua Hérib Campos Cervera-pe, kóva oho va’ekue ohechami ichupe España-pe. Oñemyenuhẽ va’ekue ko tetãrayhúgui ha’e oguahẽ guive oñemomba’ehague, ha ko’ápe opyta. Omenda Leticia Godoi Rivarola-re, político ha tapicha marangatu Juan Silvano Godoi rajy; chuguikuéra heñói ta’yrakuéra Fernánd ha Rodrigo, kóva katu avei papára mbarete va’ekue avei. Museo ha Biblioteca oguerekóva karai marangatu Juan Silvano Godoi réragui ojapo hóga mokõha ohómi haguépe oñemoarandu haguã Viriato. Upe kotyguive omosarambi kane’õ’ỹre tembiapópe mbaretépe embiapo ha iñarandukue. Hekovépe ha’e va’ekue mbo’ehára ha tetã mba’ekuaakuéra rehegua karai arandu. Ha’e Mbo’ehára va’ekue hetaiterei paraguaigua oguereko va’ekue ichuipe techaukahára ramo iñarandukuégui. Tembiapo oñemoĩhaguépe Oñenombradojefe Archivo Nacional-pe; Director guasu Biblioteca ha Museo de Bellas Artes-pegua; Ha’e miembro Paleógrafo Comisión de Límites ojejapo haguã Bolivia-ndi. 1902 guive ha’e kuri Paraguái cónsul España-pe. Paraguáipe ipypore Tetã arandukuéra rehegua tembiapo 1907-pe omoañete upe círculo literario hérava “La Colmena”, ombyaty va’ekue umi tapicha arandukkuéra oĩva guive tenonderã: Rafael Barret, Juan E. O’Leary, Manuel Domínguez, Arsenio López Decoud, Modesto Guggiari, Juan Silvano Godoy, Carlos R. Centurión, Fulgencio R. Moreno, Ricardo Brugada(h.), Juan Casabianca, Ignacio A. Pane, Ramón V. Caballero, ha hetave oĩhína. 1908-pe ha’e ha’e heta hendárupi ojeguereko ichupe ome’ẽhaguã conferencia a oporomoirũ haguã tembiapópe kuatiahaikuéra rupi osẽva guivépe Oguahẽ guive Paraguáipe, ko Viriato réra ojejuhu mamo tembiapo cultura tetã mba’ekuaakuéra rehegua ojejapohápe guive Paraguaýpe. Hembiapo rupive ha’e ojejuhu va’ekue avei heta acto cultural tetã ambuekuéra rupi ojejapóvape, Argentina, Brasil, Uruguay, Estados Unidos, España, Italia ha Alemania rupi. Ko ary guive mokõiva pa ary mbyte rupive, umi ha’e ohai va’ekue ojeheharamoite. Hetaiterei folleto ha conferencia ha’e ome’ẽ va’ekue oparupiete kuatiakuéra arandukuéra omohenda va’ekué ichupe umi iñarandúva ijyvatevéva ramo Heta kuatiahaikuéra tetã ambue rupi ojejapóva omboguapy hembiapokue mbo’ehára ramo. Ãva apyte oĩ: El teósofo, ocultista, políglota, herakuãma va’ekue voi tekove randu rembiapokuha. 1916-pe ha’e va’ekue jokuaipy Congreso de Bibliografía e Historia-pe ojejapo va’ekue Buenos Aires-pe, omoĩhaguépe upe hembiapokue “Polibiblión Paraguayo”, omboguapy ha omohenda haguépe umi ojehaiva guive Paraguái rehegua. Hembiapokuéra Ha’e omyakã va’ekue jehape upe kuatia aranduete Revista del Instituto Paraguayo. 1913-pe omoheñói va’ekue Revista Paraguaya. 1924-pe, ohai informe oficial opresenta va’ekue Sociedad de las Naciones-pe, “La cultura y la escultura en el Paraguay” rehegua. 1925-pe ohai va’ekué avei Revista del Paraguay-pe, omotenonde va’ekue upe karai investigador ha papára arandu karai Enrique Parodi. Omoañete upe Segundo Congreso Internacional de Historia y Geografía de América, ojejapo va’ekué Paraguaýpe, 12 jasypa 1926-ramo. 1930-pe, ohai Paraguaýpe peteĩ kuatia arandu hérava “Las comunidades peninsulares en su relación con los levantamientos comuneros americanos y en especial con la Revolución Comunera del Paraguay”. 1948-pe, ijehai “La literatura en el Paraguay” rupive ombokatu va’ekue upe Historia Universal de la Literatura, de Prapoline, enciclopedia de XIII volumen oguereko va’ekue. Díaz Pérez ha’e momoramby umi tapichakuéra arandu noveciento-rupi oiko va’ekue Paraguáipe. Ary pahárupi Heta hendárupi ome’ẽ va’ekue mbohapy sa conferencia rupi. Ombo’e va’ekue mbo’epy irundypa ary javeve umi mbo’eróga herakuã porãvéra rupi. Iñarandu pypuku rupi ha kane’õ’ỹme heta mba’e haikue ha tembiapo porã porã oheja rupive, ojeguereko va’ekue chupe karai guasúramo. Omano va’ekue Paraguaýpe jasypoapýpe 25 1958-pe. Hesegua jehai Cien vidas paraguayas. Carlos Zubizarreta Historia de las letras paraguayas. Carlos R. Centurión Enlaces externos Biblioteca Virtual del Paraguay Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes Ñe'ẽpapára Paraguáigua Coronel Luís Irrazábal Barboza heñói tavaguasu Encarnación-me,kóva oime VII Departamento Itapúape, Paraguái, 8 jasypoapy 1891, omano 1958 jave. Oñemoarandu itáva reñóime, Encarnación, ha omohu'ã secundaria, tavaguasu Paraguaýpe, Capital Paraguái-pe. Iguata ñepyrũ Peteĩ 1 jasyrundýpe 1913 jave, orekóvo 22 ary, oike Ejército nacional-pe ha upe àra guive ojepytaso hembiapópe, oñepi'ã gobierno defensa-pe omotenondéva 1915 guive, oñeha'ã oity mburuvicha upèrõ tetãme Eduardo Schaerer. Capitán Luís Irrazábal oñemohatã gobierno Eusebio Ayala jeroviahárõ. Heta mba'e asy ohasa, revolución 1922 ha'e ichupe guarã entrenamiento nomyengoviáiva cuadro militar-pe, ha'eháicha Irrazábal, upèi ojepytaso Chaco Paraguayo-pe invasión Boliviana rehe. Ary 1922, okapúvo revolución chirifista batallón omotenonde odefendévo gobierno legalmente omopyendáva. Ijeguata Tetã ipy'aguapývo, Revolución rire, oñemondo ikatu haguã oñemoarandu Chile gotyo, ou jey tetãme, ogueru peteĩ medalla de oro ipyti'ápe, péva medalla peteĩha oñeme'év peteĩ oficial extranjero-pe. Upéva rire, oñemondo guarnición militar Paraguarípe, upépe omoheñói Regimiento 1 Caballería "Valois Rivarola", 10 jasykõi 1926 jave, oñenombra okomanda haguã ha'e. Omoheñói Equitación mbo'ehao ha ojepy'apy umi isubordinado formación intelectual ha técnica rehe. Pèicha avei, oñembokatupyry kavaju àri ha pèva ombohasa porã opytu'u jave: omoheñói avei club de polo tavaguasu Paraguarípe ha oñemomba'eguasúva umi fiesta patronal tavavy ijerére oiméva, ohechaukahàpe Caballeríaomyakãva Irrazábal ikatupyrýha. Mombe'u mbykymi Comandante del III Cuerpo de Ejército, Coronel Luís Irrazábal ha'e, oñanduháicha Coronel Alfredo Ramos, isubalterno Guerra del Chaco jave, umi "tapicha heñòiva omanda haguã". Odomina hapichakuèrape, ivoluntad tèrã ambue tendáicha, techapyrãme omýi, nomotenondéi violencia, ikatúva contraproducente ichupe guarã, péva omombaýgui andu pe hapicha omba'apòva ijykére, teko porã ha ohechauka ha'eha mburuvicha opa àra, o{i umi oguerohorýva'ekue ichupe ko'ã mba'ére. "Mando omotenondéva ohechaukávo isuperioridad moral ha intelectual ombohapèva, oheka upèicha subordinación py'amongetàpe, orekóva peteĩ atributo ndaipòriva jepokuaaite". Heta oĩ oñe'ẽva Coronel Luís Irrazábal rehe. Ojekuaàva severidad ha rigidez omoañetèvo umi mba'e ojapova'er ãva acto de servicio-pe, pero pèicha avei, ojekuaa condición angir{u ramo orekóva avei umi tendota camarada-ha. Ichupe guarã tuicha mba'e pe jesareko hembiguài kuèra rehe, taha'e oficial tèrã miembro de tropa, ombovevúi haguã condición de lucha orekóva omotenondévo batalla. Ko'ã condición orekóva ipersonalidad-pe, tuicha oñemomba'eguasu ha oĩ poyhu hese oúva subalterno-kuèragui. Àra kyhyjèpe oimèva Ary 1928 jave pe unidad odestináva omo'ã haguã área Bahía Negra upèrõ naiporãiete oñemohape apañuãi péva oamenasáva omotenondétaha hikuái ñorãirõ ñane continente gotyo. Coronel Irrazábal oñemondo Europeo retã gotyo ha'èva Bélgica misión de estudios-pe ikatu haguã Estado Mayor-pe oñembokatupyry, ipy'aguapývo upèpe, oipytyvõgui umi gestión diplomática-pe, 31 jasypoteĩ 1932, àra umi boliviano oipyhýha Fortín Boquerón, kóva odesenkadena contienda chaqueño yvy gotyo. Jasyporundy 1932 ary jave, oúvo tetãme, oñenombra comandante umi fuerza omba'apòva sectorl Fortín Nanawa-pe ha, mokõi jasy rire, jasypateïme 1932, oñenombra comandante DI 5, unidad ombosako'ìva Comando boliviano oñepyrũva oataka mbaretépe ko sector. Batalla Nanawa peteĩha Ára 20 jasyteï 1933 jave oñepyrũ peteĩha batalla Nanawa, kòva oñepyrũvo batalla boliviano-kuéra ohasa asýva dos mil baja rupi, tapicha paraguayo doscientos cuarenta y ocho rupi, umi boliviano ombokapu ha upe tenda guarini paraguàigua odefende ijyvy. Umi tape ojeikèha Nanawa-pe henyh{ete te'onguégui ha upèpe Kundt osapukài ha ojerùre oataka haguã ha hetavénte omano ohóvo. Omongoràma umi enemigo, ndaipóri posibilidad pytyvõrã, Coronel Luís Irrazábal Barboza odispone oñemopu'ã pista de aviación, ombohapéva umi piloto compatriota omba'apo haguã avei, nopenài mbokapúre,oguejy ha ohupi, hi'upyrã ha municòn oimehàpe sitiado hikuài, upèrõ, odispone cinco cartucho por persona. Orden ome'ẽva Irrazábal ndikatúi iñambue: "Oñemohu'ã rire proyectil mombo, ohasa ha oñombohovái cuerpo a cuerpo, ndojepy'amongetài hikuái ha ojerreretira Fortín Nanawa"-gui. Ko acción ohupi yvate ha oñeme'ẽ ichupe peteï Cháko kurusu. Nanawa de Gloria Comandante fuerzas bolivianas-gua alemán, Habas Kundt, oñevengàse osẽ vaígui jasyteĩ 1933 jave ha ombosako'i ambue atàke, upérõ 4 jasypo jave, upe àrape oñemotenonde atáke tuichave omotenondéva chàko ñorãirõme. Umi boliviano oguah{e ha ojo'o yvykua pypuku ha upèvape omoĩ mina kakuaa, upéva ha'e foco central orresisti haguã paraguayo-kuèra, upe mina okapu aravo oje'èvape (9:00 aravo)ome'ẽvo señal oatakáva en masa: siete mil boliviano, oipytyvõva fuerza Aérea ha treinta cañón rupi, avei compañía tanque ha cuerpo de lanza llamas avei. Pero naiñarandúi Kundt omombóka iguarini kuérape tata ombotývape defensa ramo ha umi omanóva ojo'ári ojeguereko tenondépe. Pe tuguy sarambípe osyrýva, ndaipóri ñemoirü ni ñomongeta pèva omokyre'ỹ umi boliviano omohu'ã haguã umi victima ojeréva hesekuéra, asaje jave artillería opyta ha ambue tánke isarambíva ha ombyaíva paraguayo-kuèra. Pèicha "Comandante Irra",oñehenòiva comandante III Cuerpo de Ejército, ombohovái peteĩ ejército numérica ha técnicamente superior, mbohapy àra oaguanta hikuài ñorãirõ. Umi jornada ivaivéntema. Upe III Cuerpo de Ejército ombohovái ofensiva boliviano-kuèrape, ojopývo ichupekuèra omoañete haguã, arapokõindy upèi, célebre capitulación Campo Vía. Emiliano R. Fernández opurahéi el Tirteo guaraní pèva omombe'u mba'èichapa ojepytaso hikuài ñorãirõ aja he'ìvo pèicha iñe'ẽpoty purahéipe, "Comandante Irra ha hendive Brizuela, mokõivevoi aña Mbaraka..." omomba'e guasúgui tembiapo omotenondèva ko'ã mokõi tendota omotenonde jave batalla odefendévo fortín Nanawa, pèva atàke mbarete ha Ipoh`yiva tuguy pochýpe, combate ij`yva ha ome'ẽva sãsõ Chàkope ha omotenondéva tropa paraguaya iñeme'ẽ total, peteĩha batalla 20 jasyteĩ ha mokõiha 4 jasyporundy 1933 jave, oñemomba'eguasuvéva ko'ã oikova'ekue mbytépe. Ñe'ẽ oitýva hi'ári tukumbo Ko'ã triunfo omotenondéva Ejército paraguayo ovale ichupe ascenso pyahu comandante en jefe del Ejército omoirũva Campaña, Estigarribia-pe. Irrazábal ojekuaa teko porã omotenondéha, ome'ẽ vy'apavẽ Estigarribia-pe he'ìvo ichupe: "Siga Usted, ascendiendo, general, ore roñangarekóta ore puesto de combate ikatu haguã nde eguerúve umi mbyja nde ati'y ári". Pèvanoñeperdonái ha péva omongúi chupe. Posguerra jave, oñenombra agregado militar tetã Buenos Aires-pe, upéi Santiago de Chile gotyo, tetã orekóva gobierno omotenondéva ministro plenipotenciario. Péicha, upéi, ojepytaso gobierno peruano renondépe. Ko soldado ñarõ, Nanawa tendota, omano Paraguaýpe medio siglorupi, 16 jasyap`ype 1958 jave. Biografía Nueva Historia del Paraguay, Editorial Hispana paraguay S.R.L. –Edic.1997 Revista ABC color Tekove Paraguaigua Ko Reserva Biológica Itavo opyta tetãvore’i Hernandarias-pe, tetãvore Alto Paraná, Paraguáipe, ysyryguasu Paraná akatúa gotyo ha ha’e peteĩva umi poapy tenda ojehecha va’ekue reserva ecológica ramo Itaipú rupive. Kóva ko represa ha’e tuichavéva yvy ape ári oĩva ñane retãnguéra Paraguái ha Brasil mba’éva. Opyta 80 km norte gotyotáva Hernandarias-gui. Tapekuéra ojeikeha ha’ehina umi taperakamby 1 ha 2. Ipykué katu 15.208 hectárea. Geografía Ko reserva yvy ikarape ha ijyvate’imimi. Pe ysyry Itabó ohasa upérupi kuarahy resẽguio kuarahy reike gotyo umi mokõivéva hakambykue, ha’éva Itabó Sur ha Itabó Norte, ha avei ko’ãvagui osẽva ysyrykuéra. Ikorapyhína ohupyty: norte gotyo, Colonia Gral. Díaz, sur goytyo, vakarekoha Loma Porã, kuarahy resẽ gotyo, Colonia Pikyry ha kuarahy reike gotyo Coloniakuéra Gleba 2 ha Gleba 3. Yvy ko reserva rupi biológica Itabó rupi, ha’e oiko va’ekue ita hũnguéra gui. Ikatu jaclasifica lateríticos ha latozoles-pe, ha isa’y pytãhũngy, ijavovekue katu ñai’ũ jehe’a memete ipypuku porãva. Arapytu rehegua Ko reserva Itabó oguereko clima subtropical, oguerúva ama porã porã oguãhẽ ha isarambi porãva opárupi, ha ohupyty voi 1.500 ha 1.700 mm peve arykue jave. Arahakue katu ohupyty 21 ºC guive 22 ºC peve. Pyharekue katu ho’ysãiteve katuete arakuégui, upéva oikohína Araro’y oguãhe vove. He’õngue katu ohupyty 70 ha 80% rupi, ha yvytu katu oipejuve noreste ha suresteguio, upévare ipiro’y porã ko tendárupi. Yvyra ha ñananguéra rehegua Ka’aguy yvate hetave ko tendárupi, oĩnte avei ka’aguy karape mimi, kokuereguasu ha avei kapi’i ñeñotỹmbyre. Jajuhu heta yvyrakuéra reheguáramo ko’ãva yvyrakuéra: lapacho, ybyrá pytá, cedro, cancharana, peterevy , guatambu, peroba, incienso, kurupa’y ha yvyraro, hamba’e. Ka’aguy karapehárupi katu jajuhu mirtácea-kuéra rehegua ha’éva ñangapiry, guavira, yvaporoity ,hamba’e. Ñananguéra reheguáramo katu hetaitereive mba’e jajuhu; oĩ bromeliácea rehegua, avei helecho arborescente umía rehegua. Ojejuhu parundy mymbakuéra rehegua, 250 guyrakuéra rehegua ha 20 mboikuéra rehegua. Mymbakuéra rehegua Mymbakuéra rehegua jajuhu hetáva ko Reserva Itabópe oĩ: el ta'ytetu (Tayassu tajacu), mborevi (Tapirus terrestris), guasu (Mazama americana), aguara'i (Cerdocyon thous), akuti sa'yju (Dasypus azarae) y kuati umi mymbakuéra rehegua ojeikuaáva. Guyrakuéra apytepe katu ikatu ja’e: garza boyera (Bubulcus ibis), hoko guasu (Ardea cocoi), mbigua (Phalacrocoras), ype guasu (Cairina moschata), taguato pira'uha (Pandion haliaetus), yryvu ruvicha (Sarcoramphus papa) ha tingasu (Playa cayana). Mbikuéra reheguáramo oĩ jarara (Bothrops sp.), coral (Micrurus altirostris), jakare (Caiman latirostris). Mba’eichaitépa oñemohenda Oĩrupi tapichakuéra oñembokatupyryva arandu ko’ãga rupi área protegida rehegua, ko refugio oñemboja’o kuri heta hendáicha ikatu hagãicha oñeñangareko porãve hese. Ko’ãva apytepe jajuhu: Zonas de uso especial: oĩ ko’ápe korapy michĩ mimíva, ojepuru porãva administración-rã umíva, avei kotykuéra mbohupa rendaguã, jekarurendaguã, oguejy haguã avión ha mba’e. Zona de uso extensivo: Tenda ikatuhárupi umi visitante kuéra oguahẽ mbo’epyrã ha jevy’amihaguã (jajuhu ko’ápe tapepo’i jehechakapyrãkuéraha oñangarekótava nde rehe, tapepo’i "cross country", umíva). Zonas de uso intensivo: ko’ãva ha’e paisaje neporãvambajepéva ojeipuruva actividades recreativas hypy’uporãva ojejapohaguã (oĩ área camping rehegua, centros de visita ha oñemaña haguã opárupi gotyo). Zonas de Recuperación ha amortiguación: tenda ñanderekoha oñembyaipaitéma haguérupi oĩhárupi heta tavakuéra ijerekuévo oikóva. Zonas de Núcleo: tendakuéra avakuéra omo’ambue mimíma haguérupi (ko’ãva apytépe oĩ mbohapy núcleo ndaikatúmo’ãiva jajavy ha ha’eva ko’árupiguánte). Ko Reserva oguereko mirador panorámico, ikatuhárupi jahecha ka’aguykuéra oĩhárupi, avei yno’õguasu pe embalse rupive oiko va’ekue. Jehe’a guasu oikóva ko’árupi ka’aguy, yno’õ guasu ha ko yvy porã jajuhúva katu ombotuicha tuichave ko’ẽ ko’ẽre ko tenda iporãitéva. Enlaces externos Itaipu Binacional - Español Itaipu Binacional - Portugues Paraguái yvyapekuaa Laguna Blanca ha’e tenda ecológico ha turístico Paraguái pegua, oĩháme peteĩ establecimiento agrícola-ganadero ha turístico, oguereko peteĩ ypa hecharamombýva oĩ rupi ybyku’i calcárea ári, péicha rupi ojehejapa hugua peve, opa tapicha oikéva pype, oguerekóva ijehe temipuru yguýpe guara, ikatu ohecha porãiterei umi pira ha ka’avo oĩva ipypukuvehápe, 7 metros ypyvehá peve. Moõitepa oī Oĩ mokõiha tatãvore hérava San Pedro del Ykuamandyju tetã Paraguái pegua, distrito Santa Rosa del Aguaraýpe, ko távagui kuarahy resẽ gotyo, 28 Km. rupi. Descripción Laguna Blanca ha’e y guasu oguerekóva 147 ha rupi. Iñaranduvakuéra he’i hese ha’eha ko tetã megua ypa heñoiva’ekue ha’eño, oguereko haguére ojeheróva estratificación térmica, ipypukekue 7 metros rupi ha oguereko avei yvutee. Hi’y katu hesakã asy ha jejahuhápe katu oĩ yvyku’i morotĩva. Oĩ upépe irundy yvy ijarateéva ha peteĩ tetã poguýpe oĩva ojáva ypa rehe. Ko’ã yvy ijarateévape oñemba’po kokuépe. Reserva tetã mba’éva, iñepyrũrã ha’éva 70 hectáreas rupi, oike pype okaraygua, upéi oñeme’ẽ chupekuéra peteĩ hendápe oiko haguére aréma ipype, avei tendaguápe ikatúva ohepyme’ẽ. Péicha rupi ko reserva opyta michĩmi ijáva ypa rehe. Trascendencia ecológica Kóva ojehecha peteĩ tenda ijojaha’ýva pe ojeheróva conservación en el Plan Estratégico del Sistema Nacional de Áreas Silvestres Protegidas (SINASIP) (Ley 352/94) rehegua. Ko’ãga oñemba’apo oñemoinge hagua Patrimonio Natural del Paraguay-ramo, omongu’éva IDEA (Instituto de Desarrollo y Economía Ambiental). Ha¡éta upéicharõ mokõiha hérava recurso natural oguerekótava ko jehero; peteĩháme oĩ ysyry guasu jejuí. Oñema’ẽvo umi guyrakuéra tendaguaitéva rehe ha’e pe hetaveha oĩ tapicha oñemoarandúva upépe pe hérava ornitología moderna tetã megua. Ko’ãga meve ojejuhúma 283 guyra aty Laguna Blanca-pe, péicha rupi kóva ha’e tenda oĩha ojeheróva ecosistema Cerrado en el Paraguay. Ikatu oñembojoja Parque Nacional San Luis ha Reserva Natural del Bosque Mbaracayú rehe añoite, guyrakuéra aty oĩva ko ecosistema ryepýpe. El Cerrado Laguna Blanca-pe tuicha porã, ka’aguy hembýva oĩporãiterei,avei heta oĩ upépe y ñepyrũ (nacientes de agua). Pirakuéra rehegua katu oĩ opaichagua, michĩva, piraña, tare’ýi, ha umi michĩvéva, piky, ikatúva ojehecha oñema’ẽvo hesénte. Ministerio de Minas y Energía de Paraguay ha avei oficina de recursos hídricos de la Secretaría del Ambiente he’i pe tenda yvyku’iguigua ha’eha hérava área de recarga del Acuífero Guaraní, pe yvy ikatúva ombohasa ha omondo y acuífero ryepýpe oky jave. Ojejapo peteĩ ojeheróva Evaluación Ecológica Rápida, oñeñe’ẽháme mboy ary térã mba’eichagua yvy oĩha upe rupi, avei mymba ha ka’avo aty rehegua, pe mboi yaguá (eunectes murinus) ha drosera (planta carnívora). Ko ñemoarandu rehegua omoñepyrũ pe héravs Natural Land Trust, omba’apóva ohejauka ha omboherauka hagua reserva privada-ramo. Turismo Rural Pe Rancho Laguna Blanca hérava, pehenguekuéra Duarte mba’éva omba’apo ary 1997 guive ko mb’eporãite hérava turismo rural-pe. Rancho Laguna Blanca ha’e avei oĩva APATUR ryepýpe (Asociación Paraguaya de Turismo Rural) oñepyrũ guive oguereko heta mba’e porã tapicha ohóvape guara. Ko’ãga rupi oĩma pe proceso de declaración de Reserva Natural Privada-rã, oipytyvõva chupe ojeheróva organizaciones no gubernamentales (ONGs), Red Paraguaya de Conservación en Tierras Privadas, imbaretevéva ha’e IDEA, Natural Land Trust ha avei Guyrá Paraguay. Herakuã mombyry heta mba’e ojejuhuva’ekue ko tendáre ome’ẽva peteĩ pyrenda tuicháva pytagua pa’ũme oguerúva heta tekove arandu, científicos ha ecoturistas ambue tetãgua ary ohasaramova pukukue. Mombyry guive jehejaramo ome’ẽ ko tenda oñembohéra haguére “Área de Importancia para la Conservación de las Aves”, IBA inglés-pe (Important Birds Areas), umi ikatupyrýva pytagua pe ornitología-pe, oñeme’ẽhápe pe código PY030 Laguna Blanca hérava. Ko IBA ha’e Birdlife Internacional omoñepyrũva’ekue, arapýpe tuichavéva omba’apóva mba’ekuaa ha mba’eichaitépa oikove aréta guyrakuéra rehegua, tetã Paraguáipe Guyra Paraguay ha’e omba’apóva hendive. Ikatúva ojapo maymava ohóva Tapichakuéra ohóvape guara campings térã umi opytávape ógape oĩ heta mba’e, jeguata, vóley y mangapykuaa y rembe’ýpegua, kavaju ári jeiko, karrétape, kanoa ha kayaks, ñeñapymi rehegua, michĩmi térã ypyhápe, je’yta, pirakutu, mymbasaite jehecha, safari fotográfico, ñembosarái y pegua, jeguata dunas rupi. Ko’ápe ikatu ojejapo umi mba’e noñorairõiva ko tenda porãtépe oĩva ndive. Umi mba’e okotevẽva tapicha omyakãva ojejerureva’erã ojeho mboyve. Servicios Oguereko tenda camping-pe guarã, ykatuhápe oike irundypa pehenguekuéra rupi, avei oĩ ojepyte hagua ógape, upépe oñeme’ẽ rambosa, karu, karujopy ha pyharegua, ãva hetave jave oñeme’ẽ Paraguái rembi’u te’ete. Mba'eicha ñaguahē Pe estancia Laguna Blanca oĩ noreste tetãvore San Pedro gotyo. Oñeguahẽ Paraguaýgui , tape Acceso Norte, Arroyos y Esteros, upéi ojuaju Ruta 3 (Acceso Norte) rehe ha ohóva Santa Rosa peve ( 270 km. Paraguaýgui) upépe oĩ peteĩ tape yvyreíva 27 km. Este gotyo. Ára porã jave, pe tape rupi ikatu oho mba’yruguata michĩveva; ýrõ mba’yru tuicháva térã ijyvatevévape añoitépe. Oĩ avei mba’yruguata ava guerahaha osẽva Paraguaýgui ohóva San Pedro ýrõ Pedro Juan Caballero gotyo. Ojegueyjyva’erã táva Santa Rosa-pe ha rejupi mba’yruguata ohóva Santa Bárbara peve, sa’ínte oĩ (nderjapoiva’erã reikuaa mboyve tenda). Referencias y Enlaces externos Laguna Blanca APATUR (Asociación Paraguaya de Turismo Rural) Paraguái yvyapekuaa Ha’e peteĩ parque nacional oĩva tava’i Ñakundaýme, tetãvore Alto Paraná, tetã Paraguáipe, 26º 03’ latitud; 54º 42´ longitud, oguereko 2.000 ha. Objetivo Hembiaporã tuichavéva ha’e oñangareko hagua mymba ha ka’avokuéra rehe, umi hérava reservorios genéticos autóctonos, avei pe conservación de las regiones biogeográficas ha iporãva Salto Ñacunday rehegua. Clima Ararova oguerekóva ha’e subtropical, oky tapia ha isarambi porã opárupi, 1.500 ha 1.700 mm ary pukukue, arahaku mbytépegua ha’e 21,5 ºC, yvytu hetave jave ou Norte-gui, oúva pe hérava biogeográfica de Bosque Lluvioso Brasileño, Ecorregión: Alto Paraná. Flora Ka’aguygua hetavéva ko Párke Nacional Ñacundaýpe ha’e umi Bosque Intermedio ojeheróva, oguerekóva yvyrekuéra yjyvatéva 15 ha 20 metros rupi, heta oĩ Meliaceae ýrõ Cedro (Cedrela fissilis), Katigua Pytã (Trichilia catigua), Palmae, oĩva Palmito (Euterpe edulis) ha Myrtaceae, Ñangapiry (Eugenia uniflora), Yvaporaity (Myrciaria rivularis),avei k’aguy yvyte, koã pa’ũme jahecha latifoliadas. Ko’ápe ojehecha umi yvyra yvate oguerekóva 35 metros de altura peve, hetahápe oĩ Leguminosae como el Yvyrapytã (peltophorum dubium),Yvyraro(Pterogyne nitens); Boraginaceae, Petereby umíva. (http://florawww.eeb.uconn.edu/acc_num/198500500.html Cordia dichotoma), oĩháme avei Moraceae, pe Tatajyva hérava (Chlorophora tinctoria) ha Amba’y ( Cecropia pachystachya trécul). Avei ko´^a ka’aguy rire oguereko ko tenda peteĩ ka’ague iporãva pe ysyry rembe’ýpe, yvyrakuéra ndaha’éiva ijyvatereíva, pépe hetave oĩva ha’e Euphorbiaceae, ko nanandýpe avei oĩ hetaichagua helechos, tuichakue avei iñambue, ko’ãva rupi avei oikove umi hérava orquídeas. Fauna Mymba rehegua ko Parque Nacional Ñacunday ryepýpe oĩ opaichagua okambúva, guyra, ojo’óva ha otyryrýva; ko tenda oñangareko peteĩ hendápe pe ysyry Ñacunday rehe, kóva ha’e rupi ysyry guasu ipukúva ha ypýva oguereko ipype opaichagua pirakuéra ha mayma y rehe oikóva, pe hetaveha oĩ ãmaba’e ha’e pe ojuajuhápe ko ysyry ambue ysyry guasu hérava Paraná ndive. Hidrografía Ko Parque Nacional Ñacunday oñangareko pe y ñepyrũháre, ysyry ha avei peteĩ hendápe ysyry guasu Ñacunday rehe, ãva ha’éva ho’áva ysyry guasu Paraná-me, ha pe tuichaite mba’éva hérava Salto Ñacunday, oguerekóva ijyvatekue 40 metros rupi. Koágui ogueraha y oipuruva’erã umi Mbya Guaraníkuéra. Ojepuru avei ysyry Ñacunday ndahetái jave ñembosarairã. Turismo Ko tenda itenonde iporãiterei rupi, oñangareko hese Salto Ñacunday, ko’ága tuichave mba’e opytáva opa rire umi Saltos del Guairá, ko tenda oĩ 40 metros ijyvatekue rupi ha ipekue katu 70 metros rupi, opytáva 1.000 metros rupi oguahẽvo ysyry guasu Paranáme, ysyry ho’áva ivatégui guýpe oĩ peteĩ isla oikova’ekue yvyrarakã ho’ava’ekue yvatégui, ndoguerekóiramo jepe peteĩ programa de turismo, tapichakuéra heta oho upépe, ava Paraguáigua térã pytagua hetave ára ha ára, arahaku jave pe tendápe ikatu rupi ojehecha heta mba’e porã.. Aspectos Legales Ko Parque Nacional Ñacunday, pĩva pe 26º 03’ latitud sur; 54º 42´ longitud oeste, tuichakue 2.000 hectáreas, oñepyrũva’ekue Bosque Protector-ramo por Decreto Nº 17.071pe 20 jasypoapy ary 1975-pe tuichakue 1.000 hectáreas, oikéma pype pe Salto Ñacunday ha upéi oñemongakuaa Decreto Nº 16.146, 18 jasyteĩ ary 1993 jave, omyendagueva’ekue oĩ ypýva, omoambueva’ekue chupe. Ko’áva ha’e pe Parque Nacional Ñacunday, 2.000 hectáreas reheve, omyengovia pe Bosque Protector Ñacunday ha Bosque Protector Yacuýpe. Uso Actual Jepuru ko’ágagua ikatu ja’e oĩha ipype ha avei ijerére umi Mbya Guaraní (oĩ oikóva ko tendápe), oipuru hikuái jepe’a, eíra káva , yva saite, pohã ñana ha ombojegua hagua hóga, avei hikuái ojapóvo hekohápe imba’ekuéra tee (ceremonial), avei umi tenda gua oipuru opirakutu haguã ha mymbajuka karurã. Ko’ápe hetave oñemba’póva kokuépe, péicha avei oĩmimi omba’apóva mymba ñemongakuaápe. Acceso Reike haguã rehova’erã tape ohóva Ciudad del Estegui Los Cedrales peve peteĩ tape hũ ko táva peveha upéi tape yvyreívape. Opyta 90 Km. Rupi Ciudad del Estegui. Ikatu avei reho Ruta VI rupi ombojuajúva Ciudad del Este ha Encarnación. Paraguái yvyapekuaa Párke Ñu Guasu ko párke oime tavaguasu Lúke-pe, oiméva Tetãvore Central kóva Paraguáipe, oñeguahẽ nungávo Aeropuerto Internacional Silvio Pettirossi-pe. Pa'ũ rovy'ũ orekóva 25 ha haimete, ko'ã árape ojeporu yvypóra oguata haguã, omomýi haguã hete ha opytu'u haguã, yvyramáta ombojegua ko tenda. Oñangareko párke Ñu Guasu rehe MOPC (Ministerio de Obras Públicas y Comunicaciones) Paraguáipe, péva Dirección de Obras Públicas, oiméva Viceministerio de Obras Públicas y Comunicaciones, po guýpe. Párke Ñu Guasu ojeike haguã ndojehepyme'ẽi mba’eve, oreko peteĩ tenda 5.000 metro orekóva ha péva ojeporu kõiriri raperõ, pe korapy guasúpe 1.200 metro orekóva avei. Ko pa’ũ rovy’ũ porã oreko káncha vakapipopo ñeha'ãrã, vólei, básquet ha tenis. Péicha umi pa'ũ rovy'ũ mitãnguérape guarã ha gimnasia renda oreko avei. Tembipota orekóva ko párke omombaretése komunidad, ojuhúvo umi omyakãva ko tenda, péva ojehasa porã ha omombaretévo py'aporã ha py'aguapy pytu'úpe. Péicha oñemohenda Ko párke oreko 25 ha pa'ũ rovy'ũ, tape hũ jeguatáha, káncha oñeha’ã haguã partido ha voléi, avei deporte opaichaguáva, mitãnguérape guarã oĩ tenda ikatu haguã ovy’a ha opytu’u haguã avei, oñeikuave’ẽ hi'upyrã ha maymáva oñamindu’usémíva omba’ejogua haguã, oĩ mesa, apyka ha apyka puku ojepytu'u haguã. Hetaiterei tembiapo ha opáichagua tekove oho upèpe ipytuho haguã, ára ha àra oñemyatyrõ ohòvo ikatu haguã hekoitépe oiporu yvypóra. Ikatu haguã oñemantene oipytyvõ térã osubvenciona empresa privada-kuéra ojepytasóva ikatu haguã pe párke infraestructura iporãve aguã, oje’e niko ko korapy guasu rovy’ũ ha’e pe ombopytúva tavaguasu Lúkepe ha Paraguaýpe avei. Umi proyecto oñemotenondéva àra ha àra ha oñemba’apóva hese ojehechakuaa oñemyatyrõvo oñemba’apo tape’i rekapado rehe ha upe korapy pukukue ojeipysòva ha pèicha umi proyecto oñemotenondéva ha’e yvyramáta ñemitỹ ha ágã péva okakuaàvo ojepytu’u iguýpe kuarahy ojope akuete jave oñemo’ã haguã yvyrarakã guype ha péicha avei ikatúta pytuho porã oguahë maymàva àgã peve ome’ẽvo tesãi ha kyre’ỹ. Pèicha avei oĩ tenda tapichakuèra ojapóha gimnasia oiporúvo umi aparato oipytyvõva hete porãve haguã ha omombarete haguã ipyti’a ha ojehetepyso porã haguã katupyrýpe, péicha ikyre’ỹvéta ha hesãivéta. Ñu guasu oreko avei umi ofisína ikatu haguã omomarandu ha oikuaauka umi mba’e ndojekuaáiva ha mayma mbohupápe omomarandu haguã pe mba’e oikuaasévape, upe koty marandúha oĩ oikuaauka haguã umi mba’e ojekuaaséva ko pa’ũ rovy’ũgui, koty ojehechaukáha umi tavaygua rembiapo, koty oñeñongatúha umi tembiporu ha avei servicio ñemopotĩha. Ojeguereko avei, peteĩ pa’ũ, mba’yrumýi ojehejáha ojeikévo korapy guasúpe, peteĩ ambulancia ha carro de bombero avei oñeikotevẽ mba’èrõ; korapy oñemoĩva hi’upyrãrã, ko yvy tuichakue 1445 m². Párke Taiwán Párke, oĩ pa’ũ ojeheróva “Pàrke Taiwán”. Ko pa’ũ, estilo Oriental oñemohenda ha oñembojegua, heñói ikatu haguã oñembojoja ha ojegueromandu’ávo iconografía taiwanesa-icha ha ohechauka ojeguerekóka katuete pe joyke’ỹicha ñepytyvõ, ha joaju teko porã rekávo, ko’ã mokõi tetã paraguài ha taiwanés. Ñu guasu, oinaugura Mburuvicha Guasu China Taiwán-gua, karai Chen Shui-bian ha Mburuvicha Guasu Paraguáipe Nicanor Duarte Frutos. Ko tendàpe avei oñemotenonde peteĩ Proyecto del Jardín Chino, oiméva pe yno’õ guasu peteĩháme, oikéva jeguata yno’o rembe’ýre ojekuaáva Paseo de los Lagos. Ojehecha orekóha ko’ã mba’e: puente ojeikèha 10 metro ipukukue, yvotyty, apyka puku ha tape po’i jeguatáha, tesapèha jajái ha peteĩ glorieta ojoguaitereíva arquitectura oriental. Ciclovía Ko ciclovía oime Párke Ñu Guasu oka gotyo, Avda. Autopista ári, korapy rokái ombohováiva tenonde gotyo, proyecto omohu’ãtáva àgã opa rire korapy rokài hendaitépe, ojeipyso Párke Ñu Guasu guive Aeropuerto Silvio Pettirossi peve oguahẽva’erã, estación aérea tetãme oimèva oguejy ha ojupìha mbayruveve. Upe tramo peteĩha ojeipyso Jeikéha 1 guive oho Pàrke jeikéha 2 peve ha ojoajúva circuito oĩva hyepy peve oimèva voìma. Ipe 3 metro rupi ha ipukukue 2.200 metro. Umi mba’e ojejapóva korapýpe Ko pa’ũ ikapi’i ha yvyramáta rovy’ũva oiméva mokõi tavaguasu mbytépeve, omopyenda tekoha iporãvéva oñembosako’i haguã tavaygua aty guasu tembiapo guasúpe. Organización DEQUENÍ, ojapòva aty guasu ary pukukue peteĩ árape ha péva ojehero “Caminata de la solidaridad” heta arýma oñemotenonde oikóvo Ñu Guasúpe ha hembipotápe oreko pe kyre’ỹ tesãirã ha mitãnguéra mimi ñangareko ha tekombo’épe taikatupyry Tetã Paraguáipe, toñemoarandu ha ha toñeñangareko mayma mitã ha’éva Paraguái memby, kóva ha’e pe omopyendáva mitãnguéra derecho tetãme. Ambue tembiapo katuete omotenondéva cada año mandu’a “Mitãnguéra ára” oheka mitã’i ha mitãkuña’i tovy’a hi’arape, tetãme ojeguereromandu’a 16jasypoapy, ojegueromandu’ávo umi mitã ha mitãrusu ome’ẽva tetã rehe hekove, péva ojekuaa “Batalla de Acosta Ñu” ramo, oñemotenondeva’ekue Ñorãirõ Guasuete jave ha’éva contra la Triple Alianza. Ko ñorãirõme, hetaiterei mitãmimi omano ha ome’ẽ hekove tetã Paraguái ohayhúgui, ohekávo sãsõ Paraguay-pe. Péicha avei ojehasa porã ha vy’a ha torýpe umi ogaygua ha ipeh{engue ndive ha omomba’e guasu mit0Ònguéra mimi hi’arape ha omomba’e guasúvo mayma mitã tetãguáva ; ko aty guasu oñemomba’e guasu ha mayma tavaygua oguerohory, MOPC ojepytaso ha umi oiporúva ko tenda omboheko mbo’e ha toikuaa mba’èichapa omomba’eguasu va’erã pe oguerekóva, ha’éva Párke Ñu Guasu ha toñepyrũ kuaandy ha responsabilida oime jave korapy guasu rovy’üme ha pèva tuicha mba’e tavayguakuéra omomba’e haguã tekohàpe ojeguerekóha sãsõ ha vy’a. Péicha aeromodelismo avei oguereko ipa’ũ pàkepe. Umi ohayhùva ko deporte ikatu omotenonde orekògui pa’ũ kakuaa ha oñemohendáva ichupekuéra guarã avei ha péicha oñembokatupyry aeromodelismo-pe py’ỹive. Péicha avei oñeha’ã ha oñembokatupyry opo haguã paracaidismo-pe. O{i ára oñemotenondéha, festival de paracaidismo, péicha ojeju tetã ambuégui ha avei ko’ápe oĩva ndive ha hetaiterei gente ombyaty ha maymáva oguerohory ko ohóva ohecha ha opo os{e rire imba’apohágui, ha mit0Ònguéra ohechàva oguerohryeterei ko’ãichagua deporte, ndaijojahàiva. Ko’ãichagua aty ojejapòva paracaidismo rehe, ogueru heta gente ha umi paracaidista opotàva ou Brasil, Argentina, Chile, Uruguay, Inglaterra, Estados Unidos, Francia, España, Suiza ha Bolivia-gui, ome’{eva sa’y, kyre’ỹ, ha ohupíva amo yvate tetãme, pèva oje’ehàicha ome’ẽ calificación de alto nivel. Pulmón de la ciudad Añetehápe, Párke Ñu Guasu omopyenda pa’ü rovy’ũ piro’y ha oñemomba’eguasúva ha mayma tavaygua oikóva Lúkeha Paraguaýpe ohayhu. Àra ha ára hetaiterei gente oho oguata, ojapo deporte tèrã oñembopiro’y haguãnte ha ohetũvo ka’avo ryakuã ha’èva tekoha añetéva pytuho, ikatu avei opytu’úmi haguã ha hesarái umi mba’e ojopýva ichupégui, omohu’ã rie hembiapo imba’apohápe. Namombyrýi, aguĩeterei Paraguaýgui, oimène 20 aravo’i rupi, ko pa’ũ omokyre’ỹ hesãi haguã, responsabilidad ojeguerekòva ikatu haguã oï ñangareko ha mborayhui tekoháre ha oĩ haguã akãngeta, ikatu haguã oñeñangare porã hese ha péva ome’ẽ py’aguapy ha mbojoja yvypóra pe tekoha ñangareko ha ojehekávo tesãi ha jeiko porãve Paraguápe. Paraguái yvyapekuaa Karapegua ha’e peteĩ táva oĩva tetãvore Paraguari, Paraguái retãme. Opyta 84km urpi táva guasu Paraguaýgui. Oĩ ysyry Kaañave rembe’ýpe ha avei Ruta I Mariscal Francisco Solano López ykére, avei namombyryiete opyta ypa Ypoágui. Ojekuaa avei chupe "La perla del Caañabé"-ramo, ko táva heñói ary 1725 jave España-gua Martín de Barúa mburuvicháramo guare. Superficie Karapegua oguereko 435 km² yvy tuichakue, ary 2008 oiko pype 32.939 ava rupi, densidad poblacional ha’e 75,72 ava/km² , hetaiteve tendagua oiko okaraháre. Economía Karapegua ojekuaa capital del poyviramo (ha’éva hilo guaraníme), ojejapo rupi ko’pe mba’apo popegua hilo-gui, frazada, poncho, arambohahoja, tupahoja, kyha ha ambuéva. Kóva ojejapo aporeko ojehero poyvi, ojepuruhápe gueteri yma guare tembipuru. Hetave tendagua omba’apo kokuépe ha avei oĩ omongakuaáva mymba ogaygua, kokue pegua oĩ takuare’ẽ, oĩháme peteĩ ingenio azucarero omba’apóva pe tendápe. Mymbakuéra rehegua, oĩ vaka, ovecha ha kavaju rehegua. Mba’apo kokue pegua hetavéva oĩ ha’e hi’upyrã rehegua. Avei oñeñoty takuare’ẽ, avati opaichagua, mandyju, mandi’o ha ambue. Industrias Karapeguápe oĩ peteĩ ingenio azucarero, avei heta fábrica omba’apóva embutido opaichaguáre ha avei vakapi rehegua (curtiembre). Ko’ága katu oĩ heta hérava microempresas familiares, pe mba’apo prendas típicas originales rehegua heta tendaguápe omomba’apo. Educación Ko távape heta mbo’ehao, mitã ha mitãrusu mbo’ehao. Ko sistema educativo regional omotenonde táva guasu, ha pévagui osẽ mbohapy supervisiones administrativas oĩva: Paraguarí, Karapegua ha Quiindýpe. Municipio Intendente ko’ágagua táva Karapeguápe ha’e karai Ismael Damián Cáceres Santacruz, péva ha’e kolo’o ANR, ary 2006 guive 2010 peve. Vías y Medios de Comunicación Táva Karapeguápe tape tuichamba’evéva ohasáva táva mbytépe ha’e ruta I Mariscal Francisco Solano López, ombojuajúva táva guasu Paraguaýre ha ambue tendáre tetãvore pegua. Tapekuéra katu heta yvyreíva (terraplenados y enripiados) ombojuajúva tava’ivéva oñondive ha táva guasu tetãvore pegua. Karapeguá oguereko pumbyry Copaco ha pumbyry popegua, avei pojoekuéra (medios de comunicación) ha opa hendápe oguahẽ kuatiahaipyre Paraguay pegua. Cómo llegar Ruta I Mariscal Francisco Solano López rupi,osẽva Paraguaýgui. Tapekuéra (terraplenados ha enripiados) ombojuaju Karapegua umi tenda uperupigua oñondive ha táva guasu tetãvore pegua ndive. Terminal de Ómnibus Paraguaýgui osẽ heta mba’yru guata ava guerahaha oguahẽve opa henda rupi tetãvore tuichakue. Población Karapegua ha’e pe hetave tapicha oĩha tetãvore Paraguarí ryepýpe. Hetave tapicha oĩ oikóva okaraháre ha sa’imi hetave oĩ kuimba’e, omba’apóva kokue térã mymbkuéra rehe. Tapichakuéra oikóva kuimba’e térã kuña oĩ kóicha. Ary 2008 peve oĩ: 32.939 ava, pévegui 16.903 kuimba’e ha 16.036 kuña. Geografía Karapegua opyta kuarahy reike gotyo tetãvore Paraguarígui, ko’ã rupi ojeike pe tenda tuicháva hérava región del lago Ypoa, iporãitereíva henyhẽva mombe’upyrãgui. Límites Yvate gotyo oĩ tetãvore Central ha táva Yaguarón. Yvy gotyo tenda San Roque González de Santacruz, oipe’áva ojuehegui ysyry Aguai-hy-mi. Kuarahy resẽvõ katu oĩ Paraguarí ha Acahay. Kuarahy reike gotyo tetãvore Central. Hidrografía Ko tenda Karapegua jerére oĩ ha omboykue chupe ysyrykuéra Kaañavé ha Aguai-hy-mi. Kuarahy reike gotyo oĩ pe estero Ypoá. Demografía Karapegua oguereko 32.939 ava. Jaikuaaporãvo ko tenda ikatu ja’e ha jahecha 82,09% tendagua oikoha okára gotyo. Ogakuéra avei oĩ 82,78% okára gotyo. Principales indicadores socio - demográficos: Avakuéra imitãveva 15 arýgui 31%. Kuñakuéra 2,7 imemby. Ohohýva mbo’ehaópe 6,4%. Oñemba’apo sector primario-pe 32,8%. Oñemba’apo sector secundario-pe 32,1%. Oñemba’apo sector terciario 34,5%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 32,7%. Oga oguerekóva servicio eléctrico 91,1%. Oga oguerekóva agua corriente 57,2%. Avakuéra oikotevéva (necesidades Básicas Insatisfechas (NBI). Avakuéra oikotevéva (Necesidades Básicas Insatisfechas) ohóva mbo’ehaópe 5,7%. Avakuéra oikotevéva (Necesidades Básicas Insatisfechas) en Infraestructura sanitaria 17,2%. Avakuéra oikotevéva (Necesidades Básicas Insatisfechas) en calidad de la vivienda 27,9%. Índice de Desarrollo Humano ojekuaa tetãvore Paraguarí oguereko ko’ã kuaapyrã: Tasa bruta de matriculación combinada del 73,4%. Tasa de alfabetización del 88,3%. Esperanza de vida al nacer de 66,3 años. Valor del índice del desarrollo humano 0,702. Índice de escolaridad 0,8336. Turismo Ko tendápe ojehokuaa Casa de la Cultura ha Museo Histórico Artesanal del Centro Cultural Oñondivepápe, ohechaukáva heta tembiasakue, arte, ha mba’ekuaaty táva ha ambue mba’e rehegua. Avei oĩ Catedral ha obispado ikatuete oguereko techapyrã. Ojoguasévape guarã ko’ã artesanía de poyví: colchas, kyha, frazada, faja, tapices, jergas, ponchos, cubrecamas ha mantel, encaje ju ha aopo’i, ã mba’e ojejapo ko tendápe,oĩ heta hendápe rehepyme’ẽ hagua. Compañía Ka’apukumi rupi ikatu reguahẽ Mosito Isla peve, cachivéope (canoas de tronco de timbó labrado), ko tenda ha’e peteĩ mba’e imomoramby, oguereko 35 ha, pe estero Ypoá mbytépe. Referencias Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Editorial Hispana. 1999. Asunción. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Última Hora. Informe sobre Desarrollo Humano, PNUD. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Ka’apuku ha’e peteĩ táva oĩva tetãvore Paraguarípe. Opyta 141 km Paraguaýgui, táva guasu tetã Paraguái pegua. Ko táva oĩ tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López mboipýre. Heñóiva’ekue ary 1787 jave karai Pedro de Melo de Portugal rupi ha ymave ojekuaa héraramo Capilla Tuja. Ka’apuku ha’e tenda ijyvy tuichavéva tetãvore pegua, opytáva yvy gotyo, ojei pe poapyha tetãvore Misiones ysyry Tevicuary rupi. Ko tenda ojeikuaa avei mabue hérape ciudad del altiplano Paraguái pegua. Oguereko ogakuéra ymaguare naiñambueihápe umi mba’ekuaa ha tembiasakue tendagua ha avei Parahuái retã megua. Heta óga oĩ gueteri estilo colonial, ko'ã óga ojejapova’ekue Paraguái isasõramo guare, ãva ha’e casa Stevant, ojoguáva castillo-pe, oiko chugui museo, ohechaukáve umi mba’e yma guare. Superficie Ka’apuku oguereko 2.294 km² tuichakue ijyvy, avei oĩ 7.822 ava ha densidad poblacional 3,41 ava/km², hetave tapicha oiko okaraháre. Economía Ka'apuku ha’e tenda ojeréva ysyry Tevicuary rehe, ijyvy ikatu ojapyhy y, heta tenda porã oĩ pirakuturã. Avei ha’e mymbakuéra rehegua ñangarekohára, péicha ojeguereko upépe vaka, ovecha, kure ha kavaju. Kokue pegua katu hetaiteve oĩ oñotýva tembi’urã távape ojeipurúva, ãva ha’e takuare'ẽ, avei oñeñoty uvas, mandyju ha mandi’o. Avei peteĩ mba’e imbaretéva ko tenda rupi ha’e pe sapatu jejapo, comercio ohepyme’ẽva opaichagua tekotevẽmby ha artesanía, tallado en madera, aorã jejapo “ao po’i”, “encaje jú” ha mba’apo vakapi rehegua. Vías y Medios de Comunicación Pe tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López ha’e tape hũ ohasáva ko tenda rupi ha avei ombojoajúva táva Paraguaýre, ha ambue táva tetãvore ryepype oĩva. Tapekuéra heta oĩ yvyreíva (terraplenados ha enripiados) ombojuajúva tavakuéra oñondive. Pumbyry rehegua oĩ Copaco ha avei pumbyry po pegua, oĩ avei pujoekuéra, opa henda rupi oguahẽ kuatiahaipyre Paraguay pegua. Cómo llegar Resẽvo Paraguaýgui, tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López rupi, táva Paraguarí peve, opytáva 66 km, ojehasa avei tavakuéra Carapeguá, San Roque González de Santacruz, Quiindy, oĩ meve táva Ka’apuku. Municipio Ka'apuku omoheñói karai Pedro de Melo de Portugal, ára 15 jasypoapy ary 1787 jave, yvytemie gotyo ko’ãga oĩhágui . Jererova oikova’ekue ary 1816 rupi, oĩramo guare mburuvicháramo Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia, ndaipóri guasúi rupi y pe tenda oĩ ypy haguépe. Intendente ko’ãgagua ko távape ha’e kuñakarai Lourdes Sabina Brítez Ugarte, chovugua (PLRA), ary 2006 guive ary 2010 peve. Ko táva oguereko avei pokõi tasyo, irundy ñembosaráirã (clubes deportivos), irundy y rehegua (juntas de saneamiento) ha mymba jejukaha (matadero municipal). Población Dirección General de Encuestas Estadísticas y Censos rupive ojeguereko ko’ã kuaapyrã: Tapicha tendagua hetave oĩ oikóva okaraháre, oĩ hetave kuimba’e, omba’apóva kokue térã mymba ñangarekoháramo, avei 30% rupi oiko távape ha 70% rupi katu oiko umi porundy compañías okaháre guápe. Tenonderã gotyo avakuéra kuimba’e térã kuña ary jave oĩ ko’ã kuaapyrã: Ary 2008 jave, oĩ 7.822 ava, péicha jahecha 4.020 kuimba’e ha 3.802 kuña. Geografía Ko distrito Ka'apuku oĩ kuarahy reike gotyo tetãvore Paraguarípe. Yvy rehegua ko tenda oguereko heta yvyty, colinas, ysyry, ñu ha karugua. Límites Yvate gotyo oĩ Quiindy ha Ybycuí. Yvy gotyo tetãvore Misiones, oipe’áva ojuehegui ysyry guasu Tevicuary. Kuarahu resẽvo oĩ tetãvore Misiones ha Quyquyhó. Kuarahy reike gotyo katu oĩ tetãvore Ñeembucú. Hidrografía Ka'apukúpe omohe’õ ysyry gusukuéra Tebicuary, Negro ha hetaiterei ysyry, ko’ãva ha’e: Ysyry Camalote Ysyry Guajhó Arroyito Ysyry Paso Ita Ysyry González Ysyry Aguay Ysyry Mbopikua Ysyry Pindo Ysyry Jaguary Ysyry Itape Ysyry Paso Pe Ysyry Kapi’ivary Ysyry Paso Ybyku’i Ysyry Guaho Ysyry Pirata, ha ambue. Ko tendápe avei oĩ Laguna Vera. Demografía Censo Nacional de Población y Vivienda rupive ojeikuaa 67,19% ogakuéra oĩha okára gotyo. Indicadores socio - demográficos. Imitãvéva 15 arýgui 34,6%. Kuñakuéra 3,4 imemby. Oho’ýva mbo’ehaópe 8,6%. Oñemba’apo sector primario-pe 46,2%. Oñemba’apo sector secundario-pe 16,5%. Oñemba’apo sector terciario 37,7%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 46,0%. Óga oguerekóva servicio eléctrico 83,2%. Óga oguerekóva agua corriente 18,9%. Avakuéra oikotevéva (necesidades Básicas Insatisfechas (NBI). Avakuéra oikotevéva (Necesidades Básicas Insatisfechas) ohóva mbo’ehaópe 7,7%. Avakuéra oikotevéva (Necesidades Básicas Insatisfechas) en Infraestructura sanitaria 33,5%. Avakuéra oikotevéva (Necesidades Básicas Insatisfechas) en calidad de la vivienda 27,2%. Índice de Desarrollo Humano rehegua porundy tetãvore Paraguarí pegua oĩ ko’ã kuaapyrã: Tasa bruta de matriculación combinada del 73,4% Tasa de alfabetización 88,3% Esperanza de vida al nacer del 66,3 ary Valor del índice del Desarrollo Humano 0,702 Índice de Escolaridad 0,8336. “Informe sobre Desarrollo Humano”, PNUD. Turismo Oguereko heta mba’e techapyrã, ãva ha’e Playa Municipal “Punta Arenas”, oĩva ysyry guasu Tebicuary rembe’ýpe; Estancia de Turismo “Santa Clara”, opytáva 8 km távagui; avei ysyry porã, paradores, plazas ha museos históricos. Ka'apuku guive ikatu reho heta hendápe ñembosaráirã, iporãitereíva, péicha oĩ Laguna Vera, ojeheróva avei ypa Ypoa Guasu, ikatuhápe reipirakutu térã kanoape reiko. Oguereko avei peteĩ jejahuha iporãva ysyry Paso Ybyku’ípe, oĩháme camping rendaguã ha ñembosarairã. Yvyty Charora, Virgen, Jaguaretekua, Tarumá, Mariño, Villalba, Arayhu ha Mbokaja, koã hendágui ikatu rehecha tenda tuichakue javeve ojekuaahápe umi ypa renda. Imbaretevéva techapyrã Ka’apukúpe ha’e umi jahuha yvyku’i morotĩ oĩva ysyry guasu Tebicuary rembe’ýpe, oĩva Villa Floridape. Pe jejahuha municipalidad mba’éva, oñeñatende porã jave hese, ha’e tenda iporãvéva tetã Paraguáipe. Táva ára guasu oñemomorã jasypoapy jave, jeroky guasúpe, desfiles estudiantiles ha competencias deportivas. Pe festival folklórico “Che Rendáa Alasan”, oiko ary ha ary jave jasykõi jave ha jeroky hérava “Fiesta Nacional del Arriero”, jasypa jave. Referencias Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Última Hora. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Paraguái tava Loma Plata tenda oĩva tetãvore Boquerón, Paraguái retãme, 407 km Paraguaýgui, oñeguahẽ upépe peteĩ tape opiáva Ruta 9 Carlos A. López-gui. Ha’e oĩ pe colonias menonitas pa’ũme, Chaco paraguayo gotyo. Clima Ararova arahakúpe ohupity 44° C ha araro’ýpe 0°C. Ararova Mbyte katu 26°C. Economía Avakuéra Loma Plata-gua omba’apo kokuépe, mymba ñangareko ha industria-pe. Heta tapicha oĩ aty guasu hérava Sociedad Cooperativa Colonizadora-pe. Oĩ heta kambýre omba’apóva (industrias lácteas), ko tendápe oiko 5.000 ava rupi. Historia y Turismo Oñepyrũramo guare colonia Loma Plata, tendaguakuéra oguerekova’ekue heta apañuái hekovépe, techapyrã, mymba saite rehegua ha avei ndaipórigui pohanohára mba’evéichagua, tasyo umíva. Oĩ 101 aldeas rupi ko’ã colonia-pe. Ha’e colonia omoñepyrũva’ekue tetã ambuégui oúva (canadienses) amo ary 1927, rupi, peteĩ imbaretéva centro urbano y administrativo Cooperativas Menno pegua. Ha’e avei ñemuha guasu ha mba’apo renda, oguereko tembipuru ojeruva’erã opaichagua mayma tapicha ohosẽvape guara: hoteles, restaurantes ha reike hagua heta tenda iporãva ikatúva rehecha, techapyrã: Campo María, Laguna Capitán, Chaco Logde ha mabue mba’e. Pe museo histórico Colonia Menno pegua ombyaty tembiasakue oiko ñepyrũva’ekue tendáre, oĩva pe Cooperativa rógape, reikekuévo noñehepyme’ẽi. Artesanía rehegua, ojejapo bolsos ha kyha karaguatágui, ava aty Enlhet rembiapokue, Pozo Amarillo pegua, oĩva 70 km ñemby kuarahy resẽ gotyo Loma Plata-gui. Avei jahecha mba’apopy yvyra palosanto-gui ojejapopyre. Pe kamby rehe omba’apova oĩva upépe hérava Trébol oguereko visitas guiadas opavave tapicha ohosévape guara, oikuaaséva mba’eichaitépa omba’apo hikuái pe tendápe. Pe club de rodeo Isla Po’i, ha’éva Asociación de Ganaderos de Colonia Menno mba’e, ary 1984 guive oheka omyatyrõ, omoambue mymba ñangareko upépegua. Ary ha ary jave ára 12 jasypoteĩ jave oiko peteĩ feria de exposición ojehechaukahápe mba’épa mba’épa ojejapo pe tenda tuichakue jave. Avei heta oĩ omba’apóva omoporã téra omopotĩ hagua umi heta y renda (lagunas) ojapóvo ysyry rendagua oky guasu jave ha péicha omopotĩ yvy juky tenda pegua. Pe aranduka raity oĩva Colonia Menno-pe oguereko opaichagua tarjetas postales ha avei arandukakuñera ohaiv’akue ñe’ẽpapára oikóva upe rupi. Pe Chacra Experimental Isla Po’i pegua omba’apo ha omongakuaa mba’ekuaa ha ojeporeka mba’epyahu kokuépe guarã: mandyju, manduvi, sésamo, tomate, locote, mamone rehegua, avei omyesakã pe siembra directa, rotación de cultivos ha ambue mba’ére. Mymbakuéra rembi’urã, kapi’ipe opaichagua, pe yvýpe mba’eichaguápa ikatu oñeñoty, (forrajes), ararava ha ambue mba’e oĩva mba’eichaitépe ikatu oséporãve iñotymby mymbakuéra rembi’urã. Avei oñemba’apo ka’avo jeguakarã, yva ha yvyrakuera uperupiguite rehe ikatu haguáicha araka’eve ndoapái ko’ã mba’e. Salud Ko’ãga peteĩ umi yrundy tasyo tetãvore Boquerón pegua oĩ Loma Plata-pe, ikatuhápe oho magma tapicha oikóva ko tendápe. Transporte Oñeguahẽkuaa Loma Plata-pe peteĩ tape hũ opiáva 22 km Transchaco-gui. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Loma Plata Así es nuestro país Todo Chaco, Revista Quincenal del Chaco Paraguayo Paraguái tava Benjamín Aceval ha’e peteĩ táva oõva tetãvore Presidente Hayes-pe. Toponimia Ogueraha ko téra pe diplomático Paraguáigua, Benjamín Aceval, omoguahẽva’ekue kuatia mburuvicha Rutherford B. Hayespe, omboguapyva’ekue héra tetã Paraguái gotyo pe ñorairõ guasu Guerra de la Triple Alianza aja. Clima Ararova arahakúpe ohupity 44°C ha araro’ýpe 0°C. Ararova mbyte katu 26°C. Demografía Benjamín Aceval oguereko 16.248 aval, ãvagui 8.076 ha’e kuimba’e ha 8.171 kuña, Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos rupi jaikuaáva. Economía Ko tenda ha’e pe hetave oñemba’apoha kokue térã mymba ñangarekópe tetãvore Presidente Hayes ryepýpe, oguereko tuicha takuare’ẽndy, avei oĩ peteĩmi ingenio de azúcar Chaco ryepy pegua, ojapóva azúcar orgánica. Avei ojejapo eíra takuare’ẽgui. Avei oĩ mba’apohára guera ha kamby rehegua. Ko kamby rehe omba’apóva ojapo kamby jypyre, yogur, mba’ehe’ẽ, kesu ha ambue mba’e osẽva ko mba’égui. Ryguasukuéra oñemongakuaáva ha’e ojepuruva’erã táva Paraguaýpe año. Peteĩ yvyra mbo’iha oĩva ko’ápe ogueraha hembiapokue Europa gotyo. Turismo Umi colinas ojeréva hese ha’e mba’e iporãva mayma tapicha ohóvape guarã. Ogakuéra ymaguare táva pegua, municipalidad, obispado ha pe fábrica de azúcar, Censi ha Pirotta avei. Santo ára ha’e 30 jasypoapy jave, Santa Rosa de Lima ára, Benjamín Aceval ñatendehára. Ára 8 jasypakõi jave compañía Cerrítope oñemomba’e guasu Inmaculada Concepción-pe. Pe plaza Mcal. Estigarribiape oĩ peteĩ tajy oñotyva’ekue ha’etevoi ary 30 jasypoapy ary 1940 jave, peteĩ arapokõindy omano mboyve. Yma guréma avei ha’e pe fábrica de azúcar, ary 1800 rupi oñepyrũva, ikatu ohóvape guarã techapyrã. Umi Toba Qomgua, oĩva Cerrítope, omba’apo artesanía fibras vegetalesgui, ojapo bolsos, mochilas, cintos ha ambue mba’e. Avei oĩ hikuái pe artesanía tujuguápe. Exposición artesanía rehegua oiko 2km táva mbyte Benjamín Acevalgui. Historia Ko táva heñoiva’ekue ára 30 jasyrundy ary 1859 jave. Avakuéra oikova’ekue ñepyrũrã ha’eva’ekue pytagua memete oúva Villa Hayesgui. Ñepyrũra ojeheróva’kue Monte Sociedad, ary 1940 jave oiko chugui distrito Ley 436 ára 6 jasypa jave. Pe laudo Hayes hérava rupive tendota Estados Unidos-gua, Rutherford B. Hayes, oipytyvõ Paraguáipe ñorairõ guasu Triple Alianza oikórõ guare. Ko tembiapópe oñemomba’e guasu Benjamín Aceval-pe, oguerahava’ekue kuatiakuéra mburuvicha Hayespe. Benjamín Aceval oguereko mokõi compañías: Cerrito ha Costa. Escuelas Pe Escuela Agrícola San Francisco oĩva Cerrítope ha’e ikatuhápe oñembokatupyry opavave tendagua, omyakãva peteĩ ONG, Fundación Paraguaya hérava, ikatuhápe oiko 150 ava oĩ jave talleres o jornadas completas pe granja escuela-pe. Escuela Pa’i Puku, omba’apóva ary 1995 guive ha’e omoñepyrũva’ekue peteĩ aty mymba ñangarekohára tendagua oma’ẽvo hikuái tenonde gotyo pe Centro Educativo María Medianera (Pa'i Puku) rehe. Ko mbo’ehao omba’apo ha omoarandu mitã ha mitãrusúpe, oguereko mitã ha mitãrusu mbo’ehao. Ko’ápe oike 500 temimbo’e rupi. Oguereko talleres ombo’éva heta mba’e: yvyra kytiha, ao jejapo ha ñekytĩ, virupuru óga pegua, ka’avo hi’upýva pohã’ýregua, salud rural, apĩ rehegua, computación, dactilografía, electricidad, káva rehegua ha ambue mba’e. Jasyporundy jave oiko pépe pe festival folclórico hérava, ojehechaukahápe mba’ekuaa purahéi rehegua térã jeroky opaichagua ãva omoakã temimbo’e mboehaópegua. Oĩ opaichagua tembi’u tendagua ha oiko avei fiestas campestres. Temimbo’ekuéra ohechauka bailes latinoamericanos umi tapicha ambue hendágui ohóvape guarã. Transporte Opyta 42km Paraguaýgui, oñeguahẽ ko távape ruta IX Carlos Antonio López yrõ ruta Transchaco rupive. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Benjamín Aceval Paraguái tava Choré ha’e peteĩ distrito ha avei táva Paraguái retãme, tetãvore San Pedro-pe oĩva, opyta 330km táva guasu Paraguaýgui. Ko distrito ha’e tenda tapichakuéra omba’apoha hetave kokuépe, péicha oñeñoty pety, soja, mandyjuha ambue mba’e. Ijyvy iporãiterei kokuépe guarã ha avei oĩ heta tenda mymbakuéra ñangarekorã ganadería. Pirapire rehegua tendagua sa’i ohupity, hákatu ary ohasaramovévape ojehechákuri okakuaaha ohóvo mbeguekatu, péicha rupi tendaguakuéra oikoporãvéta ary pyahúpe. Tetãnguéra Ko distrito oguereko mba’yru guata ava guerahaha ohóva opavave tendápe uperupigua ha avei ohóva Paraguaýpe, Ciudad del Este, ha Pedro Juan Caballero gotyo, tetã ambuére katu oho Vrasil, Argentina ha Chile-pe. Telecomunicaciones rehegua, ko distrito, péicha avei hetave tenda tetãvore ryepy pegua, oguereko servicio de telediscado, Paraguái ha pytagua pegua, sistema satelital hérava. Yvate gotyo oja Lima ha distrito General Isidoro Resquín rehe, ko’ã mokõive tendágui ojei ysyry Jejui Guazú rupi. Ñemby gotyo opyta distrito General Elizardo Aquino ha distrito San Estanislao. Kuarahy resẽ gotyo oĩ distrito Guayaibí. Ha kuarahy reike gotyo distrito San Pablo. Hidrografía Ysyry guasu: Jejuí Guasu Ikatuhápe ojeho yga’ípe. Oguereko jejahuha yvyku’i morotĩgui oikóva. Ysyry: Capiibary. Yetyty. Clima Ko distrito hérava Choré, péicha avei opárupi tetãvore San Pedro oguereko ararova oje’éva hese okyveha (lluvioso), ary pukukue. Yvy he’õngue 70 ha 80%. Arapytu Mbyte ha’e 23ºC, hakuveha arahaku jave 35ºC ha michĩvéva araro’y jave 10ºC rupi. Cómo llegar Terminal de Ómnibus Paraguaýgui osẽ ára ára jave heta mba’yruguata ohóva tetãvore San Pedro gotyo. Ojeike ko tendápe ruta III General Elizardo Aquino rupive. Tapekuéra tetãvore ryepy pegua hetaiteve oĩ yvyreíva. Ñe'ẽ Ko’ápe hetave oñeñe’ẽ ñe’ẽ guaraníme, 80% tendagua oñe’ẽ ha jopara (castellano-guaraní) oipuru 20% rupi. Demografía Ko distrito Choré oguereko 41.424 ava. Tapichakuéra oikóva okaraháre oĩ 93,97%. Ogakuéra tenda pegua oĩ 6.616, ãvagui tava pegua ha’e 454 ha okaraháregua katu 6.162, péicha upi 93,13% ogakuéra ko distrito pegua oĩ okaraháre. Ko’ágagua mba’ekuaa avakuéra ko distrito pegua, kuimba’e térã kuña ary pyahu rehegua ojeguereko ãva: Ko ary 2008-pe, avahuéra oĩma 41.424, pévagui 22.102 kuimba’e ha 19.322 kuña. Indicadores socio-demográficos: Avakuéra imitãveva 15 arýgui 43,6%. Kuñakuéra 3,5 imemby. Ohohýva mbo’ehaópe 8,0%. Oñemba’apo sector primario-pe 72,5%. Oñemba’apo sector secundario-pe 7,3%. Oñemba’apo sector terciario 19,8%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 72,3%. Óga oguerekóva servicio eléctrico 81,4%. Óga oguerekóva agua corriente 45,3%. Educación Ko distrito oguereko Facultad de Ciencias de la Educación, Facultad de Derecho ha Ciencias Contables, ko’ã mbo’ehao guasu noĩri tetã poguýpe (es del sector privado). Ko’ápe ou tapichakuéra oparupigua, tenda tuichakue jave. Historia INDERT, ha’evakue ymave Instituto de Bienestar Rural, ome’ẽ peteĩ ñu guasu opavave mba’erã, oguerekoóva 263 ha; Resolución Nº 487/ 88 rupive. Oguereko ko’ã colonias: Colonia Industrial Cué. Colonia Ko’ẽ Pytã. Colonia Juayhu. Comunidad Indígena Ko distrito Choréme oĩ peteĩ ypykue renda: Ñu Apu'a Ekonomía Hetaiterei ava ko’ápegua omba’apo pety ñotýme. Péicha ndareígui ojekuaa ko tendápe heta ary ohasava’ekuépe Capital del Burley, ha’éva tety rehegua, oikó chugui cigarrillo iporãva. Ko’ága rupi ndaha’evéima yma guarécha oñeñotýva. Ha’e avei tenda oĩháme mymbakuérare ñemba’apo, ãva ha’e vaka, kavaju, ovcha ha kure rehegua. Oĩ yvy ijyvateha ka’aguy ha avei ka’a renda. Kokue pegua ko distrito tuichakue jave oĩ ñemitymby, mandyju, pety, takuare’ẽ, mandi’o, sésamo, cedrón paraguái, soja, papa, alfalfa, yva, manduvi ha trigo, avei girasol. Yvakuéra pa’ũme oĩ naranha he’ẽva ha háiva. Avei oñemba’apo ka’avo hi’upývape horticultura. Heta tapicha avei omba’apo pirakutu ohepyme’ẽva’erã. Industria ryepýpe ikatu jahecha, yvyra rytĩha, petit grain ha ñandyry mbokajagui apoha. Umi hérava servicios básicos, noiporãiete: Energía eléctrica oguahẽ 18.1% ógape, y rehegua katu 14%. Ndoguerekói desagüe cloacal ha ógakuéra oguerekóva pozo ciego 6% añónte. Iñarandukue hetave ava omba’apóva, 60%, karapeterei, noguahẽi poteĩ ary mbo’ehaópe. Ikatu ja’e avakuéra tetãvore pegua ndoguerekóiha arandu yvate, péicha rupi ndaikatúi oñakãrapu’ã pya’e ko tenda. Ingresos y Pobreza Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos rupive jaikuaa ko distrito Choré oguerekoha pirapire rehegua oikéva peteĩ ógape ha’eha 482.045 guarani, péva ha’e peteĩ avápe guarã 86.738 guarani, ohechaukáva oĩha 65,1% mboriahu, kóva ha’e mba’ekuaa tetãvore San Pedro rehegua. Enlaces externos Coord. geográficas e imágenes satelitales de Choré Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Guido Rodriguez Alcalá heñói Paraguaýpe, Paraguái retãme, ary 1946 jave, ha’e ñe’ẽpapára, narrador, historiador, ensayista, periodista ha crítico literario. Oĩpytyvõva’ekue kuatiahaipyre tetãgua ha pytagua pegua. Trabajos Realizados “Artigas y La Independencia del Paraguay” (compilación) Ko aranduka oguereko ipype heta haipyre Artigas ha umi Junta de Gobierno Paraguái pegua, omyesakãva heta mba’e oikovakue pytũmbýpe tembiasakue tetã Paraguái rehegua. Ko karai ombyatyva’ekue omyesakã avei ijehegui. “Residentas, destinadas y traidoras” Omombe’úva tapicha oĩva ñorairõ guasu aja (Guerra de la Triple Alianza 1965 guive 1970 peve) ombyatýva karai Guido Rodríguez Alcalá. Residentas ha’eva’ekue umi oikovai’ýva Mariscal López ndive, mburuvichárõ guare. Destinadas (o traidoras) ha’e umi kuña ojeguerahava’ekue ka’irãime umi hérava campos de concentración, ha’e rupi pahengue López ija’e’ýha. De su novela Caballero cito: «Péva ha’e oikova’ekue ñepyrũrã, ha’ese opávo ñorairõ, háke umi Brasil-gua nohenduséi ha ndoikuaaséi Paraguáigua oguerekórõ ni peteĩ sable; ndohejaséi ha ndohechaséi oĩramo ñorairõhára... Ndoguerekói confianza avavére, epévare opytava’ekue hikuái ary 1887 peve ko tetã ryepýpe... Upérõ guare ndaikatúi osẽ mavave tapére, cuartel-gui, osẽrõ upepete ojejapyhy chupe, ndaipóri py’aguapy. Ndaipóri poyhu, ni policía ha ja’eporãvo ndaipóri mba’eve... Policía, oĩ, ha’éva irundy tapicha oguerekóva ipópe yvyra, ãva nome’ẽi mba’eveichagua py’aguapy avavépe, ha pépe oikuaa hikuái oikotevẽha ava’aty ñorairõrã (ejército); ha’eku´ra oikotevẽ, oikotevẽháicha tendagua, oĩ hagua pyaguapy avakuérape ha avei umi chovykuéra nome’ẽmbái hagua Chaco tetã Argentina-pe. Nde reikuaa tetã Paraguái ndopytaseiha Chaco rehe’ỹ, ha Brasil avei ndoipotái upe yvy guasu opyta Argentina-pe, upérõ Argentina oguahẽ Mato Grosso peve, ha péva, ikatu ndouporãi chupekuéra. Upéramo guare oguahẽ Paraguái ha Brasil peteĩ ñe’ẽme; mokõivéva noĩveimaha Argentina ndive. ¡Máva he’íta heta ñorairõ rire! ¡Máva he’íta chéve cheporavo hague, che ajukapava’ekue heta regimiento, heta jave! Páva ha’e ventaja aguenohva’ekue aha rupi Río de Janeiro-pe: Mburuvicha oĩva’ekue ojerure Brasil-pe jegueraha hagua ka’irãime ñorairõ rire, Paraguáipe ikatuha ajapo guyryry, mba’evai, he’i hikuái, hákatu ouporã cheve jeho upépe ajapo rupi heta angirũ, upe rire aguenohẽ ha aikuaa chugui heta mba’e...» Ary 2002 jave, Guido Rodríguez Alcalá ogueraha yvyateve tembiasakue Paraguái pegua omoĩvo mba’eichaitépa oikova’ekue, pe Paraguái isãso mboyvemi, ohaíva Velasco rehegua, ápe oñepy’amongeta mba’épa ha mba’éicha rupi oiko ko mba’e, avei documento rupive ohechauka mba’ete oikova’ekue ha oikohaguéicha. Péicha, Rodríguez Alcalá oheja pe ojeheróva temática histórica habitual, omombaretéva umi tapicha (figuras de la historia paraguaya mitificadas por la dictadura), omongakuaáva imba’ekuaa ha ombojuajúva ambue mba’e oikóva pytagua gotyo oikova’ekue tetã Paraguái isãsoramo guarére. Avei omombe’ujey oikova’ekue gobernador Velasco mba’echaitépa oiko tetã Paraguáipe ha umi tapicha opu’ãva’ekue hese ndive, ko’ápe, ñaguahévo tape potĩme ika tu ja’e política paraguaya rehe, ndoje’éiramo jepe tetãme, oñeñapytĩ hague oikóva guive tetãme umi mba’e oikova’ekue tetã ambuéreha, upéicha rupi oikova’ekue pytagua gotyo ikatu ja’e oguereko hague pokatu, imbareteve hague oje’evakuégui ko’ápe. Ãva ipahápe ombojovake interpretación aislacionista de la historiografía oficial. Heta mba’e ko’ága peve ndojekuaa porãi mba’épa térã mbaeichaitépa oikovakue Paraguái isãsoramo guare. Comentarios (tomado de Mar Langa Pizarro, "Historia e intrahistoria colonial en la narrativa paraguaya de los albores del siglo XXI", América sin nombre, Nº. 5-6, 2004, págs. 115-122) Guido Rodríguez Alcalá, pe novela paha, Velasco, oma’ẽjey peteĩ karaíre oĩ mbaretéva tetã Paraguái rembiasakue rehe. Coronel Bernardo de Velasco (ha’eva’ekue ñepyrũrã gobernador Provincia de Misiones-pe ha ary 1806 guive, avei Paraguáipe), ha’eva’ekue ipaháva mburuvicha España omoĩva: peteĩ hesakã’ỹva koága jave, Velasco ojep’a ára 14 ha 15 jasypo ary 1811 jave; upe rire oĩjey pe gobierno provisional-pe (supuestamente independentista) oikóva’ekue pe ára 16 upe jasy jave. Peteĩ iporavopyréva documentación (origen de su ensayo inédito Rasgos americanos de la independencia paraguaya), Guido Rodríguez Alcalá ojajey umi novela oikova’ekue ipahakuévoma Colonia, ha umi mba’e oikoramóva Paraguái isãso rire. Pevarã, ojapo haguéicha umi mokõiveva ohaiva’ekuepe, ombojapu peteĩ personaje histórico, ha omoñe’ẽ, ojapóvo chugui peteĩ ommbe’úva, ha’etevoi ojapo hague ha avei ohechava’ekue. Velasco ohecha ñorairõ Triple Alianza-pe guare ha oikova’ekue upe rire, mba’e tuichavéva Caballero ha Caballero rey-pe, ha’ehácha avei umi heta mombe’upyre Guido Rodríguez Alcalá ohaiva’ekue. Upeicharamo jepe, heta mba’e oikpurúva ko ñe’ẽpapára, omoingéve heta ñe’ẽ omombe’úva, ha avei umi mba’e oikóva ha japúva. Ha péicha oho hese umi argumento ha’e oipurúva ikatu haguáicha hesakã porã maymava omoñe’ẽva guive hihaipyre. Umi oikova’ekue mokõive jehaipyrépe noguahẽporãmbái, kóvape katu pe oñe’ẽva oguahẽ tapicha omoñe’ẽvape. Ndaha’éi nañaiméi rupi peteĩ tekove ñaña Caballero chagua, Velasco ohechauka rupi ha’ha gueroviapy; ha avei ñe’ẽ oipurúva pe ñe’ẽpapára nemoagui pe omombe’úvagui. Péicha, omombe’úvo mba’e oikova’ekue araka’eve hesakãporã’ỹva, ha’ete Rodríguez Alcalá ohejaha ohóvo ñorairõ’i mimi ymave guare. Ko democrática oike rire, ko’ã novela histórica iñambue’imi dictadura oĩramo guarégui: upérõ, eréramo umi mba’e estronismo omonei’ỹva nde ha’éma rei’ỹva hendive; ko’ág, ã mombe’upy oguerekojey ñembosarairã, ndahesaráirõ jepe mba’etepa oikova’ekue. Ko’ã añetegua ikatu rehechauka pe historiografía oficial he’íva: péicha, Velasco he’i pe ára 16 jasypo ary 1811 jave ndojejapói hague mba’eveichagua “bandera tricolor oje’e haguéicha. Ha’e bandera española” (pág. 58); ha, avei, imandu’a: “juramos fidelidad a don Fernando VII” (pág. 58). Pe Revolución de los Comuneros, heta oĩ he’íva ko’ápe oñepyrũ hague Paraguái isãso, Velasco he’i: “ndaha’éi ñepu’ã rey-re ndaijahéigui, ha’e hague jesuitas-kuérare ija’e’ỹva ” (pág. 66). Oiko haguéicha umi hembiapokue tapykuépe guare, Guido Rodríguez Alcalá oñembosarái ñe’ẽ oipurúva omombe’úva umi personajes oikuaauka hagua heta mba’e oikóva ko’ãga peve: techapyrã, Velasco nda’ija’éi umi hérava “vicio local de destruir documentos” (pág. 49); he’i avei ñe’ẽ guarani ha’eha “el idioma de la mayoría pobre y de los ricos ignorantes, que entre nuestros ricos no son pocos” (pág. 100); y denuncia: “libros sobre el Paraguay, por desgracia, no se escriben o no se publican” (pág. 105). Peteĩ sistema ndohupitýiramo rembopyahu hagua haipyre, pe haihára ojapo umi personajes-gui ohecha mombyryvéva (“esos porteños [...] dentro de cien años seguirán atribuyéndonos sus propias faltas”, pág. 176), avei oho pe anacronismo gotyo (Saturnino Rodríguez de la Peña aparece como “el Poltergeist de la jabonería”, pág. 159). Pe recurso oguenohẽ hague tuichave mba’e ha’e ñembohory: “ningún filósofo francés se ha ocupado del asunto, con que no tenemos una fabulación como la urdida sobre el sistema jesuítico” (pág. 84). Pe ñembohory oipurúva ñañáme peteĩha dictador Paraguáigua. Ko’ã oje’eva’ekue yképe, jah’eva’erã avei, hembiapokue ymave guare, ko texto Velasco-pe oĩ “citas de documentos reales”: fragmentos de cartas del propio Velasco (pág. 49), notas enviadas a las autoridades (pág. 55), actas del Cabildo (pág. 62), citas del informe que redactó el gobernador Pinedo ary 1775 jave (págs. 108-109), reglamentos de gobierno (pág. 188).... Jahecha haguépe, Donde ladrón no llega, Vagos sin tierra ha Velasco ha’éva oñemboja haguépe Historia ha intrahistoria del Paraguay colonial rehe. Mbohapyvéva ha’e ohechauk’ava pe vigencia de la narrativa histórica Paraguáipe sa ary iñambuévo; oĩháme ñe’ẽpapára ikatupyrýva ha oguerekóva ñe’ẽporãhaipyre tee (voz literaria propia). Obras Guido Rodríguez Alcalá ojapo ha ohechauka jehaipyre opaichagua. Ko’áva ha’e, oĩve: Narrativa: Caballero (novela, 1986) ojapóca peteĩ personaje histórico-gui, omomichĩva umi mba’e he’ivakuegui, Caballero Rey (novela, 1988), Cuentos decentes (1987), Curuzú cadete (cuentos, 1990; Premio Radio Curupayty), El rector (novela, 1991), oñeme’ẽ Premio El Lector (en narrativa) upe arýpe, ha Cuentos (1993). Poemarios: Apacible fuego (1966), Ciudad sonámbula (1967), Viento oscuro (1969), Labor cotidiana (1979) y Leviatán etcétera (1980). Avei ohai ensayos: Literatura del Paraguay (1980) e Ideología autoritaria (1987) y realizado investigaciones históricas: Paraguay y Brasil, documentos sobre las relaciones binacionales, 1844 - 1864 (2007) sobre los 20 años anteriores a la Guerra de la Triple Alianza. Justicia Penal de Gaspar_Rodríguez_de_Francia (1997), ha ambue. Hembiapópe hetave jave hasy iñemboja’o narrativa ha historia, oĩ rupi pype exhaustiva investigacion ha heta citas y referencias. Enlaces externos "Guido Rodríguez Alcalá en el contexto de la narrativa histórica paraguaya" Tesis de Doctorado de Mar Langa Pizarro (2001). SirveObras/68005029323577729754491/006761_1.pdf Tesis Biblioteca Virtual "Miguel de Cervantes Tekove Paraguaigua {| |+ Emiliano González Navero |- | style="background:#efefef" align="center" colspan=2 | |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |8 de julio de 1908 25 de noviembre de 1910 |- !align=left|Predecesor: |Benigno Ferreira |- !align=left|Sucesor: |Manuel Gondra |- !align=left|Fecha de nacimiento: |16 jasypoteĩ ary 1861 |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Karaguatay |- !align=left|Fecha de fallecimiento: | 18 jasyopa ary 1934 |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |Estados Unidos |- !align=left|Profesión: | Político y Abogado |}Emiliano González Navero''' (16 jasypoteĩ 1861, Y'aguy, Karaguatay, tavaguasu Cordillera- 18 jasypa ary 1934) ha'e Mburuvicha Guasu Paraguái-pe. Itúva Nicanor Navero ha kuñakarai Dolores González. Ko kuimba'e ndaijejapói ha imarangatu, pya'guapýpe oikóva, poder orekóva ndikatúi ombopy'aguapy upéi oĩvo yvate. Por el meritorio respeto que inspiraba su persona, el Doctor. Carlos R. Centurión, definió su trayectoria con esta acertada frase: "La honradez fue su escudo; la pobreza, su bastón, y la dignidad cívica, su arma de combate". Hekove Kuimba'e katupyry oúva Tetã ñorãirõ guasúgui péva pe ojeheróva Guerra contra la Triple Alianza. Oñemoarandu ñepyrũ itàva guasu ohayhuetéva heñói haguépe ha ou Paraguaýpe omohu'ã iñemoarandu mokõiha atýha Mbo'ehao Guasu o{iva ko'ágãite peve Colegio Nacional de la Capital. Ha'e omohu'ã hi'aranduo, Facultad de Derecho Universidad Nacional de la Capital-pe. Omba'apo abogacía-pe ary 1887 guive ha upéi oike magistratura-pe juez ramo ko mburuvicha guasu pèva oisãmbyhývo tetã don Juan Antonio Escurra. Omenda kuñakarai Adela Lima ndive, omanóva 7 jasyporundy 1928 jave, ñembyasýpe oiko umi àra ohasávape. Emiliano, osẽ actividad pública-gui ha upéicha omano tetã Paraguáigui ha'e ohayhuetèva, ha'e niko orekóva peteĩ óga, Estados Unidos gotyo ha upépe, 18 jasypa 1934 ára jave. Tetã ñesãmbyhy Ha'e mbohapy jey Mburuvicha Tetãme. Ojeiporavo rire vicepresidente de la República, omoirũ, mokõiha tembiapópe, mburuvichakuèra Benigno Ferreira ha José P. Guggiari. Okúi rire tetã ñesãmbyhýgui Ferreira upe golpe de estado oikova'ekue 2 jasypokõi ary 1908 jave, González Navero ojupi 8 jasypokõi upe arýpe voi mburuvicha provisional ramo. Omoañetévo periodo constitucional, ome'ẽ don Manuel Gondra-pe upe 25 jasyporundy 1910 jave. Ohejávo kóva tetã sãmbyhy ohejàva ijapyka guasu, mokõi jasýnte, apañuãime ojeiko tetãme ha ojepytaso anarquía ogueraháva pya'eterei jey presidencia provisional de la República-pe, kóva oiko 22 jasyapy 1912 jave. Jasy ohasa riremínte, 15 jasypoapy 1912 jave, ome'ẽ upe mando karai presidente constitucional Eduardo Schaerer, péicha oñepyrũvo periodo presidencial-kuéra ñemboguata. Mbohapýha ha ipahàpe oike jey presidencia de la República ramo, oimévo presidente José P. Guggiari orrenunsia ho'áva hese tukumbo hetiaterei mitãrusu omanógui péva hín ape ojekuaàva ha oñembyasýva oikova'ekue hese juicio político káso 23 jasypápe oikova'ekue ary 1931, ojukauka va'ekue umi temimbo'épe. Omotenondévo mokõiha jey tetã sãmbyhy oguahẽ ichupe py'aguapy tetãme, upéva mokõi ary pukukue ojeipyso guerra civil, ojeheróva. Gabinete omyakãva ha'eva'ekue: Relaciones Exteriores, Doctor Félix Paiva; Interior-pe, don Eduardo Shaerer; Hacienda, Doctor Jerónimo Zubizarreta (ichugui osẽ canciller ha defensor soberanía nacional); Justicia, Culto e Instrucción Pública-pe, Doctor. Manuel Franco ha Guerra y Marina, don Manuel Gondra. Hembiapo Tetã rehe Umi tembiapo ojapóva gobierno jave omopyenda Escuela Naval de Mecánicos, amnistía delitos políticokuèra rehe, Código Rural promulgación, he'i ñemoarandu ndojehepyme'ẽ va'erã avavépe ha upéicha oñemohenda mbo'ehao àra rupi, enseñanza primaria gratuita y obligatoria, omomba'apo ferrocarril tàva guasu Concepción gotyo ha omoheñói municipalidad tavusu jerère tetãme; upéicha, heta represión política oñembotývo umi periódico ojeguerekóva umi àrape. Tetã pyahu oime va'ekue Congreso Internacional de Enseñanza Artística, oñemotenondéva Desde Alemania-pe, oñeasigna $ 2800 oro sellado, delegación oipytyvõtáva Congreso de Estudiantes Americanos-pe, Lima (Perú)-pe ha oñenombra mbo'ehára J. Inocencio Lezcano ha José del Rosario Ayala péva Consejo Nacional de Educación. Oñemosarambi Cuerpo de Bomberos ha Guardia de Seguridad péicha oñemopyendaa Escuela Naval de Mecánicos. Oguahẽvo 1 jasypo 1912, odispone reorganización fuerzas armadas, oikéva, en calidad de subteniente umi tavaygua: Emilio Pastore, Alfredo Mena, Carlos J. Fernández, Blas Miloslavich ha Nicolás Delgado. Ko'ã árape, ojerresolve oike haguã Rolando Ibarra grado de capitán-pe, ha 11 jasypoteĩme upe arýpe ojeporavo edecán primer magistrado-pe. Omoheñói Banco Hipotecario; opavimenta tape, avei, heta calleoĩva tavaguasúpe ha ojapo peteĩ prueba adokinádo yvyrágui calle Palma, Alberdi ha 14 de Mayo ári. Onombra ñepyrũ.Umi Intendente Municipalkuérape umi táva ha'eháicha Villarrica, Pilar, Encarnación ha Concepción; omopu'ã peteĩ mercado de abasto pyahu, péva calle Palma ári ha oinaugura Museo de Bellas Artes de Juan Silvano Godoy. Las letras y las arte tuvieron un importante apoyo por parte del gobierno, se creó el Museo de Bellas Artes; se realizó un aporte para la instalación de una Academia de Bellas Artes. También se otorgó una beca a Andrés Campos Cervera (Julián de la Herrería) para que realice sus estudios en Canadá, a Eusebio A. Lugo, Guillermo Molinas Rolón y Eduardo Galindo de Arrascaeta. Hubo puestos auxiliares para los músicos Agustín Barrios y Ampelio Villalba. Periodismo, omoheñói "El Nacional", 1 jasykõi 1910 jave ha péva oñemoherakuã poteĩha revista ha poapy kuatiahaipyrépe. Hembiasa Política-pe Don Emiliano omýi katuete políticamente ko sector "radical" liberalismo-pe. Omotenonde magistratura judicial ha péicha osẽ kuri chugui Mburuvicha guasu del Superior Tribunal de Justicia ára 28 jasypateĩ 1890 jave ois0Òmyhývo tetã gobierno González. Jasykõime 1895 oike asamblea unificada-pe omyakãva Benigno Ferreira. Oimeva'ekue Partido Liberal ndive, oreko peteĩ banca Parlamento-pe ha 19 jasypakõime 1904 jave omopyenda gabinete Juan B. Gaona, hendive ministro de Hacienda ramo omoañete upe función oisãmbyhývo tetã Dr. Báez, orrenunsiáva 28 jasyrundy 1906 omoirũvo Ferreira ikandidatura. Upéingo derrocamiento-gui ohasa omotenodne Ejecutivo, 4 jasypokõi 1908 jave, jepénte 31 jasypakõime omonéĩ formalmente Don Benigno rrenunsia. Oje'eva'erã don Emiliano firma ojeguereko peteĩ acta fundacional del Centro Democrático-pe ha ndaipóri manifiesto 4 jasypokõi 1908-pe, oñepyrũva don Albino Jara ha omboty don Adolfo Riquelme. Mburuvicha Paraguaigua Ñe'ẽngára Ko distrito General Isidoro Resquín, oĩva tetãvore San Pedro, Paraguái retãme heñoiva’ekue ary 1981 jave Alfredo Stroessner rupive. Oguereko 22.350 ava omba’apóva kokuépe ha avei mba’ekuave’ẽme táva San Pedro del Ykuamandyjúpe). Ojei tetãvore Kanindejúgui, (ymave hérava Kanendiju) ysyry guasu Jejui Guasu rupi. Hidrografía Ysyry guasu Paraguái rire, heta ysry oĩ tetãvorépe, opavave oho ho’a kóvape: Aguara Guasu Jejuí Guasu, ha’éva ysyry ipotĩvéva tetã ryepýpe. Oĩ avei ysyrykuéra Tahekil ha Cartei Cué, ha’éva ho’áva ysyry Aguara Guasúpe. Ko distrito oguereko heta puertos: Puerto San Vicente ha Puerto San José, mokõivéva ysyry guasu Jejuí Guasu ári. Clima Ha’e he’õ ha okymeme, he’õngue 70 ha 80%. Arapytu mbytegua 23ºC, arahakúpe oguahẽ (jasyteĩme) ha’e 35ºC ha michĩvéva araro’y jave ha’e 10ºC. Vías de Comunicación Ojei ko distrito-pe Ruta III General Elizardo Aquino rupi. Hapekuéra hetave oĩ yvyreíva, ndoguerekói mba’eveichagua tape hũ itáguigua. Ko distrito oguereko mba’yruguata ava guerahaha opaichagua ohóva opárupi ko’ápe térã tetãvore ryepýpe, ha avei ohóva távaguasu Paraguaýpe, Ciudad del Este, Pedro Juan Caballero, ha tetã ambuére Argentina, Brasil ha Chile gotyo. Pumbyry rehegua, oguereko hetave handápe hérava telediscados ha avei ko’ága rupi umi sistemas satelitales. Geografía Oja yvate gotyo distrito Santa Rosa del Aguaray rehe, ojei ojuehegui ysyry guasu Aguaray Guasu rupive. Ñemby gotyo oĩ ko’ã distrito: Guayaibi ha Chore; mokõivévagui ojei ysyry guasu Jejui Guasu pupi. Kuarahy reike gotyo distrito Lima (San Pedro). Kuarahy resẽ gotyo oja tetãvore Kanindeju ha tetãvore Amambai rehe. Comunidades Indígenas Ko distrito ryepýpegua ikatu ja’e oĩha ãva: Yvy Ju – Santa Carolina Ka’a Poty - San Vicente Naranjito - San Vicente Tahekyi - San Luis Yvoty Hu. Economía Ijyvy ha’e iporãitereíva kokuépe guarã agricultura ha avei oĩ mymbakuéra rendagua ganadería. Ko distrito ha’e mymakuéra rehegua imbaretéva oguereko rupi heta vaka, kavaju, ovecha ha kure. Kokue pegua, oĩ ñemitỹ ka’a, mandyju, petỹ, takuare’ẽ, mandi’o, sésamo, cedrón paraguay, soja, papa, alfalfa, yva, manduvi, naranha (hái ha he’ẽva), girasol ha ambue mba’e. Tetãvore ha’éramo jepe tenda oguerekóva yvy porã kokuépe guarã térã mymbakuéra rehe guarã, ko’ápe oñeikotevẽ heta tembipuru avakuéra oikoporãve haguã (infraestructura y desarrollo humano). Hetave umi ava ko distrito pegua, 69,4% rupi, imboriahu, ha umi avakuéra hembýva ndaha’éirõ jepe oikotevẽtereíva heta mba’e guereteri noĩri pe tendápe; pirapire rehegua oikéva ogaháre ndahatái, 409.151 guarani, ha’éva oguahẽva ava peteĩteĩme jasy pukukue 78.764 guarani. Avei heta ko distrito Isidoro Resquín-gua oĩ omba’apóva piarakutúpe, pesca ysyry guasúre. Educación Mbo’ehaópe ohóva hetave tendagua omba’apóva, (60% rupi), ikarape, iñarandukue ndohupitýi poteĩ ary mbo’ehaópe. Avakuéra omba’apóva tetãvore pegua ndoguerekói katupyry arandúpe, péicha rupi ndakatúi añakãrapu’ã py’e ko tenda. Tavy rehegua analfabetismo, imboriahu rupi avei (extrema pobreza) ndaikatúi mitãnguéra oho are mbo’ehaópe, ko mba’e hetave apañuái ome’ẽ kuñanguérape. Tapicha ypykuéra (parcialidades indígenas) avei ikatu oike mbo’ehaópe ñepyrũguápe (primaria), sa’ínte oĩ ohóva oñemoarandu haguã. Ko tendápe oĩ heta mbo’ehao menonitas, jesuitas ha dominicas. Ñemoarandu yvatevegua (nivel terciario o universitario) oĩ pe mbo’ehao (escuela especializada), hérava “Escuela Agrícola San Vicente”. Ñe'ẽ Ápe hetaiteve oĩ oñe’ẽva guarani, 80% rupi avakuéra oñe’ẽva, ha jopara (español-guaraní) oñeñe’ẽ 20% rupi tetãvore ryepýpe. Demografía Ko distrito General Resquín oguereko 24.543 ava, távape oikóva sa’ive, okaháregua hetaitereive oĩ. Avakuéra okaraháre oikóva oĩ 91,33% rupi. Ogakuéra rehegua ko distritope oĩ 4.046, pévegui táva pegua 407, ha okáregua oĩ 3.639, péicha ikatu ja’e 89,94% ogakuéra oĩ okaháre. Indicadores socio-demográficos, distrito General Resquín-pe, ojeguereko ã mba’e: Avakuéra imitãvéva 15 arýgui 48,2%. Kuñakuéra 3,6 imemby. Ohohýva mbo’ehaópe 9,4%. Oñemba’apo sector primario-pe 77,7%. Oñemba’apo sector secundario-pe 5,4%. Oñemba’apo sector terciario 16,6%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 76,8%. Óga oguerekóva servicio eléctrico 81,4%. Óga oguerekóva agua corriente 55,3%. Bibliografía Fascículos del Diario Ultima Hora “Paraguay Turístico” Fascículos del Diario Noticias “Che Retà Paraguay” Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Paraguái tava Nicolás Leoz Almirón (heñoiva’ekue Paraguai, 10 jasyporundy ary 1928) ha’e motenondehára mangapykuaa rehegua (dirigente de fútbol), ha’e va'ekue tendota Confederación Sudamericana de Fútbol pegua. Ha Conmebol tendota kue. Itúva héra Gregorio Leoz Latorre (heñói táva Navarra, tetã España)-pe ha isy héra Patrona Almirón Bogarín (heñói táva Luque, Paraguáipe) ha’eva’ekue upérõ juez de Paz táva Luque-pe. Ijoyke’y kuéra ha’e Guillermo, Pomposa, Sara, Eusebio, César, Modesto ha María Teresa. Oguereco mokõi joyke’y itúva ra’ýva, Isidoro ha Cesáreo, ãva ha’e osẽva’ekue juaju itúva ha kuñakarai Eudosia Carmen Zorrilla oikoramo guare hikuái tetã Argentina-pe. Itaitachukuéra itúvagui (bisabuelos) ha’e Manuel Leoz Ramón ha Manuela Guinda Baztam. Itaitakuéra itúvagui (abuelos) ha’e Cesáreo Leoz Guinda ha Miguela Latorre. Imitãme Imitãme oiko Pirizal gotyo, 78 Km ka’ague mbyte Carlos Casado mba’évape, ysyry guasu Paraguái mboipýri Puerto Casado-pe, ko’ága hérava Puerto La Victoria. Hóga ñepyrũrã ha’e yvyrágui; okeha itúvakuéra ha avei mitãnguéra oguereko pyrũha (piso) yvyreígui. Iñangirũnguéra, ñemuha megua karai Vicente, ypykuéra (indígenas) “Cebolla”,” Maestro” ha Pavón, Sanapaná pegua ha kasike Remigio. Avei oĩ ypykue mitã’íva González-i ha Piro’y ojapyva’erã hikuái jakare pe riacho Mosquito ryepýpe ha oñembosarái hikuái ysyry Mieres Kuépe, itúva ogueru peteĩ mba’apohára yvyra rehegua (carpintero), hérava karai Vera, ojapo haguã jehasaha ysyry ári (puente) quebracho-gui, kóva avei oikpuru uperire umi menonita-kuéra. Oikuaava’ekue Emiliano R. Fernández-pe, omba’aporõ guare ka’aguýpe tenda hérava Pirizal-pe, uperire oikova’ekue chugui ñe’ẽpapára ikatupyrýva ha ijojaha’ỹva. Tuichave rire oho Puerto-pe tren-pe a upéi ohasa Paraguaýpe mokói ygápe hérava peteĩ “Toro” ha ambue “Anita Barthe”. Ha’e ha ijoyke’y Eusebio oñemoarandu ñepyrũrã Puerto Casado-pe, ijoyke’y Guillermo oike mbo’ehao San José Paraguaýpe, upéi oike haguépe avei Eusebio. Pomposa ha Sara (ijoyke’ykuéra kuñáva) katu oike mbo’ehao La Providencia-pe. Ary 1938 jave Ipehenguekuéra tuichaháicha ova Paraguaýpe tape Río de la Plata ha Juan Díaz de Solís ári oĩva’ekue hóga. Isy oñangarekova’ekue mba’eichaitépa oho iñemoarandúpe imemby, ndoguerekoiramo jepe kyta yvate examen jave, araka’eve nomoguahẽi isýpe mba’eveichagua ivaíva ojapokuaáva mbo’ehaópe. Peteĩ jave oguenohẽramo guare keta heta (calificación 10) oñaniháme oho omombe’u mb’apópe isýse; kóva he’i chupe, “añete che memby ha’e pa (10) hákatu… gimnasia-pe”. Upépe guive oikuaa, imitã’ípe, ha’taha pe hérava deporte-pe guarãha, arateĩ jave ijoyke’ykuéra César ha Modesto ndive ohova’erã hikuái club Atlántida-pe ohecha haguã mangapykuaa. Peteĩ jave ndoguerekói hikuái pirapire oike haguã mangapykuaa jehechahápe, ha ohechaseterei rupi oimeháicha, upépe ohecha peteĩ karaípe ogueraha jave voko (bolsa) tuicháva, oñemboja hikuái ha oporandu chupe ha’épa oguerháva tembipuru club Libertad mba’e ha ojávo hese oguahẽ cheikeha peve ha he’i umi tapichápe oñangarekóva jeikeha rehe “orehína club Libertad pegua ha rogueru equipo del club”, ha péicha oike hikuái ohecha pe partido. Pe karai ha’e José Dimas Larrosa, árbitro mangapykuaa Paraguaigua rehegua. Oñepyrũ omba’apo 14 ary oreko jave Bernardo Ismajovich ndive, peteĩ valija reheve, oĩháme peinetas, peines, talcos, pañoletas ha ao kuña mba’erã. Itajjyrakuéra peteĩha omendáramo guare ha’e: Nora Cecilia ha Celeste; ãva memby ha’e Thalía, Sofía ha Mauricio. Mokõiha omenda María Clemencia Pérez ndive, tetã Colombia-gua, oguereko hendive mokõi mitã, ãva ha’e Josué Nicolás ha Mateo Nicolás, ohecharamoiterei kóvape ha’e rupi irũ ijojaha’ỹva, ohayhu añetérõ chepe hetã avei ohayhu imba’erõguáicha tetã Paraguái ohechaukáva mborayhu iméname ha imembykuérape, omoneíme iména mba’apo heta ára ohasáva tetã ambuére. Peteĩha ñemboja mangapykuaa rehegua ha’ekuri imitã’ipe club Atlántida-pe. Trayectoria Actividad resaltante Ary 1940 guive 1950 peve Omba’apo periodista deportivo-ramo pujoépe (radio) ha avei kuatiahaipyrépe (diarios) ko’ã karai katupyry ndive, Gerardo Halley Mora, Pedro García, Néstor Romero Valdovinos, Milciades Aguayo, Sindulfo Martínez ha ambue. Ary 1957-pe Oike "Facultad de Derecho y Ciencias Sociales" U.N.A. (Universidad Nacional de Asunción)-pe oñemoarandu haguã Derecho-pe ha oñembokatupyry aja oikéma Poder Judicial-pe escribiente interrogatorio jave oikóva ramo; omohu’ã ára 24 jasypakõi ary 1957 jave orekórõ guare 29 ary. Ary 1950 guive 1962 peve Ha’ékuri mbo’ehára Historia pegua mbo’ehao Nacional de la Capital-pe, avei Nacional de Niñas ha Comercio-pe. Avei ha’e motenondahára empresa de aluminio, inmobiliaria ha agríco-ganadera-pe. Ary 1972 ha 1974 avei 1980 ha 1986 peve Ha’e vicepresidente "Confederación Sudamericana de Fútbol"-pe. 1986 guive ãga mevePresidente "Confederación Sudamericana de Fútbol"-pe, ojupi ápe ára 1 jasypo ary 1986 jave; 20 arýma ojapo oĩ hague pépe, ojeiporavo chupe po javéma umi aty guasu oikova’ekue tavakuérape, Bogotá, Paraguay ha mbohapy jave Mar del Plata-pe. Ary 1998 guive 2002 peve Oĩ Miembro Ejecutivo FIFA-pe, Sudamérica-gui ohóva. Ary 2002 guive 2004 peve Oĩ miembro umi comisión Seguridad ha Fair Play, Emergencia, estudios Estratégicos, ombosako’íva Copa Mundial 2002, ombosako’íva Copa FIFA, Confederaciones ha avei Task Force 2004. Ary 1971 - 1973 ha 1979 – 1985 pevePresidente Liga Paraguaya de Fútbol-pe. Ary 1968 guive 1977 pevePresidente Club Libertad-pe. Ary 1957 guive 1977 pevePresidente Tribunal de Justicia Confederación Paraguaya de Básquetbol pegua. Avei ha'e:' Doctor “Honoris causa” Universidad de Río de Janeiro, Brasil-gui. Miembro de Honor de la Universidad Nacional de San Agustín de Arequipa, Perú. Citas de sus memorias “…Ahupity heta mba’e iporãva ymave ha’eva’ekue hasytaha ihupity, hákatu araka’eve ndahachái ko’ãva peteĩ mba’e chéve guarã añónteva, chéva guara ãva ha’e tuicha mba’éva aikuaave ha amba’apo haguã, ha péva rupi ambovy’a haguã che pehenguekuérape, che ru ha che sy rérape, araka’eve ndacheresaráivagui, añembo’e umi heta ára asy térã ivaíva jave ha umi tembiaporã hasýva osẽ jave…”. “ … Confederación Sudamericana de Fútbol-pe…. Chembovy’a ahechávo heñói ha okakuaa umi institución ohupívo ipoyvi ha ogueraha’áva heta tapicha mby’apópe ñembosaraihápe…”. “….Oguahẽ avei pa’ũ ñamemoĩ hagua jahecha mba’épa jajapo ñanderekove pukukue, umi valor-kuéra ndaha’éi papapy rehegua, ha’e agã rehegua (espiritual). Umi ñambyatýva ndahahéi pirapire térã ambue mba’e purupy yvy ári, ãva ha’e moral pegua, ñembyaty hetaiterei juayhu, angirũ ha jeho oparupi…”. “….Ñe’ẽ ja’erõ angirũ, camarada, irũ, colega, oguereko tuichaiterei mba’e he’iséva, oñongatu rupi ipype opaichagua ava ouha arapýpe ojapóvo hekove ha omopuãvo mbeguekatu mba’épa oikóta chugui tenonde gotyo (su destino). Ja’ekuaa ñande rekove oikoha ñañeha’ãvo ñane año ha avei angirũkuéra pytyvõ rupi, pytyvõ ha juayhu umi tapicha ohecharamo térã nemopu’ãva nderekovépe…” “…..Mangapykuaa rupive aguereko heta mba’e. Tekove henyhẽva ha avei aikuaa ha aiko umi tapicha katupyry mangapykuaa rayhuhára, motenondehára oparupigua ha avei aikuaa mburuvichakuéra heta henda pegua, sa ary ohasava’ekue pegua ha oñepyrũva ohóvo pegua. Añemopeipirũ oparupi, umi imboriahúva térã umi imbaretéva ha ipirapire hetáva. Aipopyhy avei umi mba’apohára ipokorochopáva ha amoĩ medalla heta ñembosaraihára (deportista) tuichavéva arapýpe pyti’áre. Ndaha’éi ahechánteva okakuaa jave, aĩ avei pe okakuaahápe mangapykuaa, sa ary (1900 guive 1999 peve), mokõiha mboja’o jave (segunda mitad) siglo XX….” “…tekove iporã ha revy’a reikove aja pukukue rembyatýramo heta angirũ añetéva…..” “…..Avy’aiterei aiporavo haguére ko tape, peichahágui chereñoijey mba’érõ ndaiporavoichéne ambue mba’e…” “ ….Avy’a añetete avei ha’e haguére tetã Paraguáigua, che ru ha’e España-gua ha che Paraguáigua añete cherekombo’eva’ekue tetã rayhúre, aikuaa haguã hembiasakue ha amomba’eguasu haguã che retãguápe hendaichaite…” Notas Osẽkuri kuaapyrã kuatiahaipyrépe peteĩ mba’e ivaíva oikova’ekue FIFA ryepýpe oĩhame avei Julio Grondona, ha’éva vicepresidente FIFA pegua, vicepresidente CSF ha presidente Asociacion de Futbol Argentino pegua.(Andrew Jennings). www. playthegame.org Aranduka Leoz, Nicolás, PIDO LA PALABRA. MZ ediciones s.r.l., Ladines 3729. Buenos Aires- Argentina, Año 2001. www.playthegame.org Tekove Paraguaigua Delfín Chamorro mbo’ehára añetete va’ekue. Ha’e omoñepyrũ va’ekue mba’éichapa oñembo’e porãvéta España ñe’ẽ rehegua arandu. Imbo’epy imitãrõguara Karai Chamorro heñóĩ táva Caaguazú-pe 24 jasypakõime 1863 ramo, tuvakuéra, gua’i mokõivéva, karai José de la Cruz Chamorro, oñorairõ va’ekue Chákope ha kuñakarai Juana Inés Martínez, oñemombytárõ guare ko távape, oñepyrũ mboyvemi upe ñorairõ guasu Setenta ramo guare. Oñehekombo’e’ypy va’ekue Villarrica-pe. Ko táva opytavaietéva ñorairõ guasu rire, opavave tatãpyre guáicha avei, oñepyrũ oñeha’ã imba’embyasykuéra apytépe oñakãrapu’ã jevy haguãicha mba’apo mbarete ha ijetu’úvape umi nomanói va’ekue ñorarõhápe. Omohu’ãvo mbo’ehaóñepyrũgua, oike Colegio Nacional de la Capital Paraguaýpe oĩvape oñemoaranduhaguã mbo’eha mokõhápe, ndaikatúi va’ekue omohu’ã hogayguakuéra imboriahuetégui ha avei he’iháicha umi ohai va’ekue hekovekue, omotavýgui ichupe mborayhúpe peteĩ mitãkuña ha’e ohayhuva’ekue, umívare ohejarei pe mbo’ehao 4° curso bachillerarto-pe. Upéramo ojehecha omba’apo mante va’erãha ikatu haguã omoguãhẽ viru hógape karurã umíva repyrã. Upéicha ramo jepe ha’e peteĩ omoñe’ẽséva kuatiahai pyre arandukuéra, upéicha ha’eñoreínte heta arandu porã ohupyty. Avei ohaisemíva ñe’ẽpotykuéra mitãrusukuéra rehegua, ha hembiapokue ombyaty va’ekue umi paparakuéra paraguái reheguakuéra, ha’éramo jepe kuri karai ombohováiva. Chamorro ha’e peteĩ clásico pe jahaikuéra rehegua. Iñe’ẽyvotykuéra oguereko acento virgiliano mbeguekatumi. Omondo iñangirũ Daniel Codas-pe kuatiañe’ẽ porã ha’e ohayhuetéva hetã’i Villarica, ohechaukáva chupe oje’éva ha’eha peteĩ joya literaria. Imbo’ehárakuéra oguerekóva avei inspiración clásica ha’e Fray Luis de León ha Andrés Bello. Ha’e avei kuri omoñe’ẽsetéva umi kuatiahaikuéra arandu ohai va’ekue Tolstoi, Kropotkin ha oĩve avei. Vocación Pe tembiapo ha’e ohayhuvéva ha’e pe docencia. Oñepyrũ oporombo’e mbo’ehao pública San Juan Bautista de las Misiones-pe; 1887-pe, itavayguakuéra gua’ikuéra ojerure rupi ichupe oho jey táva Villarrica-pe ombo’ejey haguã peteĩ “escuela de la patria-pe”, téra oñemoĩva umi mbo’ehao mbo’eha ñepyrũ omoĩva el Estado. Hi’ãga mbaretére ha avei oguerekóre arandu pypuku –oikotevẽ’ỹre mba’evéichagua kuatia vera– ha’e kuri ipo’aiteheta oykekóre ichupe karai mbohehára guasu Ramón Indalecio Cardozo, ohecha va’ekue ichupe orekoha orekoha arandu añete ikatu haguãicha omba’apo umi mbo’ehaórupi. Upeicha rupi 1892-pe, Chamorro-pe oñeme’ẽ umi cátedras de Castellano ha Retórica Poética rehegua Colegio Nacional Villarica-pe oĩva. Irundy pa ary hekovekue oipuru oñemboarandu ha oporombo’épe gramática España ñe’ẽ rehegua. Ojeikuaa ichupe peteĩha gramático Paraguáiguáramo. Oheja ojapopa’ỹre “Gramática Castellana”, pe peteĩha kuatiahai oñemosarambi va’ekue ha’e omano riréma. Andrés Bello remimbo’ekue, omoporãve kuri heta hendáicha umi lección ojapo va’ekue le Venezuela-gua arandu. Umi mbo’eharakuéra arandu apytépe gramática-pe oñembokatupyry va’ekue, ikatu avei ñamoĩ Inocencio Lezcano, ombojoapy va’ekue embiapo porãita. Pe mo'ehára Mbo’ehára Chamorro oguereko kuri po’a oikove haguére ha’e jave umi tapicha aranduete haikuéra rehegua gua’íva avei ha’éicha. Ko’ãva apytépe oĩ iñangirũnguéra Ramón Indalecio Cardozo, Simeón Carísimo, Atanasio Riera, Nicolás E. Sardi, Carlos Ventura De Permi ha Virgilio Barrios ojapytepekuéra, tapichakuéra oheja va’ekue herakuéra heta mba’e porã techapyrã ko táva aranduetépe. Cardozo katu ohavi voi: Chamorro ha’e mbo’ehára, omo’ambue va’ekue heta mba’e. Oporombo’e hemiechaukarã rupive ha imbo’epýpe omo’ambue upe upe gramática lógica oñembo’eháichami itujámava ipyahuvévare hérava racional ha lógico. Oñemohatã kuri pe ha’e ohechahaguéichad, ha’ete voi ojapo va’ekue, oñembohérava “Método Chamorro”. Delfín Chamorro ete voi omombe’u: “Ko gramática ñamindu’u ha’ehína mba’éichapa jahesa’ỹijo pe ñe’ẽ rehegua ha ñaipehe’ã umi razonamiento oñembohérava oraciones, ha ko’ãva katu umi imiembrokuéra constitutivo, oguãhẽmeve hasyete’ỹvape. Ijetu’uete rupi jepy’amongetakuéra, jaipyhy va’erã iñepyrurãme umi techaukarã ndahasyetéiva raẽ ha ñamombe’u umi oĩva ha maerãpa oñemoĩ upépe”. Oipy’araãite avei ichupe tembiapo periodismo rehegua. 1902-pe, mbo’ehára Ramón I. Cardozo ndive omoañete táva Villarrica-pe pe kuatiahai “El Libre”, omombe’uhápe leccionkuéra gramática rehegua. 1903-pe, omoañete ambue periódico hérava “El Guairá” sa’imínte osẽ va’ekue. Hi’arapahaapotávo Karai Tendota Manuel Gondra, oikuaa pype karai mbo’ehára gua’ípa mba’eichaguápa, herakuãporãva oparupiete omoĩ chupe mbo’ehára Colegio Nacional Paraguaypeguápe. Oñemoĩ avei uperire Mbo’ehára honorífico ramo ha oñeme’ẽ ichupe peteĩ jubilación ha’e omeresetéva. Natalicio González he’i 1905-pe, coronel Escurra tetãsãmbyhy ho’aramo guare, Chamorro oike Partido Colorado-pe. Ombojeguaru va’ekue ichupe chentese tenyhẽte va’ekue umi coloradokuéra sãmbyhyharakuérape, upévare oñeme’ẽvo chupe oikohaguã ichugui senador ramo, ojei upégui ha avei umi ñemohenda porã ome’ẽse va’ekue ichupe iñirũnguéra. Omyakã va’ékue Paraguáiguakuéra ojejokuái va’ekue upe Segundo Congreso de la Internacional del Magisterio Americano, oiko va’ekue Montevideo-pe, 1930 ramo. Ohejava’ekue ha iñemano Pe ha’e imboriahuhagueichaiténte hekovépe ha’e omano va’ekueParaguaýpe 15 japypoapy 1931-pe. Carlos Zubizarreta omboguapy upévare: “Yma guare imbo’eharakue José Patricio Guggiari, Tendota guasu upérõ guare ohepyme’ẽmba hetekue ñeñotũkuére. Delfín Chamorro jehaikuéra mbo’epyrãva araka’eve noñemosarambíriva kuatiahai arandúpe Umi haiha anambusu ha’e ohaihaguépe hekombo’erã, heta tapicha ohupytymi va’ekue, oñehundipaite va’ekue ha’e omanómarõ”. Hesegua jehaikuéra “Historia de las letras paraguayas”. Carlos R. Centurión “Cien vidas paraguayas”. Carlos Zubizarreta “Letras paraguayas”. Natalicio González “El Profesor Delfín Chamorro”. Ramón I. Cardozo “Índice de la poesía paraguaya”. Sinforiano Buzó Gómez Enlaces externos Maestros Americanos Literatura Paraguaya Tekove Paraguaigua‏‎ Ko Eco-reserva Mbatovi ha’e peteĩ korapyguasu ijárava ohejáva oñeñanderekohaguã ñanderekohakuérarehe oĩhápe heta mba’e porã oikovéva ñana ha mymbakuéra. Ha’e Primera Servidumbre Ambiental Paraguaigua, oñemboguapy kuatiáre Dirección General de los Registros Públicos-pe. Opytahína tetãvoreParaguarí, Paraguáipe, yvyty jehe’a Cordillera de los Altos-pe, ruta hũ ári ombojoajúva umi táva Paraguarí ha Piribebuy, ha oforma avei eco-región hérava Litoral Central. Hembiasakue Ary 1999-pe, karai Jacinto Santa María ha hembireko Marta González Ayala –mokõve ñanderekoha rahyhúva– oñepyrũ oheka mba’éichapa tenda pe yvytýrupi ikatuhápe opytu’u haguã arandy ru’ãme. Upeichahápe oguãhẽta pe tenda oĩ va Cordillera de los Altos-pe opytáva táva Paraguarí-pe, ikahágui jajesareko umi mba’eporã ojekuaáva yvytykuéra opytáva Pirayú gotyo. Uperiremínte opytama itavyraívaicha pe mba’e porã oĩva ha avei umi mymbakuéra ha yvyrakuéra uperupigua. Karai Jacinto he’i umi ohecharamóvare ha’eha “mborayhu peteĩ jesarekópe”. Omongu’égui chupekuéra pe naturaleza-re ñemba’apo ha mborayhu, ojogua hikuá pe korapyguasu ha he’i pe tendare ojeheja va’erãha oñeñangarekohaguã ikatu haguãocha opavave ohecharamo ha oguerovy’a. Upécha oñepyrũ upe ikerayvotykuéra ko’ágã oñemoañetémava, ha héraa Eco-reserva Mbatovi. Omoñepyrũma ñemoarandu, avei tembiapokuéra pe tendáre ikatu haguãcha oñeme’ẽ ichupekuéra ha omoĩ heta mbsa’e upépe ikatu haguãicha oñemoañete pe eco reserva. Ary 2003-pema voi omohu’ãva va’ekue umi tembiapo omoañete haguã pe áre protegida ha avei kuatiápe ñemboguapy pe Mbatovi Dirección General de Registros Públicos, Primera Servidumbre Ambiental Paraguaigua ramo. Upéva aja katu tembiapokuéra pe reserva-pe ohorei hese ko’ã tapicha mba’e porã kyre’ỹete rupive. Heta ára jevy pe naturaleza ñe’ẽte voi oipytyvõ va’ekue ichupekuéra ikatu haguãicha umi ka’aguy mbytérupi ojuhu haguã umi yvu porã porã ysakã morotĩ asy ha umi y je’a porãite oĩva upérupi ikatu haguãicha ojehecha Jacinto ha Marta ogueroguata heta tetã ambuekuéra oĩva América Latina-pe (Costa Rica, México, Colombia, Perú y Brasil), ojesarekóvo umi upérupi tenda porã oĩvare ikatu haguãicha oguenohẽ katupyry naturaleza-re ñeñangareko. Umi tembiapo ha aravo oipuruva’ekue ohupytyka opavavépe heta vy’a ko Ecor Reserva mbatovípe, oipe’a va’ekue hokẽ tekovekuérape jasyteĩ ary 2006-pe Su paisaje Ko reserva tuicha mba’e oguerekógui ipype heta mba’e porã jahecha va’erã iporãmbajepéva, avei ko’ape ndahasyiete ñaguãhe haguã. Omeẽ maymavépe tembiapo porã tekombo’epy ambiente rehegua, oĩgui ipyte opaichagua yvyrakuéra ha mymbakuéra korapy ndatuichaitévape ome’ẽva jehechapyrãnguéra Cerro Santo Tomás, Cerro Hũ ha Cerro Perõ guive, kuarahy reike gotyo ñu guasu Pirayú rehegua ha avei Cerro Mbatovi, ko’ápe oĩ jehechapyrã ha’eñomi oguerekóva. Ñananguéra oñuãva ko tenda ha’e umi osẽva itatýre otyryrýva oguãhẽva ysyrykuéra rupive omyenyhetéva ñananguéragui. Yvyrakuéra ko’arupiguánte Ysyry oguerekóva y morotĩ asy iky’a’ỹva gueteri oñemoñepyrũva ko’aruieténte, oiko chuguikuéra heta cascada iporãmbajepéva hembe’ýrupi jajuhukuaava heta ñananguéra Chachi (Cyathea atrovirens) rehegua, upe opapotámava ohóvo, ha avei hembe’yete henuhẽ helecho, culantrillo ha líquenes umíagui. Oĩ avei yvykua oikoreínte va’ekue ikatuhápe jahupyty jepytu’u hupyty’ỹva jepy’amongeta reheve. Ko’ãva ysyry rembe’ýre jajuhu ka’aguy yvate yvyra guasu gusúreheve, havei jatopáne sa rehegua yvyra ñaneretã mba’éva ha’éva cedro, yvyra ro, urunde'y, yvyra pytã, tajy (lapacho), kurupa'y, peterevy, incienso, guajayvi, amba'y, pakuri, mbavy, timbo, yvyraju, haharati'a, umía. Avei ojejuhu kuri upérupi heta guyrakuéra ojeikuaáva, umíva hína pe ka’aguy guasu Atlántico Interior pegua; avei heta mboikuéra rehegua ndojeikuaaporãiva rehegua, mymbakuéra, ko’ãva apytépe oĩ agouti paca, akuti sa’yju, aguara’i, tapiti ha heta tatukuéra, ha hetave mymbakuéra. Ko ecoreserva Mbatovípe ikatu jajuhu cactus ha orquídea kuéra ka’aguy, avei hetaiterei helecho-kuera; ñamaña peteĩbalcón natural guive umi yvyra ru’ã ha opavavete mba’e upe jereregua; avei ñahendu y ha itakuéra ryapu, jajupi ita rembe’ýpe ñanaita ygáu, helecho, ha culantrillo kuéra ombojeréva; upérupi ikatu jajuhu mymbakuéra pypore pyahuete ha jaguatami tapepo’ikuéra rupi, upérupi jajuhu sapy’áta heta yjepo porã porã ha hetave mba’e piro’y porã. Ikatu haguã kuri ojeipuru tapichakuéra ohommi haguã oguata ha avei omba’erechahaguã, Mbatovípe kuri oñemohenda heta mba’ekuéra pytyvõrãnguéra naturaleza respétope, ha avei ikatuhaguãicha maymavéva oúva guive ko’ápe ovy’ahaguãnte mba’eve ivaíva ojehu’ỹre ichupekuéra, ojapóva chugui tenda eco-aventura-rã ojedeclara va’ekue “De Interés Turístico Nacional” SENATUR (Secretaría Nacional de Turismo de Paraguay) rupive. Ko ecoreserva-e ikatu avei ñañembovy’a heta mba’e jajapóva jaipuruhápe equipo-kuéra ojegueru va’ekue tetã ambuégui imbarete porãva, ha avei tapicha pytyvõha oĩ memete ñanembo katupyrýva oúva mombyrýgui.. Mbatoví ome’ẽ avei tembiaporã umi tekove omba’apo guasúvape guarã, oñemoĩ va’ekue ohesape’a va’erã opavavépe mba’eichaitépa ñanderekove va’erã, jehechauka rupive jeikohakuérarã. Upe kóva rupive ojehupytyséva ha’ehína mba’eichaitépa avakuéra hembiapo porãvéta, ojejapóva akã porã jeipurúpe, ñemba’apo oñondivekuerapa ha avei ñemboguatakuaa tapichakukérape. Circuito de ecoaventura “Tapé Saingó” Ko’ape jajuhu vy’a renda tuichavéva ome’ẽva ko Reserva. Ha’ehína heta tembiapo ikatuva jajapo yvyrakuéra ru’ãme ha oĩ katu yvatevevoi jahasaha. Ñahendu rire peteĩ ñemoñe’ẽ oñeme’ẽ haguã ñandéve mba’éichapa jaiko ha jaguata va’erã, ñamoñepyrũma jeguata tapepo’ikuéra Yvaropy rupi, orekóva 1.700 m ipukukue, oiva tape tuja ñande ypykuéra oguatahaguérupi, oikuaaukáva ñandéve heta mba’e porã oiko va’ekue opa árape, oñeñangarekóva ha iporãitemíva oje’éva oikohaguérupi póra (Ybaropy). 10 aravo’i jeguata rire, jajejuhu peteĩha desafio tembiaporãme ka’aguykuéra yvate rupi Eco-reserva rupi oĩva. Peteĩ bahiana gua’u ohupytykáva ñandéve ñañembo’ykuaa haguã, ha uperire jahasa peteĩ puente ári ojejokóva mbohapy cabo-pe ñanembohesaráiva jepy’apykuéra hetá jarekóvagui. Opakuévo ko peteĩha tembiapo jahasa peteĩ puente oñesaingóva yvate jahechahaguãme mba’eporãnguéra, mbohupakuérape omombytu’úva hi’ágã, ha hetave mba’e ikatúva jajapo yvate ñesaingohápe. Jaguatavévo jahávo jeguata henyhẽtéva opa mba’e jahechava’erãgui, oĩhápe yvu porã porã ha avei iporãmbajepéva y jepo umíva, jahecharamomi avei guyrakuéra aty guasu ha panambi vera porã omyenyhẽtéva ko ka’aguy ha ñu- Japytu’umi porã rire Salto Piro’y ha pe tape ñandegueraháva pe tuichaitéva ñemañaha naturaleza ome’ẽva ñandéve hérava Itá Chororí. Tape Saingo vy’arã ne’ĩrã jahechapa. Peteĩ tape yvate jehasaha ñandegueraháva plataforma Canopy peve ikatuhágui umi oúva ikatu oñemombo ha “oveve” 4ª metro ijyvatekue peteĩ ka’aguy ijapysẽva upérupi, tenuyẽva yvyraty ypytũgui, ñesãihápe ysypo acero orekóva 105 metro ipukukue, ha jahechami opa mba’e porã ha ñañandu heta vy’a guasu. Umi ikane’õ’ỹva gueteri ikatu oñemby’a avei oguejývo rapel-pe peteĩ ita’óga oñembo’yetéva rupi, ijyvatéva 25 metro. Ha umi ovy’apámava katu ko’ã tembapo rupive, ko reserva ome’ẽhína tenga iporãitemíva ñande rete ñemombytu’u ha jepy’amongetarã. Japytu’urire jerekue Las Cuevas-rupi, ñamoñepyrũ jejujevy, jajupívo tapepo’íre 700 ipukúva. Ñamohu’ã mboyve pe tape, japyta mañaha mokõme, ikatuhápe ñamañami mba’e iporãmbajepéva pe Yvyty Mbatovi guive ha pe ñu guasu Pirayú. Mba’éicha ñaguãhẽ Ko Reserva-pe ikatu ñaguaãhẽ "km 72 rupi" tape hóva Paraguarí-gui Piribebuy-peve, yvytykuéra ru’ãme, 10 km rupi távaParaguarí mbytégui. Ko Reserva-pe ikatu jaike sábados, domingos ha feriado jave. Opavave tembiapo jajapótava ñamombe’uraẽ mante va’era. Ikatu avei jajapo upéva ko’ã mbyryñe’ẽpe: 595 21 44 48 44; 0971 299 250 ha avei 0981 437 526. Enlaces externos Reserva Mbatovi Paraguái yvyapekuaa Ernesto Pérez Acosta Ha’e va’eke Pa’i salesiano-gua. Oiko Capellán ramo upe ñorairã guasu Chaco-pe ha avei mitãrusukuéra mbo’ehára. Imitãrusu ha hekombo’ekuéra Pa’i Ernesto Pérez Acosta, oparupiee oikuaáva “Paí Pérez” pe, heñói táva Itaguápe upe 17 jasyteĩ ramo ary1889-pe. Coronel José del Carmen Pérez ra’y, Ha’e va’ekue convencional Asamblea Constituyente oiko va’ekue 1870-pe; sy katu kuñakarai Juana Rosa Acosta. Oike mbo’ehao tupao La Encarnación oĩva Paraguaýpe. Upe ary 1901 ojojuhu umi pa’i salesiano-kuérandi ohóvo ohóvo omoĩ temimbo’e artesano ramo upe Colegio Monseñor Lasagna-pe omyakã pa’i Turriccia. Ary 1903-pe, mitãrusumírõ guare, oje’ói Uruguay-pe omoñepyruhaguã iñarandurã upe Seminario del Manga-pe, táva Montevideo ypýpe. Ojejapóvo chugui pa’i upe ary1916-pe, oñembo’e va’ekue peteĩha imisa Paraguaype upe tupao pyahu oĩva ha’e okehaguép mbo’eho tujápe, opytahá mbo’ehára ramo, tembiapo ojapo va’ekue pateĩ ary javeve. Pa’i ramo guare Upe peteĩha ary pa’íramo guare oiko tembiapo tuichapajepéva, oñemoañete upe Batallón de Exploradores ombohéra va’ekue Don Bosco. Ko aty ndive, ha’e ombykã va’ekue, ohasa heta tendárupi ñane retãme. Upéicha omoñepyrũ hembiapo tekombo’e rehegua avei ñembokatupyry mitãrusu ha mitãnguéra Paraguaiguápe, tembiapo ojapo va’ekue irundy ary javeve. Ko pa’i Pérez oñemomba’eguasu pya’e va’ekue; tekove hory, arandu ha heko porã rupi ojehecharamo va’ekue opárupi. Hekove pa’i ramo omba’apo jetu’uva’ekue. Upe ary1927 ramo o nombramyakãhara ramo Colegio Salesiano del Sagrado Corazón (Salesianitope), upe ary rire, oñemoĩ va’ekue ichupe concejal Municipalidad Paraguaype. Hembiapokuéra guerra del Chaco aja Ary 1930 ramo ha’e va’ekue director Instituto San José de Concepción-pe. Oñepyrũvo upe guerra del Chaco ary 1932-pe ha ohechávo umi hapichakuéra ha hemimbo’ekuéra oipykúi Chaco rape ñorairõrã ha’e ndaikatúi ohecha rei umi mba’e ha avei ha’e oñemoĩ tapére hendivekuéra. Oñe nombravo capellán, oñemoherakuã mbarete va’eku odefendéve upe fortín Nanawa, oñetĩ joso haguépe umí imbaretetéva ejército Bolivia-gua. Misa ha ñemombe’u apytepe, hasyve jave upe ñanderetã ñangareko, Pa’i Pérez, ha’ete voi he’iháicha, oipyhy va’ekue avei mbokaguasu ha avei oñemoĩ oñorairõ odefende haguã ñane retã ohechauka haguã mba’éichapa ha’eve Paraguái ra’ykuéra. Ko coronel Irrazabal katupyry ha’e ohecharamoite va´ekue, upéicha avei ko coronel omomba’eguasuete avei va’ekue ko pa’i guasúpe ikatupyry ha imarangatuetégui. Capellán va’ekue, uperiremínte upe III Cuerpo de Ejército-pe. Ara 11 jasypakõme ary 1934 ramo, upe fortín Las Moras-pe, upérõ ohupyty va’ekue upe condecoración Cruz del Chaco, ñorairõ oiko va’ekue upe Campo Vía ára guahẽre, ha’e va’ekue upe tuichavéva tembiapo katupyry oiko va’ekue upe ñorairẽ aja. Upe hekovekue ári upéramo guare pa’i Pérez ohai mokõ kuatia arandu hérava: “En la contienda del Chaco: lo que vio, oyó y supo un capellán”. Oñemohu’ãvo upe ñorairõ guasu, pa’i Pérez, ohupývo upe grado coronel ramo ñane retãme, oñemomba’e jey hembiapo tujáre. Ary 1936 ramo ha’e va’ekue director kuatiahaipyre hérava Rumbos, ha’éva Iglesia Católica jekuaaukapyrã ha uperire oelegi va’ekue vicepresidente Federación Paraguaya de Scoutismo ramo. Upe 20 jasykõi ramo omoañete upe herakatúva Batallón Rojas Silva, oñemandu’a puku va’ekue, téra omoĩ va’ekue omomba’eguasu haguã upe teniente Paraguaigua ho’a va’ekue upe fortín Sorpresa-pe guerra ñepyrũ rupi. Upépe oike va’ekue hetaiterei mitãrusukuéra, upépe ohupyty mbo’ekapy porã marangatu mba’éichapa ogueroguata va’erã hekove yvy ape ári, tetã ha Tupã rayhu javeve. Kóva ha’e osẽ hague heta tapicha katupyryete, música, vakapipopo ha hetave tapicha ikatupyrýva heta mba’épe ha i Tupã rayhúva. Ko aty guasu Exploradores oho oiko va’ekue oguata heta tavakuéra ñane retã ruguáre omoirũva heta mitãrusu katupyry artista popular a avei upe banda de músicos, mba’epurorykuéra omombáy upe jeke pukúgui tapicha kokueyguára kuérape. Umi velada teatral-kuera ha’e va’ekue heta ojehecharamóva umi tapicha oikovéva upérupi ha pyahete voi tapichakuéra omba’apóva hendivekuéra ojehecharamóite. Umi ary guasu arte rehegua batallón omoañete va’ekue pa’i Pérez ha’e va’ekue umi ombohekovéva hetaiterei tapicha katupyry música ha avei escena-pe. Ernesto Báez, Juan Bernabé ha’e osẽ va’ekue ko’ã tembiapógui. Ary 1952 ramo, opyta va’ekue upe Colegio Don Bosco de Villarica akãme ha ary 1958-pe, upeEscuela Agrícola Ganadera Carlos Pfannl Coronel Oviedo-pegua. 1958-pe oñedesigna salesiano-kuéra jokuaipy upe Congreso de Turín, Italia-pe. Ary paha ha iñemano Ojeguerohory ramo guare pokõi pa ary oguahẽ hague umi pa’ikuéra Salesiano, Ernesto Pérez o guenohẽ va’ekue upe“Memoria Histórica de la Obra de los Salesianos en el Paraguay”. Omano oguereko ramo 88 ary upe 28 jasyrundy ramo 1977 arýpe. Ary 1960 guive, peteĩ tape Paraguaýpe, tava’i Pettirossi-pe oñemoĩ ko pa’i réra. Referencias “Asunción y sus calles”. Osvaldo Kallsen “La Comunidad Salesiana de Concepción, Paraguay. Instituto Salesiano San José”. Pe. Carlos Heyn “100 paraguayos del siglo XX”. Fascículos coleccionables de Última Hora “Memoria histórica de la Obra de los Salesianos en el Paraguay”. Ernesto Pérez Acosta Enlaces externos Historia minúsculas del Paraguay Web Escuela Tekove Paraguaigua‏‎ Juan Crisóstomo Centurión ha’e kuimba’e paraguái iñarandu porã va’ekue, periodista, educador, traductor, diplomático ha político va’ekue. Infancia y Estudios Heñói 27 jasyteĩme ary 1840ramo táva Itauguá-pe; karai Francisco Antonio Pérez de Centurión kuñakarai Rosalía Martínez y Rodas ra’y. Oñehekombo’e omoñe’ẽ ha ohai haguã kuatia oñemoarandu va’eku upe mbo’ehao opytáva Cañadita-pe. Mbo’ehára Quintana Paraguaýpe remimbo’epyre va’ekue ha heta ary rire Escuela de Matemáticas Pedro Dupuy mba’épe. Uperire ohekombo’e ichupe mbo’ehára Ildefonso Bermejo, Paraguái Retã sãmbyhyhára ogueru va’ekué ha’egui mbo’ehára ha periodista. Juan Crisóstomo ojeporavo va’ekue oñehekombo’e haguã upe mbo’eha koty Filosofía-pe, mbo’ehao omyakãva karai Tenondetaite Carlos Antonio López, oha’ãva ha’ete voi umi temimbo’ekuéra katupyry. Ary 1858-pe, López, ojerure rupi, ha’e kuri avei umi oñembondova’ekue becado Europa-pe. TetãInglaterra-pe oñembokatupyry literatura Francia ha Inglaterra-guape avei ñe’ẽ Alemania-gua. Hetá ára avei oñeha’ã avei oñembokatupyry haguã Derecho Internacional Público y Privado-pe upe King’s College oĩva Universidad Londres-pe. Centurión ohupyty va’ekue tuicha ñemoarandu. Umi ha’e iñarandu pypuku rupi ikatu kuri jaikuaa porã mba’etépa umi Paraguái rembihasakue. Ñorairõguasu Triple Alianza Ko ñorairõ guasu omondoho va’ekue ko karai Centurión ñemoarandu. Ary 1863ramo oñehenói va’ekue ou jey haguã hetã Paraguáipe oñemoĩhaguã Tendota Francisco Solano López jejokuaipyrã. Secretario va’ekue Cancillería-pe y avei pe ombojevýva ñe’ẽkuéra,tembiapo ojapo va’ekue upe ñorairõ aja pukukue. Ndahasyiete jaikuaaporã haguã mba’etépa hi’ise ko Tetã sãmbyhykuérape guarã ko tapicha arandu rembiapokue. Oñeme’ẽ va’ekue ichupe upe condecoración de la Estrella de Caballero de la Orden Nacional al Mérito upe ary1866 ramo. Umi tembiapokuéra oñeme’ẽ va’ekue chupe ári oñemanda avei ichupe omohenda haguã mbo’ehao ombo’ehaguãme geografía, España ñe’ẽ ha ambue ñe’ẽnguéra. Ha avei oipytyvõ ohaívo upe kuatiahai ojejapo va’ekue ñorairõ guasu aja hérava “Cabichu’i”. Opapotávo upe ñorairõ guasu, ary (1969)-pe Juan Crisóstomo ha’ema va’ekue coronel Ejército Paraguayo. Ojuavy va’ekue heseguakuérandive, upéva rupi haimete oñemondo ichupe Consejo de Guerra-pe. Ha karai Tendota López oguereko uvei ichupe ijykére. Upe ñemanomba guasu Cerro Corá-pe, upe 1 jasyapy jave ary 1870-pe opa va’ekue upe mba’evaiguasu. Omanóvo López, ha ojeapresapávo umi jefekuéra nomanói va’ekue, Centurión-pe ohupytývo peteĩ vála upe hovápe omoirũ upe tropa-pe ou jevy peve puerto Villa Concepción peve. Upepe ojehupipa va’ekue umi jefekuérandi ha ojegueraha Rio de Janeiro-pe ñorairõ guasu prisionero ramo. Ñorairõ guasu opa rire Tetã Brasil guive ikatu kuri ohoHyãsia-pe. Táva Parĩ-pe omenda kuñataĩ Concepción de Zayas y Echavarría-re, heñói va’ekue tetã Cuba-pe. Centurión omombe’u ikuatia haípe oñembohóga hague Estados Unidos-pe; Cuba-pe ha Jamaicaisla-pe ou peve hetãme ary 1878 ramo. Oguahẽmivovénte omoingéma hekove peridista ramo ha ohai umi periódico “La Reforma” ha “La Democracia-pe” omba’apóvo upe tetã ñembyatyrõ guasúpe. Omba’apo avei abogado ramo a avei peteĩva umi Superior Tribunal de Justicia y Fiscal general del Estado ramo. Omba’apo jetu’u va’ekue avei política-pe ha ha’e peteĩva umi ohai va’ekue upe acta de fundación de la Asociación Nacional Republicana. Karai Tendota Patricio Escobar ohenói ichupe ministro de Relaciones Exteriores ramo ha upe tembiapópe ohupyty ichupe omba’apóvo umi ñemongeta guasu ñeko’õi Chaco rehegua. Ary 1890-pe oñemondo va’ekue oiko haguã hetã rérape Inglaterra, Francia ha España-pe. 1895-pe ha’e senador ha oĩ upe comisión de estudios de la frontera Bolivia-ndi. Ohai hesegua “Memoria. Reminiscencias históricas sobre la Guerra del Paraguay”, oñemombe’uporaiterei hápe umi oikóva guive upe la Ñorairõ guasu Triple Alianza-di. Ofundador va’ekue upe Instituto Paraguayo. Iñemano Omano Paraguaype upe 12 jasyasy ary 1909-pe. Referencias “Memorias o reminiscencias históricas sobre la Guerra del Paraguay.” J. C. Centurión “Forjadores del Paraguay.” M. G. M. de López Moreira Enlaces externos Monografías.com La guerra del Paraguay Tekove Paraguaigua Pedro Bruno Guggiari ha’e va’ekue peteĩ político guasu Paraguaigua upe ára ojeheróva hegemonía liberal ramo. Infancia y estudios Heñói va’ekue tavaguasu Paraguay-pe, Paraguái 1885ramo. Itúva Suiza-gua ya isy katu Paraguaigua va’ekue. Tuvakuéra omanómaramo umi hogayguakuéra oñembohóga hikuái táva Villarricape, upépe pe mitã ohómi va’ekué escuela primaria-pe ha uperire katu oñefunda rire upe Colegio Nacional oñemo arandu haguépe mbo’ehpy secundaria rehegua. Ary 1902-pe omohu’ãvo mbo’epy bachillerato rehegua upe Colegio Nacional Paraguaýpe, oike Facultad de Farmacia, omohu’ã va’ekue 1905 ramo. Inota porãiterei rupi, avei oñeinteresaite rupi umi mba’e arandúre, Tetã sãmbyhyhakuéra ome’ẽ va’ekue ichupe peteĩ beca oho haguã ombojoapyve iñaranduka Escuela Real de Charlottemburg, Alemania-pe. Ary 1910-pe omohu’ã upe logró culminar su preparación universitaria con el título de Químico Industrial. Tetã ambue rupi avei oho va’ekue oñembo katupyryvévo pe ha’e tembiapo ohayhuetévape ou jevy peve hetã Paraguáipe upe ary 1914ramo, oñepyrũta katuetémagui upe ñorãirõ guasu ohundipa mo’ va’ekué Europa-pe. Función Pública Omyak Colegio Nacional de la Capital. Mbo’ehára ramo oporombo’e va’ekue Química upe Colegio Nacional ha avei Escuela Militar-pe. Omyak upe Oficina Química Municipal oñangareko hagu tesikuérar rehe tapichakukéra reheParaguaype. Mbo’ehára catedráticoFacultad de Farmacia-pe omoañete haguépe upe laboratorio de Bromatología. Mbo’ehára catedrático Facultades de Medicina ha Ingeniería-pe. Ñorai guasu oñepyrũmbotávo Chaco-pe omoĩ hendápe umi tembiapo laboratorio Sanidad Militar rehegua. Intendente ramo guare Karai intendente va’ekue táva Paraguaype (1928-1932)peve, Tendota guasu ramo hyke’y José Patricio. Bruno Guggiari rupi ojejapo va’ekue upe Barrio Obrero, korapy opyta mombyrýva upe táva Paraguay oñemba’apohakuéragui. Upe ñembotáva oñepýrũLa 3ª Proyectada gui Sur gotyo, oñemyatyrõ haguã upe tava’i la Chacarita, henyhẽhápema tapichakuéra oikove asyetéva mba’eky’a apyteme y rembe’yrupi. Ndohupytýi ramo jepe ha’e oipotahaguéicha, ko tava’i pyahu pya’ete henyhẽ tapichakuéragui ha oñemoĩ óga porã porã. Oñemoĩ avei Parroquia, Escuela Parroquial Redentorista, ha avei umi club kuéra róga oñeñembosarai haguã ñemoĩ rupi tapichakuéra heta oúva ojogapo ko jerére ha oiko ichupgui peteĩ tenda henyhẽte hápe tapichakuéra. Karai intendente Guggiari ha’e va’ekue karai arandu tavakuéra aporã rehegua. Omo’ambue umi táva tuja oĩhágui ha ome’ẽ chupe tape pyahu ticha ha iporãva ijyvyramáta porã porãva. Pe Jardín Botánico ha Parque Caballero ñemoporã avei oko kuri hembiapokue rupive ha avei umi ha’e ogueruka va’ekue tapichakuéra katupyry ha’éva Emilio Hassler ha Carlos Fiebrig, omongu’e va’ekue omoañete va’ekue upépe heta yvovyty porã ha’eva’ekue techaukarã porã Paraguaype. Omotenonde va’ekue avei pe cementerio la Recoleta, ikatu haguãicha ojeguerova umi tetekue upe cementerio tuja oĩva Mangrullo-pe henuhẽma va’ekue umi árape, ikatu haguãicha upe tendágui ojejapo tapichakuéra oguatami haguã. Koãgã oikóva ichugui parque Carlos Antonio López. Ha’e omanda aja ojejapo memete va’ekue upe Revista Municipal, umi contribuyente kuéra oñe informaha ha avei oñehenduka haguã. Ha’e avei hembiapokue Tape costanera jejapo, Mercado de Abasto ha Matadero Municipal. Ojapopase mo’ã avei tupao Virgen de la Paraguaype ha omoporã plaza Uruguaya. Umi tapekuéra katu Paraguaýpe oguereko hetá hovy’asýva naranja máta kuhéra hyakuã asýva oguahẽ vove ipotyha ára. Oĩ avei hembiapokuéra noñemohu’ãi va’ekue oñepyrũma rupi upe ñorairõ guasu Chacopýre Bolivia-di. Ha’e avei socio ofundada va’ekue heta tapicha aty científico-kuera rehegua ha avei Ateneo Paraguayo-pe. Orepresenta hetãme etaiterei congreso ha’e ikatupýva reheguápe. Opublica va’ekue popa artículo científico rupi revistas ha diario-kuéra rupi. Iñemano ha umi mba’e oheja va’ekue Ko profesional katupyry omano va’ekue 1 jasyporundy ary1933 ramo. Ta’ýra kuéra apytéte jajuhu hína karai escultor katupyryete Herman Guggiari. Peteĩ tape iporã ha tuicháva Paraguaýpe oñembohéra ha’ícha. Ko tape ha’e pe ohóva umi tren rapérupi osẽva Villa Morra ha Fernando de la Mora gui, ombojoajúva San Lorenzo del Campo Grande, Paraguay rehe. Referencias “Cien paraguayos del Siglo XX”. Fascículos del diario Última Hora. “Forjadores del Paraguay”. Aníbal Benítez Enlaces externos Homenaje a Pedro B. Guggiari Carta sobre los italianos en Paraguay Viva Paraguay Tekove Paraguaigua Ramón Indalecio Cardozo ha’e va’ekue mbo’ehára katupyry paraguaigua, omongu’e va’ekue upe ñembo’e rehegua "Escuela Nueva", heta tembiapo ojapo va’ekue avei omañáva mba’éichapa ikatu iporãve pe ñembo’ekuéra hetãme. “Mborayhúpe añoite ñambokatukuaa upe mbo’epy añetete” Imitã ha imitãsúpe Heñói va’ekue 16 jasypo pe ary1876rako, táva Villarrica-pe. Isy héra kuñakarai Josefa Cardozo, ña Máxima Vayo memby. Oguereko va’ekue poteĩ ryke’ykuéra. Imbo’epýre katu omba’apo va’ekue isy ha itia hérava Balbina. Ary1885ramo oike Escuela Municipal Villarrica-pe. Ha ary1892-pe omohu’ã tercer curso ha oñembosako’i oje’ói haguã Paraguaýpe omohu’ãmba haguã imbo’epy. Upérõ Gobierno ome’ẽ va’ekue chupe beca. Jepytu’uha ‘ara oguahẽ vove 1892-pe oñepyrũ ojuhu omba’apo haguã Bibliotecario ramo upe Sociedad “El Porvenir Guaireño” pe. Ary1893-pe oike Colegio Nacional de la Capital-pe, 1895 hembikotevẽkuéra rupi omba’apo mante va’erã ha upéicha omoñepyrũ oporombo’eramo mbo’ehao grado-pe upe Colegio Modelo Dr. Clementino Billordo (Correntino) mba’évape. 1896-pe oñemoañete upe Escuela Normal de Maestro ha upépe oñembokatupyry mbo’ehararã. Trayectoria Ary 1898-pe ohoVillarrica-pe omyakã haguã upe Escuela Graduada de Varones. 1898 guive ombo’e Historia del Paraguay ha Contabilidad. Oipytyvõ oñemohenda haguã upe Club “El Porvenir Guaireño” ha ha’e kuri secretario upépe heta ary javeve. 1903-pe omenda kuñataĩ Juana Sosa Ortigoza-re, mbo’ehára avei. 1905 opublica peteĩha ikuatiahaipyre “Pestalozzi y la enseñanza contemporánea”. Imandu’a ko mbo’ehára itemimbo’ekuéra apytepe oñakãrapu’ãve va’ekue ñe’eyvotykuéra rehegua jehaípe: Manuel Ortiz Guerrero, Leopoldo Ramos Jiménez ha Juan Natalicio González. 1920 ramo ojogua peteĩ imprenta ha opublica peteĩ periódico ombohéra va’ekue “El Orden”. Upéve ohai va’ekue oĩ Chase, Carísimo, Ruffinelli, Luis Chase, Enrique Jara Casco, ha omyakãva ha’e ijaraite mbo’ehára Cardozo. 1921, Manuel Gondra oikóramo Tendota Paraguaýpe oñenombra Director General de Escuelas; opresenta haguépe tembiaporã Plan de Acción ha’éva: Omopotĩ upe Administración mbo’ehakuérarupi. Omyatyrõ mba’éichapa oñembo’eta. Omoguãhẽ opavave tetã ruguápe upe ñembo’ekuéra. Ojehepyme’ẽ porãve mbo’ehára kuérape hembiapóre. 1922-pe omoĩ pe peteĩha Memoria imba’éva mbo’eha primaria ha normal rehegua, kóvare ministro Da Rosa ome’ẽ va’ekue ichupe ijeaguije. 1923-pe omoĩ mokõha pe Memoria mba’éichapa ojeguerahahína upe instrucción primaria ha normal. Upe árape avei homoĩ Consejo pópe, ikatúnepa oñembohéra umi mbo’ehaokuéra umi tetã oĩva América-pe réraikatuhaguãicha ojeykeko añetete upe americanismo Upe proyecto oñemoañete ha heta tapichakuépe oĩ porãiterei upe mba’e. Upémaramo osẽma téra mbo’ehaokuérapé “República Argentina”, “República del Brasil”, “República Oriental del Uruguay”, “República de Chile”, ha avei “República de Bolivia”. 1928-pe omoñete haguã upe ñembokatupyry tembi’u jejapo umíare upe mbo’ehao “Adela Speratti” omoiuka tembiechaukarã arte culinario rehegua. Ko mba’e Consejo ononeĩ umi mbo’ehao pyhareguápe, umi tapicha omba’apóvape guarã arakuépe o oñemoaranduséva pyharekue. Avei oñembo’e avei mba’epu rory mbo’ehaokuérape, okatu haguãcha ojehayhu ha ojekuaa avei tetãkuaakuéra rehegua. Reforma Educativa Ary 1924-pe omanda ramo guare Dr. Eligio Ayala o Reforma Escolar ha’e ojapo va’ekue oñemoañete va’ekue ha ojejapóta peteĩha ley educación primaria rehegua. Upe 18 jasypakõ ramo ary 1924-pe Decreto Ley Nº 689 rupi upéva ojeaprova. Jasykõi ary 1925-pe omoĩ Consejo pópe peteĩ Proyecto oñemoambue haguã upe plan de estudios de las Escuelas Normales ha programa pyahu umívape guãrã, oñeñamindu’uhagua avei ojeaprova rire oñemondo Poder Ejecutivo odecreta va’ekue upe 21 jasykõ me ojeipuru haguã. Publicaciones Ko mb’ehára karai Cardozo ipy’a angataite va’ekue mitãnguéra oñembokatupyrýre kuatiahaikuéra Argentinagua kuéra rembiapokuépe ha oñembo’éva mbo’ehára argentinokuéra, oñepyrũ ohai avei kuatia arandu “El paraguayo I " ha upe 1927-pe omosarambíka katu “El paraguayo II y III”. Upe arýpe ombokuatia upe haipyre Pedagogía, ohai va’ekue he’iháicha upe peteĩha ary mbo’ehakuéra rehegua mitãnguéra normalista-pe guarã. 14 jasypo jave ary 1927ramo oñeinaugura upe óga guasu pyahu mbo’ehao guasu ha’éva Escuela Normal de Profesores. Vista de Lujo 1930 ramo, ou va’ekue upe mbo’ehára guasu Adolfo Férriére (Suizagua). Herakuã oparupiete mbo’eharakuéra rupi ha oheja heta mba’e porã ñane retãme guarã. Ko karai ha’e doctor Sociología-pe, vicepresidente upe Liga Internacional de Educación Nueva-pe, omyakã avei Oficina Internacional de Educación Ginebra-pe, umi ohaíva upe revista “Para la Era Nueva” jefe va’ekue, escuela activa rehegua kuatiahai apohare avei. Oguãhẽ heta mbo’ehaórupi Paraguay ha táva okaraháre avei. Ohecharamoite opytávo mba’éichapa oñembo’e mbo’ehaokuéra activa rupi. Oguerohory ko mbo’ehára Ramón Indalecio Cardozo rembiapokue he’ívo: “Ha’e peteĩ tekove aranduete ha imba’erechakuaáva, noñe’etereívi ha katu heta kuatia arandu omoñe’e. Omaña porã ha katu upe imbaretekue ikatu ombongu’e yvyty jepeve, ha’éva umi tapichakuéra oimo’ã reipávape”. Ko mbo’ehára Férrière he’i: añetehápe ajuhu ko’ápe okaháre ko’ã mbo’ehaokuéra oiporãvéva opa henda aha haguérupi ahechávo, oñemotenonde umi jardinería sistemática, ha avei práctica umi tembiapo ñande pópe jajapóva. Resultado de la Reforma Ko Paraguái ñakãrapu’ã tete ikatu ñamoĩ ary1925 guive, oñemoañete hague guive upe programa pyahu, ha katu oñepyrũ va’ekue upe 14 jasypokõ 1930 ramo oñeñepyrũ ramo guare ojeipuru añetehápe mbo’ehakuéra pyahu reforma ha’éva upe Plan Dalton rehegua. Ary 1931 pe oñemohu’ãvo tembiapo mbo’ehakuéra rehegua Dirección General de Escuelas rehegua oiko va’ekue Paraguaýpe Congreso Pedagógico rehegua, mbohapy jehupytysépe: Ñambojoaju ñemba’apo ha jepóme’ẽ mbo’eharakuéra oñondive. Ñaha’ã ikatupyrykue mbo’eharakukéra ñane retãmegua upe escuela activa rehegua. Jajapysaka avei mba’epa he’e magisterio ñaneretãmegua ko oñandúva mbo’ehára Cardozo ha ñañamindu’u hese hendive ñamoĩ porã tape ñembo’ekuéra rehegua. Upe mba’e tuicha mba’e va’ekue umi árape mbo’ehakukéra rehegua ñane retã Paraguáipe. Ko mbo’ehára ohupytyse va’ekue ha’e noĩripa ára ñane retã oñemomba’epaitévo ko’ã mba’ére, jepevérõ umi ñande pehenguekuéra Argentinagua kuéra ome’ẽre avei ykeko mbarete tapicha ha institución kuéra rupive. Oguahẽntema va’ekué upérõ ñane sãso ha ára ñañemomba’évo ha’eva guive ñane mba’eteére. Mbo’eharakuéra pópe opyta ohekombo’évo ñandeháicha ha ñande ñañanduhaichaite tapichakuéra Paraguaiguápe. Imba’apokuéra ñemohu’ã 1932ramo, opyta rire Director General de Escuelas marangatuetépe, ohejaite ko tembiapo upe 1 jasypoteĩ jave,jasyapy ary 1933ramo ae oñemoneĩ va’ekue ichupe, upémaramo ojerure va’ekue ijubilación, oñemohendahaguépe ichupe 4 mil patacones oñeme’ẽtaha. Colegio Internacional ha Escuela Alemana-pa ha’e ombo’énte gueteri. Ary 1934 pahápe, mba’asy vaiete rupi ojegueraha peteĩ pohanorógape Buenos Aires-pe ha uperire oñepyrũvo ary 1935, ou jevy oñemomba’e umi cátedra upe Colegio Internacional y Alemán-pe. 1936-pe omba’apo kane’õ’ỹre ohai haguã upe kuatia arandukuéra “El Guairá” ha “La Pedagogía de la Escuela Activa” Jasypa 1937 javérõ, nahesãivéi rupi oho jevy Buenos Aires-pe opytahaguépe ára 12 jasykõ 1938peve, oipykúi ha ára haguépe barco rupi hetãme. Upe ary paha peve omba’apo va’ekue Colegio Internacional-pe. 1939-pe, omandárõ guare karai Tendota General Estigarribia oñenombra Director de Tierras y Colonias, tembiapo oñemomba’ehague oipytyvõ hagua ko gobierno pyhúndive. 1943, upe 20 jasyrundýpe omanoBuenos Aires, República Argentina-pe ko karai mbo’ehára RAMON INDALECIO CARDOZO. Umi reforma oñemopyendaha “Upe mbo’eha pyahu oha’arõ va upe Pedagogía ko árarupigua omoañete va’erã umi escuela activa ha’éva umi institución social oñembo’ehárupi mitãnguérape he’iháicha umi ley-kuéra biológicas, psicológicas ha sociológicas omohendáva iñemongu’erã. Pe ñemongu’e ha’e mitãnguéra rehegua, he’ima va’ekue voi umi tekove arandu yma guare peteĩ va ha’éva Pestalozzi, omoañetéva aveiFroebel ha Montessori”. “Upe activa ohekombo’e umi mitãme mitãicha ndaha’éi katuaávaicha, ha omondo jeikohárupi oĩhápe, tembiapo, jeikosehaporãcha, hendaguãmepa, disciplina tekove marangatu, hapichakuéra ndive jekupytýpe, ha oheja ichupe ha’e oikotevẽhaicha oiko porãve haguã. Tekombo’e ojehupytýva ñemba’apo rupive ojejapohaguaicha poránte” ". “Ko escuela pyahu omoĩ umi mitãme ohupyty haguãme pe naturaleza ojeykekóvo yvyre ñemitỹme, yvotyty, ka’avokuéra, ñangareko mymbakuéra rehe ha kogakuéra rehe ñemba’apo oñeguenohẽ va’ekue umi tendárupi. Ndojejaposéi kokuguára, jardinero, ni omba’apokuaáva, ojeipurúnte umi tembiapo omombáy haguã ijespíritu, ikatupyrykue ra’everã, oñembokakuaa mborayhu naturaleza rehe, ha avei oñeñandu haguã pome’ẽkuaa tapichakuéra rehe”. “Ko mbo’epy activa omoambue umi mbo’ehaokuéra peteĩ jeikoha mba’apópe opavave mitãnguéra ha’ehápe upe táva rehegua añete mitãnguéra apytépe”. “Upe escuela activa ojejerovia mitãnguéra rehe ha oñeha’arõ chuguikuéra ñeha’ã mbarete ijehekuéra”. Ko reforma oñemoañetévo mbo’ehapykuéra primaria rehegua, ko ñane retã Paraguái opyta tenonderã ko’ãve con continente-pe omoañetéva temimbo’e pyahu ha’éva pedagógicas itenondevéva umíva árape. Referencia Mi vida de ciudadano y maestro – Memorias de Ramón Indalecio Cardozo Ramón Indalecio Cardozo – Profesor Delfín Chamorro La pedagogía de la Escuela Activa – Tomo I Historia de la Educación en el Paraguay – Juan Speratti – Vol. 52 - 1996 Enlace Externo Villarik Perfiles Tekove Paraguaigua Rosa Brítez ha’e peteĩ mba’e porã apoha katupyry paraguaiguaetéva, heñói va’ekue Itápe, ko táva tetãvore Central Paraguáipe, 9 de jasyrundýpe1941 ramo. Ha’e oikuaahaichaite oñeha’ã ombojehe’a haomyapesã pe ñai’ũ ha ojapo chugui ta’ãngakuéra jeguakarã ha avei hetãme guarã. Ko’ã mba’e porã ojehecharamo ha ojehepyme’ẽ ñane retã ha tetã ambuépe avei Imitã ha imitãkuñataĩme Kuñakarai Ramona Brítez membykuña. Imitãmi poteĩ ary oguerekórupi opyta sy’ỹre, ha oñangareko hese itia Simeona Cáceres karai Farías rembirekore; ko kuñakarai ombo’e va’ekue ichupe mba’eichaitépa omota’ãnga va’erã ohóvo pe ñai’ũ. Oho va’ekue tercer grado Educación Escolar Básica peve, ko jave itiokuéra he’íma ichupe ojapokuaa va’erãha tembiapokuéra ha’e ojapose ha ojapokuaáva. Upeicha rupi omboty vove porundy aravo oñeha’ãma oñembokatupyrývo pe ha’e ojaposetéva, ha’eva ñai’ũregua tembiapokuéra. Umi tembiapo porã ha’e ojapo ñepyrũ va’ekue ha’e umi kambuchi ha kambuchi’ikuéra rehegua, ña’ẽmbe ha umi mba’e ndahasyetéiva ijapo. Mbeguekatúpe katu ohechakuaave ohóvo mba’e mba’épa ikatu ojapo iporãva pe ñai’ũgui hasymiéva jepeve ijapo. Su trayectoria Mokõpa ombotývo rupi, pe tembiapo ojapóva ndaha’evéima ñembosarairãnte, tekokuaa’apo katu. Ohechaukáma umi ña’ẽmbe jeguaka ógarere guarã ojeguáva jasy ha kuarahýpe, ojapova’ekue ha’énte ojapokuaaháicha. Umi árape guare avei osẽ avei umi ha’e ojapo va’ekue mymba joguahakuéra paraguaigua ha’éva tatu volíta, carretakuéra mba’yru yuha oguerekóva parral ha hetave mba’e porã ojehecharamoitéva isa’ykuéra ha ha ha’ãnga porãre. Uperire katu ko kuñakarai katupyryete ohechauka hembiapokue kuña ha kuimba’e ojohahuhápe ha opívo oñondive, ojeheróva Kamasutra, kóva rupive ohupyte heta ohahyhúva ko tembiapokue Paraguái ha tetã ambuépe avei. Ha’ete voi he’iháicha oĩ jave Expo Sevilla-pe ary 1982 ramo, upe karai Rey de España-pegua Juan Carlos I, ojogua paité ichugui umi tembiapokuéra porã ojapo va’ekue upevarã. Hógape, opytava táva Itápe, kuñakarai Rosa omoañete peteĩ techaukarã renda. Upéve heta tapicha oguãhe meme hendápe, ãvape ha’e oikuave’ẽ hembiapo porãnguérandi techaramoite maymáva oúva ohechami ichupe. Rosa Brítez omoañete heta tembiapo techaukarã ñane retã ha tetã ambuérupi avei. Oje’ói opárupi oikuaauka haguã hembiapokué ha avei hetã Paraguái tetã ambuérupi. Hembiapokuéra {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |- !width=70|Año !width=500|Exposiciones |- |1970 guive. |Tembiechaukarã ha’eño ha iñirũérandi. Museo del Barro. Paraguaýpe. Paraguái. |--------- |1992 |Expo Sevilla. España-pe. |--------- |1994 |Tembiechaukarã Alemania-pe. |--------- |2001 |Expo Mundial de Cerámica, Artesanía y Folklore. Seúl. Corea-pe. |--------- |2003 |TembiechaukarãChile ha Uruguay-pe. |--------- |2004 |Tembiechaukarã México-pe. |--------- |2005 | Tembiechaukarã Francia-pe. |} Premios y distinciones {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |- !width=70|Año !width=500|Premios y distinciones |--------- |1989 | Ojehero “Ceramista de América”. Estados Unidos de Norteamérica-pe. |--------- |2007 | Propulsores de la Artesanía Paraguaya. Instituto paraguayo de Artesanía. Mariano Roque Alonso. Paraguay-pe. |--------- |2008 | Ojehecharamo hembiapo pytu’u’ỹre tembiapo porã rehehápe. Día Internacional de la Mujer. Secretaría de la Niñez y la Adolescencia. Asunción. Paraguái-pe. |--------- |} Ha’e ha’eveháicha Hembiapokuéra oguereko oñemopyenda umi mba’e omboha’evéva umi mba’eporã apoha ñai’ũ reheguakuérape, ha’éva mbarete ha avei kyre’ỹ ome’ẽ haguã tembiapo porã hetã rayhupápe. Hembiapo tapiaguápe ojehechakuaa tembiapo jetu’u katupyry, ome’ẽ ty’ai rype repy. Ojejokóvo peteĩ takuára mátare, peteĩ kuimbe, peteĩ ñana rakã’i ha naranja rogue ipópe, ña Rosa omota’ãngáma heta hendáicha pe ñai’ũ;ãva apytépe oĩ pora kuéra rehegua Paraguáipe, ña’ẽmbe omoha’ãngáva kuarahy terã jasy, mitã ra’y reñoiha, mymbakuéra ha tapichakuéra ñane retã Paraguái mba’e teéva rehegua. Mba’epu porã Paraguái mba’eva aveio ipu py’ỹiete pe koty ha’e ojapohápe hembiapo porãnguéra; ha’e katu, okañyrõ guaicha ko árare, aravokue reheve oñeha’ã omoañete tembiapokuéra moha’ãngápe. "Pytu’uháramo ajapo ã tembiapo ha avei che hesarái heta mba’egui, ñanembopy’aguapy ha ome’ẽ vy’a ojojaha’ỹva", he’i voi. Rosa Brítez he’i avei: “Che ha’e pe ha’éva, ajapohaguére ñai’ũgui ajaposetéva. Ko mba’ekuaa ha’e tembiapo, ndaha’éi ñamindu’ureínte. Pejehai jepeve oguereko mba’e porã rehegua. Pe mba’e porã jejepopyre ikatu jahecha, japoko, ñahendu, ñaikũmby hamba’e. Upévare oĩ pe mba’e porã jehayhu, umi tavaygua oñanduháicha. Tetãrayhu rehegua Paraguáipe ha’evoi ñande jeikove ñande háicha, ha’e ñande reko”. Kuñakarai Rosa ombokatu heta mbape porã jejapo omañahápe ta’ãnga ha ta’ãnga yvy umíva ha ombojojáma tapichakuéra rováre. Upéicha avei ojapo jey’uha guasukuéra, karumbe, pira, tova ra’ãngakuéra ha 100 rehegua ta’ãngakuera. Hogayguakuéra Omenda karai Emiliano Quintana-re, imemby poapy mitã, ko’ãvagui pa mitãkuimba’e ha mbohapy mitãkuña. Ko’ãva ome’ẽ ichupe mokõpa poteĩ temiarirõ ha avei heta mokõha temiarirõ. Rosa ojeguereko hetãme kuñakarai paraguaigua ombo’apo jetu’úva ramo, hembiapo katupyrykuérape ombo’ukapáva imembykuéra, heta jehasa’asýpe, hỹrõ katu jehecharamombýpe. Heseguakuéra La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza.Asunción.2007 Enlaces externos PPN Tekove Paraguaigua Oscar Cardozo Ocampo ha’e pianista, compositor, omyakãva orquesta ha avei myatyrõha heñóĩ va’ekue tetã Argentina-pe. Ha’e va’kue ogagua heñóihaguépe musiko-kuéra guasu omyakãva voi túva, upe compositor paraguayo Mauricio Cardozo Ocampo. Oñepyrũ va’ekue omba’apo upe música-re cine-pe guarã, televisión ha avei teatro; omyatyrõ va’ekue heta tapicha opurahéi porãva Argentina ha Paraguaigua. Pe imba’e jepovyvykuaáre oguerha ichupe omoĩvo tapichakuéra renondéve umi mba’epu pyahu folklore Sudamerica-gua mba’évape. Hembiapo ñepygua Mba’epu porã Oscar Cardozo Ocampo mba’éva heñói va’ekue hogapýpe voi, upéicha, túva compositor paraguayo Mauricio Cardozo Ocampo ra’y ypykue, oñemosẽ va’ekue avei hetãgui ha oho oiko Buenos Aires-pe, heta tapicha músico ñane retãyguáichaicha avei ha’e upépe omba’apo ha omopyenda hekove ha avei ikatupyrykue puraheikuéra rehegua. Tuvaite voi omokyre’ỹ va’ekue Oscar Cardozo-pe ojeporekávo amogotyove umi oikuaávagui música rehegua ijeheguireínte, ha’éva mbaraka ñembopy ha purahéi tyvyrakuérandi, imitãmírõ gueteri. Upéicha oñemombarete pe tekokatupyry oguereko’imíma va’ekue voi hekove tapiápe oñemoarandu pypukukvévo umi teoría ha piano ñembopúpe. Upevarã oñemoarandu upe mbo’ehára Argentina-gua María de Satcht ha uperire, ojehekombo’e composición rehegua upe mbo’ehára Pedro Sáenz ndive. Trayectoria Herakuã guasukué, Oscar Cardozo Ocampo-re ikatu ñamoñe’e ha jajuhu ñamañárõ umi tapicha katupyru ha’éva músicos, cine apoha, ohaíva ñe’ẽyvotykuéra, coreógrafo, ha avei umi institución-kuéra oñeha’ãva omba’apo hendive. Omyatyrõ, omyakã ha avei sapy’ánte ha’ete voi ombohekove umi disco-kuéra opurahei porãva ha compositor-kuérape Argentina-gua, ãva apytépe oĩ María Elena Walsh, Eladia Blázquez, Eduardo Falú, Mercedes Sosa, Jairo, Ariel Ramírez, Teresa Parodi, Eduardo Lagos, Horacio Molina, Marilina Ross, Sandra Mihanovich, Celeste Carballo, Lolita Torres ha avei atykuéra ha’éva cuarteto Zupai ha upe Camerata Bariloche. Paraguápe omoañete tembiapokuéra disgráfico ko’ãvandi: Ricardo Flecha, upe Terceto Ñamandú ha avei karaiAgustín Barboza, ha’éva compositor ha opurahéiva paraguayo, túva Oscar árarõ oikove va’ekuke. Upe Unicef omoĩ va’ekué ichupe orquestador ha motenondehára ramo upe ojegrava haguã upe tema-kuéra César Isella ha Tejada Gómez mba’éva “Canción con todos”. Upéicha avei, ha’e va’ekué avei upe arreglista –Lalo Schifrinndive– upe purahéi Juegos Panamericanos ary1995 Mar del Plata-pe ojejapo va’ekué, Eladia Blázquez rembiapokue. Cardozo omytatytõ ha omyakã va’ekue avei upe Misa por la paz y la justicia, Ariel Ramírez mba’éva. Hembapiapo jetu’úpe, Oscar Cardozo Ocampo omba’apo va’ekue avei omo-musica haguã umi tembiapo teatrorã “La raíz y la tierra”, “Gasalla 81/82”, “Pan y circo”, “La reina del Plata”, “El último virrey”, “El patio de la morocha” , “Buenos Aires me mata” , “Borges Buenos Aires”, “Georgina está re-vista” ha avei “Viva la revista”, ha ikatu jajuhuve. Ko músico avei ombopurahéi umi tembiapo jechaukarã gua’u TV-pe hérava “Fortín quieto”, “Hombres en pugna”, “Compromiso”, “De carne somos” ha avei “A conciencia”. Bandas sonoras filme-kuérape guarã ha’éva “La Patagonia Rebelde”, “Pasajeros de una pesadilla”, “No habrá más penas ni olvido”, “Desde el abismo” y “La nona” ha’e avei kuri ha’ete voi ojapo va’ekue. Oscar Cardozo Ocampo he’i voi: "Ajapóva voínte tembiapokuéra cine, teatro, disco umívape guarã. Arekóva voínte umíva marã´s. Ha chéve ramo guarã, ndarekóirõ kuri oguahẽne chéve peteĩ ñemondýi guasu ". Proyectos propios Ojapo ha omoañeteaja, avei omyatyrõ ajya umi tembipo artísticokuéra ambuekuérape guarã, Oscar Cardozo Ocampo omoañete va’ekue jepytu’u’ỹ tembiapokue imba’eteéva. Ko’ãva apyte jajuhu tembiapokue: “Ciclo Dórico”; suite de ritmos regionales latinoamericanos; Las canciones “Bibiana con b larga”, “A conciencia”, “Ceniza al Viento”, “Luz de las Rosas de Marzo” y “Señorito de los Bombos “, ha upéicha avei upe ñemomandu’apy puporã “Zamba del nuevo día”. Hembiapokue herakuã guasúva apytépe jajuhu: “Sin Límites. 1986”, tembiapo tetãkuakuéra rehegua ojapo va’ekue ijaty “Sin Límites” ndive. Oscar Cardozo Ocampo avei ha’e upe ikane’õ’ỹre omoñepyrũva umi atykuéra. Ombokatu upe proyecto “Pájaros en el aire” ombyaty va’ekue umi purahehára Galo García, Laura Albarracín ha Paco Hasse-pe purahéi porã yma guare Argentina mba’éva; omoañete va’ekue peteĩ disco a avei atyguasu jevy’arã. Sin Límites Ko aty musico-kuéra rehegua Oscar Cardozo Ocampo ombokatu haguépe ipuraheikuéra hombohéra “Sin Límites”. Ko aty kóva rupive oguahẽ va’ekue opa tetã oĩva Latinoamérica pýre ha ojupy apyka puraheiha kuéra Carnegie Hall-pe ary 1988 ramo omoirũvo upe Sociedad Coral Nueva York-guápe. Argentino ha paraguayo va’ekue ha’e Heñói Argentina-pe, Oscar Cardozo Ocampo ojeguereko paraguái ramo tetã Paraguáipe. Ha katu hekove opa pota rupi ha’e oñeha’ãmbaite va’ekue va’ekue omoañete ko tekojuapy. Upe omoañete va’ekue ko mokõve tetã rayhu rehegua ha’e va’ekue upe “Encuentros del Alma”, tembiapokuéra ha’e ojapo va’ekue umi espectáculoha’e omoĩ va’ekue Paraguaype. Ko’ápe oñembyaty va’ekue umi mba’epu oipurúva ha avei umi opurahéiva Paraguái ha tetã Argentina rupi, mba’epu ha purahéi porã ko’ã teytã mba’éva. Oscar Cardozo Ocampo oĩ memente upe piano ári, ombovy’a umi aty guasu ha omombe’u káso umíva ha’e imarangatuhácha omombe’uva. Trabajo gremial Tapichakuéra músico rembiapokue ha’e peteĩ ñorairõme ogueraha va’ekue hekove pukukue javeve ko tekove Oscar Cardozo Ocampo. Heta ary jevyy omyakã va’ekue hetaiterei atykuéra ha’eva Sociedad Argentina de Autores ha Compositores de Música SADAIC. Peteĩ ñemongeta periodístandi he’i: "Ñanemba’e peteĩ mba’epu porã rehegua iporaitereíva. Ñane retã oguereko música hepy ha heta iporavopyre ojejapo Umi músico, ha avei creador-pe –he’i voi– ojehepyme’ẽ va’erã ha’ekuéra oñeha’ãmbaite haguére avei ojehayhu ha oñemomba’e haguã tetã rekove ha tetã arandukuéra rehe. Hekove paha potávo Umi tembiapo pahakkuéra apytépe ojapo va’ekue Oscar Cardozo Ocampo jajuhu hembiapokuke “El diario del regreso”, omombe’úva upe tapicha Che Guevara rekovekue, he’iva imano guive ojegueraha peve hetekue Cuba peve. Ko purory ogueropurahéiva Jairo ñe’eyvotykuéra ojapova’ekue Hamlet Lima Quintana, Oscar Cardozo Ocampo ohasapaite umi purorykuéra Sudaméca pegua rupi; Bolivia guive, ojejuhuhaguépe ko revolucionario oñeñotỹ hague, Cuba peve, tetã ha’e omoñepyrũhaguépe irevolución. Ko tembiapo ojehechauka ñepyrũ va’ekue upe Memorial-pe opytu’uhápe upe Che retekue, opytáva Cuba-pe, ary 2000 ramo. Ko compositor oñepyrũtavo ohechauká Sudamérica-pe hembiapokuerakué, omano vaiete accidente mba’yruguata rehegua Resistencia, Argentina-pe, oukuévo Paraguaýpe; oguahẽhaguépe ombopyhagua ipuraheikuéra upe 21 jasypokõme ary 2001 ramo. Hetekue opytu’u ñande yvy Paraguáipe. Paraguái, ha’éva Oscar Cardozo Ocampo mokõha retã, oñongatu peteĩva umi hembiapokue momba’eguasurã mba’epu porã Paraguái mba’éva puraheikuéra piano-pe ñembopupyre; pe idisco paha ha’e: “Piano Paraguayo". Kóvape opyta haipyre, ha’e ohechaháicha hi’ara rupigua upe mba’epu porã ymave guare Paraguái mba’etéva mba’epu porã. Premiokuéra ohupyty va’ekue {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |Año || Premios |------- |1995 |Premio Konex de Platino, Arreglador, Música Popular. |--------- |1993 |Gran Premio Arreglador ome’ẽ va’ekue Asociación de Cronistas del Espectáculos |--------- |1985 |Premio Konex Jurado Música Popular |--------- |1979 |Gran Premio Arreglista ome’ẽ va’eku upe Festival OTI, Caracas. |--------- |1981 |Gran Premio SADAIC, Música de películas |} Referencias Cardozo Ocampo, Familia de Artistas Páginas de Artes y Espectáculo Diario La Nación Enlaces externos Cardozo Ocampo Oscar Cardozo Ocampo Compromiso, talento y sensibilidad Música Paraguaya Tekove Paraguaigua Końskowola (IPA [kɔɲskɔ'vɔla]) táva tetã Poloñape. Oikovéva: 2.188 (2004). Polóña táva Kuruguaty (héra ypy ha’eva’ekue San Isidro Labrador de Curuguaty) h’ae téva oĩva tetãvore Kanindeju, Paraguái retãme, ha’eva’ekue avei irundyha capital Paraguái pegua, ñorairõ guasu Triple Alianza oikóramo guare. Toponimia Ko ñe’ẽ “kuruguaty” he’ise España ñe’ẽme “lugar del Curuguá”, (kurugua ha’e peteĩ ka’avo réra oĩ hetava’ekue pe tendáre). Geografía Ko tetãvore Kanindeju oguereko ka’avo rehegua iporãmbajepéva ha ijerére oĩ yvytyeta hérava Mbarakaju, ijyvatekue mbyte ha’éva 400 m. Ko’águi ikatu rehecha pe hérava biodiversidad del Bosque Atlántico. Climatología Arapytu hakuve jave ohupity 39ºC. Michĩve jave araro’ýpe 0ºC. Arapytu mbyte ha’e tetãvorépe ha’e 21ºC. Okykue katu hetaiterei ary pukukue jave. Demografía Oguereko 65.310 ava, ãvagui 34.137 ha’e kuimba’e ha 31.172 kuña, jaikuaáva Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos rupive. Historia Kuruguaty heñói ára 15 jasypo ary 1712 jave Juan Gregorio de Bazán y Pedraza rupi, upérõ héra “Villa de San Isidro Labrador de los Reyes Católicos de Curuguaty”, ysyry guasu Kuruguaty ykére. Ko távape oiko tendotárõ guare Dr.Francia, Gervasio Artigas, 30 ary pukukue rupi. Ñorãirõ guasu Triple Alianza aja, Mariscal López omoĩva’ekue Kuruguaty irundyha capital Paraguái retãme ha upépe oho vicepresidente Sánchez. López opyta namombyrýi Kuruguatýgui, pe ysyry Tandey ypýpe, ohokuévoma Kordillera del Amambay, gotyo, ha’eva ipaha oikohague pe ñorairõ guasu aja. Táva Kuruguaty oĩ pe tape oipuruva’ekue Mcal. Francisco Solano López ohokuévo Cerro Corá ngotyo. Personajes Ilustres Karai prócer Paraguái isasõramo guare Mauricio José Troche ha’e Kuruguatygua. Economía Avakuéra Kuruguatygua omba’apo yvyráre madera ha ka’áre yerba mate, avei opaichagua kuave’ẽ ñehepyme’ẽ rehegua (comercio en general). Turismo Pe ojeheróva Solar de Artigas, óga oiko hague Gervasio Artigas mburuvicháramo guare José Gaspar Rodríguez de Francia, oĩháme peteĩ parque hérape. Ko táva jerére oĩ heta aty ypykue rehegua, Mbya Guarani ha Ache Guayaki. Municipalidad rógape oĩ peteĩ museo, ikatuhápe ojehecha tembipuru ñorãirõ guasu aja ojeipuruva’ekue. Kuruguatýpe oĩ heta ka’ahuy tuicha ha iporãra ha karugua guasu ñukuérame, avei ysyry guasu Kuruguaty, oĩ jehechapyrã ijehegui oikóva pe tenda pegua. Cómo llegar Opyta 240 km Paraguaýgui, oñeguahẽ ko távape tapekuéra ruta III “Gral. Elizardo Aquino” ha ruta X “Las Residentas” rupive, ombojuajúva táva guasu tetãvore pegua Paraguaýreha avei pe supercarretera de Itaipú ombojuaju Alto Paraná ha Presidente Franco rehe. Peteĩ jepia asu gotyo, tape ijyvyreíva, oguahẽ Villa Ygatimí, Ype Hũ ha Itanará peve, ha avei pe Reserva Natural del Bosque de Mbarakajupe. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6. Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Coordenadas Geografícas e Imágenes Satelitales: Curuguaty Paraguái tava Itacurubí de la Cordillera ha’e peteĩ táva oĩva Paraguái retã megua, tetãvore Kordillérape, 92 km Paraguaýgui. Toponimia Ko héra Itacurubí he’ise guaraníme “itakuruvi”, España ñe’ẽme katu "piedra triturada". Clima Ararova tetãvore Kordillérape ha’e mbytépe (ndaro’ýi ha ndahakúi) ha nahe’õi. Arapytu mbyte ha’e 22ºC, hakuve jave, arahakúpe ohupity 39ºC ha ho’ysãvévo, araro’ýpe, 3ºC. Demografía Itacurubí de la Cordillera oguereko 10.744 ava, ãvagui 5.369 ha’e kuimba’e ha 5.375 kuña, Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos rupive jaikuaáva. Avei hetaiterei oĩ ko tendagua oikóva ambue távare tetã Paraguái tuichakue jave, ko’ã tapichakuérareve hetaitereive oĩ Itacurubí Cordillera-guáva. Historia Ko táva heñói ára 18 jasyporundy ary 1871 jave, tendagua rupive, herajoapýva “Aguilera”, ojeikuaa avei chupe “Jardín de la República” ojeheróramo. Ha’e peteĩ tenda iporãva oguereko rupi ysyry Yhaguy, ha’éva ikatuhápe mayma tapicha oho arahaku jave ohasávo aravo térã ára ipehenguekuéra ndive. Santo ára ha’e 08 jasypa jave, Virgen del Rosario-pe ojeguerohorývo, patrona táva pegua. Ko’ága rupi oĩ ñemongu’e tavaygua omoĩségui hikuái ára 07 jasypa ary 1871 heñói hague táva, ndaipóri térã ndojeikuaái rupi peteĩ ára araka’etépa heñóiraka’e. Economía Avakuéra Itacurubí de la Cordillera-gua omba’apo kokuépe ha mymba ñangarekópe, oĩ avei ojejapoha eíra takuare’ẽgui. Avei, artesanía ryepýpe ikatu jajuhu ta’anga tujúgui (alfarería), crochet, ojapóva aramboha pire ha poyvi. Transporte Ko táva Itacurubí de la Cordillera-pe ikatu reguahẽ ruta II “Mcal. José Félix Estigarribia” rupive, 92 km rehupytývo. Turismo Oĩ 1.000 m rupi távagui pe hérava gruta Ita Koty, España ñe’ẽme heiséva "sala de piedra", mba’e iporãmbajepéva, pe ysyry Yhaguy mboipýri. Ko tenda rupi oĩ heta jejahuha (balnearios). Itacurubí de la Cordillera ha’e peteĩ tenda ohohápe opárupigua tetãgua ha avei mabue tetãgui oúva oguereko rupi jejahuha ysyry Yhaguy, España ñe’ẽme he’iséva "agua bajo sombra". Péicha, ysyry Yhaguy, 85% ysyry pukukue oĩ umi yvyra guasuguýpe. Avei ysyry guasu Yhaguy osyry hi’y satĩ yvyku’i morotĩ ha ipotĩ asýva ári 1.000 m távagui, ojapóva chugui peteĩ tenda ikatuhápe rehasa porãiterei. Tavayguakuéra, Itacurubí-gua, hetaiterei rupi tapicha ambue henda pegua, oñeha’ã hory ha ohechauka tetia’e mayma tapicha ohóva ohasaporã haguã itávape. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6. Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Itacurubí Paraguái tava Museo Memoria de la Ciudad oñemohenda Casa Viola-pe, oime umi porundy òga apytépe oikéva complejo arquitectónico Manzana de la Rivera-pe, opytával Palacio de Gobierno rovái, tavaguasu Asunción, capital de la República Paraguáipe. Arquitecto Carlos Colombino, omoheñói iñakãme ha omoañete ko Museo, oguahẽvo 14 jasypoapy 1996. Ojeguatávo umi koty ha pa’ũ rehe oporomomandu’a oñemotenondèha Asunción rembiasàkue, opàichavévo okakuaa ohóvo oñemotenondévo. Umi tembiporu oĩva ojejuhúgui tetãme, oñembyaty ha oñemoĩ upe tendápe; péicha avei ojegueru tavaguasúgui ha’éva Nueva York, Madrid, París, Montevideo ha Buenos Aires. Casa viola Ko óga Viola ha’e típica construcción colonial oúva ary 1750-1758-gui, oimehína tape oiporuva’ekue umi tavaygua omboty mboyve doctor Gaspar Rodríguez de Francia, oje’eháicha cuadricular tavaguasu. Ko óga itecho tejas a dos aguas. Henondèpe, peteĩ galería; upéva rire, oreko herrería, oñemopu’ãva viga ha columna de madera-gui. Ymaite, ko óga oreko mbohapy koty guasu, opytáva ko’ágã peteĩnte, péva Palacio de Gobierno rovái. Upèva rire oreko peteĩ galería corredor, ojoguaite kulata jovài, tipología òga ymaguaréva. Oñemohenda techo kapi’i ha takuarilla-gui; teja oñemonta argamasa tujúgui, oñembojehe’áva vaka ruguýre. Tembiasakue Gobierno 1989-pe ho’ávo, heñói mayma remiandu ha oreskata haguã umi tenda oĩva Paraguaýpe yma guaréva. Upéicha, temimbo’e aty peteĩha Arquitectura-gua omoñepyrũ tembiapo “Salvemos la Manzana frente al Palacio”, oñemyaipáguima ohóvo edificación oikèva ipype, ha ombotovévo peteĩ proyecto oitypaséva ko óga, hendaguépe oñeopu’ã haguã peteĩ plàsa. Ojegueromandu’àvo 500 años del descubrimiento de América, opaite Iberoamérica-pe oñembyaty umi comisión-kuéra ombosako’íva acción opáichaguáva ko’ãichaguáva. Comisión V Centenario Paraguay, omotenondéva arquitecto Juan Cristaldo, oikéva ipype proyecto Casa Viola, umi proyectos principal oñemonéiva ojeipykùi haguã, opresenta haihára Augusto Roa Bastos péva Agencia Española de Cooperación Internacional -pe. Omyakã upérõ Tavaguasu róga intendente José Luis Alder, Municipalidad de Asunción ojogua ko propiedad Manzana oĩha. Ko’ã tembiapo restauración reheguàva oñepyrũ 1991 jave, ary oipe’áva hokẽ umi edificaciónosẽva chugui Centro Cultural de la Ciudad. Omotenonde ñepyrũ sambyhyhàra ramo arquitecto Carlos Colombino. Oñeguahẽvo Museo –pe ohechauka mokõi mba’e: peteĩha umi mba’e oikova’ekue oñemopyendávo Paraguay tavaguasu, ha ambue katu, mba’èichapa raka’e iprotagonista. Museo-pe ikatu jahecha ha ñamomorã umi elemento ritual cultura guarani mba’éva, peteĩ funeraria prehispánica. Moõguipa ou umi kuimba’e ha kuña tetã omotenondéva ( árbol genealógico), umi tembiapo artista paraguayo mba’éva, ohechaukáva mba’èichapa ojeiko yma tavaguasúpe, mapa geográfico, estadístico, histórico, umi planoParagua`ygua ha tetã ñande ykèregua ha mombyryvévagui, siglo XVII ha XVIIIguáre, umi mueble ha tembiporu época colonial-gua, escudo, candelabro, partitura, revista, diario, libro-kuéra,avei umi ojejuhúva guive. Oguahẽvo ary 2005, oipytyvõ Embajada de los Estados Unidos de América, omoñepyrũ proyecto de conservación ha restauración ijaheguíva. Muestra oñemomba’eguasúva Arkeologia Te’ỹi guarani hembiapo agroalfarera mbarete porã.Pèicha ojapo umi tembiporu cerámica ombojeguáva ikuãme, omoĩvo tinte natural. Museo-pe ojehecha urna funeraria, oiporuva’ekue oñotỹ haguã umi omanóvape. Arkitektura León de cemento Ko leõ ra’anga, mymba ojeguerohorýva, heráldica europea omomba’eguasuetereíva ojeguereko elemento decorativo arquitectura asuncena-pe. Ojehecha museo-pe peteĩ leõ ra’anga ojejapóva cemento-gui. Club Nacional rokẽ Peteĩ okẽ yvyràgui, tallada ha ensamblada ha’eva Club Nacional ,ba’e, omopyendáva’ekue Carlos Antonio López ra’y ha ijernokuéra. Ko edificio odiseñava’ekue arquitecto Alejandro Ravizza, oñemohu’ãva 1860 arýpe, oiméva calle Palma, 25 de Diciembre (Chile ko’ágã) ha Atajo (Alberdi ko’ágã). Escudo Cemento-gui República Del Paraguay mba’éva Elemento constructivo ornamental cultura paraguaya exponente. Puerta Cancel orekóva vidrio biselado oĩva Escudo del Paraguay ndive (fragmento) José Gaspar Rodríguez de Francia ary 1820 jave omoheñói pe escudo de la República del Paraguái. Escudo de la República ojekuaáva Hacienda-gua, omoheñói cónsul Mariano R. Alonso ha Carlos A. López peteĩ Congreso Extraordinario 25 de noviembre 1842, jave. Tejas coloniales oñembojeguáva Casa Castelvi-pe Ko’ã elemento constructivo arquitectura paraguaya mba’éva, osẽ ha oreko opàicha influencia arquitectónica: formal, funcional, estilística ha constructiva. DOCUMENTO-kuèra Umi documento inotable-véva oguerekóva Museo umi yvyra’anga (mapa) ojehecháve. Ko’ãva ou opàite época-gui ha ohechauka mba’èichapa tembiasa yma guaréva ko’ã yvýre. Peteĩ mapaoñembosa’ýva ha ojejapóva Ámsterdam 1694 jave: Paraguay térã Provincia de Río La Plata ombohovakéva ha ikatúva ojehecha región Tucumán ha Santa Cruz de la Sierra. Upe Mapa de la República del Paraguay-pe, ojejapóva siglo XX lñepyrũme, ikatu ojehecha cháko yvy, oñehundíva Guerra del Chaco, jave. Ojehecha mapa Paraguáipe, vulgo Paraguái, adyacencia ndive, ojejapova’ekue plano siglo XVII-pe, ojehechakuaa plano rupive mba’èichapa oñemohenda ciudad de Asunción. Testamento Doña Ysabel Venegas mba’éva Tembiporu ojehechaukáva ha’e reproducción original oúva testamento Doña Isabel Venegas-gui, kuña mestisaoñemomba’eguasúva, Ciudad de Asunción, ykèregua ary 1578. Original oime Archivo Nacional de Asunción, Sección Judicial ha Criminal, vol. 1537. Partitura-kuèra Museo ohechauka heta partitura oñemomba’eguasúva ha orekóva historia musical tetãme peteĩ valor kakuaa: Añoranza triste, Canción guaraní, Gratitud de Carlos Federico Reyes, músiko, humorista, escritor ha pintor, heñóiva’ekue Paraguaýpe 15 jasypa 1909 jave. Omano 1999 jave. Ojehecha avei partitura original oúva polka Recuerdos de Caacupé-gui. Rectificación calles Asunción por José G. Rodríguez de Francia Representación panel acrílico-pe: umi franja sa’yju: cuadrícula rape (modelo medieval europeo oñemoĩva Ordenanza Población oguerúva América-pe umi español-kuéra. Asunción operde péicha característica paraguaya prototípica). Oiméva sa’y hũme: plano omopu’ãva Azara. Proyecto Franja Costera de Asunción ha Plan de Desarrollo Urbano Ambiental Proyecto Franja Costera omotenondéva ohekávo solución opáicha problemática social, ambiental, urbanística ha técnica, oúva río Paraguái okakuaa jave; ha omoambuesévo tàva guasu ròva ko’ã tendáre. PLÁSTICA Pintura La mestiza, Indígenas chaqueños: Roberto Holden El mercado Guasú, Calle Palma: Ignacio Núñez Soler La Chacarita: Alicia Bravard Personajes del Mercado de Asunción: Estatuallidas realizadas por Serafín Marsal(1861 – 1951). Nació en España y llegó a Paraguay en 1907, donde se afincó definitivamente. Maqueta del Centro histórico de Asunción Ojeguereko representación tridemensional tavaguasúpe, ko’ápe sa’y terracota ojehecha edificio histórico-pe. Hembýva edificación oñeuniforma sa’y neutro-pe. Ilustraciones oĩva Aranduka La República del Paraguay-pe: Ilustraciones: Cacique payaguá, Palacio de Gobierno, Mercado de Asunción, Iglesia Catedral, Iglesia de la Encarnación, Brigadier Gral. Francisco Solano López, Plaza del gobierno, Arsenal y puerto de Asunción, Trazado de la 1a. sección del Ferrocarril (Asunción-Villarrica). Grabados oñembosa’ýva: Arnoldus Montanus. Oñemoherakuãva Ámsterdam ary 1671. Plano tavaguasu Paraguay mba’èva Paraguàipe: Félix de Azara (1746 – 1821). Naturalista ha marino español, oñemboúva América-pe oipyhy haguã cuestión de límite umi posesión España ha Portugal. Oestudia fauna ha geografía del Paraguay avei Río de la Plata. MOBILIARIO Primer atril Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Asunción Silla Mecedora: Madera y tejido. Siglo XIX. Época de Don Carlos Antonio López Kotykéha colonial Kotykehápe ojehecha, ambue tembiporu, tupa matrimonial, kyha kuñakarai ha tuja oiporúva avei mitãmi, nicho santo oñemoĩha, kambuchi, velador, tenda oñeñembo’èha rosario, umi túva ha sy oiporúva oñembo’e haguã, mitãmi, oguapýva apyka michĩmíme, oitykuàvo ka’a’y chupekuéra. OPÁICHAGUA TEMBIPORU Bandoneón, caja de cuero repujado hũ ,hi’ yvoty detalle ipype ha ojeforra pana pytãme. Ritual guaraní oiporúva, avakuéra guaraní ha’éva instrumento musical ha umi kambuchi oguerahàva ipype y. Nicho, arte colonial, oúva Tavapýgui, ojeguerovia oúha siglo XVIII mbytégui, oñepinta ha ojeeskulpi yvyra policromada-gui, Virgen del Rosario mba’erã. Péva familia Isasi-de la Peña mba’ekue. Rubén Talavera Goiburu ha hembireko ome’ẽva jopói ramo ko museo-pe. Baúl de madera, michĩmíva oiméva ipype peteĩ caja orekóva tapa curva mokõi bisagra, irundy tornillo, lustrada ha forrada mbytépe kuatiápe. Dos mazos petỹ, ha’éva símbolo crecimiento económico Época Lopista-pe Ka’a frasco Empresa Asunción mba’éva, representación comercial ka’a, sociedad oiporuvéva. Medalla del cincuentenario de la Guarania, oñeme’ẽva José Asunción Flores-pe. Aravo rehegua Arakõi guive Arapoteĩ meve: 08.00 a 21.00 Arapokõi: 10.00 a 20.00 Ararteĩ: 10.00 a 19.00 Paraguay Musaróga Luz María Bobadilla heñói Asunción-pe 1 jasypoapy 1963 hogaygua músico-kuéra, itúva Andrés Roberto Bobadilla, compositor ha intérprete violín, piano, mbaraka, acordeón ha bandoneón, Marina Lelis Medina. Pmenda Gustavo Ríos Tonina, imemby mitã'i Gustavo Adolfo. Imitã ha imitãkuñáme Itúva ombo'e ichupe mbaraka nota ñepyrũ mitãkuña'i ramo, oestudia avei piano mbo'ehára Ana María Barrios ndive, poapy ary orekóvo ombo'e ichupe mbaraka mbopu jazz-pe imbo'ehára "Kuky" Rey, upéi oestudia mbaraka popular mbopu Rudy Heyn ndive ha upéicha oñepyrũ oñemoarandu avei Felipe Sosa, ndive "guitarra clásica". Uperõ oreko 15 ary omoñepyrũ peteĩha concierto solista ramo ointerpreta 20 obra auditorio Colegio Teresiano-pe, institución oñemoaranduhágue primaria ha secundaria. Péicha ary 1977 guive omoñepyrũ clase de piano, teoría ha solfeoha flauta traversa Escuela Municipal de Arte-pe. Ary 1980 jave omohu'ã iñemoarandu máxima calificaciòn Guitarra Clásica ñemoarandúpe ombo'e ha oisãmbyhýva Felipe Sosa, ohupytývo título de profesora Superior. Oñemoarandu irundýha ary oñeperfeccionávo Cayo Sila Godoy ndive, ha'e temimbo'e oadmitíva gran guitarrista, ha'e omokyre'ỹ ichupe omba'apo agua ko mbaraka mbopúpe ohechau`´avo ichupe tape ikatupyrýha ko tembiapópe. Péicha avei oestudia armonía mbo'ehára José Luis Miranda ndive. Ary 1982 jave oike Universidad Católica de Asunción-pe, omohu'ã imbo'epy Licenciatura en Ciencias Contables, 1987 arýpe. Upe ary guive oñpyrũ ko arýpe oñepyrũ carrera internacional ndaijojaháiva gha omoĩva tenda yvatéte concertista mbarakápe oiméva Paraguay-pe. Omotenonde ha omohendáva arte oñemoarandu umi mbo'ehára ha'éva Abel Carlevaro Uruguay-gua, José Martínez Zárate Argentina-gua, Luis López Chile-gua (gendive música renacentista laúd-pe guarã), Alirio Díaz Venezuela-gua, Narciso Yepes España-gua ha Leo Brower Cuba-gua, ha ambue hi'arandúva. Andu hekoitépe ha ikuaandy Agustín Pío Barrios rembiapóre, compositor paraguayo arandu guitarra clásica-pe ha umi oñemomba'eguasúva mundo-pe, ogueraháva ome'ẽ haguã Clase Maestra umi mbo'ehao ha universidad de música-pe, umíva apytépe Universidad de Música Costa Rica-pe, Escuela de Música Brasilia-pe, Conservatorio Souza Lima Sao Paulo-pe (ko'ãva, centro Brasil-pe) Aula Magna Universidad Santiago, Chile-pe. Jopói ha ohupytýva Oipepirũ programa radial ha televisivo oñemomba'eguasúva cadena ha emisora nivel mundial ha'eháicha Deutsche Welle, Radio Suiza Internacional, Radio Baviera Internacional, Radio Francia, Rede o Globo, Rede Manchete. Oimeva'ekue solista orquesta sinfónica ha cámara del Paraguay-pe (Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Asunción, Orquesta de solistas instrumentales "Arcos", Orquesta de Cámara Villarrica-pe) ha tetã pytaguávape (Fundación Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Brasilia, Orquesta de Cámara de la ciudad de la Serena, Chile, y el Quinteto de Cuerdas y Flauta de la Orquesta Sinfónica Quito, Ecuador-pe), oestrenáva obra umi compositor paraguayo ha'eháicha Luis Szarán ha Florentín Jiménez. Ojeporeka ha ohechakuaa mbovy posibilidad guitarra clásica-pe, oheja upéicha testimonio opáichagua grabación: cassette "Concierto en Re Mayor", colección Florentín Jiménez (1990), disco de larga duración "Guitarra Clásica en concierto" (1991), casete "Lo mejor de Agustín Barrios" (1992), disco compacto "Homenaje a Mangoré" (1994) ha disco compacto "Luz e en la guitarra" (1998). Ohupyty, mérito a la excelencia ikarrera ha hembiapópe, opáichagua distinción ha reconocimiento Paraguay-pe ha tetã ambuére: Primer premio concurso Homenaje a Agustín Barrios (1985)-pe, Medalla de Oro, Centro de Guitarra Clásica del Paraguay (1987)-guáre, Finalista concurso Internacional Guitarra Belga (1990)-gui. Ciudadana Ilustre, ome'ẽva Municipio Fernando de la Mora, Paraguay-pe, Joven Sobresaliente Cámara Junior de Asunción (1995) jave. Imandu'ávo hese prensa internacional ha'eha intérprete oñandúva hembiapo ha dominio técnico ojejuhu hese ombopúvo, omotenonde hetaiterei concierto umi tenda kakuaa ha teatro América ha Europa rupi, oime Festival Internacional mundo jerére.. Ogueraha interpretación escenario ha'eháicha Londres, Paris, Ámsterdam, Berlín, Roma, Bruselas, Estocolmo, Madrid, Ginebra, Lisboa, Washington, México D.F., La Habana, Caracas, Bogotá, São Paulo y Buenos Aires. Ipópe guitarra clásica paraguaya ojajái umi tavaguasu mombyryete ha'eháicha Moscú, El Cairo ha Tel Aviv. Oguerohory ichupe revista especializada Classical Guitar de Londres ha'éha "extraordinaria e impetuosa interpretación" mba'ejára (Edición Junio/2000). Ejecución opytáva plasmada álbum: "Homenaje Agustín Barrios", "Luz en la Guitarra", "Paraguay con Cuore d' Italia" ojegraváva maestro del arpa Nicolás Caballero ndive, ha "Retratos de América", oikéva ipype primicia internacional ramo "Suite Mangoré", guitarra y Orquesta de Cámara, Florentín Giménez omotenondéva. Guerohory ohupytýva Luz María Bobadilla ha'e guitarrista paraguaya ojeguerohorýva internacionalmente: {| class="wikitable sortable" style="font-style:italic; font-size:100%; background:#FAFAD2; color:black;" |- !width=70|Año !width=500|Actividad |- |1992. |"Visitante Distinguido" por la Alcaldía de Maracaibo, Venezuela. Ohupytýva Festival Mundial de las Artes-pe. |--------- |1994 |"Huésped de Honor" del VII Concurso y Festival Internacional de La Habana, Cuba, ome'ẽva Instituto Cubano de la Música y presidente del Festival: Leo Brouwer ikatupyrýva, ndaijojaháiva mbaraka mbopúpe ko Festival-pe. |--------- |1995 |"Artista representativa de América" omomba'éva Círculo Femenino de las Naciones Unidas, Ginebra, Suiza-pe. |--------- |1996 |"Distinguished Visitor" ome'ẽva Condado de Dade del Estado de Florida, Estados Unidos-pe. |--------- |1997 |"Miembro inaugural en representación de América Latin, en "The Americas Project" oiporavóva Rice University de Houston, Texas, ojepytasógui ha temiandu artísticamente oguahẽva imbarakapu rupive. |--------- |2003 |"Hija Dilecta de la Ciudad de Asunción", Municipalidad de Asunción, Paraguay ouguerohorýva. Omoñepyrũ ha'e pe ojekuaáva guitarrista clásica del Paraguay-pe oipyhýva reconocimiento hendive Cayo Sila Godoy. |--------- |2003 |"Artista Internacional del Año" ohupytýva galardón Medalla de Oro por el International Biographical Centre de Cambridge, Inglaterra-pe. |--------- |} Oipyso hembiapo mbo'ehára ramo ha omoherakuã purahéi ha mbaraka purory, ombo'évo Conservatorio Nacional de Música, oisãmbyhy mbaraka área conservatorio "Agustín Barrios" kóva Instituto Municipal de Arte. Oisãmbyhy Escuela de Guitarra "Luz María Bobadilla" ha omyakã programa "Guitarra y Luz" oemoherakuãva 107.7 FM Concert de Asunción ary 1998 guive; avei, presidenta Asociación de Guitarristas Paraguayos ha vice presidenta Juventudes Musicales-pe. Omombe'úva Diccionario de la Música Paraguaya. Luis Szarán. Asunción Enlaces externos Luz María Bobadilla. Sitio oficial Tekove Paraguaigua Lima ha’e peteĩ disrito oĩva tetãvore San Pedro, Paraguái retãme. Itavaguasu héra San Pedro del Ykuamandyju. Distrito de Lima Oĩ tetãvore mokõiháme, 330 km táva Paraguaýgui, ha’éva tavaguasu Paraguái retã megua. Heñói ary 1792 jave, oje’e Fray Pedro Bartolomé rupive, ohórõ guare umi ypykue Guana rendápe, ysyry guasu Aguaray rembe’ýpe. Límagui oiko distrito ary 1901 jave, tetãvore mokõiháme. Ijyvy tuichakue ha’e 992 km² rupi, oguereko 11.125 ava rupi. Ko táva oĩ ysyry Aguaray Guasu rembe’ýpe, tendagua mba’apo imbaretevéva ha’e mymba ñangareko (ganadería), ka’a rehegua (yerba mate) ha ñemity kokue pegua avei. Oiko ko tendápe 10.367 ava rupi, densidad ha’e 13 ava./km². Oguereko avei peteĩ mba’yruveve guejyha ndaha’éiva tuichávape guarã. Geografía Reguahẽ haguã ko distrito-pe rehova’erã Ruta 3 General Elizardo Aquino rupi, ha upéi Ruta 11 Juana de Lara. Tapekuéra upépe yvyreí. Ndoguerekói mba’eveichagua, tape hũ térã itágui oikóva. Ko’ágã rupi ko distrito oguerekóma mba’yruguata ohóva opárupi, avei ohóva tavaguasu Paraguaýpe, Ciudad del Este ha Pedro Juan Caballero, tetã ambuépe Brasil, Argentina ha Chile. Límites Yvate gotyo oĩ distrito de Nueva Germania ha Santa Rosa del Aguaray, ko’ãvagui ojei ysyry Aguaray Guasu rupi. Ñemby gotyo distrito San Pablo ha Choré; ko’ãvagui ojei ysyry Jejui Guasu rupi. Kuarahyresẽ gotyo distrito General Isidoro Resquín. Kuarahyreike gotyo distrito San Pedro del Ykuamandyju ha Nueva Germania, ko’ãvagui ojei ysyry Aguaray Guasu rupi. Hidrografía Ysyry Aguaray Guasu, oguereko jejahuha iporãva, yvvku’i morotĩgui ogueraháva heta tendaguápe arahaku jave. Ysyry Jejui Guasu, ha’e ysyry guasu ipotĩvéva tetãme. Clima Ararova rehegua, he’õ ha oky tapia, he’õngue oguahẽ 70 ha 80%. Arapytu mbyte ha’e 23 ºC, hakuve jave arahakúpe ohupity 35 ºC ha michĩve jave araro’ýpe 10 ºC. Idioma Hetave oĩ oñe’ẽva guarani, 80% rupi tendagua ha jopara (español-guaraní) oñe’ẽ 20% hembyre. Demografía Ko distrito Lima, Censo Nacional de la Vivienda he’i oguerekohaa 11.125 ava, távape oikóva 2.431 ava, ha okára gotyo 8.684 ava. Okarahare oikóva oĩ 79,44% rupi. Ogakuéra rehegua ko tendápe oĩ 2.064, távape 506, okára gotyo 1.558, ohupitýva 75,48%, ohechaukáva hetaiteve oĩha ogakuéra okaraháre. Tenonde gotyo guarã avakuéra rehe ko distrito-pe, kuimba’e ha kuña rehegua, ary oútavape ojeguereko ko’ã kuaapyrã: Ko ary 2008-pe, oĩ 11.125 ava, ãvagui 5.860 ha’e kuimba’e ha 5.265 kuña. Ary 2009-pe guarã, oĩta 11.192 ava, ãvagui 5.898 ha’e kuimba’e ha 5.294 kuña. Ary 2010-pe guarã, oĩta 11.260 ava, ãvagui 5.936 ha’e kuimba’e ha 5.324 kuña. Ary 2011-pe guarã, oĩta 11.304 ava, ãvagui 5.962 ha’e kuimba’e ha 5.342 kuña. Ary 2012-pe guarã, oĩta 11.349 ava, ãvagui 5.989 ha’e kuimba’e ha 5.361 kuña. Ary 2013-pe guarã, oĩta 11.394 ava, ãvagui 6.015 ha’e kuimba’e ha 5.379 kuña. Principales indicadores socio-demográficos, Lima oguereko ã kuaapyrã: Avakuéra imitãveva 15 arýgui 43,5%. Kuñakuéra 3,6 imemby. Ohohýva mbo’ehaópe 8,4%. Oñemba’apo sector primario-pe 67,6%. Oñemba’apo sector secundario-pe 6,3%. Oñemba’apo sector terciario 25,1%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 67,3%. Óga oguerekóva servicio eléctrico 78,4%. Óga oguerekóva agua corriente 41,0%. Historia Ha’e peteĩ ava aty oñepyrũva’ekue opakuévo siglo XVIII, nomoambuéiva umi franciscano rembiapo, Choré ha Guayaybi katu osẽ tenonde gotyo hembiapo kokue rehegua. Ko’ãga meve oĩ tupãa ojejapova’ekue adobe-gui, colonia-rõ guare . “INDERT”, ymave Instituto de Bienestar Rural, omoñepyerũ ã mba’e: a) Campos Comunales: Ary 1984 jave, Resolución Nº 1.753 rupi, yvy 146 ha oreko. Colonia Sargento Montanía, ha’eva origen fiscal. Ary 1998 jave, Resolución Nº 1.165 rupi, yvy 179 ha. Colonia San José del Norte. Avei oĩ umi colonia: Loma Clavel, yvy 180 ha reheve. Mayor Hermosa-Costa Puku, yvy 1.167 ha. Ha pe Mayor Hermosa-Sgto. Montanía avei. b) Reservas Ecológicas: Distrito Lima, ápe oĩ pe Reserva Ecológica de Capiitindy, oguereko 102 ha, oñepyrüyva’ekue ary 1995 jave, Resolución Nº 1251 rupive. c) Colonias Indígenas: Ápe oĩ pe comunidad Avariju, ijyvy oguereko 237 ha, arykuéra 1980 ha 1991, Resolución Nº. 789,799 ha 1623 rupi. Economía Ko táva ha’e tenda oñemba’apohápe mymba ñangareko rehe, ãva apytépe ikatu jahecha: vaka, kavaju, ovecha ha kure. Kokue pegua (agricultura), ko distrito oguereko ñemitykuéra ãva rehegua: Ka'a, mandyju, pety, takuare’ẽ, Mandi'o, sésamo, cedrón paraguay, soja, papa, alfalfa, yva, manduvi, ha trigo. Naranha; he’ẽva ha háiva, girasol ha ambue. Pe mba’e tuichavéva ha’e ka’a (yerba mate) mba’apo rehegua. 68,7% rupi tendagua tetãvore pegua imboriahu ha hembýva ndaja’ekuaái hese noikotevẽiha, heta mba’e gueteri ndaipóri, pirapire jeike mbyte peteĩ ógape ha’e 496.645 guarani, ikatúva ja’e ohupityha peteĩteĩme 95.915. Turismo Pe ysyry Aguaray Guasu oguereko yvyku’i morotĩva ha hi’y satĩ asýva, pévare heta yvypóra tendagua ha hendágui oho upépe, avie oguereko jejahuha, mymba renda (estancia) ha peteĩ plaza, ãva ha’e techapyrã oĩva ko tendápe. Jejahuha Raúl Valiente oguereko playa ysyry Aguaray remkbe’ýpe, avei oĩ quincho, ñemboasarairã renda (campos de deporte), vestuario, ñemuha,ha ambue mba’e. Oñangareko hese Asociación de Taxistas. Techapyrã avei ha’e pe tupão adobegui japopyre, colonia-rõ guare, ojejapova’ekue San Francisco rayhupápe ha avei Virgen del Rosario-pe, ko’ãga oĩmarõ jape peteĩ tupão iporãveva. Referencias Fascículos publicados por el Diario Ultima Hora, Paraguay al Sol. Fascículos publicados por el Diario Noticias, Che Reta Paraguay. Tiempos del Mundo. Paraguái tava Líma ha'e Peru tavusu, oĩ kuarahyresẽ gotyo. Ko tavaguasu oguereko 7.584.000 tavaygua. Neuland ýrö ( Colonia Neuland) ha’e táva ha avei distrito tetävore Boquerón, Paraguay retäme. Ko colonia ha’e peteï asentamiento menonitas rusos de origen alemán oïva 3.000 oikóva (2006). Toponimia Héra he’ise España ñe’ëme “Tierra Nueva”ha guarníme “Ñande Yvy”, omoñepyrüva’ekue umi colono Alemania-gua, ha’e pe tenda imitävéva pe colonia menonita pa’üme. Clima Ararova ha’e tropical, hakuve jave ohupity 45 grados centígrados arahakúpe, ha michïvéva 9 grados centígrados araro’ýpe. Arapytu mbyte 25 grados. Hetave jave ndokýi ha okývo katu tuichaitereíma oiko. Geografía Ko tenda ndaijyvatéi (Llanura) ndohupitýi 300 m. yguasu arigua (sobre el nivel del mar). Ypyko’ëmimi ijyvy ha iporäietrei kokuépe (agricultura) ha mymba ñangarekorä (ganadería). Oï namombyrýi táva Filadelfia-gui, kóva tavaguasu tetävore Boquerón pegua, ha avei namombyrýi tetävore Presidente Hayes-gui. Neuland oï pe ojeheróva Gran Chaco ryepýpe. Historia y Turismo Oguereko peteï Museo de la Historia de la Colonización, ha avei Monumento Recordatorio de la Guerra del Chaco (1932-1935). Pe jasy jave Neuland – Informiert und Diskutiert ha’e peteïva kuatiahaipyre Alemania ñe’ëmegua tetä Paraguáipe. Jasypo jave oiko pe Rodeo de Neuland. Pe Escuela Profesional de Neuland oguereko ñepytyvö Ministerio de Agricultura de Baviera, Alemania-gui ha ko’ápe oñembokatupyry tendagua ha upéi imba’ekuaa oipuru mba’apohápe. Ko distrito ryepýpe oï pe Fortín Boquerón, oikohaguépe peteïha ñorairö guasu Guerra del Chaco-ramo guare, ára 29 jasyporundy ary 1932 jave. Peteï avara’anga (estatua), Hermann Guggiari rembiapokue oï upépe. Ojehechakuaa avei mba’éichapa oñepyrüva’ekue pe colonia ha mba’éichatépa umi oiko ñepyrüva’akue Neuland-pe omba’apo. Pe Relaciones Públicas hérava, cooperativa Neuland pegua, ombosako’i peteï programa de turismo educativo, ohechauka haguä juaju opaichagua tapicha oikóva pe tendáre (interacción étnica), umi tenda oiko haguépe ñorairö Guerra del Chaco-ramo guare, reservas naturales, mymba ha ka’avo tenada rehegua, mymba ñangarekoha, ha ambue mba’e ikatúva ohecha maymáva ohóva guive. Ohóva guive ikatu ohecha mba’echaitépa heta gueteri oï pe tendáre mymba opaichagua térä ka’avokuéra rehegua. Umi ecosistema Chaco pegua ha’eva’rä ñangarekopy, péicha rupi ndaikatúi oiko chugui peteï tenda ikatuhápe ojehoiterei, pe iporäva oikótarö ha’eva’erä turismo ecológico con carácter educativo. Pe parque Amistad oï gueteri ko’ágämeve Chaco 60 ary ohasava’ekue oï haguéicha. Cooperativa Neuland, ohechávo mba’éichapa iporä ha ojehecharamo ko tenda, oheka mba’épa ikatu ojapo omoporäve haguä mbeguekatúpe tenda. Transporte Oñeguahë Lagerenza-pe peteï jepia Ruta 9, Transchaco pegua, Cruce los Pioneros peve, km 413 ha pépe peteï tape porä nemoguahëta. Educación y Cultura Neuland-pe ha’e mba’e tuicháva mba’ekuaa (cultura) ha ñemoarandu, purahéi rehegua avei oguereko tenda yvate, pe Orquesta Sinfónica Juvenil oguereko umi omoaranduva’ekue chupekuéra tekove katupyry ambue tetägua. Ary 1993 jave oñepyrü pe Centro de Educación Musical, omoñepyrüva’ekue omoarandu ko’ä mba’embopuha ha puraheihárakuérape: música clásica ha popular oparupigua. Pe Coro Alegría oguereko ipype avakuéra hasykatúva térä noiporämbáiva, avei tekove oguerekómava heta ary; ha’eva ñepohano téra ñembosarairä ävape guarä. Tasyópe, umi hasývape guarä kóva ha’e peteï mba’e oipytyvöva chupekuéra imba’asýpe, äva oñepyrü umi pohanohára tasyo Neuland pegua rupi. Avei ambue mba’e imbaretéva Neuland-pe guarä ha’e ñembokatupyry ha ñemoarandu rehegua. Umi tekove oiko ñepyrüva’ekue tendápe ojapo’ýre hógarä omotenonda ñemoarandu rehegua, péicha hetave hendápe oñemoarandu yvyra guýpe; tendaguápe guarä ñemoarandu ha’e pe mba’e iporäveva nde rekovépe guarä. Infraestructura rehegua, mitä ha mitärusu mbo’ehao oguereko modernas aulas, laboratorios ha talleres ikatuhápe omba’apo. Ñemoarandu noveno grado peve ojejapomanteva’erä. Temimb’ekuéra mitä ha mitärusu mbo’ehao oïva opárupi ko tendápe oguereko mba’yruguata temimbo’e guerahaha oñangarekóva hese pe Cooperativa. Ñemoarandu yvatevegua (universitaria), pe Cooperativa ome’ë pa’ü (becas) oho haguä Paraguaýpe térä pytegua gotyo umi tapicha omohu’äva iñemoarandu pépegua, hákatu omohu’ävo oujeyva’erä itávape omba’po ha ohechauka imba’ekuaa maym’ava tendagua oiko poräve haguä ára ha ára. Pe ñembokatupyry avei tuicha mba’e Neuland-pe guarä, pévarä oï instituciones de capacitación profesional, ikatuhápe oñembokatupyry ganaderos, tamberos, agricultores, carpinteros, mecánicos, secretarias, contadores ha ambue; mbo’ehárarä avei, ikatúmava upéi ombo’e mitä mbo’ehaópe oparupiguápe. Economía Heta apañuái oguereko rire Neuland-gui oiko peteï tenda oñakärapu’äva ha iporäva. Ha’e peteï tenda oñemba’apoha kokuépe, oñeñoty manduvi, mandyju, sorgo ha sésamo. Avei mymba ñangareko rehegua imbarete, so’o ha kamby rehegua. Salud Pe tasyo Concordia Neuland pegua oguereko tembipuru iporäva (modernos equipamientos, salas de operaciones, farmacia y ambulancia; pohanohakuérape guarä. Umi cooperativa pegua ikatu oike peteï hérava caja hospitalaria, ha’eröguáicha seguro médico. Pe tasyo oguereko pohanohára ára ha pyharekuépe mayma hasývape guarä . Ojeapo avei ñembokatupyry tesäirä, pehnguekuérape, avei umi noïporämbáive térä hasývape, umi omanóva isy ha itúvape guarä. Ko colonia menonita opu’ä rupi, hetaiteri ypykuéra oho ko’ápe, oñeme’ëhápe chupekuéra ñemoarandu, hasýramo oho tasyópe ha avei pirapire jepuru rehegua. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Neuland Paraguái tava Felipe Sosa, guitarrista clásico, compositor ha maestro paraguñai mbarakápe. Heñói táva Ka’asapápe, Departamento oraba pe téra jey, República del Paraguay, 1945. Imitãrõ ha imitãrusúpe Imitãrõ ha imitãrusurõ okakuaa itava guasúpe. Oñemoarandu ñepyrũ itavaguasu Ka’akupépe, ko’ápe mbo’ehára itávagui oikuaa tai ñepyrũ. Ou Paraguay rupi, capital Paraguáipe, omohu’ã agua iñemoarandu secundario ha upéi oñepyrũ estudio musical Escuela Normal de Música-pe. Ko mbo’ehaópe ojegradua ha ohupyty diploma mbo’ehára superior mbarakápe oipyhýva hese medalla de oro, orekóva dedicación ha esmero oipyhývo arandu musical. Tembiasa Oñepyrũvo 1967, orekóvo 22 ary, omotenonde opáicha ñemoarandu tetã ambuére. Oho Brasíl gotyo heta jey, upépe omba’apo ha oestudia mbo’ehára Isaías Sabio, ndive. Ary 1967 jave oho España gotyo oñemoarandúvo música-pe mbo’ehára Regino Sáenz de la Maza ndive, 1969 peve. Ary 1971 jave, oho Uruguáipe iñemoaradnu mbo’ehára Abel Carlevaro ndive. Ary 1974 Sociedad Internacional de Guitarra okontrata ichupe peteĩ gira de concierto, Centro América ha Estados Unidos gotyo. Ary 1976 jave oime II Seminario Internacional de Guitarra tavaguasu Montevideo, Uruguay-pe, ojeguerohory peteĩ medalla de honor-pe. Ary 1976 jave, ojeguerohory Joven Sobresaliente Cámara Junior de Asunción-pe. Péicha 1982, poho continente Europeo gotyo, oime peteĩ curso Estética del sonido Schola Cantorum París-pe mbo’ehára Alexandre Nagoya ndive. Ary 1988 gobierno Brasíl ome’é ichupe medalla Heitor Villalobos omomba’évo hembiapo omoherakuãgui umi obra compositor brasilero, mba’éva. Mbo’ehára mbarakápe Cayo Sila Godoy ha Felipe Sosa, omoirũva Berta Rojas ha Luz María Bobadilla omotenonde mbohapy generaciòn guitarrista paraguayo. Ko’ã àrape Felipe Sosa omyatyrõ ha omba’apóva cultura rehe. Ohechaukáva, Proyecto "Promoción de la Guitarra Clásica Paraguaya a Nivel Local e Internacional" ñemboguata. Hembipotápe omyatyrõ tembiapo clásica paraguaya oémoherakuãva, omotenondévo evento omoheñóiva contacto ha ombojoajúva umi músico ha público en general-pe. Mbo’ehára Felipe Sosa oikuaauka imaterial discográfico "La guitarra Universal de Felipe Sosa" ombopúva Agustín Pío Barrios ha purory repertorio universal mbarakápe ipype. Ko proyecto omotenonde avei concurso Internacional de Guitarra "Agustín Pio Barrios Mangoré", tembipota orekóva guitarra culta, kuaauka. Mbo’ehára mbarakápe Felipe Sosa ou tembiapo omotenondéva mbo’ehára omoarandúva mbaraka arandu mbopúpe Paraguáipe. Ojepytasovéva instrumentista ohasáva imboekoty rupi umi guitarrista de trayectoria internacional Berta Rojas ha Luz María Bobadilla, hemimbo’ékue. Hembiapo Felipe Sosa omba’apo omoherakuãvo mbaraka arandu mbopu. Tavaguasu Buenos Aires, Argentina-pe oikuaauka aranduka "La guitarra universal de Felipe Sosa". Material fonográfico número 17 Sosa mba’éva, ojapóva primera grabación 19 ary orekóvo RCA Víctor Buenos Aires-pe. Avei oeditàva’ekue umi disco Uruguay, España, ha Paraguáipe. Ograva ‘La suite Mangoré’ mokõi mbaraka ha orquesta maestro Florentín Giménez omyakãva. Ko suite omotenonde poha obra Agustín Pío Barrios mba’éva. Sosa ograva ‘El concertino mexicano’ Ramón Noble mba’éva Orquesta Sinfónica de México oisãmbyhýva ijapoháre. "La guitarra", ha’e téra oraháva disco Felipe Sosa oikuaaukáva ha ohechauka variado repertorio. Ipype oñehendu "Vals Florinda", Quirino Báez Allende mba’éva, "La Polca Juana de Lara" Ampelio Villalba mba’e,"Oración y Villa Alondra" ha’e ojapova’ekue. Felipe Sosa omotenonde peteĩ programa radial omoherakuã agua umi mba’e heñóiva mbaraka mbopúpe, intérprete ha exponente pyahu ko instrumento-pe. Sosa oheka Paraguái ha’e haguã centro obligado referencia mbaraka mbopúpe ko programa orekóva, oha’ãrõva, pa’ũ mitãrusukuéra ombopúva en vivo. Hembiapo teete Oguereko tembiapo omopu’ãva yvate Felipe Sosa ha’éva: suite paraguaya. Sonata para la Paz. Reminiscencia de Ytú. Villa alondra. El cuarteto de guitarras. El amanecer Sosa otranskrivi hetaiterei piesa folklore paraguayo térã partitura guitarra clásica-pe. Bibliografía Discos Elio. Tekove Paraguaigua‏‎ Gladys Carmagnola ha'e ñe'ẽpoty ha mbo'ehára Paraguái pegua. Ha'e peteĩ haihára escritoras tetãme ojeguerohorýva, hembiapo público hetaiterei, mitã ha kakuaávape guarã. Heñói Guarambarépe, tavaguasu Departamento Central Paraguáipe, 2 jasyteĩ ary 1939 jave, isy Ramona Herrera Udrizar ha itúva Carlos Carmagnola, descendiente italiano. Imitã ha imitãkuñáme Gladys okakuaa ikyvy Carlos, ha ikypy'y, Haydée ha Selva . Imitãkuñáme ohechaukáma omba'apóha ñe'ẽpotýre. Imitãkuñáme omba'apo mbo'ehára ramo, omoirũva hembiapo ñe’ẽpotýre. Tembiasa Omopyenda ha oime Sociedad de Escritores del Paraguay-pe. Avei heñóivo agrupación de Escritoras Paraguayas Asociadas, Pen Club del Paraguái. Ombohape 1960 iñangirũnguéra ndive, ha oikuaauka producción literaria, oikévo literatura paraguaya pa’ũme. Oñepyrũ oguapy ñe’ëpoty apópe, mitãmimíme guarã. Ko’ã àrape ohai chupekuéra guarã. Hembiapo ñepyrũ: “Ojitos negros”, jasyapy 1965 jave. Péicha avei aranduka omoherakuãva, iñe’ëpoty orekóva antología ha publicación literaria, tetã Paraguáipe ha ambue tetã pytaguáva rehe. Gladys angirũnguéra haihára voi ha péva omboguata ichupe ñe'ẽporãhaipyre jehai Paraguái rembiapo gotyo. Umíva ha'e: Eloy Fariña Núñez, Hérib Campos Cervera, Josefina Plá, Óscar Ferreiro, Elvio Romero, José Luis Appleyard, Ramiro Domínguez, José María Gómez Sanjurjo, Rubén Bareiro Saguier, Carlos Villagra Marsal, Jacobo Rauskin, Miguel Ángel Fernández, Roque Vallejos, Emilio Pérez Chaves, Susy Delgado y Mario Casartelli, ha ambue ñe'ẽpapára. Hembiapo Hembiapo ñepyrũ ary 1965 jave, upe guiveí, omba'apo mbarete ñe'ẽpoty jeháipe , ohupytýva 20 título imba'e teéva. Jopói ha Guerohory [editar] Hembiapo pukukue ojeguerohorýva jeta jopói ha ojeguerohory tetã ha tetã pytaguáva rehe. Estilo iñe'ẽpotýpe Oguerohorývo ñe'ẽpoty infantil, oháiva hehe'ìvo: “…ahai mitãme ha péva compromiso arekóva ha péva orgullo chéverõ guarã, avei”. Ary 1979 jave, Doña Josefina Plá he'iva'ekue obra infantil Gladys Carmagnola mba'évare: “Oĩ aranduka ikunu’ũva, mborayhu me’ẽ, hetaitereìva ndajaikuaái mba'érõ Gladis-pe ha ndajaikuaài mba'érõ ha'e kunu'ũ ha mborayhùgui henyhẽva; ha’e iñe’ẽ reẽ ha ta’anga sacarina de recetario ha’e vatu eirete añeteguáva korasõ oipy'ahávo”. Ñe'ẽpoty infantil he’ẽmby ha isaraki oipepirũva oñemoñe’ẽvo mitã ñe’ã ogueraháva yvypòra hekovèpe. Ko’ã mba’e ombohasa porã ñemoñe’ẽme ha ñandegueraha ymaite umi tiempo helado hetereìva ojeisyrykùva asaje ha umi ñembosarái ñane angirũnguéra ñande barrio rupi jaguerekóva. Péicha avei ipu hembiapo “Piolín”, autora argentina María Elena Walsh, he'íva ha'éha peteĩ “ Piolín hesakãva”, iporãitereígui ha hesakãgui ijehaipyre. Ary 1980 guive, heñói ha okakuaa arandupýpe haihára, omongakuaa iproducción omboguatáva estilo vanguardista. Heñói etapa pyahu, ñe'ẽpoty ohechaukáva peteĩ época pmbopy'amongetáva poetiza ha heta ñe'ẽpoty carácter amatorio orekóva. Ohaívo kakuaávape oplantea iñe'ẽ hesakãva ha ndaiky'áiva, oikuaauka hemiandu potĩ ombopiro'ýva moñe'ẽhárape. Hogaygua Omenda Julio Medina, abogado de profesión. Imembykuña ha'e: Cecilia Medina Carmagnola. Mandu'apy Palabra Virtual Joaju Espacio Latino Poema de amor Tekove Paraguaigua Instituto de Historia y Museo Militar ha’e peteĩ pa’ũ cultural omomýiva, omomba’e ha omokyre’ỹva investigación tembiasa militar Paraguáipe péva ohechaukávo umi tembiporu ha documento testimonial ymaite ñorãirõ ha py’aguapy milicia paraguaya. Oipe’áva hokẽ público-pe oikéva gratís ha oñeikuave’ẽ visitas guiada umi centro educativo ha grupo nacional térã extranjero-pe oiméva interesado. Py’ỹinte oipe’a hokẽ ohechauka ha oñe’ẽvo tema militar rehguáva. Oñemohenda Sede Ministerio de Defensa Nacional, oĩva avenida Mariscal López ha 22 de setiembre, Paraguay - Paraguáipe. Tembiasa Ñemopyenda reñói Instituto de Historia y Museo Militar, ojejuhu decreto 17.730 ha’éva 16 jasypa 1939, oiméva Ministerio de Guerra y Marina del Paraguay-pe. Upéi Decreto Ley Nº 14.504 Organización General de las Fuerzas Armadas ary 1942 omoheñóiva Museo Histórico Militar (Ministerio de Guerra y Marina ojeheróva, ary 1943 guive, Ministerio de Defensa Nacional) ohasàva, ary 1958, Dirección Ministerio de Defensa Nacional. Péicha 17 jasypo 1960-pe, péva Resolución Ministerial Nro. 318 omoambuéva denominación Museo Militar péva Instituto de Historia y Museo Militar, oipysóva función campo de la investigación histórica-pe. Patrimonio histórico Museo Militar, oñemopyendáva Ministerio de Defensa Nacional-pe, ombyaty heta armamento, poyvi, uniforme, proyectil, tembiporu bélico ha umi documento oúva 2 ñorãirõ internacional ohasáva Paraguái: Guerra de la Triple Alianza ha Guerra del Chaco. Museo ojuhu armamento, trofeo, uniforme, poyvi, proyectil, documento ha cuenta patrimonio ryepýpe oñemomba’éva colección ha’éva reliquia histórica ombosako’íva exposición ha upéicha ojejuhu ko’ã pa’ü: La Sala de las Banderas; Sala del Mariscal Francisco Solano López ha Sala Mariscal Estigarribia. Ojejuhu galería mburuvichakuéra República del Paraguay-gua oiporúva’ekue ha umi Ministro de Defensa. Ikatu ojehecha imagen ha foto tavayguakuèra peteĩyrĩ ciudadano paraguayo oisãmbyhyva’ekue cargo Presidente de la República del Paraguay ha iministro de defensa-gua. Koty pyvi oĩha Heta poyvi, ijapytépeokáiva’ekue térã oñembyaíva parcialmente, orekóva pa’ũ especial museo militar-pe. Ikatu ojehecha Ñorãirõ testimonio ramo ojeguerekóva ha’éva Guerra contra la Triple Alianza (1864 - 1870) . Hendive ojehecha famoso cuadro mural kakuaa proporción Holden Jara, tape ojeiporúva oñeguah{e haguã Cerro Corá-pe; mesa orekóva umi periódico ojeeditáva’ekue contienda jave ha umi tembiporu General José Eduvigis Díaz mba’éva, umi mba’e apytépe. Umi tembiporu oguerúva mandu’a Guerra del Chaco (1932- 1935) reheguáva ojejuhu Pabellón Guerra de los Regimientos-pe, omantenéva primera línea tata rendy ñor0Òir0§ jave ha umi batallas upe arýpe oñemotenondéva’ekue, péicha avei módulo temático aviación reheguáva. Ko sala-pe avei ojehecha Banda Presidencial omoñepyrüva’ekue Benjamín Aceval. Mariscal Francisco Solano López kotyguahẽha Koty orekóva umi ao ha tembiporu oiporuva’ekue Mariscal Francisco Solano López ha iñirũ Elisa Alicia Lynch. Pjehecha avei Mariscal kamisa ao po’i, uniforme ha ipokokã de mando. Umi a tembiporu porcelana ha peteĩ cajita musical oiporuva’ekue Elisa Lynch. Mariscal José Félix Estigarribia kotyguahẽha José Félix Estigarribia ojeporavo Jefe del Estado Mayor del Ejército ary 1930 jave, peteĩ ary rire, 1931 jave, oñenombra comandante Primera División de Infantería ramo. Péicha comandante en jefe del ejército ha ombohape operación, orekóva Guerra del Chaco (1932-1935) hembipotápe. Estrategia ha táctica ombohapéva ogueru jesareko academia castrense yvóra jerépe, ko’ág0Ò peve oñehesa’ỹijóva. Ohsprjo umi boliviano ani ohasa río Paraguái gotyo ha ombyai potente división enemiga oiporúvajegueru ha jeguerahápe combate de posición ha técnica guerra de guerrirrilla ramo. Ko’ápe ojejuhu Estigarribia rembiporu umi diploma, mueble, ijao civil, uniforme, condecoración ha biblioteca. Avei ojeguereko aviõ rembyre omotenondeva’ekue upe accidente aéreo vaiete pya’eterei ogueraháva ichupe, upérõ ha’e Presidente de la República Paraguáipe. Armamento ha munición koty Museo Militar-pe ojehecha avei peteĩ sala ojehechàva arma ha munición reglamentaria Fuerzas Armadas orekóva mokõi guerra kakuaa. Ko pa’ũ oreko techapyrã ramo peteĩ ejemplar único cohetera “Congreve”, pjeporuva’ekue mboka hendýva Ñorãirõ Guasu jave. Péicha avei, ojehecha peteĩ fusil, sistema Comblain 1868 ary guáre, peteĩ fusil rústico yvyràgui oiporúvapor umi ojeheróva Niños Mártires de Acosta Ñu ha umi fusil “Mauser” , calibre 7,65 modelo paraguayo, ijapytépe umi ojeheróva “mataparaguayo”. Avei ojehecha uniforme tropa paraguaya oiporuva’ekue umi kuatiahaipyre periodo yma guaréva Republica-pe ha instrumento musical ha’eva’ekue Pa’i Ernesto Pérez Acosta banda, ojekuaáva Pa’i Pérez, ramo. Museo oreko peteĩ Biblioteca orekóva 2.000 volúmen aranduka, ko’ã edición ndojehecháiva ha 7.000 fotografía, péicha documento original oñe’ẽva historia militar paraguaya-gui, ijapytépe colección “Juan Bautista Gill Aguinaga”. Mural oĩ koty amandajépe Kóva Salón Auditorio orekóva mokõi mural kakuaa (7 x 5 metros). Peteĩva ohechauka entrevista Yataity Corá oiméva Mcal. López ha Gral. Mitre, ambue , ohechaukáva ojejuhúvo hikuái Guerra del Chaco opávo umi general Peñaranda ha Estigarribia. Ko espacio oreko capacidad ha comodidad 300 tapichápe guarã.. Mandu’a Dirección Postal: Mariscal. López y Vicepresidente Sánchez. Planta baja del edificio del Ministerio de Defensa Nacional, Asunción – Paraguay Horarios de atención al público de lunes a viernes de 7.00 a 13.00. Ojoajúva oka gotyo Ministerio de Defensa. Paraguay Paraguay Musaróga Rally del Cháko ha’e ñembosarái mba'yruguata rehegua. Peteĩ ñembosarái hosãvévape guarã. Oiko hetave jave araraova opaichaguápe, haku, oky térã ambue mba’e jave. Tetã Paraguáipe rally ha’e mokõiha ñemboasarái rehegua tuichavéva, mangapykuaa rire fútbol, hetave tapicha omongu’éva, ha rally rehegua mba’e tuichavéva ha’e Trans-Chaco Rally, oikóva ary 1971 guive. Tembiasakue Oñepyrũvo ko Trans-Chaco Rally, tetãmegua ñembosarái mba’yruguata rehegua tuichavéva, ojetjuhu peteĩ tendápe ha’éva ha’etéva mombe’upy. Oikomeme haguã ko mba’e heta mba’e ojejapo. Phillip Bell, ha’éva peteĩ Estados Unidos-gua,omba’apova’ekue ambue omba’apóva Corposana ndive (Corporación de Obras Sanitarias del Paraguay), oguereko ma’e mombyry ha ogueru pe hérava rally-raid Chaco-pe. Bell oikuaava’ekue rally ymave guare pe mba’e tuichavéva hérava Safari Rally Africano. Phillip Bell ovy’aiterei ohechávo yvy Chaco pegua ha umi jehechapyrã oĩva, mymba térã ka’avokuéra rehegua, ha he’i ikatuha oiko pépe ñembosarái mba’yruguata rehegua. Ha ndaikatúi rupi ojapo ha’eño, omoguahẽ hemiandu Touring y Automóvil Club Paraguayo-pe ary 1970 opávo. Ko temiandu Bell oguerekóva oguehẽ rire upépe, karaikuéra omyakãva Touring omboaje pe mba’e, upéi oñepyrũ jeho Chaco gotyo ojehecha haguã tapekuéra jasypoteĩ ary 1971 jave, upépe oikuaa ñepyrũ ikatuha ojejapo ko mba’e tendáre. Jasypokõi mbyte rupi pe arýpe oiko peteĩ aty ohova’erã Chaco gotyo. Oho mbohapy mba’yruguata ha pokõi tapicha omyakãva’ekue ingeniero Víctor Rubén Dumot; oho hendive Francisco Escanciano (Dunhill International pegua, oipytyvõva ko mba’épe), Darío González Palacios (camarógrafo). Ko’ã mbohapy oho peteĩ mbayruguatápe (pick-up Willys); Germán Russo (piloto y mecánico) ha Jorge Himmelreich (piloto, mecánico y traductor de alemán) peteĩ kombi VW-pe. Pe tape ojepurútava ñepyrũrã ha’e Transchaco (yvyreíva ipukukue) fortín hérava Nueva Asunción peve. Mokõihámegua tape katu oñepyrũ Nueva Asunción guive ha oho Mister Long ha Gabino Mendoza peve, hákatu upéi ko’ã tap’e ojepe’a jevy ivaieterei rupi, oguereko rupi yvyku’ivai hetáva tendáre. Upeicha rupi ojepuru peteĩ tape pyahu, ko’ãgameve, Pozo Olga guive Misión Santa Rosa peve ha upéi Mariscal Estigarribia. Mbohapyha tape puku ha’e jejevy Mariscal Estigarribia guive Paraguay peve Transchaco rupi. Ojehecha porã rire tapekuéra ha ikatuha ojejapo pépe, oñemoĩmakatu mba’e árapa oikóta ñepyrũrã Rally Chaco pegua rehegua: jasyporundy ary 1971 jave. Upéi oñepyrũ pe mba’e hasyvéva ha’éva pirapire rehegua, ha ko’ápe osẽ Francisco Escanciano, Dunhill International pegua (petỹ rehegua omba’apóva Inglaterra-gua) ko karai oipytyvõ mbareteva’ekue ko mba’épe, ha avei ome’ẽ jopói (estatuilla) umi osẽtava tenonde gotyo mbohapy tape oñuakãre térã po tape pa’ũmeguáva. Pe ta’aga’i ojejapo itatĩgui ha oguereko itaju, ko’ãgameve oĩ gueteri Touring-pe, ha ha’e mba’e ojehecharamovéva äga. La primera versión Jasyporundy paha oguahëva oiko ñepyrüva’ekue Rally del Chaco, ára 29 oguahëva, ha’éva avei Boquerón japyhy ára. Osëva tenonde gotyo ojekuaa haguä oiko moköi mba’yruguata aty, äva imbaretekuépe: Clase “A”, 1300cc peve Clase “B”, 1300cc ohasávape guarä. Peteïha Trans-Chaco Rally omyakä moköi: Marcos Peña Mc Coy ha Pedro Federer, peteï Toyota 1000, Clase “A” pegua, ha Roberto “Pavo” Bittar, Fernando “Melón” Dupot ha Elpidio “Pilo” Caballero, peteï Mercedes-Benz 2205, Clase “B” pegua. Ary 1972 jave oikéma ko’ä karai ha’éva tuichavéva ñembosarái tetämegua, äva upéi ojekuaa “pioneros”-ramo: Gerardo “Karajá” Planás ha Héctor Omar “Negro” Risso , peteï omno’ỹva VW Escarabajo 1300, clase “A” pegua ha clase “B” pegua, Humberto Domíngues Dibb, Roberto Sánchez ha Narciso Ramírez Patiño. Ko mokõi omyakäva rehegua ojeguereha ary 1976 peve, uperire katu oïma omyakäva ha’eño. Kóvape osẽ tenode gotyo pe oñondivegua Juan Carlos Calvo ha Juan Bautista “Juanbi” Gill, peteï Toyota Celica-pe. Kóva ohasa tembiasaréramo, peteï tendápe ohasa rupi mbokapu yvate kua rupi, mbokápe, pe tuju vai Campo Aroma pegua ohasávo. Ta’anga kóva rehegua oguenohëva’ekue peteï mba’apohára kuatiahaipyre “El Gráfico” pegua ohóva’ekue arapy tuichakue ohechauka haguä mba’épa oikova’ekue. Uperire ko Rally ndoikovéi mburuvicha ndohechaporäi rupi, oñakärapu’ä pya’eterei rupi, ñembosaráipe ha avakuéra pa’üme avei, ko mba’e tuicháva noïriva tendota poguýpe. Ary 1987 guive oikojey, ha ko’ápe osë tenonde Bubby Luthold ha José Manuel Abreu, peteï Peugeot 505-pe. Ary 2005 pegua, omotenonde Alejandro “Ale” Galanti ha Marcelo Toyotoshi, peteï Toyota Corolla WRC-pe ha ary 2006 jave, Francisco “Pancho” Gorostiaga omotenonde pe mbohapypa mbohapy (trigésima tercera) jave oikóva pe arýpe. Ary 2007 jave, “Pancho” Gorostiaga omotenondejey, oikóhape mbohapyha jave osëva tenonda gotyo ko rally-pe. Ary ha ary ohasávo Chaco ha’e tenda ojejuhuhápe hetaiterei tapicha Paraguaigua ha pytagua, ombojuajúva chupekuéra jeiko atä, mba’e ryapu ha ambue akäraku äva rehegua. Rally Chaco pegua oikéva oho vy’apópe pe yvy ymave ha’éva ituvakuéra oñorairö hague hetä rayhupápe, ko’äga rupi pe yvy chaqueño ogueraha “héroes” pyahu, rally pegua. Ganadores del Transchao Rally Clasificación en dos categorías Clasificación General Suspención Gubernamental Paraguái Guaraní ha’e klu mangapykuaa fútbol Paraguái pegua, oī tekoha Dos Bocas, Paraguaýpe. Oñepyrū ary 1903 jave ha oñembosarái yvateguápe, héra Primera División de Paraguay. Ao Uniforme titular: kamisa sa’yju ha hũ, kasõ hũ, py ao hũ. Uniforme alternativo: kamisa morotĩ, kasõ hũ, py ao sa’yju. Estádio Rogelio S. Livieres ha’e estadio ojepurúva heta mba’erã, Paraguay, Paraguái-pe. Ojeipuru hetave jave oiko haguã pype mangapykuaa rehegua. Oike pype 8.000 ava. Tembiasakue Héra “guarani” ou pe rasa guaranígui, ñe’ẽ tendagua ha umi ypykuéra oikova’ekue Paraguái yvýpe. Oñepyrũ ára paköi jasypa 12 de octubre ary 1903 jave. Ãva ha’e omoñepyrũva’ekue réra, Manuel Bella, Ramón Caballero ha Salvador Melian. Ojeikuaa avei chupe ambue hérape, “El Aborigen (ypykue rehegua), El Cacique, El Legendario (ituja rupi) ha Dos Bocas”(tenda oĩha rupi). Oje’ehápe ko’ã téra ojeikuaáma mávare oñeñe’ẽ, klu Guarani rehe. Ary 1906 jave oike Liga Paraguaya de Fútbol-pe, ypéramo guare héra péicha (ko’ága héra Asociación Paraguaya de Fútbol). Péicha Olimpia, Nacional, Libertad ha Gral. Díaz ndive omoñepyrü hikuái Liga Paraguaya. Motenondahára ägagua (ary 2008) ha’e karai Federico Acosta, jasypoteï ary 2001 guive. Isa’y rehegua oiporavo mitärusu opyta’ỹva upéramo guare, omoï hikuái sa’yju ha hü, umi sa’y ogueraháva pe insignia oipurúva Francis Drake (1560-1596), peteï corsario Inglaterra-gua oje’éva hese héroe heta ary jave. Peteï mba’e ja’ekuaáva ha’e klu Guarani oguerekoha gueteri isa’y ypy ha hae avei osëva peteïhame campeö Paraguáipe, avei omoinge gol ñepyrü tetämegua. Mburuvicha guasu Bernardino Caballero, karai mangapykuaa rayhuha, ome’ë ijyvy oiko haguä pype kancharä (actual Parque Caballero) mangapykuaa rehegua. Ko klu heñói karai Juan Patri Bello rógape, oïva ko’ága hérava Alberdi ári, El Paraguayo Independiente ha Benjamín Constant pa’üme (äga Correo Nacional). Juan Patri Bello ha’e omoakä ñepyrüva’ekue ha omoingeva’ekue gol peteïha Olimpia rehe ha tetä Paraguáipe avei. Jasypa ary 1921 jave, oikóramo guare jekái guasu klu El Mbiguápe, oñehundi heta kuatia tembiasakue klu Guarani rehegua, ko’ä kuatia oïkuri El Mbiguá rógape. Guaraní oguereko porundy (9) títulos Asociación Paraguaya de Fútbol-pe. Ko’áva ha’e 1906, 1907, 1921, 1923, 1949, 1964, 1967, 1969 ha 1984-pe. Ary 1996 jave osë tenondépe Apertura jave Liga-pe upéramo oikékurio Copa Libertadores de América-pe. Títulos pytaguápe: Copa COTIF, oikóva Valencia-España-pe, jasypoapy ary 2006 jave, Sub 20 pegua, avei PUNTACUP 07, oikova’ekue jasyapy ary 2007 jave táva Punta del Este, Uruguay-pe. Ko klugui osë heta tapicha ikatupyrýva mangapykuaa ra’ämel, äva ha’e Felipe Santiago Ocampos, Luis Ivaldi, Juan Graciano González, Arsenio Valdez, Genaro “el búfalo” Garcia ha Raimundo Aguilera, ojeheróva “El arquero de América”, ohova’ekue Palmeiras, Brasil gotyo. Ko ára rupi oguereko oha’äva mangapykuaa tetägua ha avei pytagua. Ary 1960 rupi ha’eva’ekue omotenonde tapiáva Paraguáipe ha péicha rupi avei ohomeme Copa Libertadores-pe, ary 1970 jave osë terda mbohapyhápe. Ary 2002 jave osëkuri tenda moköiháme ha ohókuri Copa Libertadores de América-pe, irundy ary rire, avei oï ipaha peve torneo clausura 2001-pe, ndaikatuihápe ohasa Cerro Porteño-pe, upéi ary 2003 jave osëjey tenda moköihápe. Pe arýpe oike Copa Nissan Sudamericana-pe, ndaikatúiramo jepe ohasa ambue hendápe ojuhu rupi klu Libertad-pe. Guarani ha’e klu oñemba’pohápe mitä’i guive mangapykuaara’äháre ome’ëva Paraguáipe heta ikatupyrýva ko mba’épe, Osvaldo Díaz, Pablo Giménez, Julio Manzur ha Aureliano Torres, äva osëva’ekue moköiha tendápe Juegos Olímpicos de Atenas 2004-pe; ha avei oï Sub 20, Sub, 17 ha Sub 15 Paraguái peguápe. Ko’ãga oguereko mbohapa (30) mangapykuaara’ãha oĩ hetaveha orekóva 18 ha 22 ary, oúva hetave mitã ha mitãrusu ñandarekohágui (divisiones inferiores). Ary 1968 jave, ha’evaekue klu peteĩha ohóva Europa-pe, España ha Alemania rupi. Ha’e avei mboahpyha klu imbaretevéva Paraguáipe, oguereko 12.000 socios rupi, tetã ryepy tuichakue jave oĩ tapicha ohayhúva chupe. Tenda Pe estadio klu Guarani mba’e oĩ táva Paraguaýpe tape Eusebio Ayala ha 1811 ykére, tuichakue 105× 68 m ha oguereko oike haguã 8.000 ava. Héra Rogelio Sebastían Livieres, ha’eva’ekue karai ojapova’ekue carbón umi yvyraita ojeityva’ekue oñemopotĩrõ guare Dos Bocas, tenda oĩha klu Guarani ary 1936 guive. Upeiecha rupi ojeherova’ekue upérõ “Carbonero”. Ko estadio ojekuaa avei héraramo Dos Bocas. Vakapipopo ñembosaraiha Plantilla Torneo Apertura 2008 Ava kuera Oñepyrũ ára 18 jasyteĩ ary 1999 jave. Omoñepyrũ peteĩ aty iñakãrakúva Guaraníre ikatu haguáicha ohapykuerereka mba’eichaitépa omyakãrapu’ãta iklúpe. Omoñepyrũva’ekue apytépe oĩ Álvaro Benítez, Carlos Gómez, Robinson “Robin” Fernández, Félix “Ceci” Fleitas ha Luis Sartorio, ha ambue. Oñembohéra hikuái “la raza aurinegra”, omoma’évo raza paraguaya, osẽva ojuajúvo ypykuéra ha España-gua. Hembiaporãkuéra ha’e omba’po térã oipytyvõ haguã iklúpe iporã térã ivai, haku térã oky jave, ohechauka hagua mba’eichaitépa ohayhu hikuái ko sa’y Guarani rehegua. Guarani ohohápe ha’ekuéra oho avei. Oguereko iperahéi tee ohendukáva ombovevévo poivi opaichagua, michĩva térã tuicháva, ojapáva ha’ekuéravo, oĩháme ñe’ẽ téra ñe’ẽ aty guaraníme. Oñemonde hikuái kamosa’i ha akão sa’yju ha hũme (sa’y Guarani mba’éva), avei oĩ ombosa’ýva ipirevoi péicha, ohayhueterei rupi ko’ã sa’ykuéra. Kampeonato ogana va'ekue Torneos nacionales Totalidad: (13) Era amateur (5): 1906, 1907, 1921, 1923 ha 1934 jave. Primera división paraguaya (5): 1949, 1964, 1967, 1969 ha 1984 jave. Torneo Apertura (1): 1996 (omykä) Torneo Clausura (2): 2001 ha 2005 (moköiháme) Kampeonato Paraguái pe Campeonato paraguayo: ary 1984, 1969, 1967, 1964, 1949, 1923, 1921, 1907 ha 1906 jave. Kopa internacional oparticipa va'ekue Copa Sudamericana: ary 2005 jave. Copa Libertadores de América: ary 1965, 1966, 1967, 1968, 1970, 1997 ha 2001-pe. Enlaces externos Sitio web oficial Web de hinchas Húvol Batalla Estero Bellaco ha’eva’ekue ñorãirõ ñembyasyháva Guerra del Paraguay-pe oñemotenondéva Triple Alianza jave. Ko batalla oikova’ekue 2 jasypo 1866 jave, ejército paraguayo oipyhy 2000 retekue. Ko’ápe, 300 omanóva prisionero tropa oimehápe Triple Alianza-gua: Argentina, Brasil ha Uruguay. Estero Bellaco tenda Estero kóva oiméva Departamento Ñe'ẽmbukúpe, Paraguái, Rio ogueraháva voi héra. Oiméva República Argentina guýre. Antecedente Ñorãirõ Paraguáie (1865 y 1870) ha’èva tendavaiete ha oguerúva ñembyasy vaiete ha tombohasáva América Meridional-pe. Oñehenóiva Paraguái Guerra de la "Triple Alianza" jave, ombohováiva ñenfrentamiento bélico República Argentina, Su Majestad Emperador Brasil-gua ha República Oriental del Uruguay, ojoajúva alianza ofensiva ha defensiva guerra omokyre’ỹva gobierno paraguayo Presidente Francisco Solano López. Ñorãirõ Estero Bellaco-pe Ára 16 jasyrundy 1866 ohasa río gotyo umi tropa brasileña omyakãva Mariscal Osorio ha omotenondéva Itapirúpe. Upe árape, ohasa general Flores omotenondévo primer cuerpo del ejército Argentina mba’éva ha peteĩ división de infantería uruguaya. Omotenondévo ambue àrape tropa Paunero. General Flores, oñemohenondéva Estero Bellaco-pe, oipyhy 2 jasypo àra omombaretévo fuerza paraguaya 6.000 kuimba’e irundýha kotýpe artillería. Ko’ã paraguayo ho’a Flores pya’eterei ha ñemondýipe oñemotenonde tropa argentina rehe, ohechauaávo ndoikuaáiha moõ gotyo ohóta pakõi batallon reserva. Ára 2 jasypópede 1866 arýpe, Mariscal López ojerúre oñemomba’e haguã Estero Bellaco tvy gotyo, ojepytasóvo tenda oiméha hikuái oponente. Umi fuerza aliada campo paraguayo gotyo, ohecha ỹre peligro ha andu naiporãiva pe oha’ãrõva chupekuéra. Ejército adversario oñemotapykue ojerresisti ỹre. Ko’ã mba’e ohechauka osẽ porãtaha. Ohóvo López tropa pyporère oguerahá Humaitá peve, okañy’ỹre, oguahẽ Estero Bellaco del Sur-pe, upépe oime hikuái vanguardia, oimehápe irundýha batallon uruguayo, irundýha batallon brasileño, irundy pieza artillería, ko’ãva regimiento caballería riograndesa ha dosciento jinete escolta general Flores mba’éva. Ohupyty, siete mil kuimba’e umi mbohapýha arma-gui. Oñemohenda Flores guarini mbarete, upe jave: Irundýha batallon brasileño o´ñemombe’úva oime cuchilla vevúipe. Pe batallón 7º, ikatupyryvéva, oñangareko irundýha pieza regimiento 1º de artillería-gua. Amo ochociento metro retaguardia-gui oiméva 21 ha 38 cuerpo “Voluntarios da Patria”. Ko’ã batalón uruguayo Veinticuatro de Abril, Florida, Independencia y Libertad oñemoĩva tropa imperial asúpe. Asaje mbytépe, umi aliado oñeme’ëva omokõva rancho, oike umi paraguayo mbohapyha pasos Estero-gui, omboguatávo umi puesto vanguardia omongakuaáva. Omyaña caballería paraguaya oñemitỹva ha ndoikuaáiva mba’épa ojapóta fuerza brasileña ha oriental, péicha, umi batallón ha regimiento oñemohenda jey ha oñeha’ã ojepytaso jey, ombotovéva oñondive cuerpo de infantería oĩva comprometido operación ñemotenondépe. Péicha, vanguardia del ejército aliado oñembotapykuéte, Coronel José Díaz, comandante tropa paraguaya oisãmbyhýva, ohóse mombyrýve. Oñembotapykue ramo’ã ha oñemopyenda ha oguata jey, hembipotápe omoañete operación, oñeha’ã ha oiko osegi hekopeỹme, ndojepy’amongetái ha osẽ base oïhágui, oike ejército aliado rehe. Ha sarambi oiko chuguikuéra, ikane’õ, ipytúpa, presión ojopýva oponente oikéva ko movimiento-pe. Estero gotyo, Díaz oharu movimiento ombojeréva tropa brasileña, oñeha’ã ohasa Paso Sidra gotyo ombotovévo mokõi jey bayoneta, ojopývo ha ombodispara. Ojehekávo tape umi mba’e oikóvape Opáichagua testimonio ha evaluación Batalla Estero Bellaco omoné{iva ohesa’ỹijóvo opáichagua perpectiva oñeha’ã ohekávo acontecimiento oñembohapéva: Mitre omomarandu Pyaguapy oguahẽtaha (Paz): Umi paraguayo “ojeobliga ohejávo umi ka’aguy okañýha hikuái, ha ohechaukávo orekóha poder ohupyty 1.200 omanóva, 3 piesa artillería, 2 poyvi, ha’eháicha 800 fusil, omokyre’ỹva ha orekóva prisionero, ha’ekuéra hetáve opytáva erído, ko’ágã ndikatúi ojekuaa porã (…) perdida omotenondéva umi ejército aliado ohupíva 656 kuimba’e ñorãirõgui osẽva, hetáve herído opyta” (Mitre a Paz. Cuartel General oĩva Estero Bellaco-pe, 3 jasypo 1866. Parte Oficiales.p.31 y 32) Mitre Literatura ome’ẽva "victoria", oñemoañetéva peteĩha "derrota". umi paraguayo oipyhýva “irundýha cañon rayado, umi carro munición, ha péva fusil pabellón” (Resquín. Partes históricos. p.43) ha según Natalicio Talavera, adscripto cuartel general López, ohejáva saldo 200 a 300 muerto ha péva 1.000 erído fila paraguaya oiméva fila aliada omohapéva 5 ha 6 mil baja, omanóva ha oĩva erìdo. (Natalito Talavera. Crónica de guerra. Campamento de Rojas, mayo de 1866. El semanario N° 628). Thompson, oguejýva 2.300 peteĩteĩ parte-kuéra. Mitre ojederrota ha Flores avei. Péicha O´Leary : ohechakuaa “Flores, gaucho orgulloso, oitýva tukumbo hetãre, omotenondéva kyhyje hetãyguáva, noñembotapykuéi omboykévo upe tropa, ohóvo ikavaju àri desensillado ohekàvo ipo” (O´Leary. Ojeheróva centauro de yvyku’i.p.113) Upéicha Flores, “ohóvo lana rehe osẽ trasquilado”, péicha predicción he’ìva: “Che ndaikuaái mba’èpa oikóta nñandehégui” ohai Venancio Flores hembirekópe 3 Jasyapy jave, iko’ẽvo contraste oguenohẽva “ohundi División Oriental, ha péva aletehápe ko situación ojehasáva ombohape apatía general Mitre-gui, ikatúga oguahẽ lana osẽvo trasquilado”. Péicha general Garmendia omoañete derrota,odisimula gua’u oporoja’óvo enemigo-pe: “El batallón (Argentino) oñepyrũ oñembotapykue, diezmado: maltratado orekóvo insolencia cobarde mbaretépe, oñembotapykue acuchillado enérgicamente, opytu’u’ỹre, enemigo ha’éva indio enjambre-icha oúva hi’ári, omotenondéva arma vencedora, osapukáivo combate-pe, okororõvaojerurévo tuguy ikuerái peve, oiporiahuverekóvo escarnio-pe” . Upéva rire, oñeha’ãvo ohechauka Teniente Coronel Díaz, Mariscal Francisco Solano López ohupíva grado inmediato Coronel. Umi acciòn oñemotenonde: López ojavy guerra jave ha ojeipyso mbaretépe tropa ohóva Paso Pacúpe ojearriesgávo batalla pukukue (ha’éva Tuyutĩ, péicha he’i plan orekóva).Peteĩ batalla ikatúva ogana térã ohundi tendota pópe kóva oreko calidad tropa-kuérape, ha’eháicha Tuyutĩ. López oipota condición militar orekóva Mitre-pe guarã, upéicha prestigio omoherakuãva La Nación Argentina-pe. Oguahẽma upéi Kurupayty, ombohapéva estratega ojejapova’erã, ka’arúma ogana haguã guerra guasu. Upépe umi brasileño oiméva umi punto oñembo’ýva General en Jefe; mbovýve ojeruréva oike agua hekovia duque de Caixas ko ñorãirõ oñemohu’ã haguã. Ñorãirõ Guasu rire Paraguái oreko ijerére 1.300.000 yvypóra omohu’ãva guerra opytáva 300 mil, umíva apytégui 10 por ciento kuimba’e –ko’ãva uni tapuja mimi ha opyta vaíva (inválidos)- avei oiméva kuña ha mitãnguéra. Tetãme osalva territorio mbyte porã –omombytéva vencedor-kuèra – ha péva ombohape heta ary oguahẽvo retirada completa brasileño-kuèra, ohupytýva osubsisti ha’évo peteĩ tetã independiente. Péicha avei, araka’eve nopu’ãi umi àra oúva guerra rire; ivaivéva upe tragedia ohasáva tet0Ò Paraguái rembiasápe, ni upe erída nombotýi del todo. Aliado-kuéra avei osẽ gratis aventura bélica-pe. Argentina, ha ambue tetãnguéra ojealíava, upéva, hetaiteréipe ojuka. Bibliografía Geografía del Paraguay- Ultima Hora Ñorairõ Triple Alianza‎ 1866 Felipe Molas López, Tendota Guasu Paraguáipe pokõi jasy jave, ojegueromandu’a kuimba’e hi’arandúva rehe ha oñe’ẽkuaaitereígui público renondépe. Imitã ha Tekombo’e Heñói 1901 jave. Omohu’ãvo iñemoarandu oike Aranduo guasúpe Odontología París-pe. Oñemoarandu Burdeo-pe ha up´pe oñembokatupyry Implantología-pe, péva tuicha novedad ciencia médica-pe, siglo XX ñepyrũme. Guerra del Chaco Ojazo iservicio oñeñorãirõvo Bolivia ndive, ko’ápe oguahẽ grado capitán Sanidad-gua. Posguerra omba’apo kyre’ỹ oháivo peteĩ plan omopyenda haguã Facultad de Odontología Universidad Nacional ´ñepyrüva omba’apo residencia ex-presidente José P. Guggiari. Omotenonde carrera profesional, pero ojegueraha magnetismo política, orekóva afección paraguayo péva escala jave. Función Pública Ára 21 jasykõi 1936 ojupi sapy’ami Intendencia Municipal de Asunción-pe. Hi’arandueterei ha upéva rupi ojehéro científico ramo, kuimba’e público ojepytaso escenario político nacional ramo, complejo ha anárquico. Ary 1948 oike cartera de Educación pya’eterei presidente Juan Manuel Frutos ha Juan Natalicio González. Ojupívo presidencia-pe general Raimundo Rolón, Molas López omantene iministerio 30 jasyteĩ 1949 jave. Tetã ojuhu régimen partido único, 15 jasykõi upe arýpe, decisión Junta Partido Colorado orekóva, oñembyatýva Convención rupive ha omotenonde upe Estatuto Partido-gua ha oiporavo doctor Felipe Molas López-pe, ikatu agua oñemotenonde presidente de la República ramo. Ko medida ohupyty acuerdo oipyhývo facción chapista ha democrático. Convención odispone mbaite ha omoirũ jeroviapýpe candidatura correligionario Dr. Felipe Molas López, omotenondéva comicio ohenóiva 17 jasyrundýpe. Gobierno Péicha 27 jasyrundy 1949 jave ojupi presidencia provisional ramo péva 14 Jasypópe – omotenondéva elecciones generales – oñepyrũvo oisãmbyhy tetã. Ko acuerdo político nde’iséi garantía kauaa gobernante-pe, pya’e oñemyendgovia, poteĩ jasy rire, 11 jasyporundy-pe. Upéva riremínte Junta oikuaauka mba’ère oñemotenonde upe tendota guasu derrocamiento. Ojeakusa omoañetègui meta oguahẽsévape partido ñemoirũ peteĩme, restauración progresiva institución republicana, péicha avei moral pública. Ojehechaháicha presidente ohasa heta apañuãi político-militar, avei ojejopy presión àra ha àra umi tendota ipartido-gui, upéva he’i haihára Raúl Amaral “ Junta de Gobierno orekova’ekue control Estado ha umi encargado omboguata añeteva’erã”. Gabinete orekóva Renuncia rupive Paraguáipe operde peteĩ gobernante humilde ha teko joheipyrréva maymávape. Igabinete-pe oimeva’ekue: Liberato Rodríguez (después Mario Mallorquín) Interior Federico Chávez (Bernardo Ocampos) Relaciones Exteriores Ramón Méndez Paiva, Hacienda Rigoberto Caballero, Obras Públicas Pedro Hugo Peña, Salud Pública y Previsión Social Rigoberto Caballero, Obras Públicas y Comunicaciones José Zacarías Arza, Defensa Nacional Liberato Rodríguez (Bernardo Ocampos, Fabio Da Silva) Economía J. Augusto Saldívar (Fabio Da Silva, Guillermo Enciso Velloso) Justicia y Trabajo J. Eulojio Estigarribia, Educación. Umi resolución mbytépe ojegueromandu’a: Amnistía para los exiliados de la revolución de 1947.( Medida oñandúva Raúl Amaral, naiporãiete, noñemboguata porãi.) Oñomoirũ jey tembiapópe Uruguái ndive. Ojeporavo General Bernardino Caballero, Primera División de Caballería-pe. Oñembohasa general Caballero retekue Panteón Nacional de los Héroes-pe. Mentada unificación partido kolo’o noñemohu’ã porãiete. Pya’eterei os{e ambue mba’e ombopypukúva ñrko’õ ha oporomombyrýva parte oiméva ipype ha omantenéva krisis política paraguaya-pe. Mano Karai Dr. Mólas López omano Paraguaýpe 1954 jave. Péicha 19 jasypoteĩ jave 1956-pe peteĩ decreto municipal péicha ojeguereko peteĩ avenida Paraguaýpe ogueraháva héra. Ha’ehína pe ojeherova’ekue Ex – Cañada Yvyra’y ombojoajúva avenida Aviadores del Chaco sureste gotyo pe avenida José Gervasio Artigas oĩva noroeste gotyo. Referencias “Forjadores del Paraguay”. Autores varios. “Los presidentes del Paraguay. 1844-1954) R. Amaral “Asunción y sus calles”. Osvaldo Kallsen “Proceso político del Paraguay”. Vol. IV. Saturnino Ferreira Pérez Enlaces externos Anacomas.com Personajes Famosos Molas López Paraguái ha'e tetã mediterráneo oiméva América del Sur ñe'ãitépe. Ha'e tetã tembiapo agrícola ganadero-pe, ko'ã mba'e omopyenda pilar economía mbaretépe. Turismo rural ha'e riqueza kakuaa Paraguáipe. Mba’apo turística-pe Umi tembiapo oikuave'ẽva turismo rural paraguayo oisãmbyhýva umi tapicha oikuave'ẽva ha omotenondéva jeguata ndaijojaháiva, tradicional ha cultural añetetéva orekóva estilo rural en particular. Ko'ãichagua turismo oñemomba'eguasu ha ojeguerohory umi oiméva área urbana orekóva característica tradicional ha oporombopy'aguapýva, omýiva tekove okaháre oikovaicha. Pe diversidad biológica ombojepokuaáva Paraguái ha'eñoite ha ñanemokyre'ỹva. Ko'ã tembiapo oñemotenondéva umi establecimiento rupi, ha'eháicha estancia, oikuave'ẽ mba'e ndikatúiva oñembojoja costumbre ha tradición Paraguái mba'éva. Ko'ã establecimiento rural, oipe'a hokẽ turismo rural-pe, oipepirũvo umi ohasa porãséva ha oiméva tavaygua jepokuaápe, deporte ha umi opytu'uséva yvagáicha ojejuhúvo tekohápe. Producción ha gastronomía Umi tembi'u tetã reheguáva ojekuaaháicha sopa paraguaya, so'o mbichy asador-pe, umi ryguasus ógaguáva tatakuápe ojýva, mba'e he'ẽ ga mermelada ojeguerohorýva katuete.. Upe área ha establecimiento rural ikatúva ojeguerohory ñemitỹme takuare'ẽ, avati, mandi'o, petỹ, kafe, manduvi, arro, sorgo, tung ha mbaysývo, péicha avei ambue yva hetereíva, ome'ẽ jopói ramo Paraguái yvy, umíva apytépe ojejuhu aguakate, mango, mamón ha piña. Ko'ã verduras ha hortaliza ojejuhúva umi táva okaháre,l oguerekóva producción agro ecológica, péicha umi mbohupa ho’u umi tembi’u natural ha omohesãiva’erã ichupe. Turismo rural ome’ẽva Ko’ãichagua turismo oikuave’ẽ ha ohechauka tekoha porã ha ijojaha’^yva mbohupa kuérape. Péicha infraestructura omomaitei ohechaukñavo naturaleza iporha. Ysyry guasu osyry pya’e ha ipypukúva, iporãva pekáfape ojeho haguã, paseo ha jeho táva mombyrýpe. Ko’ã ka’aguy tekohá porãitéva ohechauka establecimiento rural. Ko’ã tembiapo omotenonde: oñeñami vaka, oñemongaru ha oñeipoháno, mymbakuéra ko’ã tembiapo ha ‘e pe oguerohorýva umi visitante, área agrícola-pe oñeguahẽva. Tembiapo àra ha àra, deportiva ha cultural Umi tembiapo ha jeguata ndive oĩ deporte avei, ojeguata sulky, ojejupi kavaju ári, excursón guiada, ha ambue mba’e ojehechava’erã. Avei ikatu oñemotenonde investigación científicas tekombo’e rekávo mayma reserva rupi, ojehecha fauna ha flora, oikéva pa’ũ ojekuaáva táva okaháre. Escenario natural Paraguáipe oreko yvyty, kaskáda, ysyry ha yno’õ táva okaháregua, ha’éva peteĩ jopói, omoĩrũva, ombyatýva gente sencilla, karismática ha hospitalaria, ojapóva tekoha iporãvèva ojeporavo ramo py’aguapy, armonía ha tory. Reskate cultura nativa, umi pueblo oùva amazónico-gui orekòva yvy isýicha ome’ẽva hi’upyrã ha sustento, particularidad ikatùva omomba’e turismo rural Paraguay-pe. Umi establecimiento okahàre Agroganadera Jejui Ko establecimiento rural oñemba’apóva agricultura ha ganadería, oipe’àva hokẽ turismo rural-pe, oipepirũva umi tembiapo campo-pe ojejapóva, opraktika deporte térã ojepytu’u haguãnte, oñandu naturalesa-pe. Tenda ijojaha’ỹva, ysyry guasu rembe’ýre Río Jejuí ári pira kutu ha jeguata. Ome’ẽ pytu’u ha infraestructuraheñóiva ohóvo oñeikotevẽ jave sasõ ha ka’aguy pytu.. Mombyrýkue Oime 291 km Asunción-gui. Umi tenda hi’aguĩva San Pedro Parque Nacional Cerro Corá Río Jejuí Estancia Cerro León Estancia aguĩ oĩ tenda oporomomandu’áva tetã rembiasa opytahágue Mariscal Francisco Solano López kóva Guerra de la Triple Alianza jave Mombyrýkue Asunción-gui: oime 54 km Ypakaraígui: oime 16 km Umi tenda hi’aguĩva Cerro León Iglesia Franciscana Pirayú Estación de Tren Pirayú Estancia Don Emilio Oime tavaguasu Cnel. Oviedo-pe oĩ estancia Don Emilio, 1.000 has ka’aguy natural umi táva rehe, ombojoajúvayvyramàta yma guaréva ha mymba ka’aguy. Mombyrýkue Péva 132 km oime Asunción-gui Oime 200 km tavapy Ciudad del Este-gui Umi tenda hi’aguĩva Río Tevikuarými Pueblo Yataity. Omoheñóiva Ao Po’i Colonia Independencia Reserva Natural Yvyturusu Estancia Golondrina Oime confluencia departamento Ka’asapa, Ka’aguasu ha Alto Parana, Río Monday rembe’ýre. Ko’ãva mbytépe ikatu ojeju umi tembiapo agrícola ha ganaderas en general. La "Estancia Golondrina" omantene Reserva Natural Ypety, opáichagua yvoty ojeguereko, péicha mymba okañýva ohóvo mbeguekatúpe. Oreko tenda oguahẽva mbohupa, tape’i oñemboguatáva ka’aguy orekóva circuito oikéva río Monday. Oñeikundahávo área reserva ha área agropecuaria oñemotenondéva, omoirũva peteĩ guarda recurso ombokatupyrýva ha orekóva suficiente kuaandy arandu oikuaauka agua umi visitante-pe, opàichagua posibilidad oikuave’ẽ Estancia Golondrina. Mombyrýkue Oime 252 km Asunción-gui Oime 100 km Ciudad de Este-gui. Umi tenda hi’aguĩva Reserva Natural Ypety Río Monday Ciudad del Este La Lilia Mbohupa oiméva ko’ã tendáre ikatu oikundáha Museo del Campamento, ojahúvo ysyry sakã potĩme Mandana, ojupíva picada agreste gotyo, orekóva tembi’u típico ha oikuauka faena ohechaukàva jepokuaapy táva okaháregua.. Mombyrýkue Oime Asunción-gui 50 km Ypakaraígui 10 km Pirajúgui 4 km Mba’éichapa oñeguahẽ Peteĩ trayecto 57 km kóva Asunción-gui ojehasávo Ypakarai ha Pirajúgui omboguatáva estancia La Lilia. Umi tenda hi’aguĩva Campamento Cerro León Ciudad del Ñandutí, Itaugaa Museo Mitológico Ramón Elías Kapiata Umi tenda oikuave’ẽva establecimiento turismo rural,ikatu avei oipyhy tembiapo ñemoirũ atýpe ha familiar péva oimévo tekoha ndive, omomba’évo biodiversidad ha oipyhývo peteĩ compromiso orekóvo recurso del ambiente rupive. Ombojoajúva oka gotyo Turismo Rural en Paraguay Secretaria Nacional De Turismo Paraguái Chaco Paraguayo ha’e peteĩ tenda ojeheróva región Occidental ramo Paraguáipe región, ijyvy semi-árida ha población densidad imbovy. Chako tenda ijojaha’ỹva, ha’e tenda ndahetái yvypóra oiméva ipype, ipokã hikuái, cultura indígena pueblo nativo oiméva ha omotenondévape yvy ñemohenda iñambuéva ambue tendágui. Oike ipype ko’ã tavusu ha’éva Boquerón, Alto Paraguay ha Presidente Hayes, Paraguáipe. Chaco yvy ha’eva’ekue upe tenda oñemotenonde hague ñorãirõ ipaháva omotenondéva Sudamérica (1932 -1935), omoapañuãíva upe conflicto bélico Paraguái ha Bolivia ogueroguatava’ekue, ha umi ára guive ojeguereko gueteri umi tenda oñemomba’eguasúva tetã rembiasápe ha’éva: Boquerón, Campo Grande, Campo Via, Nanawa, Cañada Strongest, El Carmen, Kilómetro 7, Pikuiva, Villamontes, ha ambuéve tenda. Tenda oiméha Chaco oñemohenda río Paraguái ha Pilcomayo rupi, salino ijyvy ha péva ohechauka opáichagua mba’e oñemomba’éva yvyramáta, ka’avo ha mymba. Tetã rembe’ýre oime: Kuarahy reike gotyo(oeste) ojoaju República Argentina ndive Río Pilcomayo, rupive. Yvy gotyo-kuarahy resẽvo (al sur-este) ojoaju Brasil ndive péva oguejyhápe Río Apa. Yvate gotyo (Al norte) ojoaju Bolivia ndive. Maymávape ombojurujái Chaco, ijyvy ojeipysóva kakuaa ha hypy’ũva, indígena oikóva ipype ha’e umi pueblo nativo ymaguaréva naiñambuéiva ha upéicha oñemotenonde ha ojepytaso upe tendáre. thumb|200px|Caimán en Alto Paraguay. thumb|200px|Aves en Alto Paraguay. Tymba oikóva ipype Péicha fauna oikóva ipype guasu, ka’i ha umi mbói opaichaguáva, tuicha ha michĩva ha’eháicha jakare térã caimán, kuriju térão anakonda ha kapi’ýva o carpincho, ho’o ojeguerehorýva ha ipire. Ko’ã tendáre oime heta hikuái javirúes, garsa, mbigua térã cormoranes, ype ka’aguy, gua’a hovy, tukã ha tuĩ opaichaguáva, suruvi, paku, dorado ojejuhúva ysyry guasúpe ko’ã tendáre. Chaco gotyo ojejuhu 53 mamífero especie, ko’ágã ipokãma ohóvo, heta tapicha ohóva oha’ã ha ojapi ha upévagui heta omanóma, péva peteĩ cháke ha oĩva’erã tesape’a, ko’ãva ndorekói pe ojeheróva conciencia ecológica, situación ombochákeva mymbaka’aguy, péva ojehógui katuete upévarã ko’ã tendáre. Ka’avo ha yvyramáta Ka’aguy ha’éva peteĩ mba’e iñongatupýva oñemomba’eguasu ha’éva tuicha riqueza ecológica, oñeguenohẽva chugui yvyra hatãva ha ijýva, ikatúva oñehenói palo santo, quebracho, trébol ha guatambu. Ojehecháva ha imba’etéva Característica principal ha’éva, iporãitereíva umi tendápe guarã ha’éva umi establecimiento ha estancia,orekóva yvy oñemohendáva voi imba’etépe. Ojeheróva ecoturismo, ha’e peteĩ potencial, orekóvo ñembosarái,okakuaa mbovýgui ñana, omotenondéva ha oikuaáva biodiversidad, ome’ẽvo tembiasa oúva Amazonas-gui, orekóva diversidad climática, geográfica ha étnica ñemombaretéva, ijerére. Ko’ágã ha’e peteĩ tenda oñemomba’eguasúva turismo rupive, mymba ka’agui api ha peteĩ ary jave katuete oñemotenonde Trans Chaco Rally, evento automovilístico kakuaa ha ojeguerohorýva, péva ojegueroviáva continente hasýha jeiko, hape ikãva, yvytĩmbo ha arahakuetereígui avei arahakueterei rasáva omoapañuãiva jegueroguata. Ko tenda orekóva diversidad cultural, religiosa ha económica, ojapóva peteĩ yvága Chaco-gui. Ohasa porã ha omotenondeséva pe oje’eháicha peteĩ aventura turismo rupive, kóva ha’e tenda. Chaco ha’e peteĩ maravilla maymáva ojesarekóvo pyharépe yvága rehe, mymbakuéra oñeñangareko ijehe nosẽi árakue ha osẽ pyhare, upévagui oñemomba’e ko tavaguasu orekógui variedad patrimonio faunístico Chaco-pe. Tavayguua indígena oiko gueteri ipype ha omotenonde ijeroviapy ha nomoambuéi teko ijypykuéra ohejava’ekue chupekuéra, pevahína hekovekue norte chaqueño gotyo, ko’ápe ikatu ojekuaa ikuaandy añeteguáva (su cultura) ha ikatu ojejogua artesanía ha’ekuéra ojapóva voi. Ko’ãva reserva foresta oiméva umi Lengua, Sanapana ha Nivakle. Pe karanda'y, ha’e peteĩ material ojeporúva ohai haguã vosa, voko, florero, porta terere, porta mate ha ajaka opaichaguáva. Iporã oñemombe’u umi nativo oikuaa porã mba’éichapa medicina natural, oikuaa opáichagua mba’asy orekóva pohã oipohanóva ohupytýva umi mba’e iporãiteréiva yvypóra hesãi haguã. Péicha ojejuhu ñuãtĩ omyengoviáva yvyramáta hogue itujáva térã hoguepamava’ekue. Chaco oikuave’ẽ turismo rural oguerohorývape.Techapyrã ikatu ha’e: Estancia La Patria, opytáva Km. 652 – Ruta Trans-Chaco – Dpto. Boquerón; Colonia la Patria, omoheñóiva Gobierno Nacional hembipotápe omokyre’ỹvo ko tetã, oiméva 110 kilómetro Infante Rivarola, puesto militar oiméva tenda ojoajuhápe Bolivia ndive. Chaco oreko Río Paraguái ha umi afluente – puerto ha embarcadero-kuéra. Aeropuerto Mcal. Estigarribia – aeropuerto oiméha estancia Chaco gotyo Asunción - Pozo Colorado - Filadelfia tavaguasu colonia menonita Ferhein – ikatu oñeguahẽ 22 colonia ha’éva (producción agroindustrial) renda Asentamiento indígena Visita Mariscal Estigarribia Péicha Chaco yvy ojeguerohoryeterei hau péva rehe umi tekove kuimba’e ohóva mymbajukáha ombotovéva umi mymba opámava ohóvo jejuka péva oĩva’erã ñangareko hesekuéra. Kóva peteĩ planicie aluvial orekóva peteĩ pendiente vevúi kuarahy resẽ gotyo (este). Kóva ha’e peteĩ tenda okýha 400 mm/año orekóva peteĩ base arenosa ha’éva franco arenosa. Ko’ã yvy ndojeporúi eskála mbovy, péva mombyrýma mercado de consumo ymaguarévagui, péva nomoambuéi tekoha ecológica. Umi tenda oĩ tiempo oñapymíha, ha upéicha oñemoña umi mymba ha oĩve umi oikóva ipype ha ojepokuaáma. Ijyvy salino, oreko limitación ijeporúpe, he’õgui. Cháko oñehe’ẽ ysyry Paraguái ha Pilcomayo, opáichagua afluente ha ipapapy peteĩva, ha’éva paraíso ecológico "Estero Patiño" drenaje Pilcomayo medio. Párke nacional oĩva Parque Nacional Defensores del Chaco - 780.000 Hectárea orekóva Parque Nacional Tinfunqué - 280.000 Hectárea orekóva Parque Nacional Teniente Enciso - 40.000 Hectárea orekóva Táva guasu ruvicha Villa Hayes Mariscal Estigarribia Filadelfia Ko’ã árape oñemomba’eguasu economía ko’ã tendáre, industria láctea hembiapo hetavéva. Te'ýi kuéra oñemohendaháicha Cháko ñe'ẽnguéra aty ha iñemohenda Oime Ysyry Paraguái mbytépe-kuarahy resẽ gotyo Maskoy Lengua- Tóva ñe'ẽnguéra aty Ysyry Pilcomayo yvy gotyo (sur-este) oiméva MatakoNivaclé - Maka ñe'ẽnguéra aty Ysyry Paraguái nor-este oime upépe Zamuco Chamacoco ha Ayoreo ñe'ẽnguéra aty Bajo Chaco gotyo, Asunción rovái oime Guaikuru Emak ñe'ẽnguéra aty Al nor-oeste, ojoajuhápe Bolivia ndive, ojejuhu Guarani (neolítica) Chiriguano (Guarayo) Tapiete ñe'ẽnguéra aty. Mombe’úha La magia de mi Tierra. Fundación en Alianza. 2007 Ojoajúva okápe Chaco Paraguayo Paraguái yvyapekuaa José Pedro Montero De Candia ha’eva’ekue tendota guasu Paraguáipe oisãmbyhýva ary 1919 ha 1920. Hekovepy Heñói tavaguasu Paraguaýpe, barrio ojekuaáva Villa Aureliaramo, Recoleta sureste gotyo, péva 1 jasypoapy 1.878 jave. Hembireko Andrea Campos Cervera. Oñemoarandu ñepyrũ Colegio Nacional de la Capital-pe, iñangirũ Pastor Ibáñez ndive. Omohu’ã ibachiller ary 1.896 jave tavaguasúpe ha ohasa Buenos Aires gotyo, upépe oiko chugui médico pediatra omohu’ãva Facultad de Ciencias Médicas upe Universidad-pe. Ojegradua ary 1.904 jave ha upe arýpe oikuaauka itesis péva “La prueba de los cloruros” ha péicha oñepyrũ labor profesional. Ha’e orador ikatupyrýva ha ojeguerohory haiharõ avei. Hembiapo pohanohára ramo Hetãmes, oiko chugui director Hospital de Clínicas ha Maternidad omotenondéva mbo’ehára suplente área Pediatría-pe. Ary 1.901 oñenombra delegado Paraguáipe upéva Congreso Panamericano ojeguerohorýva Buenos Aires. Ary 1.906 oime delegado oficial Paraguáipe 4º Congreso Médico de Montevideo. Oisãmbyhy Hospital de Clínicas. Ary 1905 guive 1.908 peve oñeme’ẽ ichupe peteĩ becado Facultad de Medicina-pe ha upépe ombo’e avei, ha péicha política activa omotenonde, umi suceso político ha’éva 2 jasypoteĩme. Péva avei, miembro Consejo Superior de Educación ha director asistente público, ha omopyendáva servicio de maternidad, farmacia, laboratorio químico bacteriológico ha umi servicio de urgencia-va. Ary 1.910 jave omoñepyrũ política péva oime jave banca diputado-pe, okúi jave Gondra omondo ichupe tetã ambuére. Ary 1.911 jave, orrenunsia rire Presidente Manuel Gondra, oho República Argentina gotyo ha upépe omba’apo movimiento ombosako’íva Partido Liberal Radical ary 1.912 jave. Upéicha, ko arýpe, oike Comité Revolucionario Pilar-pe. Omano 7 jasypoteĩ 1.927 jave ha oĩgui peteĩ disposición municipal Nº 1766, upe 23 jasypoteĩme upe arýpe, ojehéro Avenida orekóva Hospital ogueraháva héra. Tetã ñesãmbyhy Ojupi peteĩha magistratura, vicepresidente ramo, péva presidente Manuel Franco omanóva, 6 jasypoteĩ 1919 jave péva15 jasypoapy 1920. Omohu’ãvo Guerra Mundial, gobierno Montero ombyaíva crisis económica ojeipysóva upe tendáre. Krisis, katuetéva, ho’a vai clase media ha imboriahúvape. Oguahẽ omotyre’ỹvo sueldo estatal ojeipysóva mbohapy jasy jave. Gabinete omyakáva oimeva’ekue Relaciones Exteriores-pe, doctor Eusebio Ayala; Interior, doctor Luis Alberto Riart; Hacienda-pe, Manuel Peña; Justicia-pe, Culto e Instrucción Pública-pe, Félix Paiva; Guerra ha Marina-pe, comandante Adolfo Chirife. Oisambyhy jave gobierno oñemopyenda fortín Chaco-pe, ojejogua Quinta Caballero, oñemohenda upe léi orgánica municipal, omopyendáva colonia Nueva Colombia, omonéĩva proyecto de convención péva encomienda postal Estados Unidos de América, Paraguái oipepirũva oime Congreso Rural Internacional de Peoria (Illinois, ha’éva 50 estado Estados Unidos-pe, oiméva región Medio Oeste) oipytyvõva gobierno americano. Péicha Departamento de Fomento oñepyrũ perseverancia fomento-pe ha’éva propiedad territorio de la república pukúkue. Oñemotenonde avei subdivisión de lotes ha colonización yvy fiscal oiméva destinada upe mba’épe, oñetramita cinco mil expediente oñe’ẽva lote agrícola joguáre ha ome’ẽ 154 título definitivo de propiedad, umi disposición mbytépe. Ary 1.919 odestina, péicha 100.000 peso mbo’ehao oñemopu’ã haguã tetã okaháre, oñemohenda Ley Orgánica Municipal, ombojáva convenio arbitraje Uruguái oiporavóva doctor Eladio Velázquez como miembro Superior Tribunal de Justicia-pe. Jasyrundy 1.920 omopyenda Centro Feminista del Paraguay. Omoheñóiva, avei, umi establecimiento escolar ha omopyenda Chaco el Fortín Dorado. Péicha 15 jasypoapy ko arýpe, Montero ome’ẽ mando presidencial Manuel Gondra-pe. Ko arýpe omonéĩ tratado comercial Japón ndive; Léi de enjuiciamiento ha remoción magistrado-kuéra; omohendáva zona sanitaria Asunción, Villarrica ha Ka’akupe ha omotenondéva reglamento orgánico del Ejército. Ojapo nombramiento ámbito intelectual ha artístico. Ko’ãva oime kuri: Narciso R. Colmán, Juan F. Bazán, Arturo Alsina, Juan Sorazábal, Rufo Galeano, José Concepción Ortiz y Eudoro Acosta Flores. A esto se sumó la contratación del sabio brasileño doctor Edgar Roquette Pinto ha jubilación orekóva don Juan E. O`Leary Colegio Nacional ha Escuela Normal-pe. Peteĩ mba’e oipy’apýva doctor Montero ha’e pe yvy. Ary 1.919 omopyenda Nueva Colombia, Altos-pe, orekóva 6.122 hectárea ha Santiago, péva General Delgado, 1.909. Ary 1.920, omopyenda Kurupa’yty, Barrero Grande-pe, orekóva 1.111 hectárea. Tekombo’e ohasa opáichagua inconveniente ha 25 jasypokõi 1919 jave omotenonde reforma plan de estudios Escuelas Normales de la Capital ha Villarrica ombohasáva irundy ary. Péicha 22 jasyporundy upe arýpe oñemotenonde enseñanza secundaria. Péicha omopehẽ mokõi ciclo: peteĩva irundýha curso ha ambue mokõivéva. Ary 1920 jave, doctor Cecilio Báez oiporavo mbo’ehára interino Sociología péva Facultad de Derecho de la Universidad Nacional, ha’éva decreto 17 jasyrundy upe arýpe. Tembiasa política-pe OImeva’ekue diputado capital-pe ha oisãmbyhy mandato ary 1901jave. Péicha 7 jasypoapy 1908 jave ofirma peteĩ manifiesto-invitación péva asamblea 15 árape, ko’ápe oñehenói “radicales” odefinitáva situación partidaria. Oikova’ekue chugui ministro del Interior oimérõ mburuvicha ramo gobierno Eduardo Schaerer. Ko función omotenonde upe oñeproklama ára peve fórmula pyahu período 1916 guive 1920 peve, ko lista omotenonde Manuel Franco heraitépe voi José P. Montero. Montero, Jose Pedro Justo Pastor Benítez ha’e peteĩ haihára ikatupyry añetéva, periodista ha político. Imitãme Doctor Justo Pastor Benítez heñói táva Paraguaýpe ára 28 jasypo ary 1895 jave, itúva héra Pedro Benítez ha isy Ramona Coronel. Ary 1913 jave omohu’ã iñemoarandu bachiller rehegua Colegio Nacional de la Capital-pe ha pe iñemoarandu pavẽ Derecho rehegua ary 1919 jave. Ha’éramo jepe ideología liberal pegua, imitã guive ogueraha tenonde gotyo umi ideas reivindicatorias Francisco Solano López rehgua omoñepyrũva Juan E. O’Leary. Araka’eve ndojeíri kóvagui, ko mba’e ome’ẽ chupe heta akãrasy umi hapicha chovyguaguivoi ha avei umi López-re ija’e’ỹva (antilopistas). Hekove política pe Oguerekóvo 25 ary oñepyrũ política Parlamento-pe ha avei prensa-pe, pya’eterei ojeikuaahápe chupe ha’e rupi opoikuaáva apañuái rehegua. Ary 1920 ohokuri Italia-pe. Heta oñeñe’ẽvai hese omonei haguére Mussolini rembiapo umi ary na’iporãmbáiva ohasava’ekue pe tetã pe régimen fascista oĩrõ guare. Oujeývo Paraguáipe oikejey Parlamento-pe oikó chugui diputado ha ary 1930 jave mburuvicha doctor José P. Guggiari ogueraha chupe Ministro de Justicia, Culto e Instrucción Pública-ramo. Ary 1931 jave oĩ Ministerio del Interior-pe, oikoramo guare mba’evaiete ára 23 jasypa jave, heta umi ija’e’ỹva he’iva’ekue hese ikatuha ha’e oĩ pe oikóva rapykuéri. Guerra del Chaco Oñepyrũvo ñorairõ Bolivia ndive, tendota Eusebio Ayala omoĩ chupe Ministerio de Relaciones Exteriores renondépe: ary 1934 jave, oikovai’imi rire Eusebio Ayala ndive, kóva omondo chupe ministro Paraguaigua Río de Janeiro-pe, táva ojuhu haguépe tenda oiko haguä oha rure chovykuéra ary 1936 jave. Jasypoapy ary 1937 jave, ojupijevývo chovykuéra, Benítez oikejeýma representante diplomático gobierno de Brasil renondépe. Oïramo guare tendota Félix Paiva oho Bolivia-pe representante diplomático Paraguaigua, omba’apo haguépe omyatyrö haguä jeikoporä ñorairö rire pe tratado de paz, amistad ha límites ára 21 jasypoköi ary 1938 pegua oiko rire. Jasyköi ary 1940 jave ojupi tendotáramo general José Félix Estigarribia ha Benítez oho Ministerio de Hacienda-pe. Uperiremi ha’e oiko chugui artífice de la Carta Fundamental –Constitución del 40– omoingeva’ekue tetäme peteï régimen político ojehechahápe umi movimientos totalitarios upe ary rupigua, oñemboty Parlamento, umi sindicato ndaikatuvéima omba’apo ha avei partido político. Ko mba’e ogueraha Dr. Benítez iñakähári, iñangirükuéra oñemomombyrypa chugui omanoite peve. He’i Alfredo Seiferheld opyta hague peteï estigma-ramo ko karai katupyry rapykuerépe. Omanóvo José Félix Estigarribia, peteï mba’yruveve ho’áramo guare, Benítez oho ka’iräime Peña Hermosa-pe ha upéi oho Brasil gotyo. Ha’eva’ekue peteï político ipo’a’ỹva’ekue. Hembiapokue Hembiapokue ñe’ëporä rehegua heta ha iporä: Ary 1910 jave, 15 ary oreko jave, oguenohëma La Causa Nacional. Ary 1920 jave, Ideario político. Ary 1924 jave, La Constitución de 1940. Ary 1929 jave, El Arzobispo en el Paraguay. Ary 1932 jave, Ensayo sobre el liberalismo paraguayo. Ary 1934 jave, Bajo el signo de Marte. Ary 1935 jave, Panorama de la literatura paraguaya. Ary 1937 jave, La vida solitaria del doctor José Gaspar de Francia, dictador del Paraguay. Ary 1943 jave, Estigarribia, soldado del Chaco. Ary 1947 jave, El solar guaraní. Ary 1949 jave, Carlos Antonio López. Ary 1955 jave, El mirador de un exiliado y Formación Social del pueblo paraguayo. Ary 1961 jave, Mancebos de la tierra. Hetaiterei mba’e ohaiva’ekue ohechauka ikatupyryeterei hague ha avei pe carácter polémico ha perspicaz oguerekova’ekue. Oheja ha ojapo va'ekue Imitã guive omba’apo kuatiahaiháraramo. Oñepyrũ kuatiahaipyre El Diario-pe uperire oĩ avei El Radical-pe. Ary 1962 jave, Benítez oĩkuri Paraguaýpe. Upéramo guare ha’eva’ekue karai mba’ekuaápe ijojaha’ỹva tetãmegua. Héra osẽ bibliografía pytagua peguápe avei oipytyvõ enciclopedias ha ñembyaty (compilaciones) heta hendápe. Oipytyvõ kuatiahaipyre pytagua pegua: O Jornal, O Jornal do Comercio Río de Janeiro pegua; La Prensa ha La Nación Buenos Aires peguápe. Ha’e motenondahára mokõiha Instituto de Investigaciones Históricas del Paraguay-pe; miembro de la Academia Paraguaya de la Historia; miembro de la Academia Paraguaya de la Lengua, Academia de Derecho Internacional Americano ha avei heta academia tembiasakue rehegua América pegua. Oñemboherava’ekue Ciudadano Honorario Río de Janeiro-pe. Ijeikopotĩ rupi ikatúkuri omõi hova umi nda’ija’éiva hese renondépe (detractores políticos), hekove potĩ omoguahẽ omanoite peve, araka’eve hembiapokue omongy’ái hekove. Mano Omano táva Paraguaýpe ára 6 jasykõi ary 1963 jave, 67 ary oguereko jave, 25 ary pukukue oikova’ekue tetã ambuére. Referencias “Justo Pastor Benítez. A cuarenta años de su fallecimiento”. Alfredo Seiferheld. Correo Semanal. Última Hora, 9.II.03 “100 paraguayos del siglo XX”. Fascículos coleccionables de Última Hora Enlaces externos Biografías y Vidas Bvp Tekove Paraguaigua Teatro Municipal Ignacio A. Pane Moõ opyta: tape Presidente Franco aimete Alberdi, táva Paraguay, Paraguáipe. Breve historia del Teatro Municipal Ary 1843 jave, consulado de don Carlos Antonio López ha Mariano Roque Alonso oĩramo guare, ojejapova’ekue óga pe teatro rendagua, ojehechávo mba’éichape opu’ä ohóvo pe actividad cultural tetãme. Ary 1844 jave oikopa pe ogaguy oiko haguã aty ha oñepyrũ omba’apo, ha avei ojepurúkuri Congreso rendagua. Oikuaaporãvo oĩha tekotevẽ pa’ũ arandukuaa rehegua, Carlos Antonio López ojapo pe tendágui teatro, oikova’ekue ary 1855 jave, ha pe Congreso ova Cabildo pyahúpe. Pe arýpe, tendota Carlos Antonio López ojerure pe periodista ha dramaturgo español, Ildefonso Antonio Bermejo, oñepyrũ haguã omba’apo teatro Paraguaýpe, pe Primer Congreso Nacional-pe, oñepyrũva’ekue ára 4 jasypateĩ ary 1855 jave. Uperire Ildefonso A. Bermejo oñepyrũ ojapo pe plano ha avei óga guasu, oikopa rire ha’éva Teatro róga. Ary 1886 jave: peteĩ empresario catalán hérava Baudillo Alió oguereko pe óga tuja (viejo coliseo) ha yvy plasa Libertad pegua omopu’ã haguã upépe ambue Teatro Nacional ha oñepyrũ tembiapo ko óga guasu rehegua, oguahẽva hu’ãme ary 1889 jave. Ko Teatro Nacional oñepyrũ omba’apo ára 21 jasypoköi ary 1889 jave oï haguépe umi Compañía de Orquesta, la Estudiantina Española Fígaro, Verdi, Schubert, Flotow ha ambue mba’éva. Ary 1894 jave: Alió rembiapokue, teatro de Bermejo pukukue, opytáma tendaguápe guarä, oñemoinge palcos ha oñemoporë pe patio oñeñoty haguépe yvotykuéra, umi cartelera iñambue mante ha ko coliseo de Asunción rekove ojehecharamo ko’ápe ha ambue hendápe. Pe tenda ha’e oike hague umi compañía tuichavéva tetä ha ambue tetämegua. Ary 1939 jave ohasa Municipalidad de Asunción poguýpe, oikohápe chugui Teatro Municipal ãgameve. Ko “Primer Coliseo” táva Paraguay pegua rupi ohasa umi compañía pytagua ha avei tetägua, ópera, opereta, zarzuela ha teatro rehegua. Teatro Municipal, ha’éva tuicháva pa’ũ, oñembotyva’ekue ary 1995 jave oñembyai rupi heta hendápe ha avei ikatúma ho’a. Jasypoteï ary 1997 jave Agencia de Cooperación Española ha Escuela Taller de Asunción pytyvõ rupive oñepyrũ ñemyatyrõ rehegua mba’apo. Proyecto De Restauración Vuelta a la vida de un invalorable patrimonio cultural Pe ñemyatyrö Teatro Municipal rehegua, omotenondéva Municipalidad de Asunción, ojejapo pe proyecto oiko haguéicha, oĩ rire heta jeporeka (investigaciones y posteriores hallazgos arqueológicos). Pe óga guasu hembiasakuéva ha pe proyecto gouereko mbohapy rete: peteïva ha’e jeikeha, ambue pe tambor octogonal, oïháme plateas ha ipahápe pe escenariorehegua, ijyvatéva aimete ógaicha. Pe idea pyahu omingejey moköi mba’e: peteïva ha’e pe bloque lateral de servicios y conexiones ha ambue ogahoja patio norte gotyo. Pe funcional rehegua oiko jeikehakuéra tape Alberdi rupi, oñemboty haguépe mba’yruguatápe guarã, oĩháme peteĩ plasa ojáva Teatro ha Correo rehe. Ko mba’e nombotýi jeikeha tuja, ome’ẽ uvei jeike ha ñesẽ pya’eve tendágui. Su interior Jaikuaáma umi mbohapy tenda ja’eva’ekue, pe edificio de acceso ombojeroviajey pe planta original, oipe’ávo umi mba’e oikóva uperire, omoĩ peteĩ circunvalación pyahu ha servicios, ha avei ombokakuaave pe jeike ypy rehegua (acceso original). Pe tambor ohechaukajey oĩhagueichaite, peteĩ hérava rectificación de niveles palco pegua ha avei jeguejy tenonde gotyo ojehechaporãve haguã. Pe escenario rete oñemoambue ojokupyty haguã umi normativa pytagua mba’e rehegua, boca de escenario, profundidad ha acústica. Pe patio norte, ha’éva ipyahúva tendápe, ojepurútava tenda opa mba’erã, oike pe idea kuápe haéva recuperación de los fragmentos Congreso róga tuja rehegua. Noñemoambuéi pe textura oguerekóva ha vei umi volumen pe óga guasu rehegua. Los primeros trabajos Heta ára ohasa rire oñepyrũ hague omba’po guive, pe jasypoteĩ ary 1997 jave Agencia de Cooperación Española ha Escuela-Taller Asunción pytyvõ rupive, oñepyrũ pe proyecto peteĩ concurso de diseño rupi. Datos del edificio Ãva ha’e umi proyectista ñemyatyrõrã rehegua: Carpelletti, Corvalán ha Espínola Asoc. Umi osẽva tenonde gotyo pe concurso del anteproyecto ary 1995-pe guare, Corvalán ha Capelletti he’i pe valor arquitectónico Teatro Municipal oguerekóva ndatuichái, ndaikatúi ojejapóvo ñemyatyrõ año, oikotevẽ ñemombue óga guasu. Pe idea osẽva ko’ã karaígui ha’e mbojuaju umi mba’e iporãva yma guaréva umi mba’e pyahu ko’ãgagua ndive, ha’e rupi óga guasu renda pe hérava corazón del centro histórico Paraguay pegua. Mba’apo oñepyrũ: ára 28 jasuporundy ary 2004 jave. Opa hague mba’apo: jasyporundy ary 2005. Tuichakue: 4.643 m2. Escenario: 225 m2. Mboy ava oike: 700 rendaguã, oñembojao mokõi hendápe. a) Platea: 490 rendaguã. b) Palcos: 3 niveles, 70 rendaguã peteĩme. Ogahoja: yma guaréicha, hákatu iñambue mba’eguipa oiko, ymagua ha’e yvyragui ha ko’ãga metal-gui. Escenario Kóicha oĩ: Juru: ipe 13,60 m., ijyvate 8,90 m, tuicha 225 m2. Ijyvatekue pe torre escenario pegua 22 m. Orquesta oĩha: 68 m2., ikatuhápe oike 90 músicos. Estado actual Ko Teatro Nacional opyta Municipalidad de asunción poguýpe sa ary ohasava’ekue opávo (Siglo XIX) ha ary 1949 guive iñambue héra tuja ipyhávare, Teatro Municipal “Ignacio A. Pane”. Ikatu ja’e, oĩha centro histórico-cívico táva Paraguaýpe, ápe hetave oĩ umi edificios públicos rehegua. Pe Sala ojohuanunga pe herradura-pe; oguereko peteĩ jeguapyha (platea) ha ijerére oĩ mbohapy palco, ome’ẽva chupe 700 rendaguã. Heta mba’e oĩ iñambue’ỹva umi yma guare, pe baranda palco pegua, columnas de hierro ha ambue mba’e. Habilitación Pe jasyporundy ary 2001 jave iñapysẽ peteĩ bloque, oñemoĩháme “El Café del Teatro”, karapehápe ha avei ogaguy’i oĩháme teatro rehegua, oñembohérava Baudilio Alió, karai oipytyvõ añeteva’ekue rérape, Presidente Franco ha Alberdi ojuajuhápe. Ára 28 jasyrundy ary 2003 jave iñapysẽ sala Jacinto Herrera, clases ha ensayos rendaguã, yvatehápe, ha umi oficina karapehápe Presidente Franco ha Chile-pe oĩva. Bibliografía www.google.com.py Enciclopedia Historica del Paraguay, publicado por el diario La Nación. Paraguái Ñoha'ãnga Santa Rosa, tava Misiones-gua, Paraguái ha’e tava oñemomba’eguasúva jesuita-kuéra ohejáva oikohágue upe tendáre. Geografía Oime 257 kilómetro Paraguay yvy gotyo Asunción, oñeguahẽ Santa Rosa-pe , péva Ruta I “Mcal. Francisco Solano López” rupive. Oñemohenda yvyty ári ha ombojeguáva yvyramáta ha ka’avo rovy’ũ porã. Clima Arahaku jave, yvy ára pytúho oguahẽ 39 grados-pe, mbovyvéva araro’y jave, jepiguáicha ha’éva 0 grado. Pe media anual oguahẽva 21 grado-pe. Demografía Santa Rosa población 20.306 yvypóra ipype, umívagui 10.582 kuimba’e ha 9.723 kuña, péicha oñemotendonde proyección Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Tembiasa Tavaguasu jesuita oñemopyenda 1698 jave péva pa’i Ranzonier, upépe oikova’ekue umi familia oúva tavaguasu Santa María de Fé-gui. Ko Reducciones Jesuíticas, ojeguerohory ha oñemomba’eguasu ha’égui pypore ohejáva ‘ekue techapyrã ramo. Tupão ypykue okáipava’ekue 1883 jave upéva oñemopu’ã ambue tupão, ojehupyty ha ojeguerekol itapu (campanario) ñangarekópe, ko’ã ára peve ojeporúva. Economía Santa Rosa ha’e zona agropecuaria renda, umi establecimiento ganadero kakuaa oime upépe. Turismo Lugares turísticos e históricos Santa Rosa-gua: Virgen de Loreto tupão’i: oñemopu’ãva misiones tiempo-pe, oñeñangareko ha ojeguereko ha ojehechakuaa época colonial –pe oñemopu’ãhágue. Santa Rosa de Lima tupão: santa peteĩha continente americano-pe, umi ornamento ha oñembojeguaháicha oreko estilo jesuita. Museo Jesuítico Santa Rosa ha Museo Capilla de Loreto. Plaza Central yképe oime peteĩ itapu (Campanario) orekóva 20 metro yvatékue, oñemopu’ãva ita pytãme, peteĩva pe tuichavéva oñemopu’ãva época jesuítica jave. Te’ỹinguéra tapy’ĩ ohechauka yma oiko hague jesuita-kuéra upe tendáre ha ojeguereko gueteri umi mba’e ymaguaréva ha umíva apytépe umi tapỹi térã óga oñemohendáva oñeikuave’ẽ haguã mba’erepy ha péicha umi óga ymaguaréva osẽ chugui ñemuha. Ijerére ojehecha umi edificio colonial. Plaza Mcal. Estigarribia mbytépe oime peteĩ fuente oimehápe monumento histórico, ojeréva umi ta’anga ita reheguáva, oñeopu’ã Kurupi ra’anga, duende mombe’u gu’au atýpe oiméva, omoheñóiva artista Koki Ruiz. Peteĩ bloque ita oñemoambuéva, Cerro gotyo, oimehápe Compañía 3 de Mayo gotyo, oime peteĩ monumento natural, "Itá Balanza" oñehenóiva. Pombero Pypore, peteĩ ita ipokatúva omantenéva yvy jeipysópe, hesakã porãva, ikatúva ojehecha oñapymíha oje’éva niko upévare "Pombero" oguatahágue upe rupi. Arroyo Sanguri-pe maymáva ohóva arahaky jave ojahu térã opytu’u piro’y haguã. Mba’yru ojeporúva Táva Santa Rosa rire, oime peteĩ desvío akatúa gotyo, peteĩ tape oñe pavimenta ỹva gueteri oguahẽva Santa María peve. Mombe’uha Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Ojoajúva oka gotyo Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos ABC Digital "Así es Nuestro País" MISIONES (VIII Departamento) Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Santa Rosa Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái tava María Luisa Artecona de Thompson heñó Guarambarépe, tavaguasu tetãvore Central Paraguáipe ary 1919. Oñemoarandu ñepyrũ itavaguasu reñói ha’éva, Guarambarépe. Imitãmíme oguahẽ Paraguaýpeha oñemopyenda hikuái itúva ha oisy ndive tavapy Santisima Trinidad-pe, ko tenda ijojaha’ỹ ha oñeimo’ãývape omoheñóiva iñapytut’ũme umi mba’e oháiva ha’éva iñapytu’ũ roky. Oike oñemoarandu Universidad Nacional de Asunción, Facultad de Filosofía-pe, upépe oipyhy título de Licenciada en Letras ome’ẽva ichupe Facultad de Filosofía y Letras Aranduo guasu ha’éva Universidad Nacional de Asunción. Temimbo’e ramo oike peteĩ aty Facultad de Filosofía-pe ha ojeporavo mbo’ehára universitaria ramo ombo’e haguã Castellano. Péicha avei ojepytaso ombo’ẽvo Literatura ha Castellano mbo’ehao rupi ha´evahína pe ojeheróva escuela-colegio público ha privado-kuéra rupi. Iguata ñepyrũ Facultad de Filosofía ha Letras Universidad Nacional de Asunción-me, oimehína tavapy Itapytapúnta-pe, oñemomba’eguasu ko mbo’ehára mit0Ònguérape guarãva, chupekuéra guarã ohai ñe’ẽpoty ha momba’eu mbykymi ombohetia’e haguã ichupekuéra moñe’ẽr0Ò rupive. Omotenonde iñangirũnguéra ndive peteĩ aty, hendivekuéra omotenonde promoción del 50 herakuãitéva, ohechauka ko atýpe mba’éichapa ikatupyry ñe’ẽporã jehai mitãme guarãvape. Hembiasakue Ojekuaa ichupe ipy’aguapy ha oñeha’ãgui hembiapópe ha oñangareko ijehe ohaívo hemiandu hembiapópe ha upéicha oiporavo ichupe Departamento de Extensión Cultural Ministerio de Educación y Cultura correctora ramo, ko’ápe omba’apo heta ary ojehuvila peve, araka’eve naikane’õiva ombo’e ha ohai haguã. Ojepytaso ñe’ẽpapára, haihára, dramaturga ha mombe’uhára ramo. Mitãnguéra ovy’a omoñe’ẽvo hembiapo, ome’ẽgui chupekuéra mba’e porã omokyre’ỹva. Mbo’ehára kuéra avei oguerohory omoñe’ẽvo hemimbo’ekuérape, oimévo hikuái mbo’ehakotýpe ñemoarandúpe. Mitãnguéra ohendúvo umi mba’e ndojegueroviapáiva ombohape iñakãme ko’ã mitãme sa’y, marangatu ha jejapo’ỹ, ombohetia’e ha ombojojáva ambue mitã ndive. Hembiapókue Umi hembiapo oñemoherakuãva kuatiahaipyre, aranduka mitãnguérape guarã ha kutiahaipyre Paraguái ha avei prensa pytaguávape. Hekove pahápe Omendava’ekue háihára Thompson, ndive omoheñói mitãkuña ha mitãkuimba’e ha’éva ipehẽngue, mborayhu rupive. Heta hasy ha péva ogueraha ichupe imanóme. Omano ra’ẽ iména ha upe riremínte omano ha’e Paraguaýpe 10 jasypakõi ary 2003-pe. Ogaygua oikovéva imembykuña ipehẽnguekuéra ndive. Mombe’uha Poesías del Paraguay. Antología desde sus origenes. Arami Grupo Empresarial. As-Py Marzo 2001. Breve Diccionario de Literatura Paraguaya. Teresa Méndez Faith. El Lector. Primera Edición Año 1994. As-Py. Ombojoajúva anselm.edu.py cervantesvirtual Ñe'ẽpapára Paraguáigua Facundo Machaín (1845-1877) ha’eva’ekue peteĩ Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhyva’ekue Paraguáipe. Sapy’amínte omyakã tetã, upérõ ambiente político oñemomba’eguasu. Hekove Facundo Machaín Recalde ha’e abogado ha político paraguayo. Heñói tavaguasu Asunción ha’éva 26 jasypateĩ 1845 jave. Oñemoarandu Chile-pe, Universidad Central-pe omohu’ã derechoe. Oiko chugui mbo’ehára, pe cantor argentino Andrés Bello imbo’ehárakue. Ojeiporavo ichupe oisãmbyhy haguã tet0Ò orekorõ 25 ary Tetã Paraguái oisãmbyhy haguã. Itúva karai José Serapio Machaín y Zavala ha isy kuñakarai Clara Recalde y Machaín. Omendava’ekue Clara Recalde ndive, ndaipehẽnguéi hikuái. Ijoyke’ykuéra Esteban, León, Raymundo (omendáva Clara Recalde ndive, iryke’y Facundo viuda), Josefa, omenda Federico Zorraquín; Francisca, omenda Alberto Robinson; Emilia ha Serapio Machaín rehe. Facundo Machaín ha’e paraguayo omoñepyrũva oñe’ẽ plaza pública-pe ha ombojurujái tavayguakuérape personalidad ohechaukáva pe he’ívape, mitãpyahu arandu ha kuaandy renyhẽ oipysóva. Oñanduháicha José Segundo Decoud, ikatupyryeterei ha oreko don de orador, pero ndaha’éi osyryrýva jeháipe. Ojuka hikuái ichupe oimévo ka’irãme ha’e voi umi tekove oñangarekóva upépe voi omotenonde ko ma’e vaiete, heta mandu’a oĩ k káso rehe ojeheróva célebre masacre cárcel pública, 29 jasypa ary 1877jave, rekóvo 32 ary. Imano ogueru ñembyasy ojeipysóva sociedad pukukue. Oje’éva niko pe jehai paraguái ohóha peteĩ mbo’ehára arandu ha ikatupyrýva. Paraguaýpe oime peteĩ tape ogueraháva héra. Oiméva barrio Mariscal Estigarribia-pe Asunción. Sapy’ami oisãmbyhy Gobierno Triunvirato mbykymi oisãmbyhy tetã. Jasypo 1870 orenunsia peteĩ triunviro, José Díaz de Bedoya, ha 31 jasypoapy 1870 ojapóva upéva Carlos Loizaga. Upéva rehe, Antonio Rivarola opyta cesado Asamblea Nacional Constituyente. O deklarávo caduco gobierno provisorio ha omoheñóivo presidencia provisional de la República Asamblea Nacional Constituyente-pe, Machaín ojeiporavo, 37 vóto 5 ombotovéva, omyakã haguã upe cargo. Paraguáipe ka’aruete iporãvape, 31 jasypoapy 1870 jave, ojupíva vóto rupive: “Ohúra Ñandejára ha Tetãme, omoañetétaha jerovia rupive Mburuvicha rembiapo ha omoañetévo opáichagua disposición osẽva Soberana Convención Constituyente-gui”. Ha’e omotenonde peteĩha línea tembiapo reorganización República-pe. Péva 12 aravo rire peteĩ complot omopu’ãva Cirilo Antonio Rivarola, oipytyvõva ichupe fuerza aliada-va, oity poder-gui oisãmbyhy mboyve, ko’ẽmbotávo 1 jasyporundýpe1870 jave. Upe pyharépe, Rivarola ojúpi hekovia, peteĩ acto olegitimáva Asamblea Nacional. Omoirũ ichupe vicepresidente ramo Cayo Miltos, omanó ha hendaguépe oikeSalvador Jovellanos. Péicha oñemotenonde peteĩha golpe de Estado tetã Paraguáipe posguerra mboyve. Ñemoarandu ha hembiasa política-pe Oñepyrũ oñemoarandu Paraguaýpe,upéi ohasa Chile gotyo, ko’ápe oñemoarandu derecho-pe. Ou jey tetãme Guerra de la Triple Alianza oñemohu’ã potaitévo. Ojeporavo miembro Superior Tribunal de Justicia ramo ary 1872 jave ha, oisãmbyhývo tetã Juan Bautista Gill, oike cancillería nacional, ko’ápe ojepytaso hembiapópe, ha’éva defensa de los derechos paraguayos Chaco rehe. Ha’eva’ekue Cerro presidente “Gran Club del Pueblo” ha oime avei Asamblea Nacional-pe, péva convencional ramo parroquia de La Encarnación-me. Péicha 27 de agosto, Convención oiporavo ichupe comisión redactora del proyecto de Constitución miembro ramo, ointerveni porãiterei, Asamblea-pe oiko orador chugui. Ary 1876, Guerra de la Triple Alianza rire, oimeva’ekue, canciller argentino Hipólito Yrigoyen ndive, upe Tratado de Límites ohenóiva Machaín–Yrigoyen. Omotenondel periodismo ha’e avei mbo’ehára ha oiko chugui sambyhyhára omoñepyrũva Colegio Nacional de Asunción ñemboguata, de segunda enseñanza, ko’ágã ndaiporivéima. Omopu’ã institución jey ohechaukáva episodio vaiete ojekukáha presidente Juan Bautista Gill-pe. Oñehendúvo mbokapu ñepyrũ, péva peteĩ balcón ome’ẽva calle Libertad gotyo (ko’ágã Eligio Ayala) he’íva: “Ojuka hikuái presidente-pe”. Ary 1877 jave oike banca-pe péva defensa jurídica umi oje’éva ojukáha Gill-pe. Pasiones políticas, péva gestión profesional ko’ã mba’épe, omoĩva víctima ramo. Oĩva ka’irãime. Hendive koty’ípe oime umi ha’e odefendéva, ko’ãva mbytépe comandante José Dolores Molas, karai tetã epopeya-gua. Ccomandante Molas ha’e pe omondýiva ygápe, pyhare 1º jasyapy 1868 jave. Mombe’uha Los presidentes del Paraguay. Raúl Amaral Manuel Franco. Un gobernante ejemplar y austero. Juan Samaniego Historia de la cultura del Paraguay. Víctor Ayala Queirolo Enlace externo Presidencia de la República del Paraguay Machain, Facundo General Raimundo Rolón, omotenonde tetã sãmbyhy veintiocho día-nte, heñói Paraguarípe 14 jasyapy ary 1903 jave. Itúva don Manuel Rolón ha isy doña Elisa Villasanti. Imitã ha imitãrusurõ Hekove ome’ẽ tembiapo militar ha tekombo’épe, ombo’e umi ejército-guápe. Oguerovia raka’e, iñemoarandu profesional ojapoháicha ambue militar ikakuaapýguáva, umi obligación Fuerzas Armadas-pe oĩva’erã soberanía ha orden público mantenimiento-pe. Ndohasái iñakãme posibilidad orekóva omotenondétahaára oñemotenondévape, tembiapo ikatúva omboyke uniforme militar. Hekove kastrense Osẽ Escuela Militar-gui mejor alumno, institución ha’e heta ary oñemoĩ ombo’e umi oikévape. Ome’ẽse ichupe despacho Teniente 2º de artillería 1923-pe. Ary 1926 ojupi teniente 1º ramo. Oñemoarandúve mebuekatúpe ohóvo: capitán 1929-peomýi Grupo de Artillería Nº 2 “Capitán Roa”; mayor ary 1933, oiko jave guerra del Chaco mbytépe ha upéi teniente coronel. Jasykõime oñjepytaso jefe de operaciones Estado Mayor General del Comanchaco-pe. Peteĩ orden general ejército en campaña, ogueraháva papapy 456, ojefecháva 12 jasypo ary 1935he’i teniente coronel don Raimundo Rolón, “en su carácter de Jefe del departamento de Operaciones del estado mayor del Comando en jefe, omomba’eguasúvo ha’e omotenonde tembiapo porã organización extraordinaria-pe. Oguerohory mba’apo omyakãva, arandu mbarete ha hesakãva. Voluntad disciplinada orekóva. Consagración total ha abnegada a sus obligaciones”. Ko orden ofirma Estigarribia, general ha comandante en jefe. Opa rire guerra, ary 1939 jave ojupi coronel ramo ha general de brigada ary 1947 jave, péva guerra civi oiko jave. Ojupi ha oipyhy comandancia en Jefe de Fuerzas Armadas, ojeguerohorývo oñeme’ẽ Condecoración Cruz del Chaco, ichupe. Hekove Política-pe Jepénte omotenonde umi principio de lealtad profesional péva militar institucionalista ramo, general Rolón ojeréva hese takate’ỹ política ha intriga cuartel, oguévo ikerayvoty profesionalización Fuerzas Armadas ha confinamiento mombyry ka’irãime Peña Hermosa jasypokõi 1936. Ary 1941 ombojoaju línea antipartidista ohenóiva Movimiento Nacionalista Revolucionario omoheñóiva Higinio Morínigo, omboguyryrýva Palacio de López kóva ha’e hína accidente vaiete ogueraháva General Estigarribia ha hembireko rekove. Hekovépe ha’e Policía tavaguasúpe, embajador Brasil-pe ha oiko interventor Aduana ha Puerto-pe. Ary [[1948] jave], Rolón omotenonde ministerio de Defensa péva mandato orekóva presidente Frutos ha demitido éste, omoañetéva upe cartera omyengoviáva Juan Natalicio González okúi peve 30 jasyteĩ ary 1949 jave. Apyka Guasu presidencial inandi ha oike upépe general Raimundo Rolón, ombotovéva hikuái oisãmbyhy haguã primera magistratura. Sarambi omboguata ko supremo cargo, hetaiterei apañuãi ombohape militar ha político-kuéra omohendáva política del coloradismo. Péicha golpe oikova’ekue 26 jasykõime omohu’ã gobierno mbykymi Rolón. Oike ka’irãime ipueblo natal-pe ha okúi upépe. Bibliografía General Raimundo Rolón oheja jopói ramo peteĩ legado testimonial omoherakuãva ha’e ojapova’ekue, péva especialidad ha’e omotenondéva, ha’eháicha: “La batalla general de Zenteno-Gondra” “Nanawa y la rendición de Campo Vía” “Historia de la Guerra del Chaco” (dos volúmenes) Ary 1961 jave omoheraku primer tomo del minucioso estudio de 415 página ohenóiva “La Guerra del Chaco. Campaña de 1934. Upéi Campo Vía hasta Parapití”.Hembiapo omyenyhẽva kuatiañe’ẽ, diagrama, he’íva peteĩ umi “Mensaje de los ex-combatientes ante el llamado de la Patria” ogueromandu’ávo hembireko doña Guillermina Rolón Texeira de Rolón ha ita’ýra Edmundo ha itajýra María Victoria-pe. Muerte ha Legado Omano Paraguaýpe 17 jasypateĩ 1981 jave. Ordenanza 26/95 oiporavo general Raimundo Rolón réra péva calle barrio Pinozá-me oñepyrũva 1811 guive noroeste ha oipyso avenida general Máximo Santos sureste gotyo ohasávo avenida Eusebio Ayala al sur, dos cuadras de extensión. Oempalma avenida general Santos calle 11 de diciembre, guive. Mandu’áha “Los presidentes del Paraguay”. R. Amaral “Forjadores del Paraguay”. R. Amaral “El drama del 47”. Alcibiades González Delvalle “Asunción y sus calles”. Osvaldo Kallsen Ojoajúva okápe Presidentes del Paraguay Historia de América Latina Rolon, Raimundo {| |+ Juan Manuel Frutos | |- !align=left| Período de gobierno - República del Paraguay: |3 jasypateĩ ary 1948 15 jasypoapy 1948 |- !align=left|Predecesor: |Higinio Morínigo |- !align=left|Sucesor: |Juan Natalicio González |- !align=left|Fecha de nacimiento: |12 jasypoteĩ ary 1879 |- !align=left|Lugar de nacimiento: |Paraguay |- !align=left|Fecha de fallecimiento: |15 Jasyrundy ary 1960 |- !align=left|Lugar de fallecimiento: |Paraguay |- !align=left|Profesión: | Político |}Juan Manuel Frutos''' ha’eva’ekue Mburuvicha guasu Paraguáipe oisãmbyhyva’ekue 1948 arýpe. Heñói tavaguasu Paraguay 12 jasypoteĩ 1879 jave. Ituva don José Dolores Frutos ha hembireko Juliana Escurra, coronel don Juan Antonio Escurra reindy, ex-presidente de la República. Hekove Omba’apo imitãrusu ramo política-pe, heta política guyryrýpe oikeva’ekue. Péicha omotenonde carrera judicial katupyrýpe, omotenondéva Poder respectivo. Péicha ary 1895 jave oike Colegio Nacional de la Capital-pe. Upe mbo’ehaope imbo’ehára Cleto Romero, oimeva’ekue upe jave sambyhyhára ramo. Mbo’ehára instrucción cívica ha filosofía ha’eva’ekue Emeterio González; Manuel Domínguez, Manuel Fernández Sánchez (mbo’ehára krausista español) Jorge López Moreira, don Blas Garay, Manuel Franco ha maestro de retórica ha literatura general karai Manuel Gondra. Tekombo’e Diploma de bachiller en ciencias y letras oipyhy 1 jasyapy 1901 jave. Estudio terciario ombohape Universidad Nacional de Asunción-pe. Ary 1903 jave oñepyrũ clase de derecho ha ciencias sociales. Ojapo doctorado ary 1912 jave ha itesis upérõ “Del interdicto de retener la posesión”. Upéicha avei oiko chugui secretario contador de la Comisión de Obras Públicas, celador de disciplina Colegio Nacional-pe, oiko defensor de reos pobres, agente fiscal en lo civil ha juez de primera instancia ko rango-pe. Ko arýpe ojegradua ha ombosako’i 7º batallón de la guardia nacional, comandante osẽ upéi chugui. Péicha oñepyrũ etapa juvenil hekovépe, omokyre’ỹva pytyvõ ha teko por0Ò henyhẽ hese ha ndaipóri omongy’áva ichupe ha upe guive oĩ jesarekópe ha pe oha’õva ichupe ñemomba’eguasu hembiapópe. Hetaiterei periódico ombohape ha kuatiahaipyre índole política rehe omba’apo. Peteĩ árape oguahẽ chupe destierro ha oho oiko Corrientes- Argenina , ohaíva togue ombohérava “¡Luchad!”. Omba’apo periodista ramo “General Caballero”, “El Sufragio”, “El Colegiado”-pe, ko’ã´va rupi ohupyty opáichagua jeiko asy ha persecución ha ogueraháva ichupe ka’irãime heta jey. Omano Paraguaýpe, 15 jasyrundy 1960 jave. Tetã oisãmbyhýva Asamblea legislativa oñembyaty ha ohenói sucesor presidente Higinio Morínigo-pe, ohupyty derrocamiento ojegeurekógui sospecha ndojedeklaráiva oipysótaha imandato oipytyvõva ichupe arma-guakuéra. Oipyhy presidencia 3 jasypoteĩ ko’ẽmbotávo ha 15 jasypoapy 1948 peveko’ápe ome’ẽ poder Natalicio González-pe oikéva hekovia. Tetã sãmbyhy oñemotenonde 2 meses -12 día peve. Omyakãvo tetã ojedekara 16 jasypoapýpe “Día del Niño Paraguayo”, ohecháva voi mbeguekatúpe mbo’ehára ha historiador don Andrés Aguirre,upe jave oiméva director de Informaciones Presidencia-pe. Oguahẽvo 13 jasypoapy 1948 jave heñói Ministerio de Justicia y Trabajo. Ko’ã obra ojoaju “Régimen legal de la Propiedad Intelectual” ndive, kóva omotenonde léi 94 ojeguerekóva ko’ã ára peve, upe modificación “Ley Orgánica Municipal Nº 915” ha Pe ohenóiva “Creación del Instituto de Cultura Nacional”. Oime avei ambue decreto ha’éva oñemotenondéva, umíva apytépe oñemoĩ “onacionaliza servicio de electricidad ha tranvía-kuéra” ha umi ome’ẽva condecoración “Orden Nacional del Mérito” célebre filósofo ha’éva mbo’ehára chileno don Enrique Molina. Juan Manuel Frutos he’íva: “Añeha’ãmbaitéta amoheñói porã haguã tavaygua py’aguapy , oñemotenonde haguã “ ley ha concordia familia paraguaya” mbytépe (3 jasypoteĩ 1948). He’íva don Juan Manuel Frutos oisãmbyhýva “karai a lo ymaícha” (caballero a lo antiguo), peteĩ mburuvicha guasu teko porãva ha’eicha, araka’eve ndojehechái ñane retãme. Oje’e avei, hese ojeheróva “Guió imperioso y dulce”. Ha añete umi mba’e oje’eva mburuvicha guasu rehe. Hembiasa política-pe Kuimba’e ikyre’ỹva política-pe imitãrusu guive, heta revuelta política umi ary ohóvape oime raka’e. Partido Nacional Republicano (Partido Colorado)-pe oike ha oisãmbyhyva’ekue avei Suprema Corte de Justicia. Péicha 30 jasyrundy 1906 osuscrivi acta de fundación Liga de la Juventud Independiente, kóva ha’e peteĩ organización oipyhýva ipoyvi omoañetévo Carta Magna del año 70, upépe ojekuaa miembro “constitucionales”. Oike avei rebelión de los Laureles ary 1909 jave, coronel Escurra-pe oipytyvõ. Sapy’ami omanda Doctor Pedro P. Peña ha ojeporavo ichupe delegado civil ha militar campaña jave. Ojepytaso delegado partidario táva okaháre ha 1923 jave colegiado ANR hendive O`Leary ha Dr. Ramírez. Ary 1947 ramo oiko miembro ramo upe comité de redefensa civilha upéi titular comisión de unificación-pe. Péicha 19 jasypópe 1954 jave omboguata “Manifiesto al pueblo de la República” ha péva 27 jasypa 1955 jave oime pe ojeheróva “reencuentro”. Oiko jey presidente comisión especial ombyatýva omoherakuã haguã “doctrina de la buena fe”. Péicha 28 jasyrundy 1917 jave opresenta peteĩ proyecto ojeruréva Poder Ejecutivo ojapóva copia opáichagua antecedente orekóva hábeas corpus-pe, opresetnáva, insubordinación a las disposiciones del Superior Tribunal upe sentido-pe. Péicha 19 jasypoteĩ 1930 jave ombohape abolición artículo Código Civiloismbyhýva “pacto de retroventa”, “grave daño” propiedad privada ko’ã clase ojegueroviáva ipereĩha económicamente. Péicha ojerúre oñemoambue haguã umi Tetã Léi guasu artículo ha omokyre’ỹva iñepyrũmby ambuépe. Péicha 12 jasypoteĩ 1947 jave oñembohasa presidencia de la Corte Suprema de Justicia-pe, upéva omano rire Dr. Juan León Mallorquín heta mba’épe ojoajúva hemiandu ha hembiapo. Péicha 2 jasypo 1949 jave omokyre’ỹ convocatoria Primer Congreso Judicial. Péicha 26 jasypateĩ 1949 jave osẽ upégui oipota’ỹme, ou jey 20 jasypateĩ 1956 ha péva ary omokyre’ỹva ojapóva Segundo congreso. Oguahẽvo 26 jasypateĩ 1949 ojekuaa Doctor Frutos oheja titularidad de la Corte, peteĩ comisión representativa Partido Colorado ha oimehápe ministros Poder Ejevutivo-gua ha mbohapy miembros upe atýpe, ojerúre renuncia ichupe hogaitépe, ha’e ombotove teko porãme jepénte ilegalidad oñemboguata ko pedido. Upévagui oñemyengovia de oficio, pero no me’ẽi chupekuéra el gusto odispone’ỹre ojapo peteĩ levantamiento de acta notarial.Mburuvicha Juan Manuel Frutos rembipota. Frutos Chicharõ (oúva ñe’ẽ castellano chicharrón-gui) Paraguái tembi’uhe apopy rehegua; ha jajuhu heta rehegua ko tembi’u. “Chicharõ trenzado” katu ha’ehína upe so’o ñembopukupyre kure ro’ógui apopyre. Opavave tembi’ukuéra ojejepóva Paraguáipe guáicha ko “chicharõ trenzado” ha’e vavei tembi’u mbarete oguerekóva heta caloría. Ko mba’e ymate guivéma ojeikuaa upeichaha. Moõguipa ou héra Ko kure ro’o oñembopuku ha ojeipoka oñembojy mboyve upévare oñembohéra “chicharõ trenzado” ko tembi’u kóicha ijapopyre. Mba’e mba’épa oguereko Ko “chicharõ trenzado” ojejapo haguã oñembopuku kure rye pire ro’o hérava España ñe’ẽme “matambre”, ojeipuru avei vacío, ha’éva upe so’o opytáva kure ha vaka pire ha icostilla apytépe, avei ikyrakué pella, juky ha naranjahái rykue. Mba’éicha ojejapo Ko tembi’u paraguái ojejapo kóicha: ojeipoka pe so’o pukupyre (ikatu ojejapo mbohapy, irundy terã po so’o puku) ha oñembojy japepópe opa peve ichugui ikyrakue. Ojeipe’a ichugui pe ikyrakue ha pe iso’okue hembývape oñemoĩ upe naranjahái rykue ha avei juky. Kóva oñembojy jevy oreko sa’y pytãngy. Ko’ãva ave iporã jaikuaa Ko “chicharõ trenzado” ja’uheve mandi'o ndive (“manihot esculenta=manihot utilísima”, ka’avo euforbiácea-kuéra rehegua hapokue ja’uva ha ime’ẽva heta aramirõ ha’éva tembi’urã oguerekóva heta proteína”). Ko tembi’u ikatu ñañaongatu heta ára jave, upevarã katu jajaty va’erã avatiku’i ñembojy pyrépe. He’iháicha umi oñemoarandúva umi Paraguái tembiasakue reheguáre opavave umi tembi’u paraguái ogahárupi ojejapóva upe Guerra del Paraguay Triple Alianza (Argentina, Brasil y Uruguay, rehegua okó va’ekue umi ary 1864 ha1870) jave, heta he’e tembi’u imbate porãva, kóicha oiko upe ñorairõguasu rire ndahetavéi rupi ojehupyty tembi’ukuéra, ha umi ojejapóva guive katu ha’e ikatu haguãicha ko’a tembi’u ohupyty pukuve. Referencias “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Enlaces externos Terra Tembi'u Loma Grande ha’e umi peteĩva umi 20 tetãvore’i opytáva tetãvore Cordillera, Paraguái-pe. Opyta 70 km rupi táva Paraguaygui, ha’éva ñane Retã Paraguay akã. Ñaguãhe kuaa ko tetãvore’ípe peteĩ tape hũ rupi oñepyrũva tetãvore’i Altos-pe, ha ñandegueraháva ko táva porãte Loma Grande-pe, ikatuhápe jajesareko ka'aguy ha yvyty rovyũ asýre. Reseña histórica Loma Grande ha’e tetãvore’i kokuépe oñemba’apoha. Oñemosãso kuri ambue tetãvore’i ymaveguaréma Altos-gui umi ary 1970-pe. Oñemopy’ã tetãvore’íramo upe 23 jasypa ary 1973-pe. Táva Loma Grande-pe opyta upe monumento ñanemomandu’áva upe ja’yvere aviónpe ojehu va’ekue upe aryque 1940-pe omanohaguépe Mariscal José Félix Estigarribia ha hembireko Julia Miranda Cueto. Ko tenda ko’ágã ha’e parque nacional. Ikorapy Ko tetãvore’i korapy oguereko 84 km2. Municipio Loma Grande ha’e kuri ymave táva Altos rehegua, ha’éva oñemoĩ va’ekue tenononderã upe colonia ramo guare, oñemohenda haguépe umi colono Alemania-gua. Koágã rupi ko tetãvore’i Loma Grande-pegua intendente ha’e karai Víctor Hugo Jiménez Ayala, político Asociación Nacional Republicana (ANR) pegua, omandavahínaary 2006 guive 2010 peve. Economía Ko tetãvore’i Loma Grande-pe, oñemba'apoveha ha'e pe kokuépe ñemitỹ, ha umi kogakuéra oñeñotỹvéva ha viñedo, ojejapoha vino iporãitemíva. Upéicha avei, tekovecuéra ko'árupigua oñotỹ avati, mandyju, mandi'o, takuare'ẽ,petỹ,kumanda, ka'a,café ha yva naranjakuere rehegua. Población He'iháicha Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos, Loma Grande oguereko 6.403 tekove, ha ko’ãvagui 85,52% oiko okahára. Oĩ 5,13 tapicha 1 km2-pe. Tekovekuéra Loma Grande-pe hetave ko’ẽ koẽre, upéicha avei hetave ojeiko okaháre, upéicha avei hetamive oĩ kuimba’e. Geografía Ko tetãvore'i Loma Grande opyta noroeste gotyo ko tetãvore Cordillera-pe. Ojehecharamo hetaitereíre techapyrã henyhẽtéva ko’árupi ka'aguykuéra ha ñu hovyporã, ijyvy katu iporã porã oñeñemitỹhaguã. Ikorapy Ko tetãvore'i oguahẽ Loma Grande: Norte gotyo tetãvore'i Arroyos y Esteros peve, upe río Piribebuy omboja'u Loma Grande ndive. Sur gotyo ohupyty umi tetãvore'ikuéra Nueva Colombia ha Altos. Este gotyo upe tetãvore’i Altos peve. Oeste gotyo tetãvore'i Nueva Colombia peve. Tapekukéra Ñaguahẽ ko tetãvore'í Loma Grande-pe tape rakãmby Ruta Nº 3 General Elizardo Aquino rehegua, upéicha avei Ruta Nº 2 Mariscal José Félix Estigarribia rupi, osẽva upe tetãvore'i Altos guive. Tape rakambykuéra rupive oñembojoaju umi tetãvore’ikuéra Nueva Colombia Altos ha Atyrá ndive. Ko tetãvore'ipe oguãhẽ tape hũ ohóva tavakukéra San Bernardino, Altos ha Loma Grande peve, upéicha avei oguereko heta tape porã oñembo'ita ha ijytara'ỹva ombojoajúva heta tava'ikuéra, avei oguereko tape yvyreínteva. Y rehegua Ko tetãvore’i ohypýi heta ysyry porã, upéicha jajuhu río Piribebuy, umi ysyry michĩvéva, upéicharamo jepe iporã porãva, avei jajuhu ko’árupi heta yvy karugua. Clima Ko tetãvore Cordillera rupi climakukéra ha’e subtropical, subhúmeda, ya okyrupi peteĩ arykue javeve 1.540 milímetro rupi, arahakue 22º C rupi, oguejýva 3º C ha hakukue 40ª C peve. Jasypoteĩ ha jasypoapy jave ha’e umi oky’iveha. Hetave javeve ndahakuetei ha ndaro’yetéi, heta rupi ko’árupi yvyty ha ka'aguy porã oguerúva yvytu piro’y. Ko’a mba’ére ko’árupi jajuhu tapia ára porã, upévare ko tenda rupi ojeju ojevy’a haguã turistakuéra rehegua Demografía thumb |250px Ñamañamíramo tapichakuéra oikovéva árupi rehe, jajuhu 85,52% umi tapichakuéra oikovéva okaháre. Umi ogakuéra oĩva ko’árupigui 86,76% ha’e okaraygua. Omombe’úva ñandéve mba’éichapa ojeikove: Tapichakuéra ndohupytýiva guetei 15 ary, 34,7 %. Kuñakuéra imemby 3,3 mitã meve. Nomoñe’ẽkuaáiva kuatia haipyre 4,9 %. Omba’apóva sector primario-pe, 39,6%. Omba’apóva sector secundario-pe, 21,4%. Omba’apóva sector terciario-pe, 38,2%. Omba’apóva kokuérupi, 39,6%. Ñemombe’upyrã he’íva Índice de Desarrollo Humano, jaguereko: Ko tetãvore Cordillera-pe: Omboguapykáva héra héra mbo’ehaópe 72,8% . Ohai ha omoñe’ẽkuaáva haipyre 91,4%. Mboy arýpa oikovéta umi heñóiva ko’ápe 66,3. Mba’éicha ñaguãhẽ? Ñasẽvo Paraguaýgui, ha’éva táva akã Tetã Paraguáipe, jaha Ruta Nº 2 Mariscal José Félix Estigarribia rupi. Jahave tapére ñaguãmeve upe táva omyakãva tetãvore Cordillera, Caacupé-pe ha ko’águi jahave táva Atyrá-peve, jahasa jahávo Altos rupi ha upégui peteĩ tape hũ rupi 10 km rupi ñaguãhẽmeve táva Loma Grande-pe. Referencias Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. ABC Escolar. Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. Informe sobre Desarrollo Humano, PNUD. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Chipa asador ha’e peteã mbujape avatiku’i ha aramirõgui ijapopyre tembi’u Paraguáiete, oñembojehe’áva kesu pyahu ha ñandygui, oñembopukúva po’íva ikuáva mytérupi oñembojy rupi yvyra rakãngué oñembosako’iva upevarã imbaretemíva oñemboingétare tapápe jepe’a terã tatapỹgui ijapopyre hakuetemíva nahendýirõ jepe. “mira en ” ha’e peteĩva umi 70 “chipa” rehegua apytépe, téra oñemoĩva umi hi’upyrã mujape umía rehegua ojejapóva ñane retã Paraguáipe Ko’ã chipa “chipa”ojeipuru “týraramo”, he’iséva guaraníme ndoje’uiha ha’eño, oñemoirũha ambuekuéra tembi’u ikatúva ha’e “mate cocido”, kamby ha avei café, ha ojapo avei oñeimo’ãha ojeguerekoha ambuekuéra tembi’u. Maymave tembi’u Paraguáicha, “chipa piri” oguereko heta proteína ha avei ome’ẽ mbarete he’iháicha umi tapicha oñemoarandúva ñane retã rembiasakuére. Moõguipa ou héra Ko “chipa asador” réra ou ñe’ẽ “chipa” ha España ñeẽ “asador”, he’iséva yvyrarakãngue ojeipurúva oñembojyhaguã tataypýpe ko tembi’u ñahenóva ñane retã Paraguái ha tetã ambue Argentina-pe ko téra “chipa” rupive. Mba’e mba’épa oguereko Jajapo haguã ko tembi’u “chipa asador-rã” ñane mba’eteéva jaipuru vaka ñandy (ikyrakué) ha avei kure kyra, ryguasurupi’a, kesu Paraguái, kamby, juky, anís ha aramirõ. Mba’éicha jajapo Ñamoñepyrũ haguã ko chipa’apo ñambojehe’a ñandy imbaretemi meve. Ñamoi ipyte ryguasurupi’a peteĩ teĩ, kesu ñembyesa’ipyre, juky ha anís hykupyre kambýpe, ñambojehe’a porãmeve oñondivekuéra. Ñamongu’i porã ko aramirõ ha ñamoĩ pe mba’e apopyrépe heta porã imbaretemí meve. Upéi ñambojehe’a upe masa hu’ũ porã meve. Upémarõ ñamoĩ upe “asador” rehe, ja’éma haguéicha ha’éva yvyra rakã jajapo va’ekue upevarã ha ijapýra hakua porãva ikatu haguãicha oike hese ha nda ipoguasuetéiva oguerekóva 1 cm rupi ijapu’akue. Ko masa ñamoinge upe asador rehe 25 cm rupi ha ñambojy ñembojerépe upe tatapỹi ári (tatapỹi terã jepe’águio ijapopyre), jamaña meme va’erã hese ani okái mba’e. Ko “chipa asador” oĩmbáma oguereko vove sa’y pytãgy asy. Iporã avei jaikuaa “Chipa asador” avei oĩ tenda ojeikuaaha ñe’ẽ guaraní “chipa kavurépe”. He’iháicha umi oñemoarandúva umi Paraguái tembiasakue reheguáre opavave umi tembi’u paraguái ogahárupi ojejapóva upe Guerra del Paraguay Triple Alianza (Argentina, Brasil y Uruguay, rehegua okó va’ekue umi ary 1864 ha1870) jave, heta he’e tembi’u imbate porãva, kóicha oiko upe ñorairõguasu rire ndahetavéi rupi ojehupyty tembi’ukuéra, ha umi ojejapóva guive katu ha’e ikatu haguãicha ko’a tembi’u ohupyty pukuve. Referencias “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Tembi'u Paraguái Chipa “Chipa piru” ha’e peteĩva umi 70 “chipa” rehegua apytépe, téra oñemoĩva umi hi’upyrã mujape umía rehegua ojejapóva ñane retã Paraguáipe ojeipuruhápe upe aramirõ (Mba’e oñembohérava polisacárido oguerekóva umi ka’avo heseguakuéra 70-80%, ha ha’éva mbareterã ho’úva tapichakuéra yvy ape ári), ñande ( kure ha vaka kyrakue) kesu pyahu, ha avei avati ku'i. Ko “chipa piru” katu ha’e tembiurã oñemboapu’a pukúva ha oñemboapakua 2 centímetros de diámetro rupi, opururũ porãva (upéva rupi péicha ojeikuaa), ojeipurúva oñemoirũ hagua rambosa ha avei ka’aru pytũ oje’u hagua. Oje’evavoi ko tembi’u ñañepyrũ vove ja’u ndaikatuveimaha japoi ichugui. Ko’ã chipa “chipa”ojeipuru “týraramo”, he’iséva guaraníme ndoje’uiha ha’eño, oñemoirũha ambuekuéra tembi’u ikatúva ha’e “mate cocido”, kamby ha avei café, ha ojapo avei oñeimo’ãha ojeguerekoha ambuekuéra tembi’u. Maymave tembi’u Paraguáicha, “chipa piri” oguereko heta proteína ha avei ome’ẽ mbarete he’iháicha umi tapicha oñemoarandúva ñane retã rembiasakuére. Moõgui ou héra Ko téra “chipa piru” mokõ ñe’ẽ guaranígui: “chipa”, ja’ema va’ekue, ha “piru”, he’iséva España ñe’ẽme “flaco, fino, delgado avei enjuto” ha upévare ko mba’e oñembohéra “piru”. Upévare “chipa piru” chipa po’i piru pururũ, omboha’énteva ha ndojoguáiva umi ambue chipakuérape. Mba’e mba’épa oguereko Upe “chipa piru” jajapo haguã, jaipuru vaka ñandy, ryguasurupi’a, kesu Paraguái, aramirõ, anís, juky ha kambyrypy’a. Mba’éicha jajapo Ko tembiapo oñepyrũ pe ñandy mbojehe’a ñande pópe ha mba’yru yvyrápe oñepyrũ meve ombaretemi ovu ha imorotĩ. Ñamoĩ pype ryguasu rupi’a jeipyvu pyre ha avei kesu ku’y, kóva ojeipyvu ojehe’a porã meve. Upéramarõ oñemoĩ ipype aramirõ, anís, ha juky oñembohykúva kamby rypy’ápe ha oñembojehe’apaite oñondivekuéra iporãmeve. Ko jehe’águi ojejapo umi mba’e apu’a ha oñemoingue tatakua hakúva 200 grado 15 ha 20 minuto rupi, oñeñangarekónve va’era hese ani haguã okái. Ñaguenohẽ tatakuágui ha ñaikarãi iguy kysépe, ñañmbojoapa ipotĩmarõ ha ñamongue jevy tatakua vevúipe 120 grado rupi 20 minuto javeve. Iporã avei jaikuaa He’iháicha umi oñemoarandúva umi Paraguái tembiasakue reheguáre opavave umi tembi’u paraguái ogahárupi ojejapóva upe Guerra del Paraguay Triple Alianza (Argentina, Brasil y Uruguay, rehegua okó va’ekue umi ary 1864 ha1870) jave, heta he’e tembi’u imbate porãva, kóicha oiko upe ñorairõguasu rire ndahetavéi rupi ojehupyty tembi’ukuéra, ha umi ojejapóva guive katu ha’e ikatu haguãicha ko’a tembi’u ohupyty pukuve. Referencias “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Enlaces externos Recetas Tembi'u Paraguái Chipa Félix Toranzos ( 30 jasypa ary 1962, Paraguay, Paraguái) ha’e peteĩ tapicha katupyry plástico, arquitecto ha diseñador gráfico paraguái. Ojeguereko ichupe peteĩva umi ikatupyryvéva orrepresentáva tapichakuéra opu’ã pyahúva plástico kuéra rehegua ñane retãme. Infancia y juventud Ha’e karai Luis Toranzos ra’y, ha’éva artista plástico paraguái katupyry; sy katu kuñakarai Angelina Miers, Argentina-gua. Ojehekombo’e ñepyrũ va’ekue mbo’ehao táva vore heñói haguépe ha’éva Graduada General Eduvigis Díaz. Upe tava vorére ohasa va’ekue hetave ára imitãkue javeve, túva omano meve. Hekoko’ekuéra Secundario pegua ojapo upe Colegio Nacional de la Capital Paraguaýpe oĩvape. Michimiguive oñemoĩma voi va’ekue umi arte ha ha tembiapoporãnguera ndive, tuvaite voi omba’apo haguére ko’ã mba’épe. Upéicha ko karai Luis Toranzos hete voi, ha’e oimo’ã’ỹre jepe, omboyke va’ekue ko ta’ýra Félix-pe ko tembiapo porãnguéra arte plástiga gotyo. He’i háicha Félix: “Che rúpe hi’ãte va’ekue ahupyty upe tembiapo che ajaposetéva ha’eva Arquitectura, ỹrõ tapére amo ambue che rembiapo upe arte plática gotyo tembiapo ome’ẽ va’ekue chéve cheru, ha’égui oguereko va’ekue iprofesión ramo moldista, ombosa’y porãiterei ndojehekombo’eukáirõ jepe kuri ko tembiapópe, chéve avei ojehuháicha …” Umi ary 1973 ha1974 ramo, Oñembo’euka va’ekue Escuela de Bellas Artes Paraguaype oĩva. Upéicha avei, upe ary 1980 ramo omohu’ã upe carrera arquitectura, oñembo’uka va’ekue Universidad Nacional de Asunción-pe. Opavave ãva ary ha’e oñemoarandu javeve iñehagui ohupyty haguã mba’e pyahu tembiapoporãnguérape upe arte plástica, oiko ichugui tekove katupyry ijeheguireínte ojojaha’ỹva. Su trayectoria Oporombo’e kuri dibujo ha pintura umi taller ojejapo va’ekue Centro de Artes Visuales-pe, ha upéicha oikó ichugui peteĩva umi tembiapo katupyry paraguái kuéra ha tetã ambuegua oñeha’ã mbaretéva omoĩvo hekove mitãrusukuérape ombokatupyrývo ko’ã tembiapópe. Ijechauka ñepyrũ oiko kuri upe ary 1979 ramo.Uperire ko tekove katupyry omboheta hetave ára ha ára hembiapo porãnguéra, oiko peve ichugui tapicha ojehecharamovéva ha’e oikove ha’árape. Omoĩ avei heta jehechaukarã porã ha’eño ha iñirũnguérandi omohenda va’ekue heta galería ha centro de arte Asunción, Buenos Aires, Perú, España, Brasil, Japón y Estados Unidos de América rupi. Hembiapokuéra ojechauka Museo Paraguayo de Arte Contemporáneo Centro de Artes Visuales-pe. Avei oñemoĩ upeMuseo del Barro Paraguaýpe. Umi ha’e tembiapo ombosa’y va’ekue avei opyta Colección del Museo de Arte de las Américas de la Organización de Estados Americanos táva Washington D.C. (OEA Art Museum of the Americas) rupi. Heta ñeñongatupyre Paraguay ha Estados Unidos rupi oguereko avei ko Félix Toranzos rembiapokue. Obras Umi ha’e ohechaukava’ekué apytépe jajuhu ko’ãva: Upéicha avei ha’e oparticipa kuri avei heta jehechaukarã, bienal ha’eño ha avei atype Paraguay ha hetave tavakuéra tetã ambuekuéra rupi. Premios y distinciones Su estilo Ko’ã mbohapypa javeve ha’e omba’apo hague ñembosa’ykuérape ohasa kuri ñembosa’y, grabado ha instalación kuéra rupi, ha oikuru heta tembipu omoañetehaguã ãva tembiapo ha’éva lienzo ha avei umi tuicháva bastidor-kuéra yesogui, omarcava ñembojehe’a sa’ykuéra grabado ndi. Umi ensamblajes hga’e tembiapo porãoguerekóva pieza-kuéra tridimensionales oñeñapytĩ ha ojeipyaháva umi mba’e ári. Hembiapokuéra ha’e umi mba’e porãita ojapóva ñembojehe’ápe sa’ykuéra textura ndive. Avei ojesarekó va’ekue umi tembiapo porãnguéra Renacentista rehe, ha omoĩ tembiapokuéra ome’ẽséva umi mbo’eharakuéra Miguel Ángel, Leonardo Da Vinci ha Rafael-pe. Hogayguakuéra Félix ru ha’éva karai Luis Toranzos, opyta rire hembireko’ỹre mokõi tajýrajdi, hérava Cándida María ha Angelina Rosalía, omenda jey upe Argentinagua hérava Angelina Miers rehe. Kóvagui heñói Haydée Rafaela, Darío Luis, Augusto Bardel y Félix, ha’éva ta’ýra tuichavéva. Tuvakuéra ha tyvyrakuéra oikové Paraguaýpe. Referencias Escobar Ticio y Salerno, Osvaldo. La Resistencia de los Materiales. Obra de Félix Toranzos. Centro Cultural de España. 2006. Asunción. Enlaces externos Salazarte. Tekove Paraguaigua Ky'ỹindy ha’e peteĩva umi tetãvore’i opytáva poruha tetãvore Paraguari, Paraguai-pe. Paraguay, ha’éva táva akã ñane retã Paraguáipegui opyta 109 km rupi. Ñaguãhẽ ko távape Ruta I Mariscal Francisco Solano López rupi. Ko távare ojere ysyry potĩ porã porã, ha ko’ãva apytépe umi tuichavéva ha’e Tobatinguá ha avei Yacarey. Aguĩete ko távagui jajuhu upe herakuã mombyrýva lago Ypoá, peteĩ reserva natural hetaiterei jajuhuhápe yvyra ha mymbakuéra, ha’éva voi tuichavéva ko ñane retãme. Ko tetãvore’i Ky'ỹindy, oñefunda va’ekue upe ary 1733-pe, upévare ha’e peteĩva umi táva ymave guarémava. Superficie Tuichakué ko tetãsvore’i oguereko 885 km2, ha ary 2008 ramo guarã jajuh 19.643 tapicha oikovéva, 22,20 tapicha jajuhu 1 km2 pe. Economía Tapichakuéra ko tetãvore’i Ky'ỹindykua omba’apo vaka ñemoña ha avei kokue ñemitỹ ja’uvaerãme; ko’ã kóga apytépe jajuhu takuare’ẽ omoherakuãva ko távape ikañakuéra rupi; oguereko avei kogatykuéra uva, mandyju, mandi'o. Avei oñeñenoma vaka, ovecha, kure ha kavaju. Táva Ky'ỹindy herakuã mombyry oguereko haguére pelotakuéra apoha guasu. Heta tapichakuéra omba’apóva ko vakapi apu’a popóre; ko tembiapo ha’e voi peteĩva umi viru omoingevéva ko távarupi. Vías y Medios de Comunicación Ko Ruta Nº1 Mariscal Francisco Solano López tape hũ ojeipuruvéva ha ohasáva ipukukukue javeve ko tetãvore Paraguarí rupi, kóva avei ha’e tape omojoajúva ko táva Paraguayndive, ha avei ambue tavakukéra ko tetãvorepegua. Ambue tapekuéra yvyguiguánte ombojoajúva umi tetãvore’ikuéra oñondive ha avei upe táva myakãhándive ko tetãvorépe. Ko’ápe jajuhu tembipurukuéra ramo teléfono omoĩva Copaco ha umi telefonokuéra ikatúva jagueraha ñanendive ha avei oguereko ambuekuéra reheguáva, upéicha avei ko’ápe oguahẽ umi diariokuéra Paraguaýpe ijapopyre. Mba’éicha ikatu ñaguãhẽ Ñasẽvo táva Paraguaygui, jaha Ruta Nº 1 Mariscal Francisco Solano López-re, ñaguãmeve upe táva omyakãva upe porundyha tetãvore Paraguarípe, opytáva 66, jahave upe tapéve jahasávo jahávo tetãvore’ikuéra Carapeguá, San Roque González de Santacruz ha jajuhpytypeve Ky'ỹindy. Municipio Karai intendente kotetãvore’í Ky'ỹindype, ha’e Juan Bautista Bogado Vera, ANR Partido Colorado-gua, arykuéra 2006/2010 peve. Población He’iháicha upe Dirección General de Encuesta, Estadísticas y Censo, jajuhu ary 2008-pe oguerekoha 19.643 tapichakuéra oikovéva ko tetãvore’ípe. Okarayguakuéra hetamive ha upéicha avei kuimba’ekuéra, omba’apóva kokuérupi. Geografía Kotetãvore’i Ky'ỹindy, ko porundha tetãvore Paraguarípe. Ko tetãvore’ípe jajuhu: Yvyty Ita Ybaté. Yvytu Pytá. Yvyty Tomás. Yvyty Trinchera Cué. Ikorapy Ko tetãvore’i Ky'ỹindy korapy oguahẽ: Norte gotyo tetãvore’i San Roque González de Santacruz peve. Sur gotyo jajuhu tetãvore’i Caapucú. Este gotyo opyta tetãvore’i Ybycuí. Oeste oĩ upe Lago Ypoá ha avei Parque Nacional, upéicha avei tetãvore Central ha tetãvore Ñeembucú. Ykuéra rehegua Ko tetãvore’i Ky'ỹindype ombohykue heta ysyry, ha ko’ãva apytepe jajuhu Ñandypay, Zanja Jhu, Tobatinguá, Yacarey, Tacuary, Itary, Mbusyi ha avei Mboi Cuatiá. Upe lago Ypoá zona-pe ha avei lago Paranamí rehegua, jajuhu heta yvykaruguakuéra ha ko’ãva apytépe oĩ upe Estero Ypoá. Demografía Ky'ỹindy, ha’e peteĩ tetãvore’i Noveno Departamento de Paraguarí rehegua, he’iháicha upe Censo Nacional de Población y Vivienda orekoha 19.643 tekove. Okaraháre jajuhú 74,66% tekove. Ogakuéra ojeikoha apytépe, jajuhu okaraharegua 51,46% óga. Tapichakuéra kuña ha kuimba’e oikovéva ko tetãvore’ípe rehegua: Ary 2008 ramoguarã, jajuhúma 19.643 tapichakuérape, ko’ãva apytépe 10.233 kuimba’e ha 9.410 kuña. Ohechaukáva ñandéve tapichakuéra rekovekuéra: Tapicyhakuéra ndohupytýiva gueteri 15 ary34,5%. Mboýpa imemby kuñakuéra 3,1 memby. Tapichakuéra ndoleekuaáiva ko tetãvore’ípe 8,6% Tapichakuéra omba’apóva sector primario-pe 45,1% Tapichakuéra omba’apóva sector secundario-pe 17,8% Tapichakuéra omba’apóva sector terciario-pe 35,6% Ogakuéra ohupytýva electricidad 83,9% Ogakuéra ohupytýva y potĩ 40,0% Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas (NBI), Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas temimobo’ekuéra rehegua 6,9%. Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas tembipurukuéra tesãirehegua 18,0%. Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas hogakuéra rehegua 30,1%. Lugares Turísticos Turismo aventura ha ecológico-rã ramo ikatu ja’e: Lago Ypoa ha avei Parque Nacional, tendakuéra rupi ikatuhápe ojejapo safari, jeguata ha avei oguereko yrembe’y porã porã. Upe Lago Paranami oguerekóva y morotĩ’asy, ha yrembe’e ome’ẽporãva vy’ápe japytu’uhaguã. Tupao tuja oñemopuã va’ekue Reduccion-kuéra Franciscana oñemohendárõ guare, upe siglo XVI ramo guare Ky'ỹindype, tapiaguáichante iporã tembiapo porãme ojejapohaguére. Parque Nacional Lago Ypoa Oñemohenda Decreto del Poder Ejecutivo rupi N° 13.681 ára:29 jasypo ary 1992-pe osẽva’ekue, opytahína upe tetãvore Paraguarí-pe, Central ha Ñeembucú apytépe, ha ohupyty umi tetãvore’i Caapucú, Villa Oliva, San Roque González de Santa Cruz, Ky'ỹindy rupi. Ijuvy tuichakue 100.000 hectáreas. Opyta mombyrykue táva Paraguaygui 150 km. Upe ojehupytyséva apytepe ha’e ñeñangareko umi yrendakuérarehe Ñeembucúpe jajuhúva ha avei mymbakuéra ha ka’aguykukéra ko’árupigua. Upeicha avei oñangareko umi mba’e porã hechapyrã natuaraleza ome’ẽva ñandéve. Ojeikohague ko’árupi ymaite guaréma, upéicha ikatu ja’e jajuhu haguérupi ko’árupi jajytakuéra pireku tapichakuéra ymaguare oipuru va’ekue heta oĩhápe umi Ampullaria ha avei Diplodón, tatapague umi yma ñande ypykuéra oiko va’ekue ko’árupi ohecha va’ekue. Ko’ãvape oñembohéra Sambaquies. Ikatu avei jajuhu kanbuekue mymbakuéra ymaite guare. Yvyrakuéra rehegua rehegua jajuhu umi ecorregión Ñeembucúgua rehegua, orekóva yvyrakuéra espinillo, palo negro, inga, tajy, el yvyra hovy hamba’e. Yvyrakuéra ikarapevéva apytépe katu jajuhu pakuri ha avei juasy’y. Ñanakuéra yrembe’ýrupigua ha avei yno’õkuéra rupigua (lacustre) jajuhu camalotes, caña brava, piri. Mymbakuéra rehegua heta jajuhu ko’arupi, ko’ãva apytépe ikatu ja’e: tukã, ñandu, suruku’a, ynambu, mbigua, chahã, taguato, kavure’i, kapi'yva, tapiti, karaja, guasutĩ, guasu puku ( Ciervo de los Pantanos), aguara, jakare, teju, mbói chumbe (Coral), mbói chini ( Cascabel), ha hetave mymbakuéra. Referencia Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Paraguái tava Isla Puku ha’e peteĩ táva Paraguáigua, oĩva upe tetãvore Cordillerape, opytáva 84 km táva Paraguaýgui. Toponimia Ymave ko tetãvore’i hérava’ekue “Ka’aguy Jury”, he’iséva España ñe’ẽme “Boca del bosque”, kóva ha’e oikóre upe ka’aguykukuéra jeitypa (deforestación), ha oiko ichugui peteĩ ka’aguy jere’i, ha kóvagui osẽ héra pyahurã. Isla Puku oĩ ñane ñe’ẽtéve voi ha he’ise España ñe’ẽpe "Isla Larga". Clima Ára ko tetãvore Cordillera ndahakuetei ha katu ndahe’õi avei. Arahakukué 22ºC rupi, árahakúpe ohupyty 39°C ha araro’ýpe oguejy 3ºC peve. Demografía Isla Pucúpe oiko 10.000 tapichakuéra, he’iháicha upe Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos ohupytytaha ko ary 2008-pe. Historia Upe 17 jasypo ary 1951-pe ojedeclara va’ekue tetã’iramo (distrito). Ha’e va’ekue peteĩ tenda heta haguépe ka’agukuéra ojeitypa va’ekue, upévare upe héta “ka’aguy juru” oñemo ambue va’ekue Isla Pukúpe, oiko haguére ichugui ka’aguy jere’ínte. Mcal. López itropakuéra reheve ohasa va’ekue ko’árupi upe 17 jasypópe ary 1865 ramo upéramo omyakã va’ekue comandante Victoriano Bernal, umi soldadokuéra rembyremi ojapo va’ekue ñorairõ va’ekue upe Acosta Ñúme. Santo ára jeguerohory ko’ápe ha’e upe peteĩha ára domingo jasypápe, Tupãsy Virgen del Rosario rérape. Oñepyrũ ko Tupãsy Virgen del Rosario ra’ãnga jegueroguatápe táva rapére peteĩ mba’epu rorypeteĩ bandita ojapoháicha ha avei oñembokatu bombakuéra. Avei ojejapo peteĩ vy’aguasu fiesta social ojehechauka ramohápe hetã mitãkuña porã ha opakukévo katu jahecha kavaju árigua katupyry hechapyrã, banditapu apytépe ojehechaukáva mitãkuña ha mitãrusu katupyry Economía Tapichakuéra Isla Pukúgua omba’apo kokuépe kóga ñeñotỹme ha avei vakakuéra ñemuñáme, upe óga oñeñotỹvéva ha’e petỹ, mandi’o, pakova, narãkuéra rehegua, mandyju, manduvi, avati, kumandakuéra rehegua ha opaichagua ka’avokuéra oñeñotỹva kokue’ípe je’urã ohahárupi. Avei oguereko ñemuha ndatuichaitéiva ha avei empresa-kuéra omba’apóva óga apokuéra reheguápe omba’apohápe peteĩ ogayguakuéra. Transporte Ikatú ñaguahẽ ko távape fruta II “Mcal. José Félix Estigarribia” rupi. Ko tapérupi oguata mokõi empresa mba’yruguata rehegua ha’éva Primero de Marzo ha avei Caraguatay, oñemongu’eha tapichakuéra árupigua. Turismo Pukúpe ojejapo turismo ecológico, avei umi turista-kuéra ikatu ou ko’ápe tembiapokuéragui jepytu’urã, ko táva oguereko upevarã ombohupa haguã tapicha oúvape ko’ápe, oĩ hotel-kuéra, hostales ha avei albergue-kuéra, umi oñeñangareko porãitemiha ha’éva po estrella, avei umi ndahepyietéva. Iporã jaikuaa avei Tapichakuéra ko’arupigua ikatu avei ojapo tembiapokukéra vy’arã rehegua umi club-kuéra oĩva ko távape, ha’éva peteĩ Club 19 Mcal. López. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. thumb|left|300px|Municipalidad en Isla Pucú Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales:Isla Pucú Paraguái tava José Falcón ha’e peteĩ táva opytáva tetãvore Presidente Hayes, Paraguáipe, opytáva 48 km Paraguaýgui. Geografía Opyta región Occidental gotyo Paraguáipe, ha’éva Chaco paraguayo. Ijyvykuéra ha’e ko Chacopýreguáinte: yvy joja karape hetahápe karanda’ykuéra Ha’e peteĩ táva opytávako’ã río Pilcomayo ha Paraguai rembe’ýpe. Ko tetãvore’i opyta peteĩ yvykarape iñai’ũvape. Ndaipóri ko’árupi yvyte guasueterei. Ko tetãvore ko’árupi oguereko karuguakuéra, karanda’y ha ñana yrupigua. Ha’e avei yvy oky guasuha árarupi henyhẽteha ýgui. Límites José Falcón ha’e: Norte gotyo: iñasãi pe Chaco korapy guasu. Sur gytyo: ikorapy oguahẽ Chaco'i peve. Este gotyo: oja Villa Hayes ha río Paraguay rehe. Oeste gotyo: ikorapy oguahẽ táva Clorinda,oĩva Argentina-pe ha río Pilcomayo-re. Clima Ko tetãvore’i opyta peteĩ zona mbyry’aivehápe arahaku jave. José Falcón-pe hakukue ohupyty 44°C. Araro’ýpe katu oguahẽ 0°C pe. Arykue jave katu 26°C rupinte. Demografía José Falcón oguereko 3.808 tapichakuéra, ko’ãvagui 2.014 kuimba’e ha 1.794 kuña, he’iháicha Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Ko municipio pyahu oguereko 1.919 km², ijyvy ha ipype oikove 9.000 tapichakuéra rupi. Economía Ko táva ha’ehína ñemuha renda ojapóva Paraguái ha Argentina oñondive, avei oku’e turistakuéra rehegua. Ko’ã mba’e oiko ha’e rupi opytahaguére frontera ypýpe. La localidad de Puerto Falcón se une a la ciudad de Clorinda por el puente San Ignacio de Loyola, sobre el Río Pilcomayo. Es un lugar estratégico de comercio fronterizo, en el Departamento de Presidente Hayes. Hembiasakue Ley ary 1997- rupi oñemoañete va’ekue ko munisipio hérava José Falcón, oñeipehe’ãva pe táva Villa Hayes-gui. Peteĩ tapichakuéra oñembyaty va’ekue Coordinadora Promunicipio oñeha’ã va’ekue oiko haguã ko távagui munisipio. Ko táva oguereko ñemuhaguasukuéra, avei opyta porãitereí rupi oiko ichugui peteĩ tenda ikatuhápe oĩ ñeakãrapu’ã tuicháva tapichakuérape guãrã. Turismo Ko táva oguereko ko Chaco rehegua jehecharam, upévare ojejuse ojeguata ko’ápe, avei; oreko avei ogakuéra ñemuguasuha tetãnguéra Paraguay ha Argentina oñondive, ha kóva ha’e pe omoingéva viru ko távape ikatu haguãicha oñemongu’e. Mba’éicha ñaguãhẽ Ñaguãhẽ ko távape tape opíava Ruta XII “Vicepresidente Sánchez”-gui ha kóva ha’e peteĩ tãva Villa Hayes pehe’ã. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Falcón.html Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales:José Falcón Paraguái tava San Carlos del Apa ha’e peteĩ tenda turístico opytáva Río Apa ha Arroyo Blandengue, mbytépe táva Paraguái,tetãvore Concepción-gua. Geografía thumb|250px|left|Río Apa San Carlos opyta táva Paraguaygui 589 km, 90 km puerto brasilero hérava avei “San Carlos do Apa-gui ha 200 km táva Concepcióngui. Oja tetã Brasil rehe. Arapytu Arahakukue ohupyty 40 °C, arahakúpe, ha o’ysãve katu –2 °C araro’ýpe. Arykuke jave katu 24 °C rupi. Okyveha ha’e jasypateĩ guive jasyteĩ meve, ha umi ndokyiveha katu jasypoteĩ guive jasyporundy peve. Yvytu imbaretevéva ha’e Norte, Este ha Sureste. Demografía San Carlos-pe oikove 690 tapichakukéra, ko’ãva apytépe 438 kuimba’e ha 252 kuña.Tava’ípe ojeikove 444 ha okaraháre 246 tapicha. Economía Tapichakuéra San Carlos-gua omba’apove vaka ñemuñame, avei tembiapo kokue ñemitỹ . Upe távape katu oĩ peteĩ reserva yvyra trébol oñeñotỹha. San Carlos oguereko tenda ikatuhápe oguejy umi avión ndatuichaitéiva. Mba’éicha ikatu ñaguãhẽ Ñaguahẽ kuaa ko távape oeste guio jahasapárõ umi estancia-kuéra, este gotyo kokue guasukuéra, ha’éva peteĩva Colonia José Félix López, "Puentesiño" oje’eha avei ha avei Parque Nacional Paso Bravo. Oguereko oguejy haguã avion-kuéra. Ko táva opyta 680 km norte gotyo Paraguaygui. Historia Upe Fuerte de San Carlos oñemopuã kuri ary 1796-pe karai Gobernador del Paraguay, Joaquín de Alos y Bru omandáre, upe táva Villa Real de la Concepción oñefunda riréma, peteĩ yvyty’ípe namombyryiete upe Río Apa-gui, ojejoko haguã ko tenda umi bandeirante-kuéra jeikégui ha avei umi ñande ypykuéra mbaya oñemoirũ va’ekue umi oñemomanda va’ekue Brasil rehe,upépe heta oñeñorarõ va’ekue. Karai Gobernador omanda upe comandante Villa Real de Concepción pegua, karai Luis Bernardo Ramírez, ofunda-haguã upe fuerte Río Apa rembe’ýpe. Avei oguereko avei peteĩ cuartel, ogakuéra, tupao, je’upyrã oñeñongatuha, koty tembiukuéra ojejapoha umi tahachi kuéra oñangarekóva ko’árupi. Ohechauka ñandéve ko’árupi oikohague umi España-gua ary 1700 rupi; ha upe karai tendotaguasu Gaspar Rodríguez de Francia avei. Ñorairõguasu Guerra de la Triple Alianza jave ko’árupi heta oñeñorairõ va’ekue; upe ary 1867 Cnel. Urbieta tuicha ñorairõme umi Brasil-guakukérandi oipe’a jevy ichuguikuéra ko tenda. Tendakuéra javy’a haguã San Carlos ha’e táva ñanemomandu’áva tembiasakuérehe, avei ha’e ikatuhápe jaha jaguata, oĩ jahechava’erã umi Ruinas Fuerte San Carlos del Apa rehegua oikohaguérupi heta ñorairõ guasu. Upe Fuerte hetá muralla yvate guasu ombojeréva ko táva ha avei ohoha heta tapicha hecharã. Jehechapyrã avei San Carlos-pe umi ka’aguy rovyũ porã. Umi yvyty Caxoeira, Brasil-pe, yvyty Paiva Paraguái-pe, ombojeguapa Río Apa. Ko río iporã iporã barco raperã avei heta pira ikatu ñaguenohẽ ichugui. 300px|thumb|Rápidos sobre el Río Apa Ko Fuerte de San Carlos ha’e ñanembaa’etee omombe’úva tetã Paraguái rembiasakuére rehegua, avei Brasil rehegua.Opyta namombyryiete Mato Grosso-gui. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: San Carlos Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay El Mundo Viajes Paraguái tava Lilí del Mónico ha’e peteĩ artista plástica ojeguerekóva tekove katupyry ombopyahu vaékue upe arte jehechapyrã kuéra rehegua ñane retã Paraguáipe, ko tetãme rupi omoañete hetave umi hembiapokuéra upe década ary popápe. Heñói kuri (Suiza-pe ary 1910 ramo; ha omano Paraguaype upe7 jasykõi jave ary 2002-pe) Hembiapo ñepyrũrã Lilí del Mónico oñepyrũ 1948 tembiapokuéra sa’y reheguaoñemoarandúvo pintura al óleo rehegua upe táva Lausana (Suiza)-pegua mbo’ehára David Burnan ndive, ha Paraguaýpe mbo’ehára Jaime Bestard ndive. Upe pa arandy 1950 jave omoĩ va’ekue hembiapokue jehechaukapyrãme ha’eñónte upe Centro Cultural Paraguayo Americano (CCPA)-pe ha ary 1952-pe opartisipa upe Salón Femenino de las Artes Plásticas Unión Club-pe, mokõve Paraguaýpe opyta. Ohasava’ekue Upe ary 1954 ramo omoñepyrũ va’ekue hembiapokuéra artes visuales paraguái rehegua. Lilí del Mónico ndive Grupo Arte Nuevo upe Primera Exposición de Arte Moderno Paraguaype, umi ñemuhakuéra jehechaukarã oguerekova calle Palma ári, ha’eva tape ojeguataveha ko ñane retã táva akãme. Upe arýpe voi, omoañete upe aty oĩhaguépe Josefina Plá, José Laterza Parodi ha Olga Blinder ohechauka Buenos Aires Sociedad de Artistas Plásticos Argentinos héravape. Ko kuñakarai katupyry omoñepyrũ kuri hembiapokue heta ñeha’ãreheve umi tembiapokuéra tetãkuaakuéra rehegua ñemonguépe. 1960 ramo ha’e kuri oparticipa heta tembiapo jehechaukápe Paraguaype. En 1967 ojapo upe mokõha jehechauka ha’eño Galería Kennedy-pe. 1968 oñeme’ẽ ichupe upe Medalla de Oro exposición ojapo va’ekue upe Sociedad de Horticultura y Jardinería Paraguaypegua. Upéicha avei umi ary 1972, 1974, 1980 omoañete umi exposición ha’eñónte upe Centro Cultural Paraguayo Americano-pe. 1975 ramo opartisipa upe jehechaukarã hetándive "La mujer en la plástica paraguaya" rehegua. Ary 1976-pe ohechauka upe Galería de la Librería Colonial táva Punta del Este, Uruguay-pe. 1980-ohechauka hembiapokue umi óleo rehegua upe táva yguasu rembe’ypegua Uruguay-pe opytáva. 1988 Lilí del Mónico omoĩ hembiapokue upe Galería Fábrica-pe ha hembiapokué pinturakuéra ohechauka Galería Arte-Sanos-pe Paraguaýpe. Avei ha’e ohechauka kuri hembiapokuéra jeguakarã tetã heñoihaguépe. Upépeve ogueraha umi cuadro-kuéra oguerekóva umi kuña retekuéra rehegua "Coherencia interior" Oñeme’ẽhagua ko tembiapokue Arte-Sanos” atyguasúpegua "Arte Nuevo"pegua iñiru Olga Blinder ohai: "Lilí oheka va’ekue haperã ha hembijuhukuéra ndaha’éi sapy’areigua. Ojykeko ichupe ipy’ambaretekue, ha katu ndaha’éiramo jepe hembiapoku hetaitereíva ha ndohóiramo jepe peteĩ mba’érente, hembiapokue sa’ykuéra rehegua osẽ upe ha’ehaichaiténte, upévare omba’apo umi hembiapoporãngue´ra ha’eháicha ha oñe’ẽhaichaite tapiaité ha’e oikoháicha. Lilí upéicha, ñamoneĩ ha nañamoneĩrirõ jepe, upéicha osẽ umi hembiapokuéra opavavéva". Reflexiones plásticas Omombe’úvo hembiapokue ha avei tape oipykúi va’ekue ko aty "Arte Nuevo", Lilí del Mónico ohai upe kuatia "Entre pinceles y cañaverales". Ko kuatiahaipyre oñemosarambi va’ekue Paraguaýpe ary 1990 ramo ha oñembojere ñe’ẽ italiano-pe uperire. Lilí del Mónico rembiapokue avei kuri ha’e industrial, naherakuãguasúiramo jekpe ko tembiapópe.Omyakã va’ekue upe fábrica ojejapohápe asuka hérava “Censi y Pirota S.A.”, táva Benjamín Aceval Chaco Paraguayo-pe. Ha’e pe kuñaháicha omopepyrũ va’ekue tembiapo industrial ñande retã Paraguáipe. Ko kuñakarai katupyry omano táva Benjamín Aceval-pe upe 7 jasykõi ary 2002-pe, oguerekó ramo 92 ary. Colecciones Lilí del Mónico jajuhu Museo Paraguayo de Arte Contemporáneo de Asunción ñembyatýpe ha avei heta tapichakuéra ombyatýva ãichagua tembiapoporãnguéra Paraguái, Argentina, Uruguay, Estados Unidos de Norteamérica, Venezuela, España ha Suiza rupi. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "Forjadores del Paraguay", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlaces externos Onlinemad Tekove Paraguaigua San Joaquín ha’e peteĩ táva opytáva tetãvore Ka'aguasu, Paraguáipe. Ofunda kuri ary 1747-pe pa’ikuéra jesuita oñemoẽmba mboyve upe ary 1767 ramo. Ohupyty umi yvyty aty San Joaquín rehegua Río Tapirakuai peve. Ko tetãvore’í peve oguãhẽ tape rakamby Ruta 7 "Doctor Gaspar Rodríguez de Francia" rehegua. Oĩ he’íva San Joaquín ofunda hagua upe pa’i franciscano fray Luis de Bolaños omandáramo guare Tendota karai Juan Gregorio de Bazán. Ko táva oñemopyenda ary 1746ramo, ha’e haguére peteĩva umi mbohapy tapykuerépe ojapova’ekue umi reducción-kuéra jesuita-kuéra omohenda va’ekué oñemosẽ mboyve ko Provincia del Paraguáigui ary 1767 ramo. Geografía San Joaquín opyta 242 km táva Paraguaygui, Rio Tapiracuái rembe’ýpe, hi’y ombo’avevóva yvy ko’árupi. Ñaguahẽ ko távape peteĩ la Ruta 7 “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia” rakamby. Ko tetãvore’i korapy oguereko 226 km2. Clima Arahakukue 22 ºC rupi; ho'ysãngu oguejy 0 ºC ha hakue 32 ºC peve. Ndahakuetéi ha ndaro'yetéi, ha oky porã porã. Ka'aguykuéra ojeitypa rupi katu ko’ágãvérupi mbyry’ái ijyvateve ko tetãvore Caaguazú-pe. Demografía San Joaquín-pe oikove 17.746 tapicha, ko'ãvagui 9.468 kuimba'e ha 8.278 kuña, he’iháicha Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Ko tavavore’ípe heta ava rehegua jajuhu: oĩ paraguaietéva, tapichakuéra ou va’ekue tetã Brasil-gui ha avei ñande ypykuéra. Hetave tapichakuéra ohopáva táva guasukuéra rupi, ko’ãva apéte oĩ umi ñande ypykuéra ha avei umi ikokue’íva. Economía Ko tendárupi oñemba'apoveha ha'e pe vakakuér ñomoña, ñemitỹ ha ka'a apo. Oñeñetỹ avei mandyju, mandi'o ha avati. Umi tapicha ñande ypykuéra omba'e ñemu hembiapoporãnguéra rehe tava'ihárupi ha avei umi tenda ha’ekuéra omoĩva tavaguasuháre. Transporte San Joaquín opyta 242 km táva Paraguaýgui ha ikatuu ñaguahẽ henda hendáicha: mba'yruguata osẽva Paraguaýgui, osẽva, Ciudad del Este, Coronel Oviedo ha avei Caaguazú-gui. Ko táva oguereko hyepýpe mokõ mba'yruguata rehegua ohasáva ko'ã tendárupi: San Joaquín guive Coronel Oviedo peve oho ha oukuévo. San Joaquín guive Caaguazú peve oho ha oukuévo. Ko'ã mbayruguatakuéra héra: Empresa Peyupá. Empresa San Joaquín. Turismo San Joaquín iporã jajapo haguã turismo histórico ha ecológico. Mbohupakuera ikatu ojesareko umi yvykuéra San Joaquín rehe, hu’ãme oguerekóva peteĩ kurusu ymaguare yvyrágui ojapo va’ekue umi jesuitakuéra. Ko táva guive ikatu avei jajesareko upe mba’e iporãitéva cerro Morotí rehe, oñembohérava kóicha upe isa'yhaguére kóicha ha iñambuéva umi yvytykuéra ko’arupiguágui. Ko tetãvore'ípe avei jajuhu upe tupao jesuitakúera ojapo va’ekue hérava San Joaquín, oñemopy’ã va’ekue ary 1746-pe. Ko tupaope jajuhu umi ta'ãnga yvykuéra ko'agãite peve oguerekóva sa’y oñemoĩhaguichaite yma. Heta ñemombe'upyre oje’e ko tupao kóvare. Oĩ he’íva hyepýpe ojejapo hague yvykua ohóva cerro Morotí ha avei ysyry Tejas Cue peve. Oje’e avei ko'árupi oñeñongatu hague plata yvygui Guerra de la Triple Alianza ramo guare. San Joaquín-pe ikatu avei jaju turismo-rã estancia hárupi. Hetá jajuhu ko’árupi ko távarupi mbohupa rendaguã jajuséramo jahechami. Ko tavavore’írupi jajuhu avei umi ñande ypykuéra tavakuéra. 26 jasypokõi jave ojejapo vy'arã San Joaquín ára rehegua ha Santa Ana rehegua katu 21 jasypoapy jave ojejapo "Fiesta de Gala" ojejapohápe kabaju’ári ñembokatupyry, oñemoĩ jehechapyrã ha avei tendakuéra ovy’ahaguã mitãnguéra. Mba’éichapa ñaguãhẽ Ko távape ikatu ñaguãhẽ jahasávo jajúvo táva Dr. Cecilio Baez rupi upe tape rakamby Ruta 7 “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia” rehegua. Ko táva San Joaquín-pe katu jajuhu katuete py’ỹinte umi mokõ mba’yruguata ñandeguerahátava opa tava’ikuérape. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Coord. geográficas e imágenes satelitales de San Joaquín Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Paraguái tava Sapucai, ha’e peteĩ tetãvore’i opytáva tetvore Paraguarí, Paraguáipe. Opyta 92 km rupi Paraguaygui, ha’éva táva omyakãva Tetã Paraguái. Ñaguahẽ ko távape peteĩ tape yvyreínteva oguerekóva 24 km osẽva táva Paraguarí-gui, upe tetãvore myakãha. Avei upe tren tuya oho jepi avei excursion-rã ko távapeve, peteĩ jeguata ijojoha’ỹva ko tendárupi ñañemomandu’ávo ymave guarére. Ko táva Sapucai oñefunda kuri karai Emiliano González Navero tendotáramo upe ary 1910-pe, ha’e táva ferrocarrilera, oñemohenda porãva’ekue. Sapucai, ojeréva yvyty ha ñemombe’urãgua’úre Ojehecharamovéva ko Sapucai rupi ha’e paisaje. Opytáva peteĩ ñu hovy porãme oñembojere hese yvyty porã porã opa ijykekuéra rupi. Oga yma guare, óga guasu oguerekóva korapy ikuarahy’ã porãva yvotytypoãreheve ome’ẽva tembiecharã mayma oikovévape ko’árupi. Upe tupao, opytáva yvyty rembe’ýpe guive ikatu ikatu ñamaña ha jahecha mba’e porã mombyryguive. Peteĩva umi yvyty ru’ãgui osẽ peteĩ tape itágui ijapopyre, he’iháicha umi tapichakuéra ko’árupigua, ha’e raka’e umi boli ojegueruva’ekue ñorairõ Guerra del Chaco ramo guare ojapo va’ekue umi ary1932 guive 1935 peve ojegueru va’ekue ko táva Sapucaipe. Ojeikuaa haguã ipyporekuéra oheja raka’e haipyre umi tape rembe’ýre. Ko’ágã rupi katu upe tapére tenda herava Cerro Ru’ãgui, sábado jave ko’ẽmbotávo ohóvo oguejy oúvo heta kuña burromi ári tenyhẽte kogakuéragui ohóva ñemuhaguasu peve. Ko’ãva ha’e umi burrerita oje’eha ymaite guaréicha ñanemomandu’áva mba’éichapa ojeiko raka’e. El cementerio de los trenes Ko táva Sapucaipe, jaju jahechami ko estación tren opytahaguépe avei ha’e mba’e neporãva. Ko’ápe, peteĩ korapy tuichávape, oñemohenda umi tren-kuéra Ferrocarril Carlos Antonio López rehegua, opytahápe omano umi mba’yruguatakéra comotora-kuéra ha mba’yruguasu, ogueroguata hague 100 ary pukukukue javeve ñane retã ryepy. Ko tenda ojeikuaáva trenkuéra cementerio-pe ha’ete peteĩ ojejapohague película ciencia ficción rehegua posnuclear. Tenyhẽte hierro guasukuéra oñeñapytĩmbáva ojuhe a avei umi vagon-kuéra tenyhẽva porakúera ha mandu’águi, karai haihára Augusto Roa Bastos osesarekohague ohai haguã peteĩ vore’i upe kuatiahai Hijo de Hombre hérava. Ko museo vai vai oikóva koty oñeñongatuhápe ferrocarril-kuéra rehegua ojogua umi tembiasakué ha avei momembe’ugua’u ojapo va’ekue karai haihára katupyry Augusto Roa Bastos, ha ha’e avei tembiecharã porã ojejukukaáva ojehecha ko táva Sapucaipe. Ikorapy Ko tavavore’i korapy oguereko 326 km², ha tapichakuéra oikoveva ipype ary 2008 ramo oĩ 6.546;20,08 oĩ 1km²-pe. Municipio Karai intendente ko’agãgua Sapucaipe Cirilo Antonio Cuevas Ruiz Díaz, ha’éva ANR-gua, omandátava arykuéra 2006/2010. Economía Hetave tapichakuéra oĩ omba’apóva kokue ñemitỹme, ha ko’ápe oñeñemitỹ parral, mandyju,mandi’o, takuare’ẽ ha oĩve. Kokue ñemitỹ ha’e tembiapo oñemba’apoha ko tendárupi. Oñemba’apo avei ko’ã mymbakuéra ñemoñáme: vaka, kavaju ha ovecha. Tapekuéra rehegua Tapekuéra rehegua ojeipuruvéva ha’e pe tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López, ha kóva rupi ñaguãhẽ táva Sapucaipe jahávo peteĩ tape yvyreínteva rupi, oĩ avei ambue tape yvyreíva ha avei oñembo’ita ra’ỹva ombojoajúva umi tavakuéra ha avei ko táva akã ko tetãvorépe oĩva. Mba’éicha ñaguãhẽ Ñasẽvo táva Paraguaygui tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano Lópezrupi, jahupyty peve upe táva akã ko tetãvore Paraguarípe, opytáva 66 km, upégui jaha tape rakãmby yvyreínteva rehe 24 m rupi ñaguahẽ hagua ko táva Sapucaipe. Ikatu avei ñasẽ jaguata upe ferrocarril tren tujape oúva ko’ápeve jevy’arã, jeguata. Tapichakuéra oikovéva He’iháicha upe Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos, ko tetãvore’ípe oĩ 6.546 tapicha, ko’ãva apytégui 3.446 kuimba’e ha 3.100 kuña. Okaháre jajuhu oikove 71,16% tapichakuéra. Demografía Ko tetãvore’i Sapucai jaguereko ãva mba’e imombe’upyrã: Tapichakuéra ndohupytýiva gueteri 15 ary, 34,4%. Mboy mboýpa imemby kuñakuéra 3,4 hijos. Umi nomoñe’ẽkuaáiva kuatia haipyre 7 % Tapichacuéra omba’apóva sector primario, 56,5 % Tapichacuéra omba’apóva sector secundario (industrial),12,4 % Tapichacuéra omba’apóva sector terciario (Comercio- Servicios), 30,2 % Tapichakuéra oguerekóga Necesidades Básicas Insatisfechas (NBI) NBI ñembo’epy rehegua 7,8%. NBI ogakuéra rehegua 37%. NBI tembipurukuéra rehegua 13,6%. NBI karurãkuéra rehegua 10,3%. Peteĩva ãva NBI rehegua 51,9%. Ikorapy Norte oĩ tetãvore’i Escobar ha tetãvore [Cordillera]]. Sur opyta tetãvore’i Acahay. Este gotyo oĩ tetãvore’i General Bernardino Caballero. Oeste gotyo opyta tetãvore’ikuéra Escobar ha Paraguarí. Hykuéra rehegua Ko tetãvore’i Sapucai rupi ohasa ha ombohykua umi ysyrykuéra Caañabé, Paso Itá, Naranjay, Mbopicuá, Toro, Yhacá. Referencia Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. ABC Escolar, publicado por el Diario ABC Color. Geografía del Paraguay, publicado pro el Diario Ultima Hora. Che Retá Paraguay, publicado por el Diario Noticias. Datos del la DGEEC. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Valenzuela ha’e peteĩ táva opytáva tetãvore Cordillera, Paraguáipe, ojeikuaáva "Capital de la Piña" ramo. Toponimia Oñemoĩ ko téra "Valenzuela",upe kara i fonnda va’ekue ko táva upe 18 jasyrundu 1813-pe. Ymave oñembohéra va’ekue “Ybyraty”, he’iséva guaraníme “yvyra atýra” avei “yvyra rakã atýra”. thumb|265px|left|Entrada a Valenzuela Clima Ko tetãvore Cordillera-pe ndahaku ha ndaro’yetéi, hakatu nahe’õi avei. Arahakue 22 °C rupi, arahakurõ ohupyty 39 °C ha ro’yvérõ katu oguejy 3 °C peve. Demografía Valenzuela-pe oikove 6.813 tapicha, ko’ãva apytépe 3.572 kuimba’e ha 3.240 kuña he’iháicha Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Economía 230px|thumb| Valenzuela escudo Ko Valenzuela ha’e táva oñemba’apohápe yva piña rehe. 10 jasyteĩ jave ojejapo pe festival hérape. Tekovekuéra koárupigua avei omba’apo takuare’ẽ ñeñotỹme. Upe hetave oñemba’apoha katu ha’ehína upe vaka ñemoña rehegua ko tenda rupi. Turismo Tupao guasu ko távapegua San José rérape ojejao va’ekue oguereko estilo barroco-colonial, kóva omopu’ã va’ekue karai fundador Antonio Fernández de Valenzuela ha oñemongarai va’ekue upe12 jasypo 1783 ramo. Kóva oguereko va’ekue mokõi altar mokõve ijyképe, peteĩ Tupãsy Virgen del Rosario-pe guarã ha ambue katu San Antonio-pe guarã, avei peteĩ púlpito ha mokõ oñeñemombe’u haguã. Umi ta’ãngakuéra ha’e ojejapo va’ekue ary 1600 rupi. Upe santo jeguerohory katu 3 jasykõme San Blas ára, ojejapohápe toro ñemoñarõ, kavaju ári ñembokatupyry misa, ñembo’e novenario, tembi’u ñane mba’éva jekaruguasu hamba’e. Ojehoitemi umi yrembe’ykuéra rupi ko távape herava “Domiciana” ha avei “San Agustín”, mokõive Arroyo Y´akãme opytáva. Avei umi ojeguataha ha’e Salto Yporã ha ysyry héravaPasito. Turismo ecológico ha avei ojepytu’uhaguã tembiapokuéragui iporã avei ko tenda umi ouséva guivépa ko távape. Tapichakuéra katupyry herakuã guasúva Upe tuapo tuja ykére opyta óga ha’e va’ekue oikohague upe francés karai Juan Nerhot, ha’e va’ekue upe omoñepyrũ va’ekue upepetit grain ko táva Valenzuela-pe. Mba’éicha ñaguãhẽ Ikatu ñaguãhe ko távape Ruta II “Mcal. José Félix Estigarribia” rupi, upe tape opíava ko távape. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Coord. geográficas e imágenes satelitales de Valenzuela Paraguái tava Santiago, tavaguasu oiméva Paraguáipe, oiméva tava okaháre ha’éva tavaguasúpe Misiones. Tenda oñemomba’eguasúva reducciones jesuíticas rehe ñanemomandu’áva. Moõguipa ou Héra Santiago, oñemohenda peteĩ colina ári, omopyenda “San Ignacio de Caaguazú”, péva márgenl Rio Apa gotyo, oñrmopyenda departamento Misiones, Paraguáipe, ary 1669, héra “Santiago Apóstol”. Tembiasákue “Santiago” térã "Santiago De Las Misiones"oñemopyenda iñepyrũháme río Apa rembe’ýre ha oñembohéra "San Ignacio de Caaguazú". Upéi oñemopyenda jey ary 1669 upe tendápe ko’ágã ojekuaáva "Santiago Apóstol" ramo. Kóva reducción jesuita ymaguaréva ha oime gueteri ko’ág0Ò peve ha orekóva característica colonial oñeñangarekóva plaza central kakuaa, umi óga mimi ha museo oĩméha ñeñangarekópe ko’ã objeto ha pieza oporomomandu’áva heñóiha colonia jave. Yma colonia jave, “Santiago” oñemomba’eguasu oimégui umi tavaygua oikóva ipype, haimete 3000 tapicha rupi. Orekova’ekue peteĩ hotelería ko’ápe opyta opytu’u ha oñamindu’u haguã umi comerciante oúva. Iporã niko ojekuaa oñembyatýha fiesta patronal jave heta yvypóra ha oñemotenonde avei opera de Santiago. Geografía Oime 278 km Paraguaýpe, távaguasúgui. Oñemohenda peteĩ colina ári, péva Ayolas ha San Patricio. Árapytu Arahaku jave, oñeñandu 39 grados arapytu, ha araro’ýpe katu oñeguahẽ 0 grado rupi. Ary media 21 grados. Tavayguakuéra Santiago oreko peteĩ población 7.702 yvypóra, umíva apytépe 4.017 kuimba’e ha 3.685 kuña, péicha oestima Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Demografía Economía Umi santiagueño omba’apóva katuete ganadería.Péicha, ñemitỹme omoheñói avati, takuare’ẽ, mandyju ha soha. Tavaróga guasu Oñemopyenda jey 1669 arýpe tenda oiméva "Santiago Apóstol" rérape. Ko’ágã intendente ha’e karai Américo Romero Sanabria PLRA-gua. Turismo Iporã ha oñemomba’e "Museo de Arte Sacro" ha upe "Museo Jesuítico de Santiago” de las misiones jesuíticas. Tupão, orekóva gueteri umi ta’anga umi teỹinguéra yvyra ombojeguáva (tallada de madera). Tapy’ỹimimi (Casa de Indios) avei ojeguerekóva museo-pe ikatúva upe tendápe ojehecha umi santokuéra ra’anga. Péicha tupão oreko retablo peteĩ hi’añoitéva Reducciones-pe, avei ojeguereko pintura umi recreación bíblica reheguáva. Oime avei monasterio benedictino, Tupãsy María ha’éva peteĩ tenda oñeñembo’éha avei py’amongetarãva ojehekávo py’aguapy, oñemopyendáva’ekue 1984-pe. Umi yvypóra oikóva upépe omotenonde jepokuaa ha umi mba’e yma guaréva ohsáva upe guive ko’ágã peve oúva ñandéve ñande ypykuéragui; péicha ojegueromandu’a Jasyteĩme "Fiesta de la Tradición Misionera", ko’ápe umi artista ha domador-kuéra Paraguái, Argentina, Brasil ha Uruguái, ohechaukáva ikatupyrýha, doma ha pe jaikuaáva carrera de caballo ramo avei sortiha. Ko’ã aty guasúpe oiméva katuete hi’upyrã hetereíva umíva Paraguái tembiú porã ha’eháicha mbeju ha chipa.Ko’ã tembiapo ogueru katuete hetaiterei turista hapykuéri, taha’e paraguayo tér0Ò tetã mbombyryguáva. Péicha oime Estancia Takuatĩ ha’éva tenda oñemotenondéha Festival de Doma y Folklore, kóva 270 km Paraguaýgui (de Asunción), sur gotyo, ojehóvo Ayolas gotyo. Tambo Kurupa’y, ha’e tenda ojepytu’úha, ñembosarái ha tetia’e deporte-pe ha ojeguata haguã sãsõ ha py’aguapýpe. Mba’éichapa oñeguahẽ? Oñeguahẽ Santiago-pe desvío Ayolas péva Ruta I “Mcal. Francisco Solano López”. Mombe’úha Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Ojoajúva oka gotyo Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos ABC Digital "Así es Nuestro País" MISIONES (VIII Departamento) Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Santiago Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Turismo en Misiones Paraguái tava Ybytymí ha’e peteĩ tetãvore’i tetãvore Paraguarí pegua Paraguáipe. Ko tava’i opyta 110 km Paraguaygui, ha’éva táva omyakãva ñane retã. Ñaguahẽha ko’ápe ojeipuruvéva ha'e upe tape guasu 1 “Mcal. Francisco Solano Lopez” rakamby ko’apeve oúva. Hera ypy Yvytumi, ha'e ñe'ẽ "yvy atyra'i yvyku'ígui gua". Kóva oĩgui upépe yvyty'imi ko táva ypýpe oĩva. Ko táva rupi jahecha upe ñu hovy'asy ñanemomandu'áva heta mba'e porãre opa tavakuéraicha avei ñane retã Paraguái ryepýpe oĩvaicha. Ko'ápe jajuhu heta óga porã porã ymaitéma ojejapo va'ekue. Yvyjekuaa Ybytimí opyta peteĩ ñu opytáva upe yvyty’y kére. Ojerérõ jepe hese tuicháva ñu, ikatu ko’aguive jahecha umi Paraguari rehegua yvytykuéra. Ararova Arahakukue 21º C rupi, Arahakúpe ohupyty 39º C Araro’ýpe katu oguahẽ 2º C peve. Ko’árupi umi ka’aguy guasu oĩva gueteri rupi umi ara hakuete oikóva ambuekuéra rendárupi ndaiporiveimaha ka’aguy ñane retãme nañañanduetéi. Upéicha avei umi yvu porã porã heta rupi ombopiro’y porã avei. Avajekuaa Ybytimípe oikove 7.333 tapichakuéra, ko’ãvagui, 3.929 kuimba’e ha 3.404 kuña, he’iháicha upe Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Upéicha avei 24,20 tapicha jajuhu 1 kilómetros cuadrado-pe. Py’ỹietemínte ojeva Paraguaype ha Buenos Aires-pe avei, ko’ãva oiko tapichakuéra ikatúva omba’apondi. Virurekojekuaa Ko’arupi tapichakuéra omba’apoveha ikatu ja’e vaka, ovechakuéra ha kurekuéra ñemuña. Avei oñemba’apo ryguasukuéra reheguáre ojekaru ha oñeñemuhaguã ha avei ryguasurupi’a ojeipuru haguã. Guereraha Ko távape opyta 110 kilómetro táva Paraguaýgui, tape rakamby tape guasu 1 Mcal. Francisco Solano López rehegua. Mba'éicha ñaguãhẽ Upe tape ojeipuruvéva ha'e pe tape guasu 1 "Mariscal Francisco Solano López". Ñasẽ rire Paraguaýgui ñajepoka va'erã Paraguari gotyo upe tape rakãmby ohasáva tavakuéra Sapucai ha uperire Caballero rupi. Kóvagui jahasave 11 km jaguãmeve táva Ybytumíme. Ñasẽrõ Paraguaýgu ha jahasẽrõ Mba’yruguata guasúpe, upe Terminal de Omnibus-gui ndahetái osãva mba’yrukuéra oúva ko'ápe. Upéicha avei ikatu jaju Paraguarí-peve ha upégui jajupi mba’yruguata ko tetãvorepegua ha upégui jaju ko Ytytymíme. Hembiasakue rehegua Ybytumí ha’e peteĩva umi tavakuéra karai gobernador España-gua Pedro Melo de Portugal, ofundava'ekue, upévakuri oiko upe ára 3 jasypa ary 1783 ramo upe Cerro Ybytimí ypýpe. Ko tendárupi oĩma rupi tapicha oikóva oñembohérama va’ekueYby Atýra. Ko’ápe jajuhu ogakuéra he’íva ñandéve umi ymave rekovekue mba’éichapa raka’e upe colonial o post-colonial voigua oñembohóga. Upéicha avei ndaipórigui ko’ã mba’ére ojepy’apýva ko’ã ogakuéra oñembyaima ohóvo. Henda porã Ko tetãvore'i oguereko heta mba'e porã jehechapyrã, ko'árupi ndaipóri gueteri avei tyapu guasu umi tavaguasu hárupi guáicha, avei ko'árui jajuhu gueteri yvytu piro'y ryakuã potĩ porã ohechaukáva mba'éichapa tetãvore Paraguari. Yvytumime ikatu avei jajahu ha jajesareko umi ysyry potĩ asy hetáva ko'árupi ha'éva umi ysyrykuéra Pachongo ha Aguada, ikatu avei jaju jaguatami umi lagunakuéra opytáva yvyty San Antonio jerére. Tachakuéra ko'arupigua ha'evéva Ko távarupi heñói va'ekue mbohapy tapichakuéra herakuã guasúva Paraguái rembiasakuére ñanemandu'avo. Ko'ãva ha'e: Mariano Roque Alonso, kóva cónsul kuri Tetã Paraguáipe, ojupi va’ekue Tendotaguasú ramo omano rire upe Dictador perpetuo Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia. Karai Narciso R. Colmán, “Rosicrán”-pe ojeikuaáva, ha’e upe peteĩha ñe’ẽytvoty ombokuatia va’ekue, upe árapeve ojeikuaa rupi ñe’ẽyvotykuéra ñe’ẽrupivénte. Rosicrán ha’e avei karai investigador katupyry ombyaty va’ekue umi porakuéra rehegua ha avei tapicha iñangirũnguérandi oheka va’ekue omohenda porã ñe’ẽndy ñane ñe’ẽme guarã. Lorenzo Leguizamón, arpa mbopuha herakuã mombyrýva omoirũ va’ekue tapichakukéra katupyrýpe ha’éva Hilarión Correa, Aníbal Lovera, Ramón Vargas Colmán ha avei oĩ va’ekue atykuéra omobúva ñande purahéi porãkuéra. Mandu'apy Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Joaju Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Coord. geográficas e imágenes satelitales: Ybytymí Paraguái tava Paraguái oguereko peteĩ característica ha’eñóva, ohóva pe tembiasakue, cultura ha ecología rehe. Tetãgua hory ha imarangatúva ha oguerekóva tekoha iporãva ome’ẽ maymáva ouha ohasaporãséva pe turismo rupí ohóva tekoha gotyo, ohasatahápe py’aguapy ha mabue mba’e iporäva. Ko tetã oguereko hetamba’e iporãva pe ecoturismo rehegua, hetaiterei oĩgui techapyrã opaichagua, ka’avo térã mymba rehegua. Ko patrimonio natural ha’e pe tuichavéva tetãmegua, oĩ diversidad biológica opaichagua. Paraguái ha’e tetã iporãmbajepéva, ikatúva ja’e paraíso yvy’ape árigua, diversidad cultural, ecosistema rehegua, oguerekóva tetã ambue ndive. Ko’ãga rupi ha’e tenda ecoturismo rehegua hetave tapicha oguerúva arapy pegua. Oguereko pa’ũ ikatuhápe ojehecha heta vida silvestre rehegua tenda público ha privado-pe. Flora Ka’aguy térã yvyra rehegua (especies vegetales) oĩ 13.000 chagua rupi tendagua, oikehápe yvyra árboles, ñana arbustos, kapi’i hierbas ha orquídeas rehegua. Oĩ 20.000 especies rupi, ãva pa’ũme oĩ umi tendagua (nativas) ha umi exóticas, oĩ 280 especies tendaguáva ikatúva opa. Yvyrakuéra tuichamba’evéva ka’aguy tendagua rehegua ha’e: tajy, peroba, yvyrapytã, laurel, cedro, incienso ha ambue. Pe yvyra ohechaukáva tetã Paraguáipe ha’e pe hérava tajy (lapacho). Oĩ avei heta áreas protegidas Paraguáipe, opa henda rupi, ko’ã recursos naturales oguerekóva heta especie rehegua araka’eve ndopamo’ãi. Umi ka’aguykuéra ha’e tuichavéva riquezas naturales oguerekóva. Ha ko’ã yvyra ñekytĩ rehegua, iporäva’erã ojejapóramo ñatende hesegua ýrõ ikatu oiko pe hérava deforestación, ikatuhápe opa heta yvyry tetäme año oïva; pévarä oĩ heta parques nacionales, äva ha’e: Parque nacional Ybycuí opyta 160 km Paraguaýgui, oguereko 5.000 ha bosque subtropical. Parque nacional Defensores del Chaco, oguerekóva 740.000 ha. Avei oĩ umi ipyahuvéva: Paso Bravo ha Río negro. Fauna Mymbakúera pa’ũme ko’ãvaoguereko tuicha mba’éva pe hérava equilibrio de ecosistema-pe; oĩ 13.000 especie rupi: ikanguéva vertebrados ãva ha’e pira (peces), ypegua (anfibios), otyryrýva(reptiles), guyra (aves) ha okambúva (mamíferos) ha ikangue’ỹva (invertebrados), jatyta (moluscos), crustáceos ýrõ ysokuéra (insectos). Mymbakuéra saite ikatúva opa pa’ũme oĩ: el jaguarete (jaguar), mborevi (tapir), guyra campana pájaro campana, gua’a pytã papagayo rojo, taguato águila arpía, jurumi oso hormiguero, tatu karréta armadillo gigante, jakare yacaré ha ambue mymba. Tetã Paraguái oguereko tekoha iporãva, umi ysyry gusu ríos ome’ë pe surubí, dorado ha pacú, äva ha’e pirakuéra apytépe oje’usevéva. Áreas silvestres protegidas Oĩ avei entidades binacionales ombosako’íva energía eléctrica oipytyvöva oï haguã ñangareko tekoháre, ã tendakuéra oipe’a hokẽ opavave tapicha ohosévape guarä ohasa aravo térã ára py’aguapy, vy’a ha mba’eporã apytépe. Tati Yupi, Itabó, Refugio Carapá ha Refugio Mbaracayú, ãva ha’e reservas omoñepyrũva Itaipú. Avei oĩ omoñepyrũva Yacyretá, Antiguy ha Yabebyry. Paraguái oguereko 42 tenda oñangarekoha (áreas silvestres protegidas), ko’ãva ha’e: Parque Nacional Defensores del Chaco Parque Nacional Tte. Agripino Enciso Parque Nacional Río Negro Monumento Natural Cerro Chovoreca Reserva Natural Cabrera – Timane Parque Nacional Tinfunqué Parque Nacional Paso Bravo Parque Nacional Serranía San Luis Parque Nacional Bella Vista Parque Nacional Cerro Corá Reserva de Recursos Manejados San Rafael Parque Nacional Caaguazú Reserva de Recursos Manejados Ybytyruzú Parque Nacional Ybycuí Parque Nacional Lago Ypoá Refugio de Vida Silvestre Yabebyry Monumento Natural Macizo Acahay Reserva Nacional Kuri'y Parque Nacional Ñacunday Parque Nacional Lago Ypacaraí Monumentos Naturales Cerros Köi y Chororí Monumento Científico Moisés S. Bertoni Privadas Reserva Natural del Bosque Mbaracayú Reserva Natural Arroyo Blanco Reserva Natural Morombí Reserva Natural Ypety Autárquicas Refugio Mbaracayú Reserva Limoy Reserva Itabó Refugio Pikyry Refugio Tati Yupi Refugio de Vida Silvestre Yacyretá Potenciales Parque Nacional Médanos del Chaco Parque Nacional Laguna Inmakata Parque Nacional Ganso Reserva Ecológica Riacho Yacaré Reserva Ecológica Pozo Hondo Reserva Científico Pirizal Parque Nacional Yacaré Parque Nacional Estero Milagro Reserva Ecológica Laguna Blanca Parque Nacional Cerro Sarambi Avei iporã ñanemandu’a tetã Paraguái oguerahaha tenonde gotyo estrategia oñangareko haguã tekoha rehe ha umi ñemombarete especie oipytyvõva pe hérava procesos ecológicos, oma’ẽvo henonde gotyo umi tapicha oútava rayhupápe. Secretaría del Ambiente (SEAM) Paraguái retãmegua ha pe Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD), pirapire ome’ẽva Global rupi omoñepyrũ pe Proyecto Paraguay Silvestre. Referencia La magia de mi tierra. Fundación en Alianza. 2007. Enlaces externos Ecoturismo en Paraguay Secretaria Nacional De Turismo Ecoturismo Paraguái yvyapekuaa Elio Ramón González, músico, director orquestal ha compositor Paraguaigua, ojekuaave chupe ambue hérape Neneco Norton. Heñói ary 1923 jave en Paraguaýpe, tavaguasu Paraguái retãmegua, ára 8 de diciembre, Virgen de Caacupé ára jave, ha’eva ñemomorã rehegua tuichavéva ko tetãme. Ituvakuéra ha’evakue Apolonio Benítez ha Hermelinda González. Ko’ãga rupi, 84 ary oguereko jave, omba’apo gueteri pe mba’e tuichavéva chupe guarãpe: ha’éva purahéi rehegua. Infancia y juventud Neneco oñepyrũ oike ko mba’épe pe banda Batallón Rojas Silva Salesianito-pe, ombopuhápe trompeta. Iñemoarandu teoría ha solfeo elemental ojapo karai katupyry pa’i Ernesto Pérez Acosta ndive, (pa’i Pérez). Upéi oñemoarandúma teoría ha solfeo superior-pe karai José de Jesús Villalba ndive, omhu’ã rire kóva oikéma cursos de armonía-pe mbo’ehára Otakar Platill ndive. Oĩnguévo pe Batallón Rojas Silva-pe omoñepyrũ pe mba’epu aty umi scouts hérava ndive, ko’ãva ha’e oĩva’ekue pype réra; Luis Osmer Meza, puraheihára, ko karai upéi hérava’kue Luis Alberto del Paraná; Rubito Medina mbarakápe ha clarinetista Benjamín Cabañas. Primeros pasos Ko karagui oiko mbo’ehára guasu teoría ha solfeo rehegua pe conservatorio Jorge Báez héravape, upe rire omoñepyrũma pe mba’epu aty (orquesta) imba’eteéva “Los Caballeros del Ritmo”, oĩháme Rudy Heyn, Chono Duarte, Paco Gómez, Victorio Ortíz ha Nelson Mendoza. Ko mba’epu aty ndive ohopa opárupi tetã Paraguái tuichakue jave, avei heta tavakuéra tetã ambue rehegua, Argentina, Brasil ha Uruguay. Trayectoria Neneco Norton ojapo hetaiterei purahéirã tetãmegua ãgameve oñehendúva, peteĩva ha’e “Paloma blanca”. Peteĩ hendápe ko jehaipyrépe he’i kóicha: “Amanóta de quebranto guyrami jaula peguáicha, porque ndarekói consuelo mi linda paloma blanca”. Ko jehaipyre opurahéi hetaiterei puraheihára tetãgua ha avei pytagua, peteĩ ojekuaavéva réra ha’e Julio Iglesias. Ãva he’ise Neneco Norton, ojekuaaveha héra, oñemombarete hague haiháramo. Ha nadha’éi ko haipyre año pe ojekuaáva hembiapokue, oĩ hetaiterei, heta ary pukukue imba’apo pa’ũme, ojeikuaa ha oñehendueterei haipyre imba’éva. Neneco Norton oguereko peteĩ karrera ipukúva haihára, dirección orquestal ha avei myaterõháraramo (arreglador). Obras realizadas Pe guaranía “Aquel ayer”, ojekuaáva hembiapokue, ha’éva omoñepyrũva’ekue chupe haiháraramo, ko haipyre opurahéi ñepyrũ Luis Alberto del Paraná, omoĩva’ekue chupe héra yvyatete. Ndaha’éi ohaíva pruraheirã año, Neneco ojapo avei puraheirã ojepurúva teatro-pe, hérava Zarzuelas Paraguayas. Ko mba’apópe oĩ pe dramaturgo ha periodista Paraguaigua Alcibiades González Delvalle ndive, osẽ haguépe ã haipyre: Resedá, Naranjera, Ribereña , El arribeño, La Morena, Del Trigal, El Delegado ha Cañaveral. Neneco avei omba’apo pe dramaturgo Paraguaigua Mario Halley Mora ndive oguenohẽvo hikuái Promesera de Caacupé ha Mustafá. Crispulo Melgarejo ndive oguereko Marido de Contrabando, El Gringo de la Loma ha Escuela Pyhare. Rogelio Silvero ndive La Calandria de mi barrio ha ambue tembiapo. Ko’ã grabaciones discográficas, purahéi ava atýpe, ta’angamýime, pujoe térã teatro-pe guarã, puraheiharakuéra Luis Alberto del Paraná, Agustín Barboza, Pura Agüero Vera, Ñeca González, Oscar Barreto Aguayo a ambue, ojerureva’ekue chupe omotenonde térã omyatyrõ mba’epuaty tẽra haipyre rehegua (dirección y arreglos orquestales) ikarrerakuéra pukukue. Pe jehaipyre “Yo ví un Amanecer”, momaranduhára Humberto Rubin rembiapokue ha Niño Pereira purahéipe, ha’e avei imba’e, oho Paraguái rérape pe Tercer Festival Mundial de la Canción oikóva Río de Janeiro-pe. Distinción Municipalidad de Asunción ome’ẽ Neneco Norton-pe pe ojeheróva Hijo Dilecto de la Ciudad de Asunción, tavaguasu rehegua oĩ rupi hetaiterei hembiapokue ryepýpe. Ko’ãga Neneco Norton ha’e mbo’ehára música popular folclórica paraguaya, Conservatorio Nacional de Música-pe ha avei centro educativo Villa Elisa hérava María Auxiliadora. Autores Paraguayos Asociados (APA), ha’ehápe avei miembro titular comisión directiva-pe, ombo’e escritura y estructura de la música paraguaya. Sus obras Ohai hetaiterei, ojekuaa poapypa rupi (80 composiciones), peteĩva ha’e “Paloma Blanca”, kóva ha’e ohupitýva jekuaave Paraguáipe ha pytagua retãme, koã derecho rehegua ome’ẽva’e ambuépe. Avei oĩ “Buscándote”, oguehẽva yvyte ñehedúpe, “Aquel ayer ha Tus ojos”, ha ambue. Puraheihára: Luis Alberto del Paraná, Samuel Aguayo, Aníbal Lovera, Ramona Galarza, Julio Iglesias, ha ambue; mba’epu aty Los indios, Trío los Paraná, Los Gómez, Los Tres sudamericanos, Herminio Giménez, Florentín Giménez, mba’embopuha Luis Bordón ha Bernardo Avalos, oipuruva’ekue Neneco Norton rembiapokue. Buscándote Música: Neneco Norton Letra: Neneco Norton Buscando tu amor que ayer se perdió Sumiéndome en llanto Mi ilusión se aleja en la bruma gris De su soledad Ansiando encontrarte añorando vivo Aquellos instantes De amor tan feliz que no olvidaré Ya nunca tal vez II En tu corazón llevaste al partir Todo aquel ensueño Que naciera en mi alma Con la ternura de tu besar Todo en ti se fue, mis ansias mi fe Toda mi esperanza Solo queda en mi recuerdo feliz De aquella ilusión III Si pudiera un día Volver a encontrarte Muchachita mía De dulce mirar Volvería el encanto De aquellos instantes A secar mí llanto Que hoy brota por ti Paloma Blanca Música: Neneco Norton Letra: Neneco Norton Amanóta de quebranto Guyrami jaula pe guáicha Porque ndarekói consuelo Mi linda paloma blanca II Ajumírõ ndorotopái Aperdetéma la esperanza Ambyasyvoi rohayhu hague Ingrata paloma blanca III Mi amor tan decidido Hoy agoniza sin esperanza Ojukáta tu inconstancia Mi linda paloma blanca IV Na hi’ãi chéve asufrive Tanto tiempo esta tristeza Ahechaséma la nde promesa Chendive paloma blanca Bibliografía Sonidos de mi Tierra. norton Karai Lorenzo Álvarez Florentín, ojeheróva el violín romántico de Asunción, heñói San Lorenzo ára jave, 10 jasypoapy ary 1926-pe, táva San Cosme y Damián-pe, ha’éva peteĩ tenda oguerekóva tembiasakue reducciones jesuíticas rupive, tetãvoreItapúa ryepýpe, namombyrýi tavaguasu tetãvore pegua, Encarnación, Paraguáigui. “Alma y Violín”, “Silbido Nocturno”, “Adelante Albirroja Adelante”, purahéi herakuãvéva ojapova’ekue selección paraguaya de fútbol rérape, heta poemas sinfónicos ha poteĩpa ary mba’apópe ombohory ko karai rekove, haihára, puraheirã apohára, motenondehára ha violín mbopuhára, ha’éva ikatupyry ha iñaranduetereíva ko ã mba’épe. Avei omohuã iñemoarandu momaranduhára rehegua (periodismo) Universidad Nacional de Asunción-pe. Ituvakuéra ha’e karai Turiano Álvarez ha kuñakarai Ramona Florentín. Infancia y Juventud Ituvakuéra ohecha mba’éichapa oho música gotyo Lorenzo, imitã guive, ha’eño oñembokatupyry, poapy ary oguerekóvo violín ombopukuaáma, kóva ha’evoi ojapopyre peteĩ ojapokua añetéva (lutier) chagua. Ko violín oiko hendive upe guive, ko’ãgameve, ombopukuaa hague ohupitýtama 70 ary rupi. Primeros Pasos Omoambueva’ekue umi tenda jerokyha ary 1960 rupi guive omoñepyrũvo pe hérava Lorenzo Alvarez y su “Orquesta de Ritmos Internacionales”, ombopyahúvo ipuhymáva ha omyngovia umi polka iporavopyrépe ha avei pytagua purahéipe, ome’ẽva peteĩ akãrapu’ã tuicháva jerokyrã reheguápe tetã tuichakue jave pa ary pukukue rupi. Peteĩ árape he’i oikotaha chugui músico, ha’e rupi oguahẽ añetéva iñe’ãme, ha oikuaávo ikatupyry añeteha violín ñembopúpe, ha’éva peteĩ instrumento has`yva imbopu, hákatu ha’e ombopukuaava’ekue imitãmi guive. Oho pateĩ ary oguereko jave tavaguasu tetãvore peguápe, Encarnación, oñepyrũ haguã iñemoarandu añete música rehegua, peteĩ tendápe oĩháme mba’ekuaa ha mboehárakuéra ikatupyrýva ikatútava oguenohã chupe tape potĩ rehe imba’ekuaápe. Joykeykuéra Molinas ha’ekuri umi omoinge ñepyrũva chupe ko ñemoarandúpe, ha hendivekuéra, oguerekóva peteĩ mba’epuaty imba’ekuérava, oñepyrũ oiko chugui músico, ha péicha oñepyrũ hape ko tembiapópe. Trayectoria Hetave pa arýgui oikókuri tenda heñói haguépe. Ary 1950 jave ova táva Paraguaýpe oñepyrũháme ohechaukase ikatupyry violín mbopúpe, oĩramo mba’epu aty oikotevẽvape guarã, oñemoaranduvévo ohóvo ijyvatevehápe ha mbo’eharakuéra herakuãguasuvéva poguýpe. Ary 1952 oguahẽvo, ojeikuaa ha herakuãporãma violín mbopuháramo ha oikéma umi tenda oĩháme hapichakuéra músico ikatupyryvéva ha péicha Leonardo Alarcón, “Akói Rohayhu” aojpova’ekue, peteĩ ikatupyry añetéva avei músico ha compositor, ha’éva trompetista pe Banda de Músicos Policía de la Capital pehua, Salvador Déntice remimbo’ekue, ha arýpe omoñepyrũva pe Orquesta Típica, héra ogueraháva, opeipirũ chupe oho haguã hendivekuéra ha pépe Lorenzo Alvarez oguereko ñepyrũ pa’ũ oĩvo umi hapichakuéra músico ikatupyry añetéva ndive. Nuevos rumbos Omba’apo rire violín mbopúpe hetaiterei ary jave, oĩháme umi mba’epu aty herakuãguasuvévape ha upéi omotenonde umi mba’epu aty imba’évape, oheja ko tembiapo ary 1970 jave, oñepyrũ hague omohypyhũ añete iñeorandu pavẽ violín ha avei imba’ekuaa armonía ha composición rehegua, opyta Orquesta Sinfónica de la Ciudad de Asunción (OSCA)-pe, oñepyrũypy guive, ary 1957 jave, ohecha peve ko tembiapo, ary 1992 jave. Más conocimientos Ha’e pe omomba’eguasuvéva apytépe oĩ pe mba’éichapa ikatupyryvéta ohóvo violín mbopúpe ha avei iñemoarandu teoría ha solfeo-pe, ha Alfredo Kamprad ha’e pe oguerekova’ekue chupe temimbo’eramo Escuela Normal de Música-pe, ha’ehápe ary 1955 jave mbo’eháraguasu violín rehegua, oguerekohápe mención especial, ohechauka haguépe kuaara’ã pahápe peteĩ concierto, oikova’ekue Teatro Municipal-pe. Upépe ombopu Rapsodia Húngara, Gubert rembiapokue. Rodolfo Bagnati ndive oñeorandu teoría ha solfeo; armonía katu Juan Carlos Moreno González ndive, ha ypéi ary ohasavévo omohuã imba’ekuaa oñembokatupyrývo composición mbo’eháraguasu Florentín Giménez ndive. Oĩ rire peteĩ ary pukukue pe mba’epu aty omoñepyrũ ha omotenondéva mbo’ehára Leonardo Alarcón ndive, opo yvyate ikarrérape, ohenoirõ guare chupe karai mbo’eharaguasu Florentín Giménez oiko haguã chugui peteĩha violín imba’epu atýpe, upéramo guare, ary 1955 rupi, ha’eva’ekue tuichavéva ha herakuãporãvéva tetãme, omoñepyrũvo ha omotenondévo mba’epu aty “Florentín Giménez y su Típica y Moderna”, oguerekóva parundy tapicha, opavave ha’éva músico katupyry, ãva: Oscar Escobar, Carlos Centurión, Juan Carlos Miranda, Jorge Alonso, ba ambue, oiporavóva tenda iporãvéva tetã Paraguái tuichakue ombopu haguã hikuái. Sus obras Hembiapokuépe jahechakuaa: “Alma y Violín”, peteĩ kyre’y oikotevẽva tapicha ikatupyry añetéva violín mbopúpe; “Silbido nocturno”, “Dulce melodía”, Cirilo R. Zayas, oguenohãva’ekue Primer Premio pe Concurso de Composición omotenondéva Municipalidad de Asunción ary 1959 jave. Avei ojapo: “Madrecita mía”, “Che haitéma lo mitã”, “purahéi”, Las creaciones, “Gustaví”, “Mirtha Elizabeth”, “Luisito”, “María Victoria” ha “Gladys Sunilda”, ãva Rudi Torga ndive, ita’yrakuéra rérape, avei poemas sinfónicos: “Jasy Retã”, “Marinero en Alta Mar”, “Malecón del Puerto”, “Viaje al Horizonte”, ha ambue. Oguerekóvo 78 ary omba’apo gueteri ohóvo pe mba’e ohayhúvape (la música); upéramo omotenondékuri orquesta folklórica José Asunción Flores, Conservatorio Nacional de Música mba’éva, ohohápe tetã ambuére, táva Buenos Aires-pe. Ko tendápe ha’e oĩ mbo’eháramo violín pegua, avei ojapo presentaciones especiales, ita’ýra Luis ndive, ha Juan Cancio Barreto ýrõ Berta Rojas ndive, ha avei grabaciones umi hembiapokuégui opytátava testimonio-ramo ko karai katupyry ha’éva, mba’embopukuaaha, mba’e’apohára ha motenondehára, hembiapokue rupi omongakuaáva música popular Paraguái mba’éva rehegua. Aranduporupyre Sonidos de mi tierra. Puraheihára Paraguaigua Juan Max Boettner ha’eva’ekue peteĩ herakuãguasúva pohanohára ha compositor musical Paraguaigua. Infancia y estudios Heñói táva Paraguaýpe ára 26 jasypo ary 1899 jave. Itúva ha’e Karai Alemania-gua Alfred Boettner ha kuñakarai Francia-gua María Victoria Gautier isy. Imitã’íme omondo chupe hikuái Alemania-pe oñemoarandu haguã, mitã ha mitãrusu mbo’ehaópe. Omohu’ãvo ãva oike oñemoarandu haguã Medicina umi Universidad Jena, Hamburgo ha upéi táva Buenos Aires-pe omohu’ã haguépe iñearandu kóva rehegua ary 1926 jave. Medicina Ha’eva’ekue karai ikatupyry añetéva ha imba’eporãva, ko’ã mba’e oipytyvõva’ekue chupe osẽ haguã tenonde gotyo hembiapópe. Oñepyrũ omba’apo imb’ekuaa reheguápe mbo’ehararamo Enfermedades Infecciosas pegua Facultad de Medicina ha avei Hospital Muñiz táva Buenos Aires peguápe. Ary 1929 jave ou oikóvo Paraguaýpe, omba’aposehápe imba’ekuaápe, ha’éva pe hérava tisiólogo, upéramo guare ko mba’asy hérava tisis ombyapuravaipaiteva’ekue tetãguame oĩ rupi heta contaminación, ha ndaipóri pohã chupe guarã ha sa’iterei oĩ rupi pe mba’e pyahu hérava Rayos X. Pe mba’apo mba’asypo’i rehegua hatã oñemoherakuã ha’e rupi. Ñepyrũrã ha’e motenondehára Dispensario de Tuberculosis pegua. Upéi ha’ékuri motenondehára Lucha Antituberculosa rehegua, ha’éva uperire departamento Ministerio de Salud Pública pegua. Ha’e mbo’eháratee Facultad de Medicina Paraguay pegua cátedra Tisiología-pe ary 1941 peve. Oguahẽ ypývvo tetã Paraguáipe, pohanohára Juan Max Boettner oguenohẽ heta hembaipokue Medicina rehegua. Ary 1930 jave oikuaauka pe tratado “Evolución de la Tuberculosis” rehegua; “Estudio de la Columna Vertebral”; “Malformaciones congénitas bronco-pulmonares”; ”Patología respiratoria”; “Manual de Tisiología” ary 1939 jave; “La Silicosis en Paraguay”; “Etimología griega y latina para el uso médico” ary 1945 jave. Ary 1945 jave oñepyrũ pe tasyo Bella Vista, oñemopu’ãva’ekue mboehára Boettner pytyvõ rupive, hápe oho uperire umi hasýva iñe’ãme rehegua (pulmonares). Ko tendápe oñembokatupyryva’ekue hetaiterei pohanohára omba’apóvava’ekue clínica ha cirugía de tórax-pe. Ko’ãga pe tasyo oĩva tape Venezuela ári táva Paraguaýpe héra “Juan Max Boettner”, oñemoĩva ko karai katupyry rérape. Ha’e omoñepyrũ ha omotenonde ñepyrũva pe Círculo Paraguayo de Médicos. Oñepyrũvo ñorairõ Chaco pegua oho ome’ẽ imba’apo ha imba’ekuaa hetãme guarã. Oike pe Sanidad Militar teniente 2º ramo, omba’apo pe Sección Rayos X reheguápe pe Hospital Militar Paraguay peguápe. Oho rire ñorairõhápe oĩkuri Isla Po’ípe, upépe ojupíma teniente 1º-pe. Upéi oike omba’apo 2º Cuerpo de Ejército fortín Camacho pegua, ko’ãga táva Mariscal Estigarribia. Ary 1935 jave ha’éma capitán de Sanidad Comanchaco-pe. Justo Pastor Benítez he’i ary 1947 jave, ko’ã pohanohára Juan Max ha Ricardo Boettner réra oĩ yvatete umi científico ipyahúva pa’ũme herakuãguasúva imba’apo rupi ha avei oporombo’ekuévo. Música Héra oho yvyate gotyo osẽvo hembiapokue, ñymyatyrõ puraheirã rehegua. Ha’e pianista katupyry ha avei compositor ijojaha’ýva, oheja techapyrã mba’e mbopuporã umi hérava música nacional folklórica ha clásica rehegua. Oĩ hetaiterei hembiapokue, oguerekóva pype motivación. Ko’ã tembiapokue apytépe oĩ: ary 1957 jave, “Himno Nacional”; “Danzas Tradicionales del Paraguay” ha “Música y músicos del Paraguay” ha avei peteĩ ha’eva tekombo’e rehegua “Cómo reconocer el estilo y el autor de una obra musical”; “Villancicos para Navidad”; “Suite guaraní”; “Kyjo”; “Canciones infantiles”; “Fantasía esclava”; “Sinfonía en Mi menor”; “El alma del inca”; “Yrendagüe”; “Sinfonía paraguaya”; “Canciones folklóricas paraguayas”. Omenda kuñakarai Gilda Vierci rehe. Itúva héra Alfred Boettner, ndoguerekói joyke’y. Mano Omano táva Paraguaýpe ára 3 jasypokõi ary 1958 jave. Ordenanza 6117/67 rupive, peteĩ tape tekoha Manorá pegua ogueraha héra. Péva oho tapeguasu Aviadores del Chaco ohoha, yvyate gotyo; oñepyrũ tapeguasu Felipe Molas López guive ha ipuku ñemby gotyo tape Papa Juan XXIII peve. Referencias “El solar guaraní”, Justo Pastor Benítez. “Forjadores del Paraguay”, Omar Quiroga. “Asunción y sus calles”, Osvaldo Kallsen. Enlaces externos Biografía de J. M. Boettner Música Paraguaya Tekove Paraguaigua Ysyryguasukuéra ha’e, ndaipóri rupi tape porã ipurupy, pe mba’e ikatúva nemoguahẽ mombyryve tetã Paraguái tuichakue jave. Heta oĩ ysyry michĩvéva, ho’áva ysyryguasu Paraguái ha Paranáme, ikatuha oho umi ygakuéra ndatuicháiva, sa’ivéva ojepuru ndokyvéi puku rire oguejy rupi hi’y. Afluentes de los Ríos Paraguay y Paraná Afluentes del río Paraguay Umi ho’áva ysyryguasu Paraguáipe asu gotyogua ha’e ãva: Ysyry Jejui Ysyryguasu Jejuí oguereko ipukukue 350 km rupi. Ome’ẽ chupe y ysyrykuéra Jejuimi ha Jejuí Guasu, avei Aguaray. Namombyrýi oñepyrũhágui ojojuhu umi ysyrykuéra Kuruguaty ha Itanara. Hyma guive oguereko mba’e tuicháva kóva umi portugués oikese rupi pype ko’árupi oguahẽ haguã ysyryguasu Paraguáipe, tape ohóva pe minas ituju rehegua Kuyaba pegua. Ko tenda ysyry ykére oĩva oñemoĩva’ekue oipytyvõ pe yvy tetã Paraguái mba’éva ani haguã ho’a tetã Portugal poguýpe oipotava’ekue hikuái, ha’éva pe tenda ka’a renda Igatimi pegua. Pe Villa de Curuguaty-pe ikatu ojeike ysyry Jejuí rupi, y oĩporã jave, namichĩri jave. Jeho yvy rupi Paraguaýgui ogueraha hetave aravo, ýrõ áravoi, mombyry rupi ha avei heta apañuái oĩgui, tapevai, ka’guy ha ysyry jehasa. Ko villa, ha avei heta tenda tetãme, ha’e tenda avave ndohoiha. Upévare ko’ápe mburuvicha José Gaspar Rodríguez de Francia omondo ka’irãime pe caudillo Uruguay-gua general José Gervasio Artigas ojerurérã guare asilo tetã Paraguáipe. Kundaharã Ko ysyry guasu oguerekova’ekue hetave y okyve rupi ymave ha te’õ ome’ẽva umi ka’aguy guasu ijykéregua. Ary 1950 rupi peve ojehecha gueteri pype ohóva umi jangada ogueraháva yvyra ha ka’a. Pe explotación yerbatera hetaverõ guare oĩ avei ñemongu’e piarapire rehegua opaichagua, ygakuéra michĩvéva oguahẽ umi puerto Itaberá ha Ysaúpe. Peteĩha ha’e tenda omba’apovéva ka’a jeguerahauka rehe Ka'a, ha’éva pe empresa tuicháva hérava La Industrial Paraguaya mab’e, oñepyrũva’ekue omba’apo pe Guerra de la Triple Alianza opami rire. Pe ysyry juru, hi’aguĩva 24º de Latitud Sur, ha’e peteĩ tenda ojojuhuhápe umi comerciante omba’apóva mba’erepy jeguerúpe omba’apóva ygakuérape ha avei opavave tendaguápe guarã. Upépe ho’upaite pirapiremi oguerekóva imba’apokue repyumi mba’epohára ka’aguy pegua, oĩháme kikuái heta jasy jave. Pe yvy’a ysyryguasu rembére oĩ heta jepe’a –ojepurúva omba’apo haguã umi calderas, fábrika ha vaporpe– ha avei heta uyvyra atã rehegua oha’arõva ojegueraha haguã umi puerto oĩva yvy gotyope. Pe ka’aguy ijykéregua opavévo hi’y avei opave. Upéi, ojejapo rire tape iporãva ojeipurúva opa ára, sa’ietevéntema ojepuru kóva ojeho haguã. Ysyry Manduvira Ysyryguasu Manduvira oguereko 212 km rupi ipukukue. Oñepyrũ Cordillera de Altos-pe ha oho kuarahy resẽgui kuarahy reike gotyo. Heta ary jave ha’eva’ekue peteĩ alternativa reho haguã umi tenda ha’eñóva, nadguerekóiva tape, peteĩva ãva ha’e Arroyos y Esteros. Pe puerto oĩva ko tendápe oguahẽ umi lancha michĩva omba’apóva mba’ejehepyme’ẽ opaichaguápe ha avei ogueraha opavave tapicha ohosévape. Ko ysyry Manduvirá ho’a ysyryguasu Paraguáipe namombyrýi tçava Paraguaýgui, Ohohápe umi pasajero ha yvyrupigua ohóva imba’erepy ndive, yva, pety ha káña guerahaha. Ysyry Tebicuary Ysyry Tebikuary oguereko 235 km ipukukue, ho’a hi’y a los 23º 30¨ de Latitud Sur; yma guive ojeipuru mbojuajúpe tetãvore Ñeembucú ha umi ha yvy okaháregua, pe misiones jesuíticas oĩha rupi. Upérupi oike umi yga michĩvéva vapor peguáva ogueraháva mba’erepy ojeguerúva tetã Argentina-gui, hetavéva táva Corrientes-gui. Oguahẽ pe paso de Santa María peve, koãga hérava Villa Florida, oĩháme firmas comerciales tuicháva omosarambíva imba’erepyopa tenda jerereguápe. Oukuévo ko’ã yga ogueru mandyju ha jepe’a táva Pilar peve. Peteĩha ñemoarandu pe yvy geografía rehegua ojapo pe naturalista España-gua Félix de Azara, ohaiva’ekue peteĩ opúsculo umi mba’e ojapóva térã ohecháva ha’e ha umi hapicha omba’apáva hendive rehegua. Pe y rapére oiko umi mba’e ja’emava’ekue chagua, ndojepuruporãi rupi ka’aguy, tenda he’õha térã tujuguasu oĩva pe jerére rehegua. Principal afluente del Río Paraná Ysyry Monday Umi ysyry ho’áva río Parana-me, pe ikatúva ñambohéra ha’e ysyry Monday, oguerekóva 170 km ipukukue. Kóva oñepyrũ umi ka’aguy guasu Caaguazú peguágui ha ogueraha hi’y akatua gotyo ysyry Paranáme, namombyrýi ho’agápe ysyry Yguazú-gui. Oje’e, naymaguasúi gueteri, chata ha umi myañaha ogueraha ka'a ha yvyra umi tenda oñemba’apoha selva de Caaguazú guive, pe Saltos del Monday ykére, ho’aha peve ysyry Paranáme, ko’ápe ohupi hikuái yga tuichavéva ha imbaretevévape. Mandu'apy Rafael Eladio Velázquez. Anuario Paraguayo de la Historia. Alfredo Boccia Romañach. Paraguay y Brasil. Crónica de sus Conflictos. Joajuha SENATUR Paraguái yvyapekuaa Luis Bordón ha’e músico ha compositor Paraguaigua. Arpa paraguaya mbopuha. Infancia y Juventud Luis Bordón heñói táva Guarambaré, tetãvore Central, Paraguái retãme ára 19 de agosto ary 1926 jave ha imitã guive oike chupe pe mba’ekuaase música ha mba’embopu rehegua, itúva voi he’íva ha omoakãrakúva avei. Oñepyrũ iñemoarandu arpa paraguaya rehegua ha pya’eterei ohechauka ikatupyryetereiha ko mba’épe, omoingévo peteĩ estilo hasýva ha ojekuaa’ýva ndaikatúiva avave ombopu, he’i mayma tapicha ohenhúva ombopu jave. Ary 1950 guive ha heta ary oĩkuri pe mba’epu aty Julián Rejala mba’évape, ha’éva peteĩ conjunto folclórico, oho haguépe hikuái tetã Paraguái tuichakue ha upéi osẽma tetã ambuére, péicha oguahẽ Brasil-pe, ohechauka haguépe ikatupyryetereiha, ha’e rupi ohohápe ojejepopete hetavéva chupe iñirũnguéra apytépe. Ombopu arpa paraguaya Félix Pérez Cardozo, Digno García, Albino Quiñónez, Cristino Báez Monges ha ambue ndive, oho oiko heta ary imba’ekuaa reheve tetã Brasil gotyo, oipyso haguépe heta ára hembiapo, oje’évo hese ary 1770 ha 1980 rupi ha’e hague artista pa’ũme pe ojehayhuve térã ojehecharamovéva ombopuhápe avei umi disco oguenohẽva jehepyme’ẽme Brasil tuichakue. Upépe oguenohẽ 34 discos, oñeme’ẽ chupe 8 discos de oro, omosarambi umi haipyre arpa paraguaya-pe guarã ha omoherakuã mbarete ko instrumento rehegua opavave música ryepýpe. Ihaipyre pya’e ojeikuaa ha ojehayhu ha ipu opa ára, opa henda rupi avei. "Arpa India" ha’e pe oje’eva’ekue ko mba’épe (arpa) ombopúva umi tapicha katupyry tetãgua, hákatu oguahẽvo Luis Bordón, oguenohẽva’ekue chugui aporeko pu juavy rehegua, oñehenói ko’ãgameve “Arpa paraguaya”. Luis Bordón ha’e peteĩ estilista ijojaha’ỹva arpa paraguaya rehegua, ha upévare, oĩ umi mba’e mbopuha hi’añóva pa’ũme yvyatete, umi ohendu tapiáva tembiasakue ko instrumento rehegua he’ívava’ekue. Trayectoria artística Hetajey ojei mba’epu atýgui oñembokatupyryve haguã aporeko ha’eñoguávape guarã. Oike ñepyrũ pe grabaciones discográficas ary 1959 jave, oguenohẽramo guare imba’apokue peteĩha hérava “Arpa paraguaya en Hi Fi” (“Arpa paraguaya en alta fidelidad”), ko tembiapo pya’eterei oiko chugui mba’e herakuã mombyrýva, ohupity ko instrumento, osẽ ypy guive pe disco, iñambue haguã ijeherópe, héra ypýgui arpa india hératee ko’ãgameve arpa paraguaya. Ojehayhueterei rupi pe hembiapokuri oguenohẽma epéi oñoakãre, ojuapykuéri, péicha rupi ohupity 32 volúmenes, noĩrihãme umi oikova’ekue umi 8 ha 45 rotaciones pegua. Omba’po pukukue tetã Brasil gotyo oguenohẽ 34 discos areguáva, ãva oñehendu arapýre ha umi tapicha ohayhu añetéva arpa paraguaya oguerekóma pe hérava colecciones particulares peteĩ mba’e tuichávaramo. Imba’apo compositor ha intérprete arpa paraguaya rehegua ogueraha hi’ára paha gotyo peve ha péicha rupi oguenohẽve 14 discos rupi, CD-pe, ã tembiapokue guasu ha’e oguerekóva tembiasakue música paraguaya rehegua, ha umi ojejapova’ekue arpa mbopúpe guarã, oĩva mayma Paraguaigua ñe’ãme. Herakuãporã ha mombyry rupi ko’ã hembiapokue heta hendápe oñeme’ẽ chupe mbojopói (premios), ãva ha’e umi poapy discos de oro ombojeguáva ko tapicha katupyry Paraguaigua róga, pe imba’e mbopukue rupi, ikarréra pukukue, oho arapy tuichakue, oguerahávo pe mensaje iporãva ha ijojaha’ỹva, mensaje Paraguái reko rehegua. Premios Koã condecoración ohechauka apykuere: Ministerio de Obras Públicas y Comunicaciones del Paraguay. Sesquicentenario de la Policía Militar de São Paulo, Brasil. Llave de oro de la ciudad de Texas, Estados Unidos. Y medalla “Semper Altimo”, del Ejército Norteamericano de Fort Hood. Oñeme’ẽ chupe 18 trofeos artísticos Brasil ha Estados Unidos-pe, avei oñemomora pe grado de "Comendador"-ramo Gobernación del Estado de São Paulo rupi, ojapo haguére heta tembiapo mba’ekuaa rehegua. Ary 2001 jave UNESCO ome’ẽ chupe pe medalla Orbis Guaraniticus, ojejapóva pe casa Monage París peguápe, oikóva oñeme’ẽ haguã tapichakuéra ikatupyrýra arte térã cultura reheguápe, avei heta ambue jopoive. Umi disco oguenohẽ jave oiko mba’e tuicháva Brasil, Estados Unidos, Francia, España, Portugal, Holanda, Japón, Venezuela, Argentina, México, Colombia ha ambue tetãme. Oiko avei mbohapy ary rupi Estados Unidos-pe, peteĩ visa especial ome’ẽva’ekue chupe pe gobierno upe tetãmegua, ohechauka haguépe ikatupyryetereiha hembiapópe; omopeipirũ avei chupe peteĩ compañía aérea japonesa oho haguã ombopu hetãme, ojeheróva tierra del sol naciente, ha Holanda-pe avei ombopu haguã arpa paraguaya peteĩ canal de televisión oñepyrũvo omba’apo. En Paraguay Oujey ijyvyteépe ha omba’apo pe mba’e ojapokuaavévape: ohai ha ombopu (composición e interpretación) arpa paraguaya rehegua. Omoñepyrũ peteĩ mba’epu aty mokõigua oĩháme ita’ýra ndive, Luis Bordón Junior, ombopúva hendive mbaraka guitarra, jha’éva pe irũ ipuporãvéva arpa ndive, ombopu oñondive música tetãmegua ha avei pytagua mba’éva. Luis Bordón ohupity tenda ijyvatéva música paraguaya rembiasakuépe, hembiapokue jehai peguáva ha yvyporahaicha ha’e ijoheipyréva, ha arpa paraguaya mbopúpe ihupity’ỹva rupi. Obras Ko’ãva ha’e umi ojeikuaavéva: Despertar nativo. Caballito andador. Canto de pajarito. Danza seductora. Lamento indio. Arpa paraguaya. La voz del viento. Leny. Sonrisa hechicera. La fiesta de la selva. El arpa y la danza de mi tierra. Anivena upeicha Yoly. El diálogo del guyraũ con el caballo, varias de ellas con Oscar Safuán. Ãva ha’e umi LPs ome’ẽva Luis Bordón-pe poapy (ocho) discos de oro: Arpa Paraguaya en Hi-Fi Recordando carnavales ( 02 volúmenes) Sucesos sanjuaninos El arpa paraguaya y la cristiandad Bordón tropical Tango para ti Luis bordón y su arpa paraguaya Noches del Paraguay Paraguay 80 Últimos Días Jasy jakõi jave oñeme’ẽ chupe homenaje, upérõ he’i oguerekoha gueteri iñakãme ojaposehápe peteĩ concierto de arpa tuicháva. Kóva ndaikatujepéi ojapo, hákatu pe arpa pu porã iputagueteri arapy tuichakue. Omano ary 2006 jave 80 ary oguerekóvo. Bibliografía Sonido de mi Tierra. Tekove Paraguaigua Eusebio Ayala ha’e peteĩ tetãvore’i opytáva tetãvore Cordillera, Paraguái-pe. Opytã 72 km rupi Paraguaygui, Ha’éva Tetã Paraguái myakãha. Ko táva opyta arroyo Piribebuy re’ýpe ijakatúa gotyo, ha ko’águi osẽ tapekuéra ohóva ko tetãvore ryepy ha okagotyo. Herakuãitéva ojejapohaguére upeoje’usetéva chipa Barrero ha avei opytahaguére ko’árupi upe ñu hérava Acosta Ñú, ojejukapahaguére mitãnguéra ñorairõguasu Guerra contra la Triple Alianza (1865/1870) ramo guare. Superficie Ko tetãvore’i korapy oguereko 338 km², ha oikove ipype 20.843 tapichakuéra rupi, ha ko’ãva apytégui 40% rupi oikove távakuéra rupi. Jajuhu 67,22 tapichakuéra km 2-pe. Municipio Táva Eusebio Ayala ofunda va’ekue karai Gobernador Carlos Morphi ary 1770 ramo ha ombohéra va’ekue upéramo Barrero Grande. Ymave oñembohéra va’ekué San Roque y Barrero Grande. Ko’ãgãgua intendente ha’e karai Néstor Fabián Delgadillo Díaz, ANR gua, omandátava ary 2006 guive 2010 peve. Hembiasakue Ñorairõ guasu batalla de Acosta Ñu, oiko va’ekue 16 jasypoapy ary 1869 ramo. Paraguái ejército va’ekue uperamo 3.500 mitãmimi oñorairõ va’ekue 20.000 kuimba’ekuéra umi ejército ou va’ekue ñande ári. Umi jajukapaguasu oiko va’ekue umi árape rupi, ojeguerekóva katupyry ijojaha’ỹva ramo, upe ára ojegueromandu’a mitãkuéra ára ramo Paraguáipe. “Los niños de seis a ocho años, en el fragor de la batalla, despavoridos, se agarraban a las piernas de los soldados brasileños, llorando que no los matasen. Y eran degollados en el acto," ohai upe tembiasakuére ohaíva brasileño Chiavenatto. “Escondidas en la selva próxima, las madres observaban el desarrollo de la lucha. No pocas agarraron lanzas y llegaron a comandar un grupo de niños en la resistencia. Finalmente, después de un día de lucha, los paraguayos fueron derrotados”, he’i avei. “El Conde D’Eu, el comando de la guerra,.... después de la insólita batalla de Acosta Ñu, cuando estaba terminada, al caer la tarde, las madres de los niños paraguayos salían de la selva para rescatar los cadáveres de sus hijos y socorrer los pocos sobrevivientes, el conde D’Eu mandó incendiar la maleza, matando quemados a niños y madres”, ombojoapy. “Mandó hacer cerco del hospital de Peribebuy, manteniendo en su interior los enfermos –en su mayoría jóvenes y niños– y lo incendió. El hospital en llamas quedó cercado por las tropas brasileña que, cumpliendo las órdenes, empujaban a punta de bayoneta adentro de las llamas los enfermos que milagrosamente intentaban salir de la fogata. No se conoce en la historia de América del Sur por lo menos, ningún crimen de guerra más hediondo que ese,” he’i avei Chiavenatto. Economía Eusebio Ayala, ha’e tetãvore’i oñemba’apohápe kokuépe ha avei ojejapo upe chipa, oje’usetéva ñane retãme. Avei oñemba’apo mymbakuéra ñemoñáme, ha oguereko vaka, kure, kavaju ha avei ovecha. Kokuépe katu oñeñotỹ avati, mandyju, mandi'o, takuare'ẽ, petỹ, kumanda, ka'a, café, yvakuéra, ha avei oñeñotỹ parral. Ko táva Eusebio Ayala-pe ojejapo upe tembi’u oje’usetéva chipa, oje’úva cocido hakuporã ndive. Avei ko’árupi jajuhu ojejapoha hi’upyrã manduvígui, ikatuhápe jajuhu heta hi’upyrã ojejapóva ko kógagui ha’éva mbujape, mba’e he’ẽ ro’ysã umía. Herakuã porãva chipa Barrero Ramón Ayala, ha’e tekove ymavéva ou va’ekue oiko ko táva Eusebio Ayala-pe, ha ha’e pe omoñepyrũ va’ekue ko tembiapo omoherakuãva ko mba’e ñane retã ha avei tetã ambuekuéra rupi. Oñemomba’éjeývo iñemoñarekuéra rembiapóre chipa apo rehegua, tembi’u ojejapóva avati ha aramirõ mandi’ogui, karai Ramón Ayala oñepyrũ omba’e ñemu ko tembiapóre ary 1970 guive, omoñepyrũ ko tembiapo peteĩ mba’ruguata’ípente oguerekóva ñe’ẽ hatãha, upéicha oje’ói oikuave’ẽvo ko hi’upyrã Paraguay peve. Heta tapichakuéra jajuhu ko’arupi omba’apóva ko tembi’u apópe, oñemoĩva ko Ruta II Mariscal José Félix Estigarribia pukukue javeve. Población Umi heñói ha omanúva apytépe na iñambueguasúi ko’árupi ko’ã ára rupi. Ko’ãrupi jajuhu 20.843 oikovéva; ko’ãva apytépe hetave ojeiko okahára ha avei hetamive kuimba’ekuéra. He’íva mboýtapa tapichakuéra jajuhu: Ary 2009 ramo guarã jajuhúta 23.003 tapichakuéra ko’á´pe, ãva apytégui 12.201 kuimba’e ha 10.802 kuña. Geografía Ko tetãvore’i Eusebio Ayala, opyta Sur gotyo tetãvore’i Cordillera-pe. Ikorapy Eusebio Ayala korapy ohupyty: Norte gotyo tetãvore’ikuéra Tobatí ha Isla Puku. Sur gotyo tetãvore’ikuéra Piribebuy ha Itakurubí de la Cordillera. Este gotyo tetãvore’ikuéra Isla Puku ha Santa Elena. Oeste gotyo tetãvore’ikukéra Tobatí ha Ka'akupe (Ha’éva táva paraguaikuéra ouha oñembo’e Tupãsype) ha avei tetãvore’i Piribebuy. Tapekuéra rehegua Ko tetãvore’i Eusebio Ayala-pe ikatu ñaguahẽ Ruta II Mariscal José Félix Estigarribia rupi ha’éva tape ojeipuruvéva, ikatu avei jaipuru I tetãvore Paraguari rupi. Tapekuéra ko’arupigua ikatu jaipuru opa árape. Tapekuéra koárupi gua ha’epáma asfaltado, ijita térã ijitara’ỹiva. Tapekuéra ohasáva tava’ikuéra rupi katu oñeñangareko meme ikatu haguãicha ojeipuru ojeguata haguã mba’yruguatakuérape. Oguereko telefonía digital, radiokuéra ha avei repetidora umi canalkuéra TV rehegua. Ykuéra rehegua Koárupi ohasa ko’ã arroyo-kuéra: Aº Tacuatí Aº Ropé Aº Piribebuy, ko Aº Rope ndive ojohupytyháre ojapóva peteĩ y jepo. Aº Yuquyry Aº Paso Malo Clima Ko’árrupi ndahakuetéi ha nahe’õi, mbyry’aikue 22 °C rupi, ro’yvérõ oguejy 3 °C, ha hakuvérõ 40 °C ohupyty. Ama ko’árupi ohupyty 1.536 mm, ome’ẽva 153 mm peteĩ jasy javeve. Jasykuéra oky’iveha ha’e jasyteĩ ha avei jasyapy. Demografía Jajesarekórõ tapichakukéra oikovéva ko tetãvore’ípe jajuhu 56,05% ojeikove okaháre. Principales indicadores socio – demográficos: Tapichakuéra ndohupytýva gueteri 15 ary, 35,0%. Mboýpa kuñakuéra imemby, 2,7 mitã. Tapichakuéra nomoñe’ẽ ha ndohaikuaáiva haipyre 5,9%. Tapichakuéra omba’apóva sector primario rupi, 30,7%. Tapichakuéra omba’apóva sector secundario rupi, 19,4%. Tapichakuéra omba’apóva sector terciario rupi, 48,7%. Tapichakuéra omba’apóva kokuépe 30,5%. Ogakuéra oguerekóva electricidad, 90,4%. Ogakuéra oguerekóva agua y potĩ, 56,5%. Mba’éicha ikatu ñaguahẽ Ñasẽrõ Paraguaýgui, jaju Ruta II Mariscal José Félix Estigarribia rupi, ñaguahẽ meve táva Ka'akupé-pe ha jajuve jajúvo ko tapére ñaguahẽ meve táva Eusebio Ayala peve opytáva 72 km táva Paraguaýgui. Referencias Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. Genocidio Americano. La guerra del Paraguay. Juan José Chiavenato. Carlos Schauman Editor, Asunción, 1984. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Ka'i ladrillo ha'e peteĩ tembi'u paraguái he'ẽva ojejapóva manduvi ha eíra hũ takuare'ẽ rykuégui. Maymave tembi'u Paraguáicha, “ka'i ladrillo”, oguereko heta proteína ha avei ome'ẽ mbarete he'iháicha umi tapicha oñemoarandúva ñane retã rembiasakuére Moõguipa ou héra Ko “ka'i ladrillo” réra ou mokõi ñe'ẽgui, peteĩ guaraní ha ambue castellano. Ko'ã ñe'ẽ guarani “ka'i” ha kastellano “ladrillo” oñembojehe'ávo ojuehe oñemombe'u ñandéve mba'éguipa ha avei mba'épa he'ise. Upéicha “ka'i ladrillo” ka'i rembiu, ojejapógui ipukumi ha oñembope upe mba'e ladrilloicha, umi ka'i Paraguái ka'aguýre hetaitéva (upe ka'i mirikina, michĩmínteva), ha ho'usetéva opavave mymbakuéragui mba'e he'ẽ ha ko tembi'u he'ẽ porãve opa mba'égui. Oje'e avei chupe “asukápe manduvi”, oúva ñe'ẽ español “azúcar” (asuka), guaranípe ha'e “manduvi” (España ñe'ẽme maní ha avei cacahuete). Mba'e mba'épa oguereko “Ka'i ladrillo” ojejapovévape ojeipuru manduvi maimbe ha eíra hũ. Oĩ omoĩva avei pype michĩmi pomelo ha avei naranja hái rykue, ani haguã he'ẽterei ha avei ha katu he'ẽhái haguã Mba'éicha ojejapo Ñambopupu eíra hũ jaipyvúvo ojekuaa peve pe olla rugua. Upémaramo jaity pype pe manduvi ku'i (ikatu avei iku'i'ỹre) ha ñambojy miẽ ndahetavéima. Uperiré ñañuhĩ keséra hykue porãvape ani oja ha jaheja ho'ysã. Ho'ysã porã vove ikatúma jaipe'e umi ka'i ladrillo. He'iháicha umi tapicha oñemoarandúva Paraguái rembiasakuérehe, tembi'u paraguaikuéra ha'e tembiapo ojejapóva ogaháre kuéra opararire upe ñorairõ guasu Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay ndi Parguái ogueraha va'ekue, upe ary 1864 guive 1870 peve). Ko'ã tembi'ukuéra imbarete porã, upéicha ojejapo ikatu haguãicha ohupyty are, umi ñorairõ guasu oparire árarupi imbovy haguére tembi'u ojehupyty. Bibliografía “Tembi'u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Enlaces externos Guarani Raity tembi'u arigua Kykyo, ha'e peteĩ tetãvore'i oĩva tetãvore Paraguarí, Paraguáipe. Opyta 169 km rupi Paraguaygui, ha'éva táva omyakãva ñane Retã Paraguái. Ikatu ñaguãhe ko távape peteĩ tape rakamby tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López rehegua, osẽva táva Caapucú-gui, tetãvore Paraguarí rehegua. Kykyo, oñefunda va'ekue ary 1776 ramo, ha’e voi umi tavakuéra apytéte ymavéma oñemohenda va'ekue ñane retã Paraguáipe. Tembiasakue Kari Agustín Fernando de Pinedo ramo, omanda va’ekue 1772 guive 1778 peve, oguata va’ekue ko provincia tuichakue javeve, ha ofunda Villa Real de la Concepción ha omosẽ umi portugués-kuérape Villa Ygatimígui. Umía ára rupi upe ñemomba’e ko río Paraguay rehe ha’e kuri tekotevẽtéva ikatu haguãicha ojejoko umi portugués-kuéra japyhara ko’ápe. Upevarã tekotevẽ kuri ojejoko raẽ umi ñande’ypykuérape ikatu haguãicha ojeipuru umi ysyrykuéra ojeho haguã. Ohupytyhaguã ko mba’e, karai gobernador Agustín Fernando de Pinedo ofunda heta tavakuéra; ko’ãva apytépe jajuhu: Villa Franca sur gotyo, ha mbytérupi Hyaty ha avei Kykyo, ary 1776-pe. Superficie Ko tetãvore’i oguereko 624 km², ha ary 2008 ramo tapichakuéra oikovéva ko’árupi 7.514, ha 12,04 tapichakuéra rupi oikove 1 km² rupi. Economía Tetãvore’i Kykyópe, tapichakuéra omba’apo kokuépe, ha oñeñotỹvéva ha’e parral, mandyju, mandi’o, takuare’ẽ ha kumanda. Avei oñemoña ko’ã mymbakuéra: vaka, ovecha, kure ha avei kavaju. Oĩ yvy ko táva Kykyo rupi karuguaha. Municipio Intendente ko'gagua ha'e karai Lucio Martín Martínez Moreno, ha'éva Asociación Nacional Repúblicana (ANR)gua, omandáva arykuéra 2006/2010 peve. Tapekuéra ko'arupigua Ko porundyha tetãvore Paraguarí rypi ohasa tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López, ha’éva tape hũ ojeipuruvéva, kóva oguãhẽ ñane retã Paraguái peve ha avei ambuekúera táva peve. Oĩ ambue tapekuéra ijytara’ỹva ha avei yvyreínteva ombojoajúva tetãvore’ikuéra oñondive ha avei upe táva ombyakãva ko tetãvore. Oguereko tembipurukuéra ñe’ẽmbyry Copaco rehegua ha avei umi ñe’ẽmbyrykuéra ikatúva jagueraha ñanendive, avei oguereko ambue momongetarãkuéra, upéicha avei opaite tavakuéra árupiguápe oguãhẽ diariokuéra Paraguaypegua. Mba’éicha ikatu ñaguahẽ Ñasẽva táva Paraguaygui, jaju tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López-re rupi, ñaguahẽ meve táva Paraguarí-pe, ko’águi jahave Sur gotyo ñaguahẽ meve tavavore’i Caacupú-pe, opytáva 140 km sur gotyo táva ñane retã myakãha Paraguay, tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López ári, ko’águi jaha peteĩ tape yvy reínteva rehe oguerekóva 29 km rupi, h ñaguãhẽtama táva Kykyópe. Tavayguakuéra He'iháicha Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos, ko’ápe oikove 7.514 tapicha. Oñemohenda guive ko táva tapichakuéra heñóiva ko’ápe imbovyve ohóvo. Okaháre hetave oikovéva ko tetãvore’e Kykyópe, upéicha avei hetamive kuimba’ekuéra omba’apóva kokuépe. Yvyjekuaa Ko tetãvore’i Kykyo opyta ko tetãvore porundyha Paraguarí rembe’ýpe Sur gotyo. Ikorapy Norte gotyo opyta táva Distrito de Ybycuí. Sur gotyo opyta upe poapy tetãvore Misiones, omboja’óva ichupekkuéra upe Río Tebikuary. Este gotyo opyta upe tetãvore’i Mbuyapey, kóvagui oñemboja’o upe ysyry hérava kóicha avei. Oeste gotyo opyta upe tetãvore’i Ka'apuku. Ykuére rehegua Ohypýi Kykyópe umi Río Tebikuary, ysyry Mbuyapey, ysyry Yaguary, ysyry Pindo, ysyry Kuruka'u ha avei ysyry Itape. Ko tetãvore’ípe opyta karuguakuéra Estero Kapi'ibary rehegua. Demografía Jajesarekõ tapichakuéra oikovéva ko tetãvore’ípe, jajuhúta 85,67% oikovéva umi okarahárupi. Upérupi avei oñemombovyré tapichakuéra ohóvo ambuekuéra rendárupi oikoháicha avei ko tetãvore’írupi, upéicha jajuhu imbovyveha ohóvo oikovéva ko’árupi. Ogakuéra ko tetãvore’ípe jajuhu 85,69% opyta okaraháre. Jeikuaapyrã omombe’úva mba’éichapa ojeikove ko’árupi: Tapichakuéra ndohupytýiva gueteri 15 ary, 36,8%. Mboýpa kuñakuéra imemby 3,4 mitã. Umi nomoñe’ẽkuaáiva kuatiahaipyre 8,6%. Mboýpa tapichakuéra omba’apóva sector primario rupi, 56,0%. Mboýpa tapichakuéra omba’apóva sector secundario rupi, 12,9%. Mboýpa tapichakuéra omba’apóva sector terciario rupi, 29,9%. Ogakuéra oguerekóva electricidad, 83,3%. Ogakuéra oguerekóva y potĩ, 28,5%. Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas (NBI): Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas educación rehegua, 7,7%. He’iháicha upe Índice de Desarrollo Humano por Departamentos, ko tetãvore Paraguarí oguereko: Mboýpa oĩ omboguapúva héra mo’ehaokuéra rupi 73,4%. Mboýpa omoñe’ẽ ha ohaikuaáva kuatiahaipyre 88,3%. Mboý arýpa ohupytýta umi heñóiva ko tetãvore’ípe 66,3 ary peve. Mo’õpa ikatu jaha javy’ahaguã Turismo aventura ha ecológico-rã jajuhu: Salto Tupãsy Paso. Turismo tembiasakue omombe’uva jajuhu: Tupao Franciscana tuja. Museo Yegros estancia Barrerito-pe. Referencias Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Che Retã Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Ko Pantanal ha'e upe ñu y japyhýva tuichavéva opa Yvýgui, oñemuasãiva Pindoráma, Paraguái ha Vorívia retãme. Ára okyitéva aja, jasypakõi ha jasypo jave, y ohupi amo 3 métro ha Pantanal oñeñuvãmba ýpe amo 80% opa ijyvy apekuégui, upéicha ojehecha ka'avo ha poty opaichagua ýpente oiko, upéi oguejyjeývo oheja peteĩ tenda iporãmbajepéva, oĩháme guyra opaichagua, pira, ypegua, mymba otyryrýva ha okambúva opaichagua. Pindoráma pantanal pehẽngue oĩ UNESCO tembiejakue Yvypóra reko pegua. Pantanal ijyvy apekue ohupyty amo 250.000 Km². Pe turismo fluvial ojeheróva ha'e peteĩ mba'e osẽva tenonde gotyo tetã Paraguáipe. Oĩma umi crucero iporãmbajepéva ha ygakuéra ohóva río Paraguay rehe, y yvate gotyo pantanal peve, oĩháme hechapyrã tekove rehegua ijojaha'ỹva. Paraguái retãme Fuerte Olimpo rupive Tetã Paraguái guive, okẽ jeikeha pantanal peve ha'e táva Fuerte Olimpo, opytáva asu gotyo ysyry Paraguay rembe'ýgui, ojahápe tetã Brasil rehe. Oñeguahẽ yvy rupi, tape Transchaco (tape hũ) ha avei ijyvyreiha; y rupi katu lancha, yga térã crucero rupive, ha avei ikatu reguahẽ yvate rupi, mba'yruvevépe, Fuerte Olimpo oguereko rupi mba'yruveve guejyha. Fuerte Olimpo ha'e peteĩ táva hembiasakue iporãva ojeikuaa ha avei techapyrã tekoha rehegua (recursos naturales particulares). Opa ára ha opa jave pe paisaje ome'ẽ mba'e jehechapyrã ijojaha'ỹva, oĩ mbohapy yvyty ojoykére hérava “Tres Hermanos”, opu'ãva Fuerte Olimpo mbytetépe, ijerére katu oĩ ava rekoha, ãva ha'e horýva ha imba'eporãva. Pe “yvyty mbyte pegua” oguereko peteĩ jupiha oĩháme 535 pyrũha ha 10 estaciones de interpretación ambiental. Hi'áriete oĩ ma'ẽha ojekuaahápe pe pantanal Nabileque ha pe Sierra de Bodoquena. Peteĩ colina yvate ári ojejapo pe fuerte Borbón, ary 1792 jave umi España-gua rupi, oñemombarete haguã hikuái umi Bandeirantes portugueses oike jave ko tenda rupi. Pe fortificación ojejapo itágui ha oĩ pe tenda ijyvstevehápe, ha'etéva peteĩ óga juru ysyry ha pe bahía ári. Ambue colina yvate ári, oĩ pe catedral de María Auxiliadora, ojejapóva ita tendaguágui, ohevháva pe ysyryguasu ha y kue, lancha ha ygakuéra ohasáva. Umi campana oguerekóva ojejapo tetã Italia-pe ha aravopapaha (reloj) ojegueru Alemania-gui. Pe aravo papaha ohechauka upépe aravokuéra térã ára mbegueveha ohasa pe tendápe. Ikatu avei ojeho pe táva ypykue Ishir mba'évape hérava “Virgen Santísima”, upépe ikatu gueteri rehecha pe Shaman hérava, opurahéi jave. Ko'ã ypykue ojapo, ombo'e haguéicha chupekuéra hapicha ymave guare, artesanía yvyrágui, tague ha yvyra pire rehegua, iporãitereíva. Ysyry Paraguay rupive Ýre jeho lancha téra ygápe ha'e peteĩ mba'e ijojaha'ỹva ikatuhápe rehechapaite opaichagua hechapyrã oĩva pe tendáre, yvyra térã mymbakuéra rehegua; umi palma ha yvyty tenda pegua. Ko pantanal ha'e yvy iporãva pe ojeheróva safari fotográfico rehe guarã, hetaiterei oĩ rupi techapyrã, oĩ avei mymba saite opaichagua, ãva apytépe ikatu jahecha: jakare, kapi'yva, kuriju, kyja ha po ka'i juehegua. Avei oĩ mymba upépe año rejuhútava, teju, ardillas ha arira'i nutria gigante. Guyrakuéra rehegua avei oĩ opaichagua. Ko ysyry Paraguay imarangatu umi pirakutuha ndive oguereko rupi heta ha opaichagua pira ipype, oje'e oĩha 120 especie rupi. Ikatu reipuru hepýre lancha pirakuturã térã reho haguã ýre rehechaségui mba'eporãita tenda rehegua. Peteĩ tenda iporãva ikatuhápe ojeho ha'e isla Margarita, opytáva ysyry Paraguay mbytépe, pe colonia Carmelo Peralta (Paraguái) ha Porto Murtinho (Brasil) pa'ũme. Ambue tenda pantanal pegua ha'e Bahía Negra, pe puerto oĩva yvateteve tetã Paraguáipe, ikatuhápe rejuhu pe refugio biológico “Tres Gigante”, fundación Guyra Paraguay mba'éva. Ysyry yvate gotyo ikatu rehecha pe Hito Tripartito, ojeihápe ojuehegui mbohapy tetã: Paraguái Brasil ha Bolivia. Guyra opaichagua Ko pantanal paraguayo ha'e oguerekóva tuicha mba'e oñangarekóvo umi guyrakuéra rekoháre. Tuyuyu, garza , pato, cigüeña, mbigua, martín pescador ha ambue. Ojeikua oĩha 354 especies ko tendápe. Avei 50% guyrakuéra rehegua tetã Paraguái pegua oĩ ko tendápe, hérava pantanal, ko'ã 354 guyra juehegua apytépe, 71 ha'e oguerekóva iñakãhári ikatúva opa arapýgui rehegua, ha ko'ápe ikatu gueteri ojehecha hekohateépe. Cómo se llega a Fuerte Olimpo Yvy rupi Tape Transchaco rupi (tape hũ) cruce pioneros (409 km yvyrei) peve, pépe oĩ peteĩ tape ivyreíva Fuerte Olimpo peve, (361 km) 770 km ipukukue. Ambue henda rupi Paraguay-Loma Plata (444 km tape hũ) ha upéi Loma Plata-Fuerte Olimpo (333 km yvyrei) 777 km ipukukue. Y rupi Táva Concepción guive, araapy oguahẽvo, 11 aravo jave, osẽ pe lancha Aquidaban hérava. Hápe oñepyrũ táva Concepción guive Bahía Negra peve, ojevyjey arapoteĩ jave, 20 aravo rupi. Pe crucero Paraguay oguereko jeho pantanal paraguayo-pe (Concepción-Fuerte Olimpo –Concepción). Vía aérea Oguereko peteĩ mba'yruveve guejyha (pista de aterrizaje) ha'éva umi mba'yruveve'ivépe guarã ikatúva ojeipuru hepýre tetãme. Mandu'apy Rhett A. Butler. Pantanal, the world's largest wetland, disappearing finds new report. mongabay.com. Consultado el 10 enero 2006. The World's largest wetland. Consultado el 21 enero 2008. Susan Mcgrath, foto Joel Sartore, Brazil's Wild Wet, National Geographic Magazine, agosto 2005 Joaju Viva Paraguay.com http://bolivianet.com/turismo/pantanal/index.htm (español) http://www.brazilfilms.com/locs_centre.htm (photos) Pindoráma yvyapekuaa Paraguái yvyapekuaa Monseñor Saro Wilfrido Vera Troche ha’e religioso Paraguaigua. Heñói ára 6 de octubre ary 1922 jave compañía Rosario Tatuy tetãvore Caazapá, Paraguáipe, peteĩ pehengue okaháregua ohayhúva religión rehegua. Omano ary 2000 jave, hembiapokue rupi, ohechauka ha’e hague peteĩ karai iñarandu añeteva’ekue, ohejáva techapyrã opavavépe guarã. Infancia y juventud Iñemoarandu ñepyrũ ojapo Caazapá gotyo, ohejava’ekue mokõi ary jave Guerra del Chaco oikoóramo guare ary 1932 guive 1935 peve. Omoñepyrũ mitarusu mbo’ehaópe (bachillerato clásico) Seminario Metropolitano Paraguay peguápe. Imitã’íme, oguerekóvo paape ary, oike Seminario Metropolitano táva Buenos Aires peguápe, oñemoarandu haguépe Filosofía ha Teología-pe. Ko’ápe omohu’ã oikóvo chugui mbo’ekuaahára. Oiko chugui pa’i ára 28 jasypateĩ ary 1948 jave. Oujey tetã Paraguáipe ary 1950 jave omohu’ãvo peteĩ ary Teología rehegua. Primeros Pasos Omba’apóvoma gerarquía de la Iglesia Católica ryepýpe, ndoikoséi pa’i táva Villarrica-pe, ha oho omba’apo umi tapicha mboriahu oĩva parroquia de Buena Vista-pe, ápe opyta heta ary. Arzobispo Paraguay pegua, Felipe Santiago Benítez, ojapovakue pe ñepyrũrã megua aranduka “La evangelización del paraguayo”, he’i ha’ehague peteĩ pensador eclesiástico paraguayo, "chéve guarã pe ikatupyryvéva ko’ãga ". Ha he’ive: “ndahetái heiva’ekue ikatu jadiskuti ýrõ, nañamoneíri, hákatu oguereko mboaje ha jehecharamo ". Obras Saro Vera ohai hetaiterei, péicha avei ndaha’éi osẽmbaitéva ñamoñe’ẽ haguáicha opavave. Pe arandukápe “La evangelización del paraguayo”, Saro Vera he’i ojejapo haguã peteĩ ñemoarandu añete pe católico Paraguagua rekove. Ambue iñarandukápe “Seis relatos de un campesino”, ohaiñepyrũva Helio Vera, he’íva pe oĩva pype ha’eha peteĩ jehe’a japu ha oikóva rehegua nohundíriva oikóva, omombe’u rupi umi mba’e ojehuva’ekue ñorairõ aja ary 1960 rupigua, ã mba’e oikókuri tenda Saro Vera omba’apo haguépe guare. Helio Vera he’ive ã mba’e ha’eha peteĩ py’amongeta ha ñemoarandurã: “he’i ñandéve umi tape vai oguerekova’ekue tetãgua, oiko rupi hetaiterei mba’e ñorairõ rehegua”. Ambue aranduka Saro Vera mba’éva héra “Relatos costumbristas del Paraguay”. Katu pe aranduka “El paraguayo, un hombre fuera de su mundo”, ha’e pe omyesakã haguépe ko’ã mbohapy mba’e: mbarete, ñembotavy ha pe vaivai, ãva ndaha’éi mombe’ugua’u, ha’e tetãgua rekotee. Ko tembiapo ohechauka ha omyesakã mba’eichaitépa ha’e tapichakuéra Paraguaigua rekotee. Ko’ápe jahecháta michími pe tembiapo rehegua. “Kuimba’e nahasẽiva” (El varón no llora) Tetã Paraguáipe kuimba’e michĩmi guive nahasẽiva’erã. Pe tasẽ’ỹ oguereko he’iséva tuichavéva ndaha’éi rehechuka haguã kuimba’eha año. Ko mba’e oĩ kuimba’e rekóre. Ndohechaukaiva’erã hemiandu, pya’evétema ivai mba’erõ; oñembesu’uva’erã mba’asy téra ojehúramo chupe ivaíva. Paraguáigua, ndoikóiramo jepe hógape, ha’eva’erã pe ñasaingoha karurã ha ñangareko rehegua. Pe kuimba’e noikotevẽi temiandu rehe. Pe oikotevẽva ha’e mbarete, katupyry, ha’eve ha omba’aposeva’erã. Pe kuimba’e heko kangýva ndaha’emo’ãi ñangarekohára ipehengue térã avavépe guarã. ¿Mba’e reha’arõta peteĩ kuimba’e hasẽmbareíva vyrorei rehe? Kuimba’e hekópe oñongatuva’erã hemiandu opa ára ha pya’evétema kóva ha’éramo ivaíva. Ko kuimba’e, oñongatúva hemiandu, ndoikói peichareínte, oĩva’erã ombokatupyrýva chupe ãvape. Upévare kuimba’e imitã guive nahasẽi, ha nahasẽiva’erã. Hasẽ jave oñembyepotiva’erã okirirĩ haguã, péichamante ikatúta oñongatu pe hasýva ha tasẽ oguerekóva. Ko’ã mba’e ndaha’éi oiko haguã kuimba’e reko, ha’e pe oguereko haguã mbarete oguerahátava tuichavévo kuimba’e reko. Ñamombareteva’era pe mitãme asýva rovái. Avei pe mitãkuña ohechaukaitereiva’era hasýva chupe. Ha’e avei oguerekova’erã autodominio ikatu haguáicha oikove arapýpe oĩháme heta mba’e vai. Pévare oñembokatupyryva’erã osẽ haguã tenonde gotyo. El Paraguayo y el bien común Ko fragmento ha’e ambue mba’e oĩ arandukápe "El paraguayo, un hombre fuera de su mundo" de Saro Vera: Paraguaáigua imba’ekuaa rupi ndoikéi pe hérava macrocomunidad ryepýpe. Tetãme ohasarasa pe posibilidad psíquica oike haguã. Pe tenda psicológico ha’e pe minicomunidad ipehenguekuéra pa’ũme. Ha’e oikuaasénte ipehenguekuéra oikoporãha. Jeikoporãmba opavave rehegua ha’eva’erã mburuvicha ohecháva. Paraguaigua he’i ivýro térã itavyha pe tapicha oikóva chugui mburuvicha ha osẽjeýva ipo iñakã ári, kóva he’ise imboriahuha. Pe angaipa repy monda rehegua mburuvivhaháicha oĩ umi iñarandúva pa’ũme, ha imbarete’ỹva. Tapichakuérape, ñande ñahenóiva monda rehegua (deshonestidad), h’eivoi oikotaha katuete. Pe ojapova’erã ohechuauka haguã hembiapo ha’e obras, oje’e haguã hese ndoguerahaipaha imba’erã añónte. “To’úna pero tojapo”. Oĩvo péicha, ohoporãitereíta. Ambue mba’e ikatúva oñuã hembiapovaikue ha’e omingévo ambue hapichápe pe mba’épe. “To’úna, anínte ho’upaitereí ha’eño; toporokonvidamimi”, (que lo aproveche, pero haga participar a otros). "El Paraguayo y la libertad" Ko análisis oĩve "El paraguayo, un hombre fuera de su mundo" de Saro Vera: Paraguaigua oguereko gueteri pe sasõ ypykue rehegua. Isasõ guive hyepýpe oĩporãma. Heta ikatu oĩ he’íva térã oñe’ẽva sasõ Paraguaigua orekóva rehe. Ha’e, ipahápe, oñe’ẽvai umi sasõ oguerekóva ava oñembohorýva hese, japu, falsa promesa ha avei medios de comunicación rupi, ohóva ovota pe osẽtava tenonde gotyo rehe. Paraguaigua oguerekohápe sasõtee ha’e pe aravo jepurúpe. Kóva he’ise chupe sasõtee, tuichavéva. Omba’aposẽramo, omba’apo ýro nomba’apói. Arakuéra, aravo ha arapokõindy imba’etee, oĩ’ỹre iñakã ári pe espada de Damocles. Ponóike oñesu oguahẽ haguére po aravo’i asaje. El Paraguayo y el poder Ko religioso avei oñe’ẽ poder rehe "El paraguayo, un hombre fuera de su mundo": Poder ha’e tentación tuicháva Paraguaiguápe guarã. Ko poder rupive peteĩ oĩ tenda iporãvape (privilegiado) tekoha apytépe. Ojekuaaiterei iñambueha oguerekóva poder. Pya’eterei oikóma chugui perdona–vidas ha protector. Oikosemínte ha oipota oje’e hese protector. Oñeha’ãmbaite ani haguã osẽvai pe protector renondépe, péva ha’e rupi michĩvéva chugui. Oguereko preeminencia, consideraciones especiales ha honores. Oĩva’era tenondépe opa mba’e oikohápe, ndojapóiramo jepe mba’eve. Oĩtaramo mokõiháme avave naimandu’áiva’erã hese. Kóva oikóramo katu oñeha’ãmbaiteva’erã osẽvai haguã pe tembiapo ohechauka haguã ha’e nomyakãirõ araka’eve nosẽporãmo’ãiha oikóva guive. Nañañe’ẽi peteĩ motenondehára partido pegua rehe. Kóva katu ojapyhypaite oikóva guive peteĩ tekohápe. Ha’eva’erã alcalde, juez ha ikatúramo avei ha’éta pa’i. Apañuái Paraguaigua poder ndive ha’e pe ndoikuaí moõitétpa henda. Ha’e peteĩ kachike tavaygua. Paraguái ha’e peteĩ tetã oiháme compadres. Kóva oiko pe tapicha oikotevẽ rupi pytyvõ ha ndaipóri rupi pe hérava derecho mba’eveichagua. Oguereko obligación año ha oĩ umi tapicha oĩva poder poguýpe. El Paraguayo y la riqueza Ambue mba’e omongu’éva hendágui Paraguaiguápe ha’e pirapire oguereko hetáramo. Ohupitýva peteĩ tenda yvate pirapire jeguerekópe iñambuéma, asýma reikuaa haguaã chupe uperire. Tuichaiterei iñambue oguahẽvo pirapire heta ipópe. Pe “riko pyahu”. Ha’e peteĩ Paraguaigua ojeikuaa’ỹva. El Paraguayo y el trabajo ¿Paraguaigua omba’apose térã nomba’aposéi? Ko mba’épe oĩ detractor oikuaase’ỹva mba’eve ha araka’eve noñamindu’úiva, ha ndoikuaaséiva mba’evéichagua iporãva oje'éva tetãgua rehe. Paraguaigua nomba’apói omba’apo haguáicha. Ohundi aravo ho’uhápe terere. Araka’eve nomba’apói ikane’õha peve. Oñeme’ẽramo chupe pirapire, kóva oipuru umi mba’e ndaha’éiva oikotevẽtereívape ha ndaha’éi umi ojapoporãvétava hesépe. Paraguaigua ha’e peteĩ mba’apohára ojehejaramóva tetã ambuére, heta javy itamíramo jepe oiko chugui mba’apohára ikatupyrýva. Pe mba’e oikpotáva Paraguaigua ha’e pirapire omba’apo’ỹre térã sa’ive omba’apohápe. Upéva rupi hetave jave ojapo imba’apo “vaivai suerte ráicha”. Upeicharamo jepe, mba’po iñangirũme guarã, pirapire’ỹre, ojapo hekopete; araka’eve ndojapói vaivai. El Paraguayo y el amor" Menarã ojehayhuvéva ha’e pe tapicha omba’poséva, péicharamo ikatúta oguereko porã ipehenguekuérape. Chupe guarã tuichavéva ha’e pe ita’yrakuéra oiko porã ha hembireko oñemonde porã. Ojehecharamo hembireko potĩ rupi. Ko mba’épe pe juayhu ha’ete oikónteva. Haimete ndaipóri tenda oñomokunu’ũ térã ojuayhu haguã. Koã mba’e opytávaicha oikóramo guare kichiháramo. Pe kuimba’e Paraguaigua oporohayhukuaa ha ojehayhukakuaa. Hetave javénte ã mba’e ndoguerahái tenonde gotyo oĩ rupi mba’po opaichagua ijapopyrã. Pe kuña ojaitereíramo, pe kuimba’épe ndouporãi. Peteĩ henda peve ha upéi ipojýma. Avei ndaha’éi pe ohechaukasetereíva atýpe hemiandu. Mborayhu ha’e ha’eñohápe guarã. Paraguaigua ndohechaukaséi oñandúva, hasýva térã vy’a pegua, juayhu térã ñaña, okirirĩ chupe ha opa. Paraguaigua ha’e ava imba’eporãva. Péva ohechauka ndoguerekói rupi pe hérava venganza. Referencias www.guarani-raity.com Tekove Paraguaigua Ko Parque Nacional Cerro Corá ha’e pe tuichavéva oĩva tetã Paraguáipe, oĩ tetãvore Amambay ryepýpe, namombyrýi tetã Brasil-gui, oñepyrũ ára 11 jasykõi ary 1976 jave. Ha’e peteĩ reserva natural, avei ha’e tenda cultural ha histórico, ha’e rupi oiko haguépe ñorairõ paha pe Guerra de la Triple Alianza peguare, ára 1 jasyapy ary 1870 jave. Ko tendápe oĩ heta mba’e oporomomandu’áva ñorairõhápe guarére, avei jahuha ha ñembosarairã ysyry Aquidabán rembe’ýpe. Ko tenda ogueraha heta tapicha, avei pe yvykua oĩháme pinturas rupestres precolombinas, oje’éva ikatuha ha’e ojapova’ekue umi celtas. Historia Ñorairõ guasu Triple Alianza (Ary 1864 guive – 1870 peve) oguahẽ hu’ãme pe ysyry Aquidabán Nigui rembe’ýpe, omano haguépe mariscal Francisco Solano López, he’íramo guare muero con mi patria. Po’á rupi, ko tetã nomanói he’i haguéicha mariscal López, katu opytavaipaite pe ñorairõguasu puku rire, ohejava’ekue tetã Paraguáipe yvyetére ha ijyvyv haimete ava’ỹre. Ko tenda oguereko ka’aguy tuicha ha iporãva oñeñepyrũmava’ekue oñekytĩ, upévare ojejapo chugui área protegida hérava, ha peteĩ decreto presidencial rupi oiko ñepyrũ ko Parque Nacional Cerro Corá. Naturaleza Ko parque jerére oĩ yvyty ndaha’éiva ijyvatepáva rehegua, ápe oĩ pe Cordillera del Amambay hérava. Yvytykuéra Ponta Porá, Guasu, Takuru Pytã, Alambíke, Cerro Corá, Miron, Tanqueria ha Tangaro, ha ambue hetave ome’ẽ peteĩ paisaje iporãnguépe ijojaha’ỹva. Cómo Llegar Ko parque opyta 454 km tavaguasu Paraguaýgui ha 45 km ñemby gotyo táva Pedro Juan Caballero-gui. Tavaguasu tetã Paraguái pegua guive ikatu reho Acceso Norte rupi, upéi Ruta 3, reguahẽmeve Ruta 5 peve. Ko’ápe oĩ jepia táva Yby Yaú-pe. Cultura Ko parque oñemboja’o heta hendápe, oĩhame guive techapyrã rehegua ha ikatuhápe guive ojeho. Oguereko tapicha oporogueraháva ha avei tapicha omba’apóva upépe (guardaparques). Umi yvykuápe ikatu ojehecha jehaipyre (inscripciones), he’íva umi iñarandúva ha’eha Celta rembiapokue, pe he’iséva ha pe ojapohaguéicha rupi. Ko’ã jehaipyre oje’e ha’eha ary 1300 aC ha 800 aC rupi guareha. Umi jehaipyre prehispánicas rire avei oĩ mba’ekuaa ypykuéra Pãi Tavyterã mba’éva. Oĩ peteĩ centro de visitantes, auditorio ha ñembosaráirã renda. Paraguái yvyapekuaa Ko tenda gran chaco americano ha’e peteĩ yvy pe oguerekóva 1.000.000 km² rupi. Oĩ Volivia, Paraguái, Vrasil ha Argentina yvýpe. Ha’e yvy guasu oguerekóva imba’eteéva, ãva umi yvyra térã mymbakuéra rehegua. Ko Gran Chaco sudamericano ha’e ñu guasu ha oiko hague, hetaiterei ary ymaite guare, oĩ pe mba’eichaitépa oiko ypyva’ekue pe Cordillera de los Andes ha umi mba’e oikoveva’ekue uperire. Ñepyrũrãme ko Chaco ha’eva’ekue peteĩ yvykua guasu, heta ary pukukue, henyhẽ peguekatúva ohóvo umi sedimento hérava eólico (yvytu rupive) ha avei y rehegua (ysyryguasukuéra ogueraháva opámba’e Chaco ryepýpe). El Chaco paraguayo Acontecimientos de gran impacto en el Chaco paraguayo Ñemba’apo tanino rehegua oikóva pe Quebracho Colorado-gui (opávo pe siglo XIX guive mbyte siglo XX peve). Oikéramo guare umi colonos mennonitas, ary 1925 rupi, Chaco Central-pe. Pe Guerra del Chaco Paraguái ha Bolivia ary 1932 guive, ary 1935 peve. Pe petróleo jeheka prospección petrolífera. Tape ha tape hũ jejapo, tuichamba’evéva ha’e pe Ruta 9 “Carlos Antonio López” hérava avei “Transchaco”, ambue Pozo Colorado – Puerto Militar, ha pe corredores bioceánicos. Umi jehasaha (puentes) ysyryguasu árigua Paraguái: Puente Remanso (Paraguay-Villa Hayes) ha Nanawa (Concepción-Puerto Militar). Avei umi mba’e kokue ha mymba ñangareko rehegua (estaciones experimentales agropecuarias). Areas Silvestres Protegidas: Parques Nacionales y Reservas Naturales PARQUE NACIONAL DEFENSORES DEL CHACO. RESERVA NATURAL CABRERA – TIMANÉ PARQUE NACIONAL RÍO NEGRO RESERVA NATURAL CERRO CHOVORECA PARQUE NACIONAL TENIENTE AGRIPINO ENCISO PARQUE NACIONAL MÉDANOS DEL CHACO PARQUE NACIONAL TINFUNQUE Parque Nacional Defensores del Chaco Kóva ha’e área protegida tuichavéva tetã Paraguáipe oĩva. Oguereko 720.000 ha. Oiko pe Decreto Nº 16.806 rupi ára 6 jasypoapy ary 1975 jave. Ko tenda oguereko peteĩ yvype tuicháva oĩháme ka’aguy ha yvyrakuéra: kebracho morotĩ, palo santo, samu’ũ, ñanandy karape, ñana hatĩmbáva ha opaichagua tunakuéra. Ko tendápe avei oĩ opaichagua mymba saite: jaguarete (yaguareté), puma, tirika ha jaguarundi, heta especie tatu ha ka’i (ka’i mirikina ha ka’i pyhare), tagua ha mborevi (tapir). Peteĩ mba’e iporãva avei ha’e pe yvyty Cerro León. Oguereko 40 km ipukukue ha ijykére oĩ heta yvyty michĩvéva. Ko tendápe ikatu oñeguahẽ peteĩ tape orekóva 177 km Mcal. Estigarribia guive Gral. Patricio Colmán peve, upégui peteĩ tape ohóva Lagerenza peve (yvate gotyo), Cerro León ha Madrejón peve (kuarahy resẽ gotyo). Reserva Natural Cerro Cabrera – Timané Ojejapova’ekue ary 1998 jave, oguereko 125.823 ha. Pe ysyryguasu Timané oĩ pe tendápe ha oje’e hese ha’eha peteĩ ysyry endorreico (ho’a’ỹva ambue ysyry térã ypápe). Ko yvyty Cabrera oĩ tetã Bolivia ypýpe. Yvyrakuéra rehegua: oĩ yvype guasu ha ka’aguy para. Oĩ heta kebracho morotĩ, samu’ũ ha palo santo. Mymba: felinos saite, tatu, ñurumi ha mborevi. Parque Nacional Río Negro Oiko ary 1998 jave, oreko 30.000 ha ñepyrũrã, ary 2004 jave oñembotuichave 123.786 ha. Oñangareko pe ecosistemas típicos del Pantanal ha avei pe Chaco Húmedo rehe. Ko’ápe oĩ yvy y renda ha avei Karanda’yty. Oje’e hese Sitio Ramsar ary 1995 guive pe Convención sobre Humedales de Importancia Internacional rupive, ha’e haguéra guerakuéra ováva róga (aves migratorias), ha avei ambue mymbakuéra ha yvyra he’õhamegua rehe. Mymbakuéra oĩva: jaguarete, gua’a, ciervo de los pantanos, lovope ha jakare. Ndoguerekói gueteri peteĩ plan ha avei tembipuru ikatu haguáicha ojeho upépe (turismo). Ikatu oñeguahẽ ko tendápe tape Lagerenza – Bahía Negra rupi, pe Parque Nacional Defensores del Chaco rupi. Monumento Natural Cerro Chovoreca Ojejapo ary 1998 jave, ijyvy oreko 100.953 ha. Ika’ague iñambue heta tenda Chaco peguágui, ha ikatu ha’e péichagua ndaiporiha tetã Paraguáipe. Ijyvy ha’e yvyku’i pytã, ha’ete oĩ Región Oriental gotyo, ndaipypukúi. Iporãnguépe ndaijojahái, pe ka’aguy karape ha pe ka’aguy yvate oĩháme yvyra ikatúva opa rehegua: ha’éva trébol (Amburana cearensis). Mymba oĩ hetavéva: jurumi, kaguare, ha felino rehegua, tatukuéra. Parque Nacional Teniente Agripino Enciso Ojejapo ary 1980 jave, ijyvy oguereko 40.000 ha. Tuichakue ha ijyvy oĩporã rupi, ikatu oñangareko pe hérava diversidad biológica oĩva rehe. Oguereko techapyrã oĩvavoi pe Chaco Seco-pe. Ndahi’yguasúi rupi, oguereko ñanandy vai, ka’aguy ipa’ũ’ỹva, iñuatĩ hetáva ha ikautu’ỹháme ojeike. Yvyra tendagua: kebracho morotĩ, palo santo ha samu’ũ. Mymbakuéra: heta oĩ okambúva saite rehegua: jaguareté ha ambuéva, pe tagua ha’e especie símbolo ko tendápe. Tte. Enciso, avei, oguereko trincheras ha taoe po’i Guerra del Chaco-rõ guare, ikatúva ojehecha umi tapicha omba’apóva (guardaparques) upépegua ndive oñangarekóvo mayma ohóvare. Parque Nacional Médanos del Chaco Oguereko 514.233 ha. Oĩ pe Proyecto Paraguay Silvestre de la SEAM ryepýpe, oreko ñepytyvõ pe GEF ha PNUD-gui. Ikatúva ñamomba’eguasu ko parque nacional rehe ha’e umi yvyku’i aty oku’éva (médanos) ijyvyrakuéra tendagua ha umi guanaco. Umi tapicha omba’apóva (guardaparques) oguereko henda pe sede administrativa Parque Nacional Tte. Enciso peguápe. Parque Nacional Tinfunqué Oñepyrũ ary 1996 jave parque nacional-ramo, ijkyvy ha’e 280.000 ha. Ko’ãga rupi oñembohéra ambuese pe tenda réra, péicha “reserva de recursos manejados”, pe ijyvy tuichakue ha’e rupi avakuéra mba’éva ha pe categoría “parque nacional” ha’e pe áreas silvestres protegidas tetã oñangarekóva. Ko Tinfunqué oñembohéra Sitio Ramsar ha, upévare, oĩ pe lista guasu humedales de importancia internacional reheguápe. Oguereko tenda hi’ypáva ojupi jave ysyryguasu Pilcomayo ha oreko avei tenda tuicháva kapi’ipe oĩha. Oĩ ápe heta ñanandy vai oikovekuaáva y tuicha ha oikepa jave yvyháre ha mymbakuéra, ãva ha’e: ñandu, ype saite, cigüeña, chahã, aguara guasu, jurumi, carpincho ha jakare. Ponóike iñambue ko tenda naiñambueiva’erã avei mymbakuéra saite reko ha rekoha. Ikatu ojehecha py’ỹi umi ñandu ha carpincho oĩmbáramo oñondive y rembe’ýpe vakakuéra ndive. Ikatu oñeguahẽ ko tendápe pe ruta Transchaco, 180 km peve, upéi Pozo Colorado, oĩ tape ohóva kuarahy reike gotyo General Díaz peve. Referencias Dirección de Áreas Silvestres Protegidas DAP/SEAM. Proyecto Paraguay Silvestre / PAR/98/G33/SEAM. Gobernación Departamento Central. Enlaces externos http://www.parquesnacionales.com.py Paraguái yvyapekuaa Villa Elisa ha’e táva oĩva tetãvore Centralme, ha’ékuri pe colonia oike haguépe umi sueco tetã Paraguáipe ha ko’ãga rupi oiko chugui tenda iporãva ha imbaretéva táva oĩva pe Área Metropolitana ryepýpe. Villa Elisa ha’e táva ojáva Paraguaýre, ojei tape Defensores del Chaco rupi. Opyta 16 km Paraguaýgui. Heñói ára 22 jasyapy ary 1938 jave. Tembiasakue Ñorairõ guasu Guerra contra la Triple Alianza rire, tetã Paraguái avakuéra omanombarai ha imboriahueterei rupi, omoguahẽva’ekue umi pytaguápe, ãva pa’ũme oĩ Europa-gua, oñeme’ẽ haguépe chupekuéra yvy omba’po haguáicha kokue ha avei mymba ñangarekópe. Ary 1890 rupi, pytagua oúva tetã Bélgica-gui omoñepyrũ hikuái pe colonia hérava Mbocayaty, oĩháme avei Francia ha Italia-gua, ary 1880 ha 1890 rupi. Ary ohasávo tendaguakuéra oñepyrũ omba’apo kokuépe (agricultura), hetavéva pe fruto-agrícola reheguápe. Uperire umi belgakuéra ohopákuri tavaguasu tetãmeguápe, ha umi Italia-gua opyta. Uperire Gobierno tetãmegua ohepyme’ẽ pe tenda peteĩ Ndinamáka-gua hérava Emilio Johannsen-pe, ary ohasave rire, ary 1896 rupi, ko táva oñembohéra Colonia Elisa, pe hembireko rérape, kuñakarai Elisa Von Poleski, ha’éva Alemania-gua (ary ohasavévo peteĩ tape oñembohéra péicha). Peteĩha Junta Administrativa Villa Elisa pegua oñepyrũ ára 21 jasypoteĩ ary 1899 jave, omotenondeva’ekue karai Emilio Johansen. Pe Colonia Elisa-pe oguahẽ hetave pytagua: escandinavos, suecos, finlandeses ha alemanes. Oguahẽvévo heta pytagua, umi ary 1900 ha 1940 pa’ũme tuichaiterei opu’ã avakuéra tendagua, ha péicha oñepyrũ umi hérava instituciones sociopolíticas pe colonia pegua rehe. Kóva oiko haguã oñeha’arõ heta ára, tetã Paraguái upéramo guare ohasa ñorairõ opaichagua ha avei pe ñorairõ Bolivia ndive, hérava Guerra del Chaco (ary 1932 guive 1935 peve). Ko tendápe oĩ pe refinería petróleo rehegua (PETROPAR), kóva ha’e peteĩ mba’apoha tetã Paraguái mba’éva oikova’ekue pe Ley Nº 1182 rupi, osẽva’ekue ára 23 jasypakõi ary 1985 jave. Ko refineríagui oiko peteĩ empresa autárquica, oñepyrũvo omba’apo ára 9 jasyteĩ ary 1986 jave. Ubicación Opyta 16 km tavaguasu tetã Paraguái pegua Paraguaýgui ha reguahẽ hagua rehova’erã tape hérava Acceso Sur rupi. Oĩ heta mba’yruguata oporogueraháva táva Paraguay guive táva Villa Elisa peve. Ko táva oja ko’ã tendáre: Yvate gotyo: oĩ táva Paraguay ha táva Fernando de la Mora; Kuarahy resẽ gotyo: táva San Lorenzo ja Ñemby; Kuarahy reike gotyo: táva Lambaré ha ñemby gotyo: San Antonio ha ysyryguasu Paraguái. Demografía Oguereko pe tasa de crecimiento demográfico hérava ijyvatéva: 9,52% ary jave. Ãva jaikuaa Dirección General de Estadísticas y Censos, avakuéra oikóva oĩ 53.166 ko ary 2008 peve. Ko’ãga rupi avakuéra tendagua oikopaitéma távape. Barrios Oguereko 16 tekoha (barrios) tenda tuichakue jave, umi tuichavéva ha’e: San Juan, Villa Bonita, Mbocayaty, Picada, Sol de América, Ypatĩ, San Miguel, Rosedal, 29 de Septiembre, Von Poleski ha 3 Bocas. Gobierno Municipalidad oĩ pe primera categoría ryepýpe (Decreto Nº 12.192/ 01 rupi) ha oguereko pakõi concejales, ha’éva tapicha ojapóva tekovoña tendaguápe guarã, ápe oĩ Asociación Nacional Republicana, Partido Colorado (6), Partido Liberal Radical Auténtico (5) ha Partido Patria Querida (1). Intendente ãgagua ha’e karai Ricardo Estigarribia, PLRA pegua. Arte y cultura Pe fiesta patronal rehegua oñemomorã ára 24 jasypoteĩ jave San Juan rérape, santo patrono ko táva pegua. Ko’ápe oiko misa, ojejapo tembi’u tetã Paraguái mba’éva, avei ñembosarairã opaichagua oikóva tetã tuichakue jave ko ára oguahẽvo, ãva ha’e: pelota tata (pelota de fuego), toro kandil, tatapỹi ári jehasa, yvyra sỹi (palo enjabonado), ha ambue mab’e. Ko’ã mba’e avei ojejapo ko távape: temimbo’e jehasa (desfiles estudiantiles), religión rehegua ha umi árakuéra ha’éva: mitã ára Día del Niño, ñorairõhára Guerra del Chaco-pe guare ára, mitãrusu ára (Día de la Juventud) ha ambue mba’e oikóva ikatuhápe mayma pehenguekuéra ohasaporã. Oñembohéra subsede pe Festival del lago de Ypacaraí rehegua. Ojekuaa avei chupe heraha Capital folclórica del sur-pe. Personas Ilustres Pe ojekuaavéva umi personajes ilustres apytépe Villa Elisa pegua oĩ pe haihára Cristian González Safstrand, heñoiva’ekue ko távape ary 1947 jave. Kóva ha’eva’ekue oñemoarandúva ha’eño, imitã guive oho pe ñe’ẽporãhaipyre gotyo literatura, omoñe’ẽ rire umi clásicos de la narrativa occidental, ãva paytépe mokõi karai ikatupyry añetéva tetã España-gua -Miguel de Cervantes Saavedra ha Pedro Antonio de Alarcón- ha avei francia-gua Alejandro Dumas. Oñepyrũ mombe’uháramo (narrador) ary 1984 jave oguenohẽvo mokõi tembiasagua’u mbykýva (novelas cortas): “Andanzas de un comisario de campaña” ha “Sueños y conflictos”. Peteĩ ary ohasávo oguenohẽ ambue: “La vida y sus secuencias” ary 1985 jave, ha ary 1989 jave “La pesadilla”, ha’éva irundyha. Turismo Villa Elisa ndojekuaái ha’eha peteĩ táva turística-ramo, péicharamo jepe, oguereko tenda ikatúva ojehechase, ãva ha’e pe tupão Virgen del Carmen, ysyryguasu rembe’y, oĩháme mba’e iporãva techapyrã ha pe refinería petróleo rehegua hérava Petropar (Petróleos Paraguayos), oguerekóva 64 ha ijyvy, ysyryguasu Paraguái rembe’y asu gotyo. Gastronomía Villa Elisa, ha’eháicha heta táva tetã Paraguái pegua, tembi’u rehegua oguereko avei: mbeju, chipa asador, pastel mandi’o, ryguasu ka’ẽ, lampreado, butifarra, chicharõ trenzado, chipa so’o, ha ambue heta mba’e hi’upyrã hetereíva. Geografía Yvy rehegua tetãvore Centralme ojuavymimi 58 guive 250 m peve nivel del mar ári. Villa Elisa oguereko ijyvýpe yvyra opaichagua, avei oĩ yvy ikarapeha ha ijyvyku’íva. Avei yvy oĩháme yvyra ha ñanady año. Ha’e yvype guasu iporãitereíva avakuéra oiko haguã. Clima Ararova ha’e hetavéva tropical. Arapytu ijyvatevéva ha’e arahaku jave ha oguahẽ 39 ºC; michĩvéva araro'y jave 1ºC. Arapytu mbyte ary pukukuegua ha’e 22 ºC rupi. Okyve jasykuéra jasyrundy guive jasypoapy peve. Economía Oguereko heta tenda oporomamba’apóva rehegua (establecimientos industriales), ñemuha ha mba’eapohára. Kokue pegua ha’e ñemba’apo yva ñotỹmegua. Hetave tapicha tendagua oĩ omba’apóva tavaguasu tetã Paraguái pegua ha'éva Paraguay. Referencia Reportaje al País. Tomo 1. Edición 2001. Asunción Paraguay. Enlaces externos Coord. geográficas e imágenes satelitales de Elisa Sitio nacional Imágenes turísticas Paraguái tava Parana arasẽme tava Arhentína retãme. Oĩhína tetãvore Entre Rios-me. Ko távape oiko 247.863 ava (2010 ary). Argentina táva Juan de Mena ha’e peteĩ distrito oĩva tetãvore Kordilléra, Paraguái retãme. Ha’e tenda oguerekóva recursos naturales het ha iporãva. Avei tenda kokue renda ha yvy he’õha (humedales) oĩháme opaichagua guyra saite. Avei iporãmbajepéva pe hérava turismo de pesca ha aventura-rã. Arroyos y Esteros ha Juan de Mena ikatu ojehecha karanda’y tuicháva). Superficie Ko distrito oguerko ijyvy 965 km², ha 6.403 ava oikóva pype rupi, ãvagui 90% oiko távape. Pe densidad poblacional orekóva ha’e 6,6 ava km². Municipio Intendente ko distrito Juan de Mena pegua héra karai Julio César Antúnez Acosta, PLRA, 2006 guive, 2010 peve. Ko distrito pyahu omba’apóva kokuépe, ha’e umi po distritos ojeiva’ekue umi tenda itujavévagui ary 1990 rupi. Economía Juan de Mena oguereko viru rehegua hetave kokuépe. Avakuéra tendagua oñotyvéva ha’e avati, mandyju, Mandi'o, takuare’ẽ, petỹ, kumanda, Ka'a, café ha yva. Avei oĩ parralty. Pirajekutúpe oĩ avei tapicha tendagua omba’apóva. Población Kuaapyrã ome’ẽva Dirección General de Encuestas Estadísticas y Censo rupi jaikuaa Juan de Mena oguerekoha 6.403 ava oikóva pype, hetavehápe oĩ kuimba’e. Hetave avakuéra tendagua oĩ oikóva okaháre. Geografía Ko distrito Juan de Mena oĩ yvate gotyo tetãvore Kordillérape. Ijyvy ikarape ha hi’yrenda. Oĩ pype ysyryguasukuéra Yhaguy ha Manduvira ha koã tenda jerere oĩ heta karugua, ñu ha yvype guasu, ikatuhápe oñemba’apo kokuépe. Limites Ko distrito oja ko’ã tendáre: Yvate gotyo tetãvore San Pedro. Ñemby gotyo Arroyos y Esteros, San José Obrero, ha Karaguatay. Kuarahy resẽ gotyo tetãvore Ka'aguasu. Kuarahy reike gotyo tetãvore San Pedro, kóvagui Juan de Mena ojei pe ysyryguasu Manduvira rupi. Comunicaciones Pe Ruta 3 ohasa tetãvore rupi, tavakuéra Emboscada ha Arroyos y Esteros, ha distrito Juan de Mena ykére. Tendakuéra tetãvore Kordilléra peguágui, Juan de Mena año ha’e pe oguereko’ỹva tape hũ, péve rupi ndaiporiguasúi mba’yruguata ava guerahaha. Oĩ mba’yruveve guejyha, ndaha’éiva umi tuichávape guarã. Hidrografía Ko tendápe omohe’õ ko’ã ysyry: Ysyry Hũ Ysyry Peguaho Ysyry Andai Ysyry Tobatĩry Ysyry Mbutuy Ysyry Kulantrillo Ysyry Hondo Ha ãva ysyryguasukuéra: Ysyryguasu Negro Ysyryguasu Manduvira Karugua (esteros) oĩva: Karugua Chipa. Karugua Mbutuy Karugua Tobatĩry. Karugua Pamtel Clima Ararova ha’e he’õ’ỹva seco ha ndahakúiva, arapytu mbyte 22 °C, michĩve jave 3 °C ha hakuvévo ohupity 40 °C. Okykue aryýpe oguahẽ 1.536 mm, ikatúva ja’e peteĩ jasýpe okyha 153 mm. Jasykuéra sa’iveha oky ha’e jasypoteĩ guive jasypoapy peve. Demografía Avakuéra tendagua hetaitereive oĩ oikóva okaraháre, 90% rupi. Ogakuéra ojeikoha, 86,04% oĩ okaraháre. Indicadores socio demográficos: Tendagua omba’apo ãicha: omba’apóva kokue térã mymba rehe, 74,1%. omba’apóva sector terciario, 18,8%. omba’apóva sector secundario, 6,5%. omba’apóva sector primario, 74,4 %. Avakuéra ndoguerekóiva 15 ary gueteri, 43,4 %. Kuñanguéra imemby, 3,7 mitã. Oho’ỹva mbo’ehaópe 8%. Colonias habilitadas Instituto Nacional de Desarrollo Rural y de la Tierra “INDERT”, ymave Instituto de Bienestar Rural, omoñepyerũ ã colonia: Colonia Presbítero Fidel Maíz, ijyvy ha’e 7.388 ha, 17 lotes reheve. Colonia Regina Marecos, ijyvy ha’e 2.325 ha, 210 lotes reheve. Colonia P.U. Regina Marecos, ijyvy ha’e 42 ha, 217 lotes reheve. Colonia Guido Almada, ijyvy ha’e 2.376 ha, 304 lotes reheve. Colonia P.U. Guido Almada, Manzana Chamango, ijyvy ha’e 38 ha, 166 lotes reheve. Colonia Guido Almada, Manzana Itanara, ijyvy ha’e 5 ha, 86 lotes reheve. Referencias Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo” Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Elvio Romero, heñói Yegros, Paraguái-pe, 1926-me, ha oĩ aty ojeheróva generación (’40-gua) ha (l ’50-gua) mbytépe, Paraguái ñe’ẽpotykuéa apytépe ko sa’arýpe. Imitã’i ha imitãrusu aja Imitãre oike Hérib Campos Cervera, Josefina Plá, Augusto Roa Bastos umíva atýpe, ombopyahujeyva’ekue paraguái ñe’ẽporãhaipyre. Ha’eva’ekue Paraguái ñe’ẽpapára ojekuaave, olucha ha ikatupyry añetevéva Siglo XX-pe. Ñe’ẽporãhaipyre hesa’ỹijoha ha tapicha arandu Brasil-gua Walter Wey ohaiva’ekue 1951-pema: “Pe mitãrusu ñe’ẽpapára ningo ikuimba’erekoko, imbarete, oporojopi. Estilo oiporúva, jepémo jeyvéramo havaramimi, hatã ha nahãimbepái, eterei oipytyvõ chupe péicha ku ohaíramo ojehúva naiporãmbáiva, ñemano vai ha vare’a henonderã naiporãmbáiva.... Rorovia añetehápe marandu opoíva, iñakãguapyve vove, ikatu oikuave’ẽ ñandéve heta mba’e gueteri”. Hapykuere Ha’eva’ekue Partido Comunista Paraguayo militante, opa rire guerra civil 1947-me guare, ha oreko ramo guare 21 ary, oñemosẽ hetãgui heta tapicha oñemosẽ haguéicha. Upe guive ha omano meve máramo ndouvéi Paraguáipe opytaite hag̃uáicha. Kane’õ’ỹre oikundaha yvy ape tuichakue javeve. Máramo ndahesaráiri hetã ha hetãyguakuéragui, ha ipurahéi, iñe’ẽpotykuéra rupi, akóinte omyasãi Paraguái reko mamo ohohápe. Heta tembiapo omboguata editorial-kuéra rupi ha avei heta hendápe omyasãi ñe’ẽpoty ha ojapo conferencia centro cultural-hápe América ha Europa rupi. Mombe’upyrusu haihára Guatemala-ygua Miguel Ángel Asturias, premio Nobel de literatura 1967 peguare, ojekuaaukáramo guare Elvio Romero aranduka “El sol bajo las raíces” (1956), omyasãi peteĩ marandu neporã ñe’ẽpapára rembiapo rehe: “Omopeteĩva Elvio Romero rembiapokuépe ha’e yvy, yvyra, y, ha kuarahy ryakuã osẽva chugui, ñeñangarekópe omboguata hembiapokuéra, ndohejái michĩmínte jepe ñe’ẽpoty jahéi hasy’ỹme, ha avei ohechaukase hetã jehasa’asy, mba’eporãite orekóva heta ha mba’embyasy ohasáva, ohasaháicha avei heta tetã ko jeregua. Sa’i oĩ ñe’ẽ péicha oipyguara pypukúva opa mba’e ha oguatáva yvypóra rape ha iñapañuãi rehe, ha upévare opokopaite yvyporakuéra rekove rehe. Ñe’ẽpoty invadida, che ahenói peichagua ñe’ẽpotýpe. Ñe’ẽpoty henyhẽva tekove, ñembosarái, tekove ratágui. Katu ndaha’éi tekove ohechaháicha umi Europa-gua, mbykýva ñande arapy neporãha ha ipajéva renondépe. Elvio Romero, opavave ñe’ẽpapára teete América-yguáicha, ndoguataiva’erã peteĩ arapy inandíve imaginación-gui rehe. Péva pe arapy ningo ndaiporivéima. Péva ñeikũmby ha jejapyhy hembiaporã. América-pe ningo umi mba’e oikóva ha’e ñe’ẽpoty, ha ndaha’éi umi imaginado térã ficticio-va. Upévare hetaite yvy jepyso ijyvotypáva, ijitáva, orekóva mymba hamba’e jajuhu ñamoñe’ẽramo ko ñe’ẽpapára añete Paraguaigua. Ipurahéi omyasãiva rupi hyapu mba’asy oikytĩ’asýva tetãmanuérape, pyahẽ ha sapukái, katu upéichante avei jerovia. Ko’ã teminadu ha apytu’ũroky heñóiva tekohágui hesakã ohóvo ha jeyvéramo oporojopýva, omopẽ ha ombyai pe ñe’ẽpapára “ohenóiva” chupekuéra. Omopẽ pe akãtarova “ohenóivo chupekuéra” ha’ehína Elvio Romero rembiapo, angapyhy oúva tekoha ryakuãgui, ojapyharáva iñe’ẽpotýpe ohupyty potávo akãvai, ñe’ẽpoty rehegua. Naturaleza ári oho iñe’ẽpoty, oguerotyryrýva tuguy opupúva, akãnga’u, ñembohovake ha ñemoambue. Tetepy noñemomba’éi, noñemomba’éi ñe’ẽpapára orekóva mbarete oporoguerotyryrýa, ha ipype oje’éva iñasãi, ha iñasãiva yvúicha opupu arapy pyahu, hokypu ha iñañetéva”. Ha Rafael Alberti, ñe’ẽpapára hyakuãmombyrýva generación poética del 27 España ñe’ẽpotýpe, opurahéi chupe iñe’ẽpoty ipajéva rupi: “Elvio Romero, Paraguái ñe’ẽpapára”: “Pepokuéra, héẽ, umi pepo,/tekove py’aguapy kóntrape./Topurahéi, tahasẽ pe ñe’ẽpapára /ovevévo mboka ra’ỹi apytépe./ Ára resa renondépe,/avei nde rehechaukáva:/clavel oñemondoróva/ha kysepuku omanóva ohóvo./ Haimete henói ramóva,/ltatapỹi hendy mimbíva,/reikuavéva ñemano rehegua /oimeve voi tekovégui./ Ha nde réra herakuãvúva/herakuã romero-icha,/hyakuãva pólvora ha sykuéicha /tete huguypáva./ tetã ojepykuáva ha ojepokuáva/ha ñekytĩngue ojejokóva/kera’ỹ ha ndejokóva/pe ánga okañýva./ Ha ojepy’apy aja/pytũmbýpe oho pe enemigo,/tekosã’ỹ nendive/opuraheijeýta oúvo”. Gabriela Mistral, premio Nobel Chile-ygua, ohai avei kóicha: “Sa’i jey añandu yvy osyryrýramo peteĩ aranduka rogue rehe”. Hekove ha hetãgui ñemosẽ Hetãgui ñemosẽ, tyre’ỹ, mborayhu, opavave ohechaukáva tekovete voi, oĩ hetaite Elvio Romero rembiapokuépe. Ko ñe’ẽpaparaite voi he’i ñandéve: “Hetaite ára aime aja mombyry che retãgui, che retãyguakuéra, che angirũ ha avei tapicha che aikuaa’ỹva oja che rógape, oguerúvo mba’eryakuã’asy mombyry, omombaretéva che rekove mombyry che retãgui. Hesakã chéve che pueblo lúcha sãso rekávo, añandu akói ára ñepi’ã ojapóva hetaite che retãygua oñorairõva, akãguapy ha pu’akápe, oiguyruha ohóvo tetã porãve rape, ha che purahéi oñemboheko ohóvo péicha, vy’a’ỹ pa’ũme, tesape ha tekoypytũ, osẽ ha okañýva apytépe, omopirĩva ñane ánga. Ndaikuaái voípa térãpa amo gotyovémapa ahechakuaa ambyatyva’erãha che ñe’ẽpotýpe opa ko’ã angapyhy opupúva ñembyasy ha pu’aka pa’ũme. Upémaro ombojuruvy che rovetã ikatu hag̃uáicha oike opaichagua yvytu oúva arapýgui, ha péicha ikatúkuri ambyaty pya’akangy maymáva kyhyje’ỹ ha ñorairõsépe. Opa Mba’e añandúva, opavaite, ojehe’a, tembiapo jeguaka ojehechaukahápe ramoguáicha, ha pégui osẽ vevépe peteĩ pykasu itaju omyasãivo che remiandu. Hembiapokue ñe’ẽpoty rehegua Jehechakuaa Ensayo apoháramo ohai “Miguel Hernández, destino y poesía” ha avei “El poeta y sus encrucijadas” (1991), kóva ko tembiapo rupi ohupyty jopói “Premio Nacional de Literatura” peteĩha ojejapóramo guare. Oipytyvõva’ekue kuatiahaipyre Ultima Hora, Paraguayguápe, ha avei heta kuatia oñemyasãiva arandukuaa rehegua Argentina-pe. Oikoramo guare Buenos Aires, Argentina-pe, omba’apohápe tetã rembijokuáiramo Agregado Cultural Paraguái Embajada Buenos Aires-peguápe, omano jasypo 2004-pe. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlace Externo sololiteratura.com Literatura Hispanoamericana Epdlp Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua‎ Kamby arro añetehápe kóva mba’ehe’ẽ tembi'u riregua ojekuaave ha oje’uvéva ha orekóva heta caloría ha proteína tembi’u paraguái apytépe. Kóva peteĩ mba’e he’ẽ hypy’ũ ha hetereíva osẽva oñembojývo arro vaka kambýpe, ojejapóva hekópe porã. Moõguipa ou héra Héra castellano-pe ou mba’ehe’ẽ ojejapóva oñembojývo oñondive mokõi mba’e oraháva: arro ha vaka kamby. Héra Guarani, kamby arro osẽ castellano-pe guáicha avei, péva he’ise, oñembojoajúramo mokõi ñe’ẽ oheróva umi mba’e ojeporúva oñembosako’i hag̃ua: kamby ha arro Mba’emba'épa ogueraha Heta hendáicha ojejapokuaa kamby arro, ha péva oĩ mba’emba’épa ojeporu oñembosako’i hag̃ua. Ymave ojejapo haguéicha ojeporu vaka kamby, y, arro, asuka, limo pire ha canela. Ñembosako’i Ojejohéi arro ha oñemoĩ peteĩ cacerola-pe kamby ndive, asuka, y ha limõ pire. Ojeheja opupu mbeguekatu oñondive umi mba’e oñembohysyiva’ekue hypy’ũ meve, ha ojepyvu py’ỹi ani hag̃ua ojapa ojuehe arro. Hypy’ũ porã vove, oñembojehe’a arro ha kamby, oñemoĩ mba’yry’ípe. Upe rire oñemoĩ pype canela ku’i michĩmi. Kamby arro oje’u ho’ysã. Ambue marandu Oĩ avei ambue hendáicha kamby arro ñembosako’i, upevarã umi mba’e oñembohysyiva’ekuépe oñemoĩ avei vainilla, péva ombogusto ambue chupe. Okahápe ojeguerovia kamby arro tembi’u porãha ha iporãha ja’u ñane akãme g̃uarã, oraha rupi canela (Cinnamomum zeylanicum térã Cinnamomum verum, yvyra ndahogue manóiva, ipukúva 10 ha 15 metro rupi, oúva Sri Lanka ha ha ojeporúva especia-ramo ho’okue, oñenohẽva oñekarãivo hakã. Ojeporukuaa tembi’úpe hakã térã oñemongu’ipyre). Marandu Umi tapicha arandu ohapykuehóva Paraguái rekoasakue he’i opaichagua tembi’u ojejapóva ogapýpe, Ñorairõ Guasu Paraguái Triple Alianza ndive (Argentina, Brasil ha Uruguay, Ary 1864 guive 1870 peve) rire, hetaite caloría oguerekoha. Pe ñorairõ rire sa’ieterei opyta tembi’urã, upévare tembi’u ojejapóva oguereko heta proteína oporomombaretéva, ipokã rupi tembi’u ára ha ára g̃uarã. Bibliografia “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars Enlaces externos Guarani Raity tembi'u Horqueta, Paraguái táva, Concepción tetã pehẽmegua, oĩva ichugui 50 km ha 428 km Paraguaýgui. Ko táva henahína yvy kandúpe. Héra tee Ko táva réra ou tape juasa oĩva’ekue upépegui hérava tape Horqueta-gui, upépe opytámi opytu’u karréta oho mombyrýva. Yvykuaa Táva oñemohenda yvy kandu, tape juasa riremi. Ararova Arahaku jave ohupyty 40 °C peve ha araro’y javékatu og̃uahẽ −2 °C. Omombytéva 20 °C. Ára okyveha jasypateĩ ha jasyteĩ meve. Ndoky guasúi jasypoteĩ ha jasyporundy peve. Yvytu katu oúva yvate guivo, kuarahy esẽ ha ñemby guivo. Demografía Horqueta-pe oiko 52.573 tapicha; umíva apytégui 27.093 kuimba’e ha 25.480 katu kuña, he’iháicha Censo 2002-me guare. Tavaitépe oiko 9.946 tapicha ha okaháre katu 42.627. Hekoasa Ñepyrũrãite ko táva ha’eva’ekue peteĩ tupão’i, sa’ary XVIII-pe; oñefundaite 1793. Ha’eva’ekue táva tenondete orekova’ekue tape ojeguata hag̃ua ko Paraguáipe. Tuichakuépe oĩ mokõihápe ko Departamento Concepción. Ekonomía Pépe tuicha oñemba’apo kokuépe; oñeñotỹ mandyju, mba’ysyvo, kumanda, mandi’o, avati ha yvakuéra. Upépe ojajo ka’a, oñemba’apo yvyráre, ojejajo ñandyry taruma’águi, ha oñeha’ỹi’o mandyju. Ojejapyhy chupe “Ka´a He´ẽ táva ramo”. Ambue tembiapo ojejapomeméva ha’ehína tembiapo jegua vakapiguigua ha avei mymba ñemongakuaa. Mba’yruguata Opyta 428 km tavusu Paraguaýgui, ikatu oñeg̃uahẽ Ruta III “Gral. Elizardo Aquino” ha ruta II "Mcal. Estigarribia" ha Coronel Oviedo guive ojeho ruta V “Gral. Bernardino Caballero” rupi. Horqueta guive, peteĩ tape osẽva upe guive rupi, ikatu oñeg̃uahẽ Takuatĩ, San Pedro yvýpe. Turismo rehegua 45 km Concepción-gui, Vallemi rape rupi, opyta Paso Horqueta, ysyry Aquidabán rembe’ýpe oĩhame tenda porã y rembe’ýpe, iporãitemíva ojejapo hag̃ua camping. Puente Paso Horqueta-pegua ojejapo yvyrágui ha tuicha ha ichúko avei. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Horqueta Paraguái tava Club de Gimnasia y Esgrima La Plata ha’e klu mangapykuaa fútbol Argentina pegua, oĩ tekoha La Plata. Oñepyrũ ary 1887 jave ha oĩ yvateguápe (Primera división argentina). Uniforme Uniforme titular: kamisa’i sa’yju ha hũ, kasõ hũ, py ao hũ. Uniforme alternativo: kamisa’i morotĩ, kasõ hũ, py ao sa’yju. Estadio Juan Carlos Zerillo ha’e estadio ojepurúva heta mba’erã, La Plata, Argentina. Ojepuru hetave jave oiko haguã pype mangapykuaa rehegua. Oike pype 33.000 ava. Enlaces externos Sitio web oficial del club Tabla histórica del club en RSSSF Campeones de la Primera División del Fútbol Argentino Campeones de la Segunda División del Fútbol Argentino Directorio web de Dmoz.org sobre Gimnasia y Esgrima La Plata Argentina Húvol Ñumi peteĩva distrito irundyha tetãvore Guaira, Paraguái retãme. Opyta ñemby gotyo tetãvore tavaguasu Villarríkagui, ha kuarahy resẽ gotyo distrito San Salvador-gui, ojuaju ãva rehe tape iporãva ha tuivháva rupi, ojáva poteĩha tetãvore Ka'asapa rehe. Opyta 198 km rupi Paraguái retã tavaguasu Paraguaýgui. Ojeike ko distrítope, pe Ruta 8 Dr. Blas Garay rupive. Avakuéra tendagua hetave oĩ omba’apóva kokuépe, avei oĩ omba’apóva yvyra ñekytĩ ha opamba’e oikóva chuguípe, kóva ko’ãga rupi sa’ivéma. Municipio Ñumi ojupiva’ekue categoría de Municipio ary 1955 jave. Intendenta héra Carmen Aurora Martin de Cabrera, PLRA pegua, 2006 guive 2010 peve. Geografía Ko irundyha tetãvore Guaira, oguereko mbohapy tenda ojuehegua’ỹva, peteĩva, ñemby gotyo opytáva, oĩháme distrito Ñumi, oguereko yvype karape, iporãva mymba rendaguã. Omohe’õ ko tenda ysyrykuéra Yhakã Guasu ha Remansito, ojapóva pe pe yvýgui kokué rendaguã iporãmbajepéva. Superficie Ko distrito Ñumi oguereko ijyvy 324 km² tuichakue, avakuéra oikóva pype oĩ 3.637. Pe densidad poblacional ha’e 11 ava/km². Límites Koã tendáre oja: Yvate gotyo táva Villarríka, tavaguasu tetãvore pegua, ha pe kordilléra Yvytyrusu. Ñemby gotyo oĩ Iturbe. Kuarahy reike gotyo oĩ San Salvador. Kuarahy resẽ gotyo oĩ Eugenio A. Garay. Hidrografía Ko distrito Ñumi oguereko ko’ã ysyrykuéra: Ysyry Yhakã Guasu. Ysyry Remansito. Demografía Indicadores socio - demográficos, distrito Ñumi pegua: Avakuéra imitãveva 15 arýgui 34,5%. Kuñakuéra 2,9 imemby. Ohohýva mbo’ehaópe 11,1%. 59,3% avakuéra omba’apo sector primario, sector secundario 11,2% ha sector terciario 28,2%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 59,3%. Óga oguerekóva servicio eléctrico 91,6%. Óga oguerekóva agua corriente 19,9%. Necesidades Básicas Insatisfechas (NBI) Oikéva mbo’ehaópe 9,5%. Tembipuru tasyo rehegua 27,2%. Ogakuéra rehegua 35,1%. Jeikove rehegua 17,1 %. Economía Ko tendápe avakuéra oñoty trigo, takuare’ẽ, petỹ, mandyju ha avei parral. Vías y Medios de Comunicación Ko tetãvore Guaira oguereko ndahetái tape hũ rehegua mba’yruguatakuéra oiko haguã. Ko Ruta 2 Mariscal José Félix Estigarribia-gui osẽ peteĩ tapehérava Ruta Nº 8 Dr. Blas Garay, táva Coronel Oviedo-pe, oguahẽ tavaguasu tetãvore peguápe ohasa rire distrito Mbokajaty rupi. Peteĩ tape mbojuajuha táva Yataity peve, peteĩva, ha upéi táva Villarríka rupi, oguahẽma ambue tendápe, Ñumi, tetãvore Caazapá peve. Yvyrupigua tuichavéva ha’e Ruta 8 Dr. Blas Garay, ombojuajúva táva Villarríka rehe, tetãvore tavaguasu, ha avei Paraguaýpe, ha’éva tavaguasu tetã Paraguái pegua, ha ambue tetãvore ha tavakuéra tetãmegua. Ambue tapekuéra ha’e yvyreíva omoguahẽva oparupiete tetãvore ryepýpe. Pumbyry rehegua oĩ Copaco ha avei pumbyry po pegua, heta puhoe ha ta’angambyry rehegua, avei opa henda rupi oguahẽ kuatiahaipyre tavaguasu tetãmeguágui. Transportes Oguereko mba’uruguata tuicháva ha iporãva ohóva tavaguasu tetãmeguápe ha ambue tetãvorépe; tetãvore ryepýpe guarã oĩ mba’uruguata michĩvéva ha sa’ive ava ogueraháva. Población Dirección General de Encuestas Estadísticas y Censo jaikuaa ko’ã mba’e: Avakuéra rehegua ikatu jahecha: Avakuéra 0 guive 14 ary peve 34,5% Avakuéra 15 guive 64 ary peve 57,5% Avakuéra 65 ohasáva guive 34,5% Oĩ 74,21% rupi avakuéra tendagua oiko okahára ha sa’ive távape. Avakuéra rehegua ary oútavape guarã kuimba’e térã kuña rehegua arýpe, oĩ ko’ã mba’e kuaapyrã: Ko ary 2008 jave, oĩ 3.637 oikóva, ãvagui kuimba’e oĩ 1.899 ha kuña 1.738. Turismo Ko tenda iporãiterei, péicha rupi oikoite pe turismo rural ha safari silvestre ojejapo haguã. Avei hetamba’e techapyrã ijojaha’ỹva. Ko distrito Ñumi ryepýpe oĩ pe yvyty Cerro Corá, 435 m yguasu ári ha pe kordiléra de Ybytyrusu, ojeíva kordilléra de Caaguasúgui, kóva ha’e pe tuichavéva pa’ũme oĩva tetã Paraguáipe, upévare iporãva’erã jaikuaa, ikére oĩ rupi ka’aguy tuicháva oguerekóva hetaiterei techapyrã. Cómo llegar? Paraguaýgui Ruta 2 Mariscal José Félix Estigarribia rupi, táva Coronel Oviedo peve, oñepyrũháme ambue tape, Ruta 8 Dr. Blas Garay, kóva ohasa distrito Yataity ha táva Mbokajaty rupi, rehovévo oĩma táva Villarríka, ha’éva tetãvore tavaguasu, upéi rehovévo ñemby gotyo 22 km reguahẽma tenda hérava Ñumi. Fiesta Patronal Ára 10 jasypoteĩ jave oñemomora pe fiesta patronal, santo patrono Sagrado Corazón de Jesús réra pegua, ha’anga oĩva pe tupão héravavoi péicha ryepýpe. Iñemomorã oñepyrũ pe ñembo’e oikóva porundy ára jave oikóva ka’aru (novenario) ha pe ára 9 oiko pe jerokyguasu tinglado municipal-pe. Ára 10, poapy aravo jave, oiko pe misa central pa’i tava pegua ojapóva, upéi santo mboguata purahéipe tape táva reheguápe ha asaje, so’o mbijy kavaju ári jeiko, ha ka’aru katu tóro ñemoñarõ (torín). Referencia Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Paraguay al Día. Editorial Aramí Grupo Empresarial. Che Retã Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Última Hora. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Paraguái tava Jose Fassardi ha’e peteĩva distrito irundyha tetãvore Guaira pegua, Paraguái retãme. Opyta ñemby gotyo pe kordilléra Ybytyrusúgui ha namombyrýi pe ysyry Pirapógui ha sierra Monto Rosario-gui, oguereko iporãmbajepéva mba’e techapyrã. Ojeike ko distrítope pe ruta VIII Dr. Blás Garay rupive. Avakuéra pypegua omba’apo yvyra reheguápe, ãga rupi opavéma ohóvo mba’apo kóva rehegua yvyrakuéra ojeityeterei rupi. Mba’apo kokue térã mymba ñangareko rehegua ha’e tembi’urãiténte. Municipio Ko distrito oñepyrũ jasy jasypo ary 1961 jave. Intendente réra ha’e karai Víctor Eduardo Torres Ríos, PLRA pegua ary 2006 guive ary 2010 peve. Geografía Oguereiko ka’aguy yvyate ha ojuapykuéripáva oikohápe opaichagua ka’avo ha mymba rehegua tetãmegua, péicha mba’apo akaháregua omambue tuicha tekoha, oguereko yvy ijyvateha ha ka’guy, avei yvy itindy tuicháva. Clima Arapytu mbyte ary javegua ha’e 22 °C; hakuve jave ohupity arahakúpe 38 ýrõ 39 °C ha araro’ýpe 0 °C. Ararova, hetavéva, ha’e iporãva ha ome’ẽva tesãi. Okyeterei jasykuéra jasypa ha jasypateĩ jave. Jasypokõi ha jasypoapy jave ha’e umi sa’iveha oky ko tendápe; umi ambue jasykuéra katu oguereko mbyte 138 mm okykue, ary pukukue ohupity 1.600 mm rupi. Historia Oĩ kuaapyrã opaichagua umi oikova’ekue ko tetãvore Guaira rehegua. Oĩva’ekue mba’apo mbarete yvyra ñekytĩ rehegua ko tendápe, ha ãva pa’ũme oĩ peteĩ empresa omyakãva pe Italia-gua Jose Fassardi; avei mymba ñangareko ha mba’apo kokue rehegua, kóvape pe oñeñotyvéva ha’e takuare’ẽ. Ikatúva oñemonba’e sa ary ymaveguarépegua oĩhague peteĩ mba’apoha hérava Otto Memler, omoñepyrũva’ekue karai Alemania-gua péicha hérava, oguerekohápe maquinarias modernas ojapo hag̃ua galletita opaichagua 4.000 kg jasy jave. Ko mba’e japopyre oje’u ta´va Villarrikape, ha hembyre oñehrpyme’ẽ Paraguaýpe, ha’éva tavaguasu tetã Paraguái pegua. Kóva rire karai Otto Memler avei oguerekókuri peteĩ moderna planta de hojalatería. Ko’ã mokõi mba’e omoñepyrũ haguã ary 1904 jave, ko karai Alemania-gua oipuru 200.000 pesos; viru hetáva upéramo guare. Límites Ko tenda José Fassardi oguereko ko’ã distrito ojaha: Yvate gotyo oĩ Kordilléra Yvytyrusu, omboja’óva Colonia Independencia ha Paso Jováigui. Ñemby gotyo oĩ poteĩha tetãvore Ka'asapa. Kuarahy resẽ gotyo oĩ poteĩha tetãvore Ka'asapa. Kuarahy reike gotyo oĩ distrito Eugenio A. Garay. Hidrografía Jose Fassardi oguereko ko’ã ysyry: Ysyry Pirapo Guasu. Ysyry Pirapmi. Demografía Indicadores socio - demográficos José Fassardi rehegua. Avakuéra imitãveva 15 arýgui 42,1% Kuñakuéra 3,3 imemby. Ohohýva mbo’ehaópe 10,5%. Avakuéra omba’apáva sector primario 79,5%. Avakuéra omba’apóva sector secundario 4,6%. Avakuéra omba’apóva sector terciario 15,7%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 79,5%. Óga oguerekóva servicio eléctrico 81,9%. Óga oguerekóva agua corriente 20,9%. Avakuéra oikotevẽva ha ndoguerekóiva (necesidades Básicas Insatisfechas) Oikéva mbo’ehaópe 9,0%. Tembipuru tasyo pegua rehegua 27,1%. Ogakuéra rehegua 46,7%. Jeikove rehegua 18,2%. Economía Ko distrito José Fassardi-pe, tendagua omba’apo kokue ha mymba ñangareko reheguápe tembi’u repyránte. Mba’apo yvyra ñekytĩ ha ka’a rehegua árupigua, oikóva avei tetãvore Ka'aguasúpe, ãva rupi ohasa ko’arupi pe vía del tren ohasa haguã kuarahy reike guive kuarehy resẽ gotyo peve tetãvore Guaira ryepýpe. Yvyra ñekytĩ rehegua ouvaipaite ko tendápe guarã, hetavéva oiko ãva pe noreste ha sureste gotyo, oĩ haguépe ymave umi yvyrakytĩha tuichaitereíva (aserraderos), omba’apo haguépe umi ka’aguy guasu upéramo guarépe, ko’ãga distrito José Fassardi oĩháme. Vías y Medios de Comunicación Ko’ã vías de comunicación yvyháregua tuichave mba’éva ha ojepuruvéva ha’e Ruta VIII Dr. Blás Garay, ombojuajúva Villarríka rehe, tavaguasu tetãvore pegua, avei táva Paraguay ha ambue tenda tetãvore ha tetãmegua rehe. Ambue tapekuéra uperupigua ndaha’éi tape hũ, ko’áva ombojuajupaite opa hendápe. Mba’yruveve rehegua avei oĩ tendápe, oĩháme mba’yruveve guejyha ava mba’éva. Oguereko pumbyry rehegua Copaco ha avei pumbyry po pegua opaichagua, avei medios de comunicación, opárupi oguahẽ kuatiahaipyre távaguasu pegua. Transporte Vía de transporte rehegua ha’e Ruta VIII Dr. Blás Garay, oĩ heta tapekuéra itágui japopyréva ha yvyreíva, ãva rupi oñeguahẽ tape hũ oĩháme ikatu haguáicha oho avakuéra térã mba’erepy. Oguereko mba’yruguata tuicháva ha iporãva ohóva tavaguasúpe opa ára ha ambue tetãvorépe; tendáre guarã oĩ mba’yruguata michĩvéva, avei mba’yruveve guejyha umi ndaha’éiva tuichávape guarã. Población Avakuéra oikóva tendápe oĩ 7.553, ãvagui kuimba’e ha’e 4.030 ha kuña 3.523. Sa vore ava rehegua ikatu jaikuaa ko’ã mba’e: Tendagua 0 guive 14 ary peve 42,1%. Tendagua 15 guive 64 ary peve 42,1%. Tendagua 65 ohasáva 42,1%. Hetave avakuéra oiko okaháre, 5.622 rupi, péicha oñemboja’o: Tendagua 0 guive 14 ary peve 42,7%. Tendagua 15 guive 64 ary peve 52,6%. Tendagua 65 ohasáva 4,6%. Ko’ã mba’e jaikuaa rire ikatu ja’e ko tendápe 92,98% oikoha okaháre. Turismo Iporãmbajepéva tekoha oĩ tetãvore Guairápe, pe Kordilléra Yvytyrusu jerére, tenda oikoitéva umi safari silvestre ha jeguatarã rehegua. Cómo se llega Reguahẽ haguã ko distrito Jose Fassardi-pe, táva Paraguaýgui, tavaguasu Paraguái pegua guive, oĩ Ruta 2 [Mariscal Estigarribia], upéi Ruta 8 Dr. Blas Garay, táva Villarríka peve, ha’éva tavaguasu tetãvore pegua, rehovévo Ruta 8 rupi Ñumi peve, upéi Eugenio A. Garay, ha ipahápe Jose Fassardi, oĩva 48 km rupi táva Villarríkagui. Referencia Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Che Retã Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Última Hora. Paraguái tava San Salvador ha’e peteĩ distrito tetãvore Guaira, Paraguái retãme. Oĩ 18 km suroeste gotyo Villarríkagui, tavaguasu tetãvore peguágui, pe vía ferroviaria tuja ykére, ojeikuaa avei chupe ambue hérape estación Borja. Opyta 200 km Paraguaýgui, ha’éva tavaguasu tetã Paraguái retãme. Ojeikekuaa ko tendápe peteĩ tape ijyvyreíva osẽva pe Ruta 8 Dr. Blas Garay-gui. Avakuéra tendagua omba’apo kokue ha mymba ñangarekóme. Municipio San Salvador ojupi municipioramo ary 1960 jave. Intendente ha’e karai Darío Ramón Ruiz Herrera, PLRA pegua ary 2006 guive ary 2010 peve. Fiesta Patronal Ára 6 jasyteĩ jave tapekuéra ojeguapa ha avakuéra oñembosako’íma oho haguã misa central hápe omykãva obispo Diócesis Villarríka pegua. Ary ha ary jave oñemomorã pe ára isanto patrono Niño Salvador del Mundo rérape, ha’anga oĩva pe tupão hérava péicha avei ryepýpe. Ára 28 jasypakõi jave oñepyrũ ñembo’e ojejapóva porundy ára pukukue tupãópe, peteĩ tekoha oguerekohápe ipoguýpe pe celebración de misa peteĩ ára jave. Pe porundy ára pukukue oiko tóro ñemuña (torín), ha jeroky guasu santo patrono rérape ojejapóva. Opávo ñembo’e tupão pegua, pe santo patrono ra’anga ojegueraha tapekuéra rupi táva ryepýpe oĩva. Geografía Ko distrito San Salvador oĩ pe extremo sur gotyo irundyha tetãvore Guaira ryepýpe, Paraguái retãme. Superficie San Salvador yvy oguereko 140 km², ha 3.483 ava oiko pype. Densidad ha’e 24,88 avakm². Límites Ko distrito San Salvador oja ãvare: Yvate gotyo oĩ Villarríka, ha’éva tavaguasu tetãvore pegua. Ñemby gotyo oĩ Iturbe. Kuarahy resẽ gotyo oĩ distrito Borja. Kuarahy reike gotyo oĩ distrito Ñumi ha Iturbe. Hidrografía Distrito San Salvador oguereko ko’ã ysyry: Ysyry Remansito. Ysyry Yhakã Guasu. Ysyry Itakuña. Demografía Indicadores socio – demográficos ko tenda pegua: Avakuéra imitãveva 15 arýgui 35,2%. Kuñakuéra 3,1 imemby. Ohohýva mbo’ehaópe 10,5%. Avakuéra omba’apáva sector primario 65,37%. Avakuéra omba’apóva sector secundario 7,5%. Avakuéra omba’apóva sector terciario 26,3%. Oñemba’apo labores agropecuarios-pe 65,6%. Óga oguerekóva servicio eléctrico 89,4%. Óga oguerekóva agua corriente 33,8%. Avakuéra oikotevẽva ha ndoguerekóiva (necesidades Básicas Insatisfechas) Oikéva mbo’ehaópe 8,2 %. Tembipuru tasyo pegua rehegua 12,3 %. Ogakuéra rehegua 39,8 %. Jeikove rehegua 18,2 %. Economía Tendagua San Salvador pegua omba’apo kokuépe, oñeotyvéva ha’e: trigo, takuare’ẽ, petỹ, mandyju ha parral uvas, mymba ñangareko rehegua, oĩ mybakuéra opaichagua: vaka, kavaju, kure ha kavara. Vías y Medios de Comunicación Distrito San Salvador-pe umi vías de comunicación yvyháregua tuichave mba’éva ha ojepuruvéva ha’e Ruta 8 Dr. Blas Garay, ombojuajúva Villarríka rehe, tavaguasu tetãvore pegua, avei táva Paraguay ha ambue tenda tetãvore ha tetãmegua rehe. Ambue tapekuéra uperupigua ndaha’éi tape hũ, ko’áva ombojuajupaite opahendápe. Mba’yruveve rehegua avei oĩ tendápe, oĩháme mba’yruveve guejyha ava mba’éva. Oguereko pumbyry rehegua Copaco ha avei pumbyry po pegua opaichagua, avei medios de comunicación, opárupi oguahẽ kuatiahaipyre tavaguasu pegua. Transporte Tapekuéra oĩva ko tendápe ha’e tape hũ, itaguigua ha avei ijyvyreíva ikatúva oprogueraha opa henda rupi. Heta tenda monbyryvegua ha oguerekó tape ijyvyreíva oky guasu jave oĩ apañuái, ymave sa’ive apañuái oĩva’ekue omba’apóramo guare pe vía ferrocarril rehegua, ko’ãga nomba’apovéimava. Ko’ã tendagua, oguereko oho haguã, upérupi, namobyrýi ha Paraguaýpe mba’yruguata iporãva ha tuicháva. Upérupi guarã oĩ mba’yruguata michĩvéva. Cómo llegar? Reguahẽ haguã ko distrito San Salvador -pe, táva Paraguýgui, tavaguasu Paraguái pegua guive, oĩ Ruta 2 Mariscal Estigarribia, táva Coronel Oviedo peve, upéi Ruta 8 Dr. Blas Garay, distrito Mbokajaty del Guaira, táva Villarrica peve, ha’éva tavaguasu tetãvore pegua. Rehovévo pe tapére 12 Km rupi ñemby gotyo, pégui peteĩ tape ijyvyreíva rupi 16 Km Suroeste gotyo, reguahẽma distrito San Salvador-pe, oĩva 28 km táva Villarríka-gui Población Dirección General de Encuestas Estadísticas y Censo rupi jaikuaa San Salvador oguerekoha ã mba’e: Avakuéra oikóva tendápe oĩ 7.553, ãvagui kuimba’e ha’e 4.030 ha kuña 3.523. Sa vore ava rehegua ikatu jaikuaa ko’ã mba’e: Tendagua 0 guive 14 ary peve 35,2%. Tendagua 15 guive 64 ary peve 56,4%. Tendagua 65 ohasáva 8,4%. Avakuéra oikóva okaháre, 2.411, péicha oñemboja’o: Tendagua 0 guive 14 ary peve 35,7%. Tendagua 15 guive 64 ary peve 56,3%. Tendagua 65 ohasáva 8,4%. Ko’ã mba’e jaikuaa rire ikatu ja’e ko tendápe 92,98% oikoha okaháre. Avakuéra oikóva tavaháre, 179, péicha oñemboja’o: Tendagua 0 guive 14 ary peve 33,9%. Tendagua 15 guive 64 ary peve 56,7%. Tendagua 65 ohasáva 9,4%. Péicha ikatu jahecha 75,44% avakuéra oikoha okaháre. Colonias Habilitadas San Salvador oguereko ko’ã colonia omoñepyrũva’ekue INDERT (Instituto Nacional de Desarrollo Rural y de la Tierra) Colonia Antonio Rojas Silvera, ijyvy ha’e 2.177 ha, 89 lotes reheve, Nº 1727/66 rupive. Colonia José A. Molas, ijyvy ha’e 2.000 ha, 91 lotes reheve, oñepyrũ 15/10/1938 jave. Turismo Mba’e iporãva tekoha rehegua oĩ ko tetãvore Guairápe, ha péicha rupi avei ko distrito de San Salvador oĩporã oiko haguã pype pe Turismo rural ha safari silvestre rehegua. Personajes ilustres Ko távape heñói karai ha’eva’ekue mburuvicha tetã Paraguáipe guare, Andrés Rodríguez Pedotti, ary 1989 jave oiktyva’ekue Alfredo Stroessner-pe, 35 ary pukukue omyakãva’ekue mbarete ha pokarẽme tetã Paraguái. Referencia Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Che Retä Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Última Hora. Paraguái tava Atyrá heñói ypy Domingo Martínez de Irala oisãmbyhy jave, ary 1539-pe. Ojekuaa avei “Ciudad ecológica” ramo. Ko táva oñemohenda yvyturusu Altos-pe. Ha’e táva ipotĩvéva tetã ryepýpe, América ryepýpe oĩ tenda pokõihape ha yvóra tuichakue javeve oĩ tenda poapyhápe. Tavayguakuéra omba’apo mbarete opa ñanemba’eteete apópe. Omba’apo vakapi rehe; kuñanguéra ojapo ajaka ñande ypykuéra ojapohaguéicha. Tenda ojehecharamovéva ha’e: táva ryepy; ojehechauhápe mba’e teéva, ogakuéra ymaguare; ysyrykuéra ojejahuhápe ha yvytykuéra. Tenda réra kuaa Ko táva héra ypyva’ekue “Atyha”, ñe’ẽ oúva guaranígui. Aty: he’ise reunión. Ha: he’ise lugar. Límites Táva oĩva ijerére ha’e: Arroyos y Esteros, Loma Grande, Tobatí, Altos, San Bernardino ha Ypakarai Ara Ára hakúpe oguahẽ 22 °C, ikatu jave ohupyty 39 °C ha ro’ýpe 3 °C. Demografía Atyrá oguereko 15.278 ava, 8.004 kuimba’e ha 7.274 kuña. Historia Omoheñóiva’ekue Domingo Martínez de Irala ary 1539-pe. Heñóiva’ekue pokõi Yvapovó, kuarahy’ã guýpe, ko tenda oipuruva’ekue te’yikuéra ojapo hag̃ua aty upévare héra ypyva’ekue “Atyha” ha upéi oñembohéra “Atyrá”. Ary 1580-pe, misioneros franciscanos, Alonso de San Buenaventura ha Fray Luis de Bolaños, ojapo hikuái fundación religiosa táva Altos, Atyrá, Tobatí ha Yaguarón-pe. Los trabajos en Madera son muy populares y extendidos desde la época de los Franciscanos y los Jesuíticas. Se pueden encontrar todo tipo de figuras: animales, tallas religiosas, guampas para el tereré e instrumentos musicales (arpas y guitarras). Los centros de producción son muy variables dependiendo de los objetos producidos. También resaltan las obras de los "santeros" (escultores de íconos en maderas que se nutren en la rica tradición jesuítica) y los instrumentos musicales (guitarras y arpas) elaborados con maderas nativas y son muy apreciados en todo el mundo. En la Orfebrería, se destaca la FILIGRANA. Con hilos de oro o plata unidos u soldados con mucha perfección y delicadeza se producen joyas muy originales. Economía Atyrápe avakuéra oñemitỹ ha omongakuaa mymba. Ojapo avei aceite ha omba’apo yvyra ñekytĩháme avei Heta ava ojapo avei tembiapo talabartería rehegua. Arte y Cultura Ko távape oñemba’apo vakapi ha poyvi policromados-rehe. Umi avakuéra ojapo avei tembiapo yvyrágui. Opavave tembiapo oñemoĩ ojehecha meme hagua. Irundy jasyrundy jave ojaguerohory San Francisco de Asís ára, Patrono de la Ecología pegua. Cultura popular Te’yi José rembiasakue omombe’u mba’éichapa Tupãsy Inmaculada Concepción de la Virgen María oipytyvõ José-pe ani hag̃ua ogueraha chupe y guasu; ha’e oñembo’e rupi, Tupãsy ohechauka chupe peteĩ yvyra yvyty zanja hũgui, upépe ojupi ha nomanói. Upévare José ojapo yvyrágui Tupãsy ra’anga he’i haguéicha. Ko Tupãsy ra’anga oĩ ko’ág̃aite meve Tupão Ka’akupépe. Ko mombe’u ha’e ñane tavarandu tuichavéva heñóiva’ekue Atyrápe Turismo Mbohupa ohóva Atyrápe ikatu opytu’u oĩgui rupi peteĩ tenda hérava Complejo Ecológico y Bio Spa “Casa del Monte”. Avei ko távaguasu oguereko peteĩ tenda hérava “Casa de la cultura” ikatuhápe jahecha tembiapojegua ojapóva avakuéra ko táva pegua. Atyrá oguereko opaichagua ysyry ipotĩ sakãva ikatuhápe ojejahu ha oñembosarái vakapipopóre oguereko avei Chorro Carumbey he’iséva “Arroyo de Tortuga”. Mba’éicha ikatu ñaguahẽ Atyrápe Tape hũ Mcal. José Félix Estigarribia rupi ha yvyty Ka’akupe rupi avei. Oĩ ambue tape ñanemoguahẽva umíva ha’e táva Arroyos y Esteros ha Emboscada rupi. Paraguái tava Andrés Cuenca Saldívar ha’eva’ekue compositor ha músico Paraguaigua. Ohecha arapy Alfonso Trankera, Karaguatay, tetãvore Kordilléra, Paraguái retãme, pe ára 29 jasypateĩ ary 1925 jave. Ituvakuéra ha’eva’ekue karai Bonifacio Cuenca ha kuñakarai Faustina Saldívar. Omano pe ára 28 jasypakõi ary 1986 jave, mbohapy ary omano rire hendive opuraheiva’ekue arete, Ramón Vargas Colmán. Primeros pasos Imitãme Andrés Cuenca Saldívar ohasa vy’a ha py’aguapýpe tenda heñói haguépe, oike haguépe avei puraheirã gotyo imitarusu’i jave. Hekove pukukue ko tembiapópe ogueraha katupyrýpe, péicha rupi ojehecharamoitereiva’ekue hembiapokue, osẽ tenonde gotyo ha jepopete heta oñeme’ẽ chupe. Infancia y juventud Cuenca Saldívar oñimoirũ puraheihára Ramón Vargas Colmán ndive, heñoiva’ekue Ybytymi, tetãvore (Paraguari), kóva oikuaávo opurahéiporãha, omopeipirũ chupe oiko haguã chuguikuéra peteĩ mba’epu aty mokõiguáva purahéi ha mbaraka peguáva. Ha’e ikerayvoty ha’eva’ekue osẽvo tenonde gotyo ko tembiapópe. Andrés Cuenca Saldivar omonei peipirũ hapicha puraheihára ome’ẽva chupe ha upéi oñepyrũma oheka hikuái mba’éichapa hérata pe mba’epu aty pyahu oikótava. Ha oiporavo hikuái herajuapykuéra, ojepuruetéva umi árape, oĩháicha ambue mba’epu atykuéra: “Melgarejo – Chase”, oĩháme Diosnel Chase ha Basilio Melgarejo, ýrõ “Los hermanos Cáceres” ha ambuéva. Iñangirũkuéra rupi oñembohéra hikuái dúo “Vargas – Saldívar”, omboykévo Cuenca pe herajuapy ñepyrũ nda’ipuporãi rupi mokõihapeguáicha , péicha opyta tapykuépe pe téra oĩmo’ãva’ekue dúo Vargas-Cuenca. Estilo Oikuaava’ekue Andrés Cuenca Saldívar-pe imandu’a hese ha’eha peteĩ tapicha hory, ovy’a ha oñe’ẽva hapichakuéra ndive oimehápe; ikatúva ja’e hese ha’e hague peteĩ kuimba’e añete folklóre paraguayo ryepýpe.Oñemonde porã tapiáva ha karia’y porã, ohohápe opurahéi imba’epu aty ndive, oĩháme avei Ramón Vargas Colmán, ojehejaramomba chupe. Trayectoria Péicha oñepyrũ hikuái oguata tape asýva osẽ haguã tenonde gotyo, hákatu pya’e ojuhúma pa’ũ ohechaukávo ikatupyryha hikuái. Heta opurahéi rire okaháre, ary 1952 jave, ko dúo Vargas-Saldívar oñepyrũma herakuã mombyryve ohóvo, opurahéi py’ỹivéma jerokyhápe Paraguaýpe ha opa hendápe. Avei oñepyrũma osẽ ipuraheikuéra puhoépe, umi oguenohẽva folklóre rehegua: puhoekuéra Nacional del Paraguay ha radio Teleco, opámava ko’ãga. Upe rire oñepyrũma oguereko hikuái peteĩ disco grabado, peteĩ empresa discográfica Buenos Aires pegua ogueraha chupekuéra ograva haguã “Musikeada campesina”, ha kóicha héra peteĩha tembiapo ipukúva rehegua. Ko’ápe, ohechauka ikatupyry pe arpa mbopuha ijojaha’ỹva Albino Quiñónez, ha’éva pe Trío Olímpico pegua mba’e mbopuhára, Emigdio Ayala Báez ha Eladio Martínez ndive. Ára ohasavévo oguenohẽjey ambue tembiapo hérava “Vibra el Paraguay”, arpa mbopuha Edmundo Medina pytyvõme; avei “Mi amada flor”, arpa mbopuha Marcelino Benítez Casco ndive, (tataĩ) ko dúo omboguapy héra peteĩ contrato rupi pe sello discográfico Argentina-gua ndive hérava “Emi-Odion”. Kóva ndive ojapo hikuái peteĩ gira tavakuéra Argentina pegua rehe. Ko tembiapo ogueraha chupekuéra heta hendápe: Puerto Libertad, táva Misiones, Andrés Cuenca Saldívar oikuaa haguépe hembirekorãme, ha omenda hikuái ára 25 jasyrundy ary 1957 jave, ko kuñataĩ héra Nilda Yumis, ha’éva ñembosaraihára pe tenda pegua, uperire ou iména ndive oiko táva Paraguaýpe. Upéi oike ko’ã mokõi ndive ambue tapicha ikatupyry añetéva avei Arpa Paraguaya mbopúpe hérava Lorenzo Leguizamón, ha ápe oñepyrũ pe Trío de Oro, osẽ haguépe tenonde gotyo ha herakuã mombyry hague hikuái, uperire oho radio “El Mundo”, táva Buenos Aires pegua, oñemopeipirũ rire chupekuéra opurahéi haguã upépe. Éxitos Hembiapo porã rupi Andrés Cuenca Saldivar ogueraha chupe ambue tetã rehe: Estados Unidos, Brasil, Perú, Chile, Bolivia ha hetave tenda rehe. Ary 1979 jave, ã mokõi puraheihárape ojegueraha tetã Estados Unidos de Amérikape ombopu haguã umi tetã Paraguaigua oikóva táva Nueva York-pe guarã. Avei opurahéi hikuái hotel Hilton-pe, omopeipirũvo chupekuéra Los Paraná, ha’éva mba’epu aty Paraguaigua, oikómava upe gotyo. Avei uperire opurahéi hikuái táva Washington, Filadelfia, Miami ha ambue hendápe pe tetã ryepýpe. Ary 1980 oikévo omopeipirũ chupekuéra, herakuãporã ha mombyrýma rupi, ojapo haguã grabaciones umi mba’epu aty imitãvéva oĩva, pe hérava “Nuevo Cancionero” rehegua. Ãva ha’e pe Terceto Ñamandu ha Dúo Vocal Dos, Oscar Cardozo Ocampo pytyvõ rupi. Péicha oñepyrũ ome’ẽ ambue mba’e música paraguaya-pe, oguerahávo avakuérape ñe’ẽ oguahẽ añetéva ñe’ãme ipurahéi rupive, péicha oñorairõva’ekue hikuái pe dictador Alfredo Stroessner omyakãramo guare mbaretépe tetã Paraguái. Obras Andrés Cuenca Saldívar ohai popa rupi puraheirã tetã mba’e teéva rehegua. Ãva apytépe oĩ: Barcino Koli Tujami Ingratitud Emiliano R. Fernández ha Ramón Vargas Colmán ndive ojapo “Ko’ápe che avy’ave”. José D. Portillo ndive “Flor del Paraná”. Carlos Sosa ndive ojapo “Che Mbaraka reha’e”, “Ha’ujey”. “Rohejáta che morena”. Quemil Yambay ndive “Mandu’a che rapekuére”, “Che reja reho”, “Dama de Noche”, “Busco tu amor”, “Clavel para mí”, "Rohejáta che morena". Bibliografía Sonidos de mi tierra. Enlaces externos http://www.musicaparaguaya.org.py/ Saldívar Paso de Patria ha’e peteĩ tetãvore’i opytáva tetãvore Ñe'embuku, Paraguáipegua. Ñaguahẽhaguã ko tendárupi jaguereko la Ruta 4, ipukukue javeve asfaltado-va San Ignacio Departamento de Misiones) con Pilar (XII Departamento de Ñeembucú). Ikatu jahecha ko tendárupi mba’éichapa iñambue hechapyrã kapi’igui karanda’ykuéra ñurupigua. Ko mba’e jahecha jahávo Este guio (San Ignacio) Oeste gotyo (Pilar). Táva Pilar guive heta tape ñandegueraha tenda porã por ikatuhárupi jahami jaguata. Zona de humedales Hetavéva ko tenda rupi ha’e umi ñu karugua (Oeste gotyo) ha avei kapi’ity (Este gotyo), upéicha rupi ko’árupi jajuhu mokõ tenda iñambuéva oñondive. Rio-kuéra Parana ha Paraguay (Este ha sur gotyo) okakuaa ha osẽmba jave hapekuéragui henyhẽmba ýgui ñu ha ka’aguykuéra. Umi ñu karugua guasu lago Ypoa – Ñeembucú reheguáicha avei, jajuhu avei ñu guasukuéra hi’ypáva ko’ãva apytépe oĩ umi laguna-kuéra Ypoa ha Cabral Vera. Mba’e porã porã jahecha ko tendárupi hetáre ñana ha mymbakuéra oikóva ýrupi, ko’ãva apytépe jajuhu kapi'yva, aguara guasu, guasu puku, jakare ha avei guyrakuéra hague vera asýva. Jajuhu tenda ojoguaitemíva yvy he’õ Chaco rupigua heta haguére karanda’y ha ysyrykukéra ka’aguy hysýiva ijypýrupi. Upéicha avei heta hechapyrã jajuhúta río Paraná ypýrupi, avei ka’aguy rovyu asy Río Tebicuary pukukue javeve. Historia viva Ko’ã tape ratatĩ kirirĩhápe oikóva Paso de Patria-pe ha’ete arakuéra ko’árupi ndohasaiva voi. Tyapu ndaiaporiete haguére ko’árupi ikatu ñanemoñamindu’u upe Guerra de la triple Alianza (1865-1870) rehe ko tenda. Umi mba’e jahechakuaa porã haguã iporã ñamañami ko Museo Histórico ombyatýva hechapyrã upe ñorairõ ramo guare. Población Ko tava’imi Paso de Patria opyta sur gotyo tetãvore Ñe'embukúpe, umi rio-kuéra Paraná ha Paraguay osẽhápe ojupe. Opyta 60 kilómetro táva Pilar-gui, jahárõ tape yvýrupi. Umi 1.867 tapicha oikovéva ko’ápe omba’apo kokue ha vakakuéra ñemoñáme, tembiapokuéra ome’ẽva tembikotevẽkuéra jejoguarã ko tendárupi. Guerra de la Triple Alianza ramo tembipurukuéra Paso de Patria oñemohenda va’ekue upe cuartel oñemopy’ã va’ekue López ára ramo jerére, ko cuartel oñemoĩ kuri oñedefende haguã frontera. Ha upe Guerra de la Triple Alianza (1865-1870) ramo oiko kuri ko’árupi heta ñorairõ. Heta mbokakuéra rehegua opyta ko’árupi, ha ãva ohechauka ñandéve mba’eichapa ikatupyry Paraguái ra’ykuéra oñorairõ va’ekue Argentina, Brasil ha Uruguay ndive. “Jajuhu heta tembipuru caballería, artillería, fusilería, enterove umi ejercito-kuéra mba’e. Haimete ndaikatuvéima jaikuaa máva mba’ekuépa ndoguerekóiramo umi escudo ohechakáva mooguápa”, he’i karai Vicente García, oñangarekóva upe Museo Histórico rehe. Ko kuimba’e ombyaty ha oñangareko umi mba’e yma guare ojejuhúva ko’áru ha ojeipuru va’ekue ñorairõhápe. Oñemoirũvo hembireko ha ta’yrakuérandive oñemoĩ oguata ohekávo umi mba’e porã opytáva ñeñotỹhápe ñorarõ rire. Vicente oguereko guive 12 ary ha’e oñemosaráivo ojo’o ombyaty haguã umi mba’e ñorarõhárupi guare. Umi ára ramo guare ha’e ko’ã mba’e ha’e oguerekóva ñangarekópe ha’éva ñorarõhárupi guare ha ha’éva hechapyrã ko museo Paso Patria-pe. “Umi mba’e ajuhu raẽ va’ekue ha’e ko’ã esparaduéra , pala, hacha, machete, estribo, opavave ko’ãva ñorahápe guare. Ndaikuaa porãi mboyetémapa ambyaty, peteĩ árape ajuhu peteĩ libra esterlina oro guigua ha upéva chembovy’aiterei.Che añepyrũ kuri ambyaty ahechágui tapichakuéra ndohecharamóĩ ko’ã mba’e. Ko’ã ramo guarã katu opavave oñepyrũ oheka ã mba’e”. Karai García, oikuaa porãva ko’ã mba’e rehegua, he’i hasymaha jajuhu ko’árupi tembipurukuéra ñorarõhápe guare, hetaitereímagui tapichakuéra ojehekáva ko’ã mba’ére. “Ou heta tapichakuéra oipotáva ko’ã mba’e ha oguerahapa. Upévare hasýma jajuhu haguã ñorairõhárupi ojeipuru va’ekue. Jaha mombyryve va’erã jajo’o haguã, ha upéva hepy, ñu karugua rupi, hasyhápe jaike”, he’e voi. La comandancia del Mariscal López Upe mba’e ojehecharamovéva ñorarõ ramoguare ojeguerekóva ko’ápe ha’e upe Mariscal Francisco Solano López comandancia kue, oñemboy va’ekue upe ary 1983 peve. Upe árape upe y sarambiguasu oiko va’ekue Ñeembucú tuichakue javeve ohupyty avei ko ógape ha umi adobekuéra he’õmba ha upéva ombyaipa ichupe. Ko óga oguerekókuri mbohapy kotyguasu tuicháva; hokẽkuéra yvyra mbarete porã oñembojeguapávagui ijapopyre, ha oguereko óga jeve henonde ha hapykue gotyo. Ha katu tapichakuéra Paso de Patria-gua ndohejái kurioñehundipánte ko’ã mba’e, upévare omopu’ã jevy ijoguahaite hekoviarã hendaguetépe. Upéicha oĩ yvyrakuéra heseguare ojeipuru jevy va’ekue oñemopu’ã haguã ko óga pyahu, hokẽ ojepe’a va’ekue upe ára 1 jasyapy ary 2004 ramo, ko’ágãramo oikóva ichugui Museo Histórico. Museo histórico Peteĩha kotýpe, tapichakuéra oúva ko’ápe ikatu ohecha umi ña’ẽmbe, kyse, kuimbe ha avei ña’ẽmbe rembyre, áila japepo tuja, estribo, kavaju pyrehegua ha mba’yrukue ha avei sardina rembyre ho’uva’ekue umi tahachikuéra tetã ambuekuéra gua ouva oñorairõvo Paraguáipe. Koty mbytepeguápe jajuhúta umi monedakuéra heta hendaichagua (bronce, cobre, plata-gui ijapopyre), botella vidrio-gui ijapopyre vino ha champagne ryru, botella yvy cerveza ryru, mba’yru mba’eryakuã porã ryru oguerekóva haipyre París, Nueva York, Londres, Buenos Aires, Río de Janeiro ha Montevideo umía. Avei votõnguéra, sãpýra ku’asã rehegua, mbokapegua, espada yvakuéra, planchas hierroguigua ao ñamosỹiha ha avei bala cañon-kuéra rehegua. Mbohapyha kotýpe jahecha estribo espuelín-kuéra pata morotĩgui ijapopyre oficial Ejército Argentino mba’ekue. Tápiare katu hysýi tembipurukuéra ojeipuru va’ekue upe ñorairõ guasu Guerra del 70 ramo guare, omombe’úva ñandéve mba’eichaitépa oñeñorairõ vai raka’e ha ou ñande ári umi tetã ambuegua, ko tenda ko’agã ha’éva techapyrã iporãitéva. “Ko’ápe ou turistakuéra oparupietegua turistakuéra. Tapichakuéra ambue tetãrupigua ohecharamove ko’ã mba’e, tapichakuéra árupigua ndohecharamovéima, mombyrygua katu ohecháramo ko’ã mba’e ohecharamoite. Ko’ãva apytépe oĩ umi tetã Brasil embajada-agua oúva ha che katuete aha hendivekuéra umi ñorairõguasu oikohaguéryupi. Oĩ katu yvy jepeve ogueraháva Tuyutíme guare; chupekuéra guarã tuicha mba’e ko yvy, koárupi ou haguére peteĩ ary pukukue oñorairõ ijypykuéra”. Ko Museo Histórico Patria-pe ojeipe’a opavave árape. Ko’ágã rupi oñangareko hese Municipalidad; ha karai intendente ha’e oipytyvõva ikatu haguãicha oñeñangareko hese. Paso de Patria ojehecha porã: tape potĩ, ojevyhahakuéra renda oñeñangareko porã, tapichakuéra katu ko’ápe torýpe oñangareko mbohupakuérare. Umi mba’ére iporã jaju jaguatami ko tenda heta tahachi Paraguái ome’ẽ haguérupi hugui hetã rayhupápe. Ko’ágãrupi katu ndaiporivéima ñorairã ko’árupi, oñongatúnte ipype heta mba’e hechapyrã. Avei ome’ẽ jopói ramo karanda’yty ha guyrakuéra ovevepáva ñúre garza morotĩ umíva, ñande resa mbovy’arã Paso de Patria e invasión aliada Mariscal Francisco Solano López ramo guare Paso de Patria-pe: Upe 25 jasypateĩ ary 1865 ramo, Mcal. Franciso Solano López, ova Humaita gui Paso de Patria-pe ha ha’ete voi omyakã upe ejército. Omanda oñembokorapy mbarete haguã Paso de Patria ha Itapirú, umi umi oúva mbokápe ñande árigui. Upevarã avei omandáma kuri ojokoka haguã umi tekove jeju ýrui oñemoĩ haguã ka’aguy opytáva río Paraguay rembe’ýpe 2 km rupi río Paraná ndive ojotopahápe poteĩ mbokaguasu, avei poteĩ Itapirúgui ojeguerúva ha 60 ojeguerúva Corriente-gui Paso de Patria-pe, idefensarã oguerekómava voi 100 mboka guasu. Humaitá-pe opytánte artillero-kuéra ha fronterape mbovymi escuadrón kavaju’ári rehegua. Jasypakõi oñepyrũvo ojeikuaaukáma mba’épa ohasáta upe Gral. Robles, oñeha’arõitéma va’ekue, ha’éva ojejukataha mbokápe, mayor Martínez ykére. Kóicha ojehepyme’ẽ ichupekuéra upe Corriente peguare ñorairõ omyakã va’ekue hikuái katupyry’ỹme. Bibliografía Revista ABC Color Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Kesu Paraguái kóva ha’e pe mba’e ojeipuruvéva hetave tembi’u paraguáietépe oñembo haguã. Ha’e peteĩ kesu nda’ijojaháiva ojejapóva “kuaháda” (ñaguenohẽva kamby ha kuájo, vaka ryepýpe guare, oñembojehe’ávo ojuehe), ndoguerekóiva juky ha avei ojejapohaguére vaka kamby porãgui (ojepe’a’ỹre ichugui hova kyrakué) ijavevo ha imbarete porã. Ko mba’e hu’ũvy ha he’ẽmby juky imatúva jaipuru 45 ára rupi. Moõgui ou héra Ko “kesu paraguái” ojejapóva Paraguáipe okaháre ou héra ñamoguaranívo ñe’ẽ castellano “queso” (tembi’urã ñaguenohẽva kambýgui ha ojejapóva opa hendáicha) ha “Paraguái”gui, ha’éva téra oguerekóva ñane retã ojejapohápe ko mba’e hi’upyrã. Jaipuru kóicha ko ñe’ẽ “paraguái”, “i” latina “y” griega rendaguépe, ñe’ẽ guaranime “y” he’isehaguére pe mba’e jay’u térã jajahuha”. Mba’e mba’épa oguereko “Kesu paraguái”, aporã jaipuru ko’ãva añoite vaka kamby ha “kuajo”. Mba’éicha jajapo “Kesu paraguái” aporã jahasava’erã ko’ã mbohapy hendárupi: “Kuáho” ñemoĩ hendápe, “kuaháda” apo, ha opakuévo upe kesu apo. Ikporã jajapo porã upe kuájo, upevarã jajapo kóicha: jaipe’a pe mba’e, jajohéi porã ha upéi ñamoĩ mba’yrúpe naranja hái ýrõ limón rykukue reheve. Jaheja upéicha mbohapy térã irundy aravo ha upéi ñaguenohẽ ikãhaguã kuarahýpe, jaipyso porã oipejutahápe ivytu. Ikã porã vove ko cuajo ikatúma jaipuru ñambohypy’a haguã pe kamby. Kuajadarã katu, peteĩ mba’yrúpe ñamoĩ kamby pýra ha jaity ipype pe kuajo, jaipyvu mimi peteĩ avaro javeve rupi. Uperire pe kamby ñañohẽ’imi ñande pópe ha kóva ypy’amímarõ, ñaguenohẽ pe kuajo ha ñaha’arõ’imi. Uperire ikatúma ñaguenohẽ ha jajapo kesu. Ko’ágã jajoka upe kuaháda, opytu’úma va’ekue peteĩ aravo rupi. Jajokávo ko kuaháda ñande pópe upe suero jaheja toñehẽmba. Kova rire ñañepyrũ jajopy pe kesu ojeipaite peve ichugui suéro oguerekóva. Opyta vove pe suero’ỹre pe kuaháda, ñamyenyhẽ pe keséra ojejapo va’ekue kovarã. Ko’érõ ára guarã pe “kesu paraguái” ikatúma ja’u térã jaipuru tembi’úpe. Iporã avei jaikuaa Tuichakue umi keséra ojejapo ojeguerekoháicha pe vaka kamby, ojejapo kuajara raẽ ha upéi pe kesu. Heta hendáicha ojejapo upe keséra, ha katu umi ojejapóva ipepukúva ha ijapu’ava ha’e umi ojeipuruvéva. Oñepyrũ ramo jepe ko “kesu paraguái” apo kokue ñemitỹhárupi ha avei umi vakarehokuéra rupi tetã Paraguái ryepýpe, ko’ágã rupi avei ojeheka ha ojeipota umi kesu ojejapóva colonia menonitahárupi, opytáva Chaco paraguáipe. Ko Kesu paraguái isa’y morotĩ asy, upe vaka kamby ijapoharéicha avei. He’iháicha umi tapicha oñemoarandúva Paraguái rembiasakuérehe, tembi’u paraguaikuéra ha’e tembiapo ojejapóva ogahárekuéra opararire upe ñorairõ guasu Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay ndi Paraguái ogueraha va’ekue, upe ary 1864 guive 1870 peve). Ko’ã tembi’ukuéra imbarete porã, upéicha ojejapo ikatu haguãicha ohupyty are, umi ñorairõ guasu oparire árarupi imbovy haguére tembi’u ojehupyty. Referencias “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino. “Karú rekó – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars. Enlaces externos Guarani Raity Tembi'u Tembi'u Paraguái América del Sur mbytetépe opyta Paraguái, tetã jajuhutahápe heta mba’eporã hechapyrã ijatúva ojeju ojehecha y, yvy ha yvatérupi. Opaite hendárupi ko tetã ryepýre jajuhúta hechapyrã jahecharamo va’erã. Hechapyrãkuéra Heta tenda porã porã jajuhúta ko’árupi jajapo haguã turismo aventura ko tetã Paraguáipe. Heta ko’ãva rehegua rupi jajuhúta tembipuru jajapo haguã deportes extremo kuéra: Tirolesa, Rapel, jeguata ka’aguy ojeike’ỹhárupi, jajupi ha jaguejy yvyty ha ysyrykuéra rupi iporãva rete mombytu’urã. Parque Nacional Ybycuí Ko Parque Nacional Ybykui opyta 151 kilómetro Paraguaýgui, ha’éva táva omyakãva ko tetã Paraguay. Oñemoañete kuri ary 1973-pe ha oguereko 5.000 hectárea ikorapy henyhẽtéva yvytykuéragui ijyvatekue ohupytýva 400 metro rupi, avei ykua yvu yjepo ha ka’aguykukéra. Ko tenda ha’e avei omombe’uva Paraguái rembiasakue, ko’arupi avei oĩ pe fundición de hierro, umi siglo XIX rupi. Ko’ápe oĩ yvy camping-rã, koty ao ñemonderã, ojejahuhaguã hamba’e. Ko tendápe avei jajuy ko’ã ysyrykuéra: Corrientes, Mina, Salto Guaraní, Salto Mina ha Salto Mbocaruzú, ha hetave jehechapyrã ome’ẽva ñandéve naturaleza. Parque Manantial Parque Manantial opyta táva Hohenau, departamento de Itapúa-pe, Ruta Nº 6 ári jahupytývo kilómetro 35. Ko tenda iporã jaguatahagua mba’yru jeep-pe, bicicleta osaingóva upe ysyry Capiibary ári, ikatu avei jaha upérupi kavaju ha ave camión-pe. Salto Monday Salto Monday opyta 10 km Ciudad del Este-gui, ha’éva táva omyakãva ko tetãvore Alto Paraná. Monday ha’e peteĩ yjepo oguerekóva 45 metro. Ha’e yjepo ijyvatevéva ko ñane retã Paraguáipe. Ymave raka’e ko tenda ha’e opytu’uha umi ñande ypykukéra Guarani tape puku oipykúivo. Ko mba’e neporã hechapyrãva ikatu jahecha oñemoĩ rupi ko’ápe tape jehasaha yvate ha avei tenda oñembosako’íva ñeñañarã. Umi ita koty katu iporãitemi umi ko’árupi oúva oguata oha’ã haguã umi deporte ha’éva rappel ha avei alpinismo. Ojere hese ka’aguykuéra mavave tapicha opoko’ỹha gueteri. Ko tendárupi avei ikatu jajesarekomi mymbakuéra porãita oĩva ko’árupi ha avei guyrakuéra oveve joáva. Ko jerére avei jajuhu irundy avakuéra táva, oguerekóva irundypa tapichakuéra ha’ẽva tetã guarani rehegua. Sierras de Las quince puntas Ko’ã Sierras de las quince puntas opyta San Lorenzo, tetãvore Concepción-pe. Ko’arupi oñemi yvyty oguerekóva 500 metro, ysyrykuéra ha avei ka’aguy ojeike’ỹha. Jajuhu tape vai ombojeréva yvyty’ikuéra, umi oha’ãva ciclismo ha avei mba’yrukuéra 4x4 ohayhuetéva. Reserva Natural del Bosque Mbaracayú rehegua Ko reserva opyta 22 kilómetro táva Villa Ygatimí-gui. Oguereko 64.405 ha ha ikatu jaguata kanoape río Jejuimi rupi, ikatu avei jaha jahecha Salto Karapã, jaguejy rappel rupi 50 metro. Ko reserva-re oñangareko upe Fundación Moisés Bertoni. Cerro Tres Kandú Ko yvyty opyta 7 kilómetro táva Garay-gui, opytáva 52 kilómetro táva Villarrica-gui ha ikatu ñaguahẽ ruta táva San Juan Nepomuceno rupi. Tres Kandú jajuhu upe yvyty ijyvatevéva tetã Paraguáipe, oguerekóva 842 metro. Parque Nacional Cerro Corá Ko Parque Nacional Cerro Corá opyta 494 kilómetro táva Paraguaýgui. Jajuhúta 50 kilómetro táva Pedro Juan Caballero-gui. Ikatu ñaguahẽ jahárõ Ruta 5 rupi. Ko parque ha’e avei okohague upe Guerra de la Triple Alianza , upe 1 jasyapy ary 1870 ramo guare, ha avei ojejukahaguépe Mariscal Francisco Solano López, ysyry Aquidabán Nigui rembe’ýpe. Oguereko ñemañaha jahechahaguã upe “Cerro Muralla”, ikatuhágui umi oúva ko’ápe oehca umi yvytykuéra omongoráva ko tenda, upéva rupi oñembohéra “Cerro Corá”. Turismo Fluvial Paraguái oguereko avei koã iporãitéva ysyryguasu ha’éra rio Paraguay ha Paraná, ome’ẽva ko’arupigua ha umi oúvape oguata heta hechapyrã ha avei ikatu oho oguatá pe ýre mba’yrukuérape. Umivarã jajuhúta heta mba’yrukuéra tuicha ha iporãva. Ko’ãva apytépe oĩ: Crucero Paraguay, oporogueraháva táva Concepción ha avei Fuerte Olimpo-pe. Barco "Cuñataí", osẽva upe Deportivo Puerto Sajonia opytáva Paraguaýpe. Lancha "Aquidabán", osẽva táva Concepción guive Bahía Negra peve, oho ha oukuévo. Lancha "Cacique II", tapia osẽta táva Paraguaýgui Vallemí peve, oho ha oukuévo avei. Barco "Sueños del Pantanal", oĩva oporogueraha haguãcha Pantanal peve, osẽ Colonia Carmelo Peralta. Arroyo Tagatiyá Opyta 90 kilómetro táva Concepción-gui. Ikatu ñaguahẽ ko’apeve Ruta ohóva táva Vallemime. Tagatiyá ysyry oguerekóva ysakã asy ohasáva ita’ári ha ojere hese ka’aguy rovyũ, ikatuhápe jahecha hetaiterei yvyra máta yvate, takuára ha ave helechokuéra. Ikatu avei jaha’ã Snorkeling, jahechahápe heta mba’eporã ha avei heta pirakuéra opáichagua umi ýre. Avei ikatu jaguejy jaipuruhápe gomones, jeguata kavaju’ári, tirolesa ha senderismo. Laguna Sirena Ko yno’õ opyta táva Cerrito, tetãvore Ñeembucú-pe 350 kilómetro táva Paraguaýgui. Ikatu ñaguahẽ mokõ tape rupi: Paraguay guive Pilar rupi ha Paraguay guive San Ignacio, departamento de Misiones rupi, jahasávo jahávo tavavore’i Laureles rupi. Ko yno’õ oguereko y potĩ porã ha avei jajuhúta yrembe’y potĩ oguerekóva yvyku’i morotĩ porã. Umi oúva oguatá ko’árupi ikatu oñeha’ã oguahẽ umi umi isla hi’aguĩvape, upevarã ikatu oipuru umi umi barco-kuéra ojejapóva ko’ã mba’erãvoi. Umi oguenohẽséva pira katu, río Paraná-me heta ojuhúta pirakuéra dorado, paku, Suruvi, corvina ha hetave pirakuéra. Yvykuk’ikuéra yrembe’ýru´piguápe katu ojejuhúta tembipurukuéra ñai’ũgui ijapopyre, ta’ãnga aita ha avei kambuchi tapichakuéra retekue oñeñotỹhague ñande ypykuéra ymave ko’árupi oikovéva oipuru va’eku. Katuete ko’ã mba’e ombouséta umi tapicha ohechaséva koã mba’e arqueología rehegua. Ko’ápe jajuhúta yrembe’y oñembojahápe barco-kuéra hetahápe tembiapokuéra ha ojehasahaguã táva Jahapé gotyo, Corrientes provincia, tetã Argentina rehegua. Oĩ katu barco-kuéra ohóva isla Martín García-pe, ha’éva yvyku’i atýra neporãva, jajuhutahápe ka’aguy ojeike’ỹha ha avei heta mymba ha yvyrakuéra porã porã. Y kirirĩ asy ko Laguna Sirena-pegua avei ikatu jaipuru ñembosaraikuéra yrupigua ha’éva ski ha avei surf. Referencias La Magia de mi tierra. Fundación en Alianza. Asunción. 2008. Enlaces externos Turismo Aventura en Paraguay APATUR (Asociación Paraguaya de Turismo Rural) Secretaría Nacional de Tursimo Paraguái yvyapekuaa Altos ha’e distrito oĩva tetãvove Kordilléra, Paraguái retãme. Toponimia Ojehero avei “Altos Yvypytare”, ymave katu oje’e péicha “San Lorenzo de la Cordillera de los Altos”, kóva oĩ tavakuéra itujavéva tetã Paraguáipe. Avei ojekuaa “Terraza del País” ramo, tenda yvatépe oĩ rupi. Clima Ararova tetãvore Kordilléra pegua ha’e templado ha seco. Arapytu mbyte ha’e 22ºC, hakuve jave arahakúpe ohupity 39ºC ha michĩvévo araro’ýpe, 3ºC. Demografía Altos oguereko 13.114 ava oikóva pype, ãvagui 6.862 ha’e kuimba’e ha 6.252 ha'e kuña, jaikuaa Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos rupive. Historia Oñehendu mokõiháicha mba’éichapa heñoiva’ekue. Peteĩva, he’i omoñepyrũ hague Domingo Martínez de Irala, ára 10 jasyporundy ary 1538 jave ha mokõiha, Fray Luis de Bolaños ary 1580 jave, ha’erõguare peteĩha reducción guaranítica Río de la Plata ha Paraguáipe. Ary 1879 ha 1980 oguahẽ ñepyrũva’ekue umi colonos alemanes Altos-pe. Ary 1882 rupi, oñepyrũ oñembo’e Alemania ñe’ẽ peteĩ ógape. Ára 9 jasyporundy ary 1893 jave oñemoñepyrũ pe club Alemán Patria (Deutscher Schiess- und Sport- Verein), pe hóga oĩ Plaza de los Héroes ypýpe. Ary 1896 oguahẽvo oñepyrũ omba’apo pe Escuela Alemana Patria (Deutsche Schule) hogateépe, kóva oĩ pe tupão kupe gotyo. Ary 1926 jave ojuaju pe Escuela Alemana Patria ha Cementerio Alemán, motenondehára Alemán Patria poguýpe. Ary 1945 jave, Estado Paraguáigua oipe’apaite opa mba’e oguerekóva ko’ã Alemania-gua ha avei mba’apo mbo’ehápegua. Ary 1952 jave mburuvicha karai Dr. Federico Chávez oho Altos-pe, ko jeho ouporã karaikuéra Otto Spindler, Federico Zichner, Hans Mehrwaldt ha Bernhard Grimm, ojerure haguã oñeme’ẽmbajey haguã chupekuéra opamba’e ojeipe’ava’ekue tendaguágui, ha tendota ome’ẽukapa chupekuára hembijerure. Jasykõi ary 1953 jave, ko sociedad alemana oñepyrũjey omba’apo. Motenondehárakuéra ko club Alemán Patria hetave ára omba’apóva réra ha’e: Robert Günther, 26 ary. Harald Spindler, 26 ary. Berhard Grimm, 21 ary. Otto Spindler, 17 ary. Namombyrýi táva Altos-gui, ysyry Aguaí rembe’ýpe, oiko peteĩ mba’e ivaíva ha’éva mba’yruveve ho’a hague, omanohápe Mariscal José Félix Estigarribia. Ko’ápe okañyva’ekue Joseph Mengele, ha’éva peteĩ científico médico nazi, ojapova’ekue experimento umi campos de concentración nazis-pe mitã, kuña ha ambuére. Mengele ha hembireko Martha ouva’ekue táva Altos-pe ary 1959 jave, pe gobierno Alemania Occidental pegua oikuaa rire moõitépa oĩ hóga táva Buenos Aires, Argentina pegua ha oguahãvo chupe peteĩ kuatia he'ihápe ohotaha ka’irãime. Hembireko ndovy’ái heta rire oheja chupe. Ary 1960 jave, okyhyjeterei oikuaa rire pe cazador de nazis ohapykuererekaha chupe ha avei ho’a rire Adolf Eichmann, Mengele oheja táva Altos ha oho Hohenau-pe, ñemby gotyo tetã Paraguáipe. Economía Avakuéra Altos pegua omba’epoveha ha’e pe pohã ñana reheguápe ha café. Avei, oĩ artesanía yvyravevyiguigua, oñeñoty sandia, ka’avo hi’upýva, mymba ñangareko vaka rehegua, embutidokuéra ha ambue mba’épe. Turismo Pe tupão ha’e reducciones jesuíticas-rõ guare San Lorenzo Mártir rérape ojejapova’ekue. Plaza de los Héroes oĩ táva mbytetépe. Oikéva ko távape ombovy’a, pe kordilléra jejupi ha ojekuaahápe Yno'õ Ypakarai ha ka’aguy guasu ijerére oĩva. Jeguatarã “La Ruta Tukangua” Municipalidad omoĩva, héra péicha hetaiterei oĩ rupi tukã ko tendápe. Ko jeguataha iporãiteri pe recursos naturales oguerekóva rupi. Artesanía rehegua imbaretevéva ha’e pe talla yvyra hérava timbógui ojejapóva, mymbakuéra ra’anga, umi mombe’ugua’u pegua ha tova rehegua (máscaras), oguerekóva sa’y opaichagua. Ko’ã máscara herakuã mombyry pe “kamba ra’anga” rupi, mulato joguaha, San Pedro ha San Pablo ára jave, ára 28 ha 29 jasypokõi jave, ko fiesta ojejapo tekoha Itaguasúpe, opytáva 2 km táva Altos-gui. Ha’e peteĩ fiesta coloniarõ guare, ojehechaukahápe mba’éichapa oñorairõva’ekue umi kamba ha guaikurukuéra. Oĩ ñembosarái opaichagua ha avei tembi’u Paraguái rehegua. Pe ysyry Saldívar, oĩva pe reserva natural ryepýpe oguereko 4 ha rupi, ha oĩ 800 m távagui. Pe finca El Gaucho oguereko 4 ha yvyryty guasu oĩháme, ha tembipuru opaichagua ha iporãva coloniarõ guare. Avei oĩ kavaju ári jeiko, jeguata ñu rehe ha kyhakuéra oĩva pe jahuha (piscina) rembe’ýre. Pe hotel campestre La Grappa oguereko pe tekoha iporãva yvyty rehegua, pyharekue katu oĩ peñas de folklóre peguáva, Paraguaigua ha pytagua mba’éva. Pe Bar de Terere ha’e peteĩ tenda omopeipirũva maymávape oguahẽ ha oikuaa haguã ko mba’e herakuã guasúva rehegua Paraguái mba’etéva, ha’éva “terere”. Ko’ápe, umi tapicha oikuaáva ko mba’e rehegua ohechaukáta ndéve mba’eichagua ka’ápa reipuruva’erã, pohã ñana, tembipuru, tenda oĩháme artesanía ha opaichagua jepurupyrã. Opyta pe tape ombojoajúva San Bernardino ha Altos ykére. Personajes ilustres Altos ha’e Luis Alberto del Paraná heñói hague, ha’éva karai ojeikuaa mombyrýva, hógakue oĩ gueteri ko távape. Ohova’ekua música paraguaya ndive Europa tuichakue jave, oñeme’ẽ hasguépe chupe techaramo ha momba’eguasu hembiapokue rehe. Cómo llegar Oñeguahẽ heta tape rupi, pe ojepuruvéva ha’e (Paraguay guive) ruta II; km 39 peve, pépe oĩ jepia ohóva táva San Bernardino-pe, ko távagui osẽ ambue tape ohóva táva Altos peve. Kuarahy resẽ Altos-gui oĩ táva Atyra ha yvate gotyo táva Loma Grande. Ko’ã distrito ojáva táva Altos rehe: Atyra, Loma Grande, Nueva Colombia ha San Bernardino. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6. Geografía del Paraguay, Primera Edición. 1999. Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Correo Nacional Paraguayo Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Altos Paraguái tava César Alonso de las Heras ohecha arapy Villaralbo, Zamora, tetã España, ára 24 jasypakõi ary 1913 jave. Ha’eva’ekue pa’i Congregación Sagrado Corazón de Jesús de Betharram pegua, tetã Paraguáipe ojekuaáva heraha “Bayoneses”, omoñepyrũva pe Colegio de San José, ha’éva mbo’ehao pa’ũme ymave guaréva tetãmegua, omoaranduva’ekue hetaiterei tapicha ikatupyry añetéva ha avei motenondahára opaichagua. Primeros pasos Ojapo iñemoarandu mitãrusu mbo’ehao pegua tetã Francia-pe ha pépe oikuaaporã ñe’ẽ pe tetãme ojeipurúva ha’éva francés, ko ñe’ẽme imitãmi guive oñepyrũva’ekue ohai ñe’ẽpoty; heta ãva pegua oguereko kuatiañe’ẽ Paul Claudel ndive. Trayectoria Oguahẽ tetã Paraguáipe ára 10 jasykõi ary 1940 jave ha oike mbo’eháraramo Colegio de San José-pe, ko’á pe oĩ motenondaháramo ary 1953 guive ary 1959 peve. Hembiapo pa’i rehegua ndive ogueraha avei mba’apo ipukúva mbo’eháramo, hetavéva ombo’e ha’e pe lengua ha literatura castellana. Omoñepyrũjey pe Academia Literaria Colegio de San José pegua ha, ápe, oñepyrũ avei pe upeire oikóva Academia Universitaria –hérañepyrũva Círculo Literario, ary 1946 jave- ko’ápe heñói umi tapicha katupyry ohechaukava’ekue imba’ekuaa, ãva ha’e Ricardo Mazó, José Luis Appleyard, Carlos Villagra Marsal, José María Gómez Sanjurjo, Ramiro Domínguez, Gustavo Gatti ha Julio César Troche. Pa’i Alonso avei ojapo heta mba’e mba’ekuaa rehegua ha’eño, obras de teatro -oikuaauka Lope de Rueda rapekue ha ombohasa Molière rembiapokue España ñe’ẽme-, ojapo ha’evoi, oipytyvõ avei mba’apo mba’ekuaa rehegua, ome’ẽvo conferencia ha oikuaaukávo ko’ã haihára rembiapokue Claudel, García Lorca, André Gide, Jean Paul Sartre, Gabriel Miró, Juan Ramón Jiménez, Samuel Beckett, ha ambue tapicha katupyryete rembiapokue. Oñeme’ẽ chupe condecoraciones ha jehecharamo oĩháme pe “Cruz de Caballero de Isabel la Católica”, ome’ẽva gobierno español, ha “Palmes Academiques” gobierno francés-gui. Ary 1994 jave, gobierno paraguayo-gui “Cruz de Comendador del Mérito Nacional” ha upe arýpe Doctor Honoris Causa Universidad Nacional de Asunción guive. Ary 1997 jave oñembojopói chupe pe “Llama del Arte que nunca se apaga” hérava, kóva ome’ẽ “Amigos del Arte” del Paraguay ha upe arýpe avei omomorã pe ára 31 jasypa jave, pe bodas de diamante pa’i reheguáva omoguahẽva 60 ary mba’apo tapão pegua. Oĩva’ekue PEN Club Internacional-pe, mba’ekuaa rehegua “Amigos del Arte”, ha Instituto de Cultura Hispánica; avei miembro Academia Paraguaya de la Historia y de la Lengua-pe. Ojapo jeporeka mba’ekuaarã Yno'õ Ypakarai, imombe’upy ha hembiasakue rehegua; avei Domingo Martínez de Irala ha umi mba’e sa’i ojeikuaáva ko’ã Misiones Jesuíticas del Paraguay rehe. Obras Hembiapokue oĩ ñe’ẽpoty ryru “María de Nazaret”, “Que cercano tu recuerdo”, “Silencio”, “Rosario y Vía Crucis”, “Antología”, “Navidad-Variaciones” y “Más que tú lo he deseado”; el misterio dramático “San Blas” y la obra teatral “Jalones de Gloria”, kóva popa ary Colegio de San José rembiasakue rehegua. Ojapo avei pe hérava “Historia del Colegio de San José”, mokõi aranduka guasúpe oikéva, peteĩva osẽ ary 1997 jave. Ohai, Dr. Juan Manuel Marcos Álvarez nadive, “Curso de Literaturas Hispánicas”, oguerekóva mbohapy aranduka. Últimos años Ome’ẽvéma pa’ũ hi’ánga rehegua, hákatu oiko gueteri opa aty mba’ekuaa rehegua omanoite peve, ome’ẽvo avei hetaiterei imitãvévape ha ikatupyrývape pytyvõ mbarete mba’ekuaa rehegua (talentos literarios) tetã Paraguái peguápe; omano Paraguay, tavaguasu Paraguái retãmeguápe jasyporundy ary 2004 jave, ndahetái jasy ohupity rire ikerayvoty: ha’eva pe ñemomorã sa ary oñepyrũ hague omba’apo pe Colegio de San José. Municipalidad de Asunción ome’ẽ chupe, ko mba’eguasu chupe guarã rupi 3 jasypokõi ary 2004 jave, pe hérava “Ciudadano Ilustre de la ciudad”, oguerekóva tenda yvate tavayguápe guarã. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlace Externo Anselm Tekove Paraguaigua Emilio Bigi ohecha arapy táva Paraguay, Paraguái retãme, ára 1 jasypokõi ary 1910 jave, ha’e Elisa Bigi memby, kuñakarai Italia-gua oikóva tetãme. Infancia y Juventud Imitã’i guive oike pe hérava “Batallón de Exploradores”, omyakã peteĩ pa’i salesiano Ernesto Pérez Acosta (“Paí” Pérez), oñemoarandu ñepyrũvo pe Banda de Músicos upépe guápe. Ary ohasavévo oikéma Banda de Músicos Policía de la Capital mba’évape, ombopuhápe mbaraka guasu (bajo). Primeros pasos Oñembokatupyry avei acordeón, teoría ha solfeo Ateneo Paraguayo-pe ha upéi bandoneón mbopúpe, kóva rupi oike pe orquesta típica Gerardo Fernández Moreno mba’évape ha upéi heta mba’epu atýpe música popular reheguápe oĩva, omoñepyrũvo, ipahápe, imba’éva orquesta típica. Ary 1940 jave, oho pe tendota Higinio Morínigo atýpe peteĩ visita oficial jave tetã Argentina-pe. Trayectoria Opyta oiko táva Buenos Aires-pe, oñemoaranduve haguépe teoría ha solfeo, armonía contrapunto ha piano-pe, Academia Rubbione héravape. Upépe, omohu’ãvo iñemoarandu, ojapo tesis “Variaciones sobre un tema guaraní” rehegua. Oike, nda’aréirõ jepe, pe “Trío guaireño” ndive, omyakãva Gumersindo Ayala Aquino, upéi omoñepyrũ mba’epu aty imba’éva, ombopu haguépe ambue puraheihára ndive pe Agrupación Folklórica Guaraní ojeheróva ndive, kóva ndive heta ára omba’apo ko tenda rupi. Ary 1952 jave oho imba’epu aty música popular rehegua ndive, oĩháme Ayala Aquino, Carlos Federico Reyes (“Mitã’i Churi”) ha Paty de Ayala, ha opyta táva San Cristóbal, Departamento de Táchira, tetã Venezuela-pe. Ko tetãme omba’po heta ára músico ha avei mbo’eháramo, omotenonde pe Orfeón del Instituto Alberto Adriani, mbo’eháramo Escuela de Música Miguel Ángel Espinel ha mba’embopuhararamo Banda del Estado de Táchira ha pe Orquesta Típica del Estado peguápe, oheja’ỹre tembiapo puraheirã apo rehegua, popular, sinfónica ha cámara peguáva. Su familia Omenda kuñataĩ Venezuela-gua rehe hérava Carmen Osorio, oguerekohápe hikuái mokõi mitãkuña. Últimos años Omano táva San Cristóbal, Venezuela-pe, ára 28 jasypo ary 1969 jave. Hetekue opyta pe távape. Obras Hembiapokue música aranduguáva apytépe ikatu jahecha: “Cuarteto de cuerdas” “Aire Nacional Op. 3” “Renacer guaraní” “Poema sinfónico” “Aires nacionales para piano” “Canciones” Música popular ryepýpe oĩ: “Paraguay” “El suspiro” “Mimby pu” “Amanecer” “Achuita” “Minero sapukái” “Pobre de mí” (Teodoro S. Mongelós ndive) “La canción del mimby” “Mutilado de la guerra” (ohaiva’ekue ári Rigoberto Fontao Meza) “Acosta Ñu” (ha’éva purahéi ñorairõkue rehegua, umi mitã mba’eichaitépa oñorairõva’ekue pe Guerra de la Triple Alianza-ramo guare, ára 16 jasypoapy ary 1869) jave. “Teresita” “Por tu cariño, madre” “Nacional querido” “Guapo che rymba buey” (ohaiva’ekue ári Néstor Romero Valdovinos) “Ñande rekove” “Karai comisario” “Cordión jahe’o” (Osvaldo Sosa Cordero nadive). Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Bigi José María Rivarola Matto, ohecha arapy Paraguay, tavaguasu Paraguái retãmeguáme, ára 18 jasypakõi ary 1917 jave, ituvakuéra ha’e Octaviano Rivarola Bogarín ha Victoriana Matto. Omano Paraguaýpe, tavaguasu tetã Paraguái peguápe, ára 13 jasyporundy ary 1998 jave. Primeros pasos Dramaturgo, narrador, ensayista ha periodista, oipytyvõva’ekue heta mba’e oñeguenohẽva ha kuatiahaipyre prensa tetãmeguápe. Infancia y Juventud Imitãme ohasa mb’ehao San José Paraguay peguávape, oñemoarandu aja, opytu’u jave oho pe estancia ha obraje ituvakuéra mba’évape, oĩva táva Rosario, tetãvore mokõiha San Pedro, Paraguáipe. Óga pehengue Rivarola Matto mba’éva opyta tape Wilson (ko’ãga Eligio Ayala) haimete Antequera, pe plaza tupão San Roque (Paraguay) renondépe. Pépe oho okañy jave cuartel-gui oke porã rekávo ha, ohojey haguã, ko’ẽmbota jave. Ko hembiapokue rupi oñemondo chupe Chaco gotyo oikóramo guare ñorairõ tetã Bolivia ndive. Upéramo oguereko 16 ary ramo ha oho oñorairõ haguã soldado raso-ramo. Opakuévoma ñorairõ ojapyhy chupe peteĩ trinchera Villa Montes peguápe. Oikove ohasa rire peteĩ ary pukukue mba’asykuéra disentería ha paludismo reheve. Okuera oisu’uhápe “coca” rogue, ka’avo ogueruva’ekue umi ho’áva’ekue ka’irãime tetã Bolivia-gua. Hekove puku ñorairõháme ndaha’éi ikatupyry rupi ñorairõme, imbarete térã ipo’a, umi ambue hapicháicha, katu ohaiporãiterei rupi. Umi omotenondéva ha’e oĩha omoĩ chupe tapykuepeve ha’e ohai rupi chupekuéra kuatiañe’ẽ ikichĩháme guarã, techaga’u ha pya’e oĩtahajey oñondive rehegua. Opávo ñorairõ, José María Rivarola Matto omba’apo Banco Agrícola-pe. Oñemoarandu Derecho ha omohu’ãvo oiko chugui abogado, araka’eve nomba’apóirõ jepe pype. Oĩva’ekue pe Movimiento Franquista ýrõ Febrerista-pe. Oike kavaju ári ka’aguy guasu Alto Paraná peguápe ary 1945 rupi. Oho tetã Argentina gotyo oikóramo guare ñorairõ tetãguáva ary 1946 ha 1947 peve. Posadas-pe ojogua peteĩ yga oguereha haguépe encomienda ysyryguasu yvate gotyo ko’ãga opámava Saltos del Guairá peve, ha oguejykuévo ogueru jangada táva Rosario, Argentina peve. Posadas-pe, ary 1950 jave, ohai Follaje en los ojos, haipyre omombe’úva mba’éichapa oiko umi tapicha mba’apoha ka’aguy pegua Alto Paranáme, ko haipyre osẽ ary 1952 jave táva Buenos Aires-pe. Oujey Paraguaýpe ary 1950 jave, dictadura oĩramo guare, ha ho’a ka’irãime heta jave he’i aguére hemiandu umi kuatiahaipyre oñanimáva guivépe oguenohẽ ihaipyre. Ha’eva’ekue omosarambíva Clarín Paraguaýpe, kuatiahaipyre tetã Argentina pegua, ikatuhápe ojeikua mba’e oikóva ha oikoháichaite tetã Paraguaípe mombyry guive. Trayectoria Ha’evaekue peteĩ karai katupyry literatura paraguaya rehegua ha avei filosofía ryepýpe imbarete. Ko karai ha’e dramaturgo, narrador, ensayista ha periodista, oipytyvõva’ekue heta haipyre oñeguenohẽvape ha kuatiahaipyre prensa tetãmeguápe. Oñepyrũ omba’apo jehai teatro-pe guarã ary 1952 jave "El Sectario" rupive, oñe’ẽva pe mba’eguerovia (fe) vai rehegua. Ou upe rire mbohapy tembiapo ojuapykuéri: “El fin de Chipi Gonzalez”, “La Cabra y la Flor” ha “Encrucijada del Espíritu Santo”. Peteĩhame oñe’ẽ apañuái sãso (libertad) rehegua, mokõiha katu mba’eporã ha tekojoja rehe ha ipaha pegua katu jesuita rehegua. Ary 1930 jave osẽ peteĩ ñembyaty (compilación) umi ohaiva’ekue prensa-pe guarã hérava La Belle Epoque ha heta tembiapove pukarã rehegua. Ohai avei heta mombe’ugua’u mbykýva ary 1958 rupi, "Degradación" oñembojopoiva’ekuepe V Concurso de Cuentos de "La Tribuna" rupi, ndaha’éiramo jepe ko’ápe guarãichagua ojehaíva. Mombe’urã ipukúma ha mombe’ugu’au pukurã mbykýma, ha’e umi mba’e ha’éva apañuái upéramo guare. Pe “Historia de la Literatura Paraguaya” hérava ohaíva Hugo Rodríguez Alcalá pe haipyrére he’i: “Rivarola Matto ojapokuaa caracteres ha peteĩ tenda –tenda okaháregua...- ha ombojuaju pukarã ha tovasy rehegua (cómico y serio). Ha’e, piko, peteĩmíva haihárakuéra apytépe ikatúva oguereko pe ikatúva ja’e fino sentido del humor. Ko’ã haipyrépe jahechakuaa oĩva pe tembiapópe iñepyrũ ha mbyte peguápe mba’eporã, ndaha’éi opakuévo añónte”. Obras Pe narrativa apytépe oĩ ko haipyre hérava, “Follaje en los ojos”, ary 1952 jave osẽva’ekue, oñe’ẽ umi tapicha ha oiko asýva rekove obraje yerbatero Alto Parana peguáva, ha peteĩ mobe’ugua’u mbykýva (cuento) ryru, “Mi pariente el cocotero”, ary 1974 jave. Teatro pegua hembiapokue: “El fin de Chipí González”, comedia ojejapo ñepyrũva táva Paraguaýpe ary 1956 jave ha osẽva arandukápe ary 1965-pe ha oñemoambuéva radioteatro-pe guarã táva Montevideo Uruguay ha osẽva disco-pe América tuichakue jave; “La cabra y la flor”, Ijopíva ary 1965 jave pe concurso teatro rehegua Radio Cáritas mba’éva; “La encrucijada del Espíritu Santo”, ary 1972, avei ijopóiva pe arýpe puhoe ja’émava rupi. Oguenohẽ, avei, ary 1983 jave, peteĩ antología teatral oguerekóva mbohapy pa’ũ: “El fin de Chipí González”, “La cabra y la flor” ha “Su Señoría tiene miedo”, he’i Rivarola Mernes, oñe’ẽvai Poder Judicial rehe, ha ikatúri osẽ oha rire dictadura del gobierno del Gral. Alfredo Stroessner hae. Avei oguenohẽ ensayos: “Hipótesis física del tiempo” (1987), “Reflexión sobre la violencia” (1993), “La no existencia física del tiempo” (1994) ha heta reflexiones osẽva pe aranduka “La belle epoque y otras hodas”-pe. Teatro rehegua hembiapokue, oĩ peteĩ precedente imbaretéva teatro histórico paraguayo contemporáneo apytépe: Encrucijada del Espíritu Santo de José María Rivarola Matto, tembiapo osẽva’ekue ary 1972 jave. Kóva ha’e peteĩha ombojáva pe misiones jesuíticas rekoháre. Pe protagonista héra José, ha’e peteĩ pa’i imitãva ha ha’eta itujáva opakuévo ko mba’e, ome’ẽva ko tembiapópe idea ojuapykuéri ha ipukúva elipsis del argumento. Ko karai he’i, oñe’ẽvo hembiapokue rehe, ha’eha peteĩ ñembyapu’a oikova’ekue umi siglos XVII ha XVIII ryepýpe, misiones jesuíticas-pe, “nome’ẽihápe araka’etépa oiko umi mba’e omonbe’úva”. Omombe’u oñepyrũha guive omba’apo umi jesuita pe evangelización ypykuépe guive oñemosẽ peve hikuái ary 1767 jave, ha pe apañuái oikova’ekue upe rire: ohojeýva oiko ka’aguýpe ohose rupi, avei umi mamelucos paulistas ýrõ bandeirantes omondapa rupi chupekuéra ha gobierno colonial español katu noma’ẽi hesekuéra, kriollokuéra ojopýgui avei, ãva ohechavaivoi jesuitakuérape, pe encomienda-ra ndaiporivéi rupi ypykuéra. Encrucijada del Espíritu Santo, oguerekomimirõjepe oguejyha iñemombe’úpe, oĩháme disquisición ha ñe’ẽ ipukúva tembiasakue rehegua, ome’ẽ peteĩ techapyrã ha apañuái ko’ã misiones jesuíticas rehegua ha oñemosẽramo guare hikuái. Ko tembiapo ha’e peteĩ flash-back oje'éva. Ojeívo pe telón osẽma peteĩ oñe’ẽva mykymi tembiasakue rehe. Oñe’ẽmbávo he’i ko’ápe oĩ ñembohovái, ko “drama” rupive, ohechauka ko representación ha’eha ombohovaiséva umi porandu oĩva tapicha ha oikuaaséva tembiasakue rehegua. Ndojaposẽi tembiasakue, haihára ome’ẽ peteĩ carácter aleccionador ko hembiapokuépe. Ambue mba’e ome’ẽva ha’e pa’ikuéra ha’eha ava añónte, kóva ohechauka José ohayhúvo peteĩ mitãkuña ypykue hérava María, ha ombohovake pe poder espiritual ha poder político, kóva ojehaiguy pe kuadro mbohapyha mokõiha acto jave, oñe’ẽvo oñondive pe gobernador ha pa’ikuéra jesuita, ndaikatuihápe oipytyvõ chupekuéra ko’ã autoridades coloniales, pe tenda rupi oikohápe jesuitakuéra ndaipórigui itaju rehegua. Ko’ãva, ñamoĩvévo hendive ivirupotaha umi mamelucos portugueses, ohechauka avei ipirapire potaha (concepción materialista) tetã Paraguái rembiasakue omombe’uháicha Rivarola Matto. Su familia Omenda María Emilia Mernes Recalde rehe, oguereko hikuái poteĩ mitã. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. www.cervantesvirtual.com Enlaces externos Geocities Arandura Educoweb Geomundos Tekove Paraguaigua Alberdi táva Ñe'ẽmbuku-gua, opytáva 134 km Paraguaýgui, ha’éva táva omyakãva tetã Paraguái ysyry Paraguay rembe’ýpe, táva Formosa, Argentina-gua renondépe. Héra Kóicha oñembohéra oñemomba’eguasúvo upe karai haihára argentino Juan Bautista Alberdi, oñe’ẽporã va’ekue tetã Paraguái rérape upe ñorairõ Guerra contra la Triple Alianza-ramo. Clima Heta haguére ko’árupi estero, ha ysyrykuéra arapytu ko’árupi ho’ysã ha he’õ porã. Hakukue ko’árupi 22 °C rupi; hakuve jave ohupyty 37 °C ha 40 °C jasykuéra arahakupegua. Ro’yvérõ katu oguejy 5 °C ha 2 °C. Jasykuéra okyveha katu ha’e jasyteĩ, jasyapy, jasyrundy ha avei jasypa; umi sa’ive okyha katu ha’e jasypo ha avei jasypoapy. Demografía Táva Alberdi-pe oikove 7.588 tapicha, ko’ãvagui 3.920 ha'e kuimba’e ha 3.698 ha'e kuña, he’iháicha Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Geografía Yvy ko’árupi ikarape ha ojojaguasu, ha opytahaguére ysyrykuéra rembe’ýpe heta jajuhu esterokuéra tuicháva. Jajuhu yvyty ijyvatéva. Tapichakuéra ko’árupigua hetave jevy ohupytypa ichupekuéra y upe ysyry Paraguay osẽmba jave apégui oky heta rire, upévare oje’e ichupe “Heroica Venecia Paraguaya”, kóva rupi avei heta tapichakuéra ohopa ko tendágui. Hekovekue ñemombe’u Héra ymave guare ha’e Villa Franca Nueva, oñemo ambue va’ekue tendota ramo karai Emiliano González Navero, upe haihára katupyry Juan B. Alberdi rérape. Vy’arã Umi estero Ypoa rehegua, oguereko heta hechapyrã porã. Ka’aguykuéra henyhẽ yvyra ha mymbakuéra porã. Karuguaha rupi heta guyrakuéra oñembovy’a. Ko táva iporã ojeju haguã pira ñeguenohẽ ha avei oje’yta haguã mba’yrukuérape. Avei jajuhúta tendakuéra oñembosako’íva turismo rural-rã. Opytahaguére ko táva opytáva upe provincia de Formosa rovái, avei ikatu jaju ñemuharã ko tendárupi. Economía Tapichakuéra omba’apoveha ha’e vakakuéra ñemuñáme; avei, ñemitỹ ha ñemuhakuéra jajuhu avei sa’iveramo jepe, yvy nome’ẽtereírigui umivarã. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL. Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Asociación Biblioteca Virtual del Paraguay Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Alberdi Paraguái tava Nueva Colombia ha’e pete’ĩ tetãvore’i opytáva tetãvore Kordilléra, Paraguáipe. Ñaguahẽkuaa ko távape tetãvore’i Emboscada Ruta 3 General Elizardo Aquino rupi. Ha’e peteĩ tetãvore’i pytu’urenda, táva opytáva ñuhovy yvyporã apytépe. Nueva Colombia herakuãguasu avei kambuchikuéra apópe, ko’águi oñeguenohẽ upe itape iporãitemíva óga aporã. Nueva Colombia guive jajuhu peteĩ tape oñembo’itáva ñanemoguahẽva táva Loma Grande, ñasẽvo Altos, táva San Bernardino peve. Ikorapy Ko tetãvore’i korapy oguereko 81 kilómetro cuadrado, tapichakuéra oikovéva ipype 26,73 hab por . Jajuhu ko tetãvore’i tuichakue javeve 4.277 tapicha. Economía Nueva Colombia ha’e tenda oñemba’apoitemiha kokuépe, oñeñotỹ ko’árupi ka’avokuéra hi’upyrã ojegueraháva ñemuhaguasu Paraguaýpe. Avei oñemba’apo kokuépe, ha oñeñotỹ parral, avati, mandyju, mandi’o, takuare’ẽ, petỹ, kumanda, Ka'a, café, ha avei naranjakuéra rehegua. Población Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos ojuhu ko’ápe 4.277 tapichakuéra, ko’ãva apytégui hetamive kuimba’ekuéra. Hetave avei jajuhu omba’apóva kukuérupi ha oikovéva okaháre. Tapichakuéra heñóiva ko’árupi na’iñambueguasúi yma guivéma, ko’ãva ñamombe’u iguýpe: 1972 guive 1982 peve 0,1%. 1982 guive 1992 peve –0,1%. 1992 guive 2002 peve 0,7%. Geografía Ko tetãvore’i Nueva Colombia, tetãvore Kordilléra rembe’ýpe Este gotyo. Ikorapy ohupyty Ko tetãvore’i korapy Nueva Colombia ohupyty: Norte gotyo tetãvore’i Arroyos y Esteros, oipe’áva ojuehegui ysyry Piribebuy. Sur gotyo tetãvore’i San Bernardino. Este gotyo tetãvore’i Loma Grande ha avei tetãvore’i Altos. Oeste gotyo tetãvore’i Emboscada. Tapekuéra rehegua Ko tetãvore’i Nueva Colombia-pe, tapekuéra ijitáva rupi, osãva tetãvore’i Emboscadagui. Ñomongeta mombyryrã katu, ko tetãvore’i oguereko ñe’embyryku´éra rehegua COPACO omoĩva. Ykuéra rehegua Ko tetãvore ombohykue porã upe ysysy ohasáva ko’árupi ha’éva Piribebuy, avei heta ysyry’ikuéra jajuhu ohasáva ko’árupi. Arapytu Ko tetãvore Kordilléra rupi climakuéra ha’e subtropical, subhúmeda, ya okykue peteĩ arykue javeve 1.540 milímetro rupi, arahakue 22º C rupi, oguejýva 3º C ha hakukue 40ª C peve. Jasypoteĩ ha jasypoapy jave ha’e umi oky’iveha. Hetave javeve ndahakuetei ha ndaro’yetéi, heta rupi ko’árupi yvyty ha ka’aguy porã oguerúva yvytu piro’y. Ko’a mba’ére ko’árupi jajuhu tapia ára porã, upévare ko tenda rupi ojeju ojevy’a haguã turistakuéra rehegua. Demografía Nueva Colombia oguereko 4.277 tapichakukéra oikovéva ipype. Ha ñamañá ramo hesekuéra, jajuhu 83,57% oikovéva okaháre. Omombe’úva mba’eichaitépa ojeikove: Nohupytýiva guetei15 ary, 36,4%. Mboýpa imemby kuñakuéra, 3,4 mitã. Ndohai ha nomoñe’ẽkuaáiva haipyre, 9,9%. Omba’apóva kokuehárupi, 51,6%. Omba’apóva sector secundario-pe, 19,9%. Omba’apóva sector terciario-pe, 27,1%. Ogakuéra oguerekóva electricidad, 80,8%. Ogakuéra oguerekóva y potĩ, 50,9%. Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas (NBI): NBI mbo’epykuéra rehegua 11,5%. NBI ogakuéra rehegua, 36,2%. NBI tembipukuéra rehegua, 4,9%. NBI oikove porãva 15,9%. Jeikuaapyrã Índice de Desarrollo Humano 2000/2001-pe tetãvorekuéra rehegua: Ko tetãvore Kordilléra oguereko: Tasa bruta de matriculación combinada del 72,8%. Tasa de alfabetización del 91,4%. Esperanza de Vida al nacer del 66,3 años. Bibiografía Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo” Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. Informe sobre Desarrollo Humano, PNUD. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Santa Rita ha’e umi táva Alto Parana, Paraguái apytépe peteĩva umioñakãrapu’ãvéva. Ofunda kuri umi ouva tetã ambue Brasilgui, avei ha’e tenda oñeñotỹ hetavehápe tetã Paraguáipe soja; opyta Mercosur mbytépe, 340 km este gotyo Paraguaýgui, 70 km Tres Fronteras (Argentina, Brasil ha Paraguái)-gui. Arapytu Arapytu mbyte ko’ápe 21 °C rupi; hakuvérõ ohupyty 38 °C ha ro’yvérõ oguejy 0 °C peve. Oky hetaveh Paraguáipe ha’e ko Alto Parana rupi. Demografía Umi 19.511 tapichakuéra oikovéva apyte 9.984 kuimba’e ha 9.527 kuña, he’i Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. Hembiasakue Ofunda ary 1973-pe karai Osvino Schneider. Oiko ichugui tetãvore’i upe 4 jasypakõ ary 1989-pe Ley 58/90 rupi omohenda ojapóva Congreso ha omohenda Poder Ejecutivo upe 16 jasyapy 1990 arýpe. Economía Santa Rita oñemohenda upe mokõiha jehechaukarã tetã Paraguáipe, hérava “Expo Santa Rita”, ohohápe cien mil tapichakuéra. Kokue ha vaka ñemoña ha’e tembiapokuéra oñemba’apoveha ko tendárupi. Vakakuéra rehegua jajuhu mymbakuéra iporãmbajepéva. Ko táva ojeikuaa avei Capital del Progreso en Paraguay ramo. Kogakuéra hetavéva ha’e soja, avati, canola, girasol ha ambuekuéra. Avei heta jajuhu fabricakuéra ha avei ñemuha rendakuéra. Ko tendárupi avei heta oñemba’apo kure ha ryguasukuéra rehe, upévare ojehepyme’ẽ porã kure ro’o, ryguasukuéra ha avei umi kogakuéra ha’ỹiva. Santa Rita tuicha oñakãrapu’ã ko’agãvérupi, upévare oñemohenda ko távape heta ha tuicha tuicháva banco ha financiera-kuéra ha opaichagua oñemúva virúre; avei hotel-kuéra, tasy’oróga, mbo’ehao, ñemuhakuéra ha avei fabrica-kuéra. Turismo Expo Santa Rita, mokõha tuichavéva ojejapóva tetã Paraguáipe. Hetaitetrei tapichakuéra oúva ohecha ko techapyrã. Upépe ikatu jahecha ijapopyre ko’árupi ha’éva kogakuéra, mymbakuéra rehegua ha avei fabrica-kuéra rembiapokue. Ko mba’e jehechaukarã ohupytyséva avei ha’e umi Paraguaikuéra mba’ekuáa rehegua jehechauka ha avei ojekuaa ha oñemomba’eguasuhaguã. Ikatu avei jahecha heta mba’e ikatúva jajapo turismo naturaleza rehegua ko’árupi. Jajuhúta upe río Monday rembe’ýpe jajapo haguã camping ha ja’ytahaguã, avei jajuhúta ko’ápe heta hotekuéra oñangareko porãva mbohupakuéra rehe. Avei ko’árupi ikatu jajapo turismo rural. Santa Rita oñakãrapu’ã kuri mbovymi arýpe, tapichakuéra ko’árupigua oiko porã ha ha’e voi táva hekove pyahuporãva. Mba’éicha ñaguahẽ Paraguay guive ikatu jaju táva Santa Rita-pe Ruta II “Mcal. José Félix Estigarribia” rupi jaha upe rire Ruta VII “Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia” ha Ruta VI “Dr. Juan León Mallorquín” rupi, 40 km sur gotyo. Ciudad del Este guive, ñaguahẽ Ruta VII rupi, "km 30" peve, ha uperire jaju Ruta VI, Encarnación rape rupi, 40 kilómetro. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Así es nuestro país Secretaria Nacional de Turismo Coord. Paraguái tava Tevikuarymi tetvore’i opytáva tetãvore Paraguari, Paraguáipe. Opyta 149 kilómetro rupi táva Paraguaygui. Ñaguahe ko távape tape rakãmby tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López rehegua rupi. Ko tetãvore’i Tevikuarymi opyta ysyry rembe’ýpe kóicha avei herava. Opyta tetãvore rembe’ýpe Este gotyo. Ha’e tetãvore’i mbovyveha tapichakuéra oikovéva ipype ko tetãvorépe. Economía Ko tendárupi oñemba’apove kokuépe ha oñeñotỹ hi’upyrãkuéra. Tapichakuéra omba’apo mymbakuéra ñeñomáme ha avei kokuépe oñeñotỹhápe hi’upyrãkuéra. Oñeñotỹ parral, mandyju ha mandi'o. Upéicha avei oñeñangareko ãva mymbakuéra rehe: vaka, ovecha, kure ha kavaju. Tapekuéra ha oñeñomongetaha Upe tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López ha’e tapehũ ojeipuruvéva. Ohasa ko tetãvore Paraguari mbyte rupi ha ko tetãvore’i Tevikuarymi rupi ohasa tape yvyreínteva oguahẽva Paraguay peve ha avei ambue tavakuéra ko tetãvoreguápe. Tapekuéra oĩ yvýgui ijapopyre ha avei ijita ra’ỹiva ombojoajúva tavakuéra oñondive ha avei tava akã ko tetãvorépegua avei. Oparupiete ko tetãvorépe jajuhu ñe’ẽmbyry Copaco omoĩva ha avei ñe’ẽmbyrykuéra jaguerahakuaáva, jajuhu avei ambuekuéra rehegua. Kuatiahaikuéra Paraguaýpegua oguahẽ avei ko’árupi. Mba’éicha ñaguahẽ Ñasẽ Paraguaygui tape guasu 1 Mariscal Francisco Solano López rupi ñaguahẽ meve távaParaguarí-pe. Ko táva oapyta 66 kilómetro Paraguaýgui, upégui jahave upe tapére jahasa jahávo tavakuéra Karapegua, Acahay ha La Colmena rupi. Ko’águi jaha peteĩ tape yvyreínteva rupi 18 kilómetro, ñaguahẽ meveTebicuarymíme. Municipio Intendente Tevikuarymíme ha’e karai Justo Pablo Prieto Rivas, ANR Partido Colorado-gua, omandáva arykukéra 2006/2010-pe. Población Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos he’i ko tetãvore’i mbovyveha tapichakuéra oikoha ko tetãvore Paraguarí-pe, ha jajuhu ipype 4.145 oikovéva. Hetave ojeiko okaháre ha hetamive jajuhu kuimba’ekuéra omba’apóva kokue ha ñúme. Geografía Ko tetãvore’i Tebicuary-mi tetãvore Paraguarí rembe’ýpe Este gotyo. Límites Tetãvore’i Tebicuary-mi korapy ha’e ko’ãva: Norte gotyo ohupyty tetãvore’i Ybytymi ha upe irundyha tetãvore Guairá. Sur gotyo ohupyty irundyha tetãvore Guairá. Este gotyo ohupyty irundyha tetãvore Guairá, oipe’áva ichupekuéra upe ysyry Tevikuarymi. Oeste gotyo opyta tetãvore’i Ybytymi ha avei La Colmena. Ykuéra rehegua Ohypýi ko tetãvore’i Tebicuary-mi upe ysyry héra kóicha avei. Avei heta ysyry’ikuéra ohasa ko’árupi. Demografía Tevikuarymípe jajuhu 4.145 tapicha oikovéva ha 14,9 tevove rupi jajuhu 1 km2-pe. Kuimba’ekuéra 2.253 ha kuña 1.893. Jajesarekóvo ko’ã tapichakuéra rehe ko tetãvore’ípe jajuhu 90,24% oikovéva okaháre. 90,12% umi ogakuéra apytégui jajuhu okaháre. Principales indicadores socio - demográficos Tapichakuéra ndohupytýiva gueteri 15 ary, 36,4% Mbovýpa imemby kuñakuéra, 3,6 mitã. Tapichakuéra ndohai ha nomoñe’ẽkuaáiva haipyre, 7,1%. Tapichakuéra omba’apóva sector primario-pe, 79,6%. Tapichakuéra omba’apóva sector secundario-pe, 3,9%. Tapichakuéra omba’apóva sector terciario-pe, 15,4%. Tapichakuéra omba’apóva kokuépe 79,5%. Ogakuéra oguerekóva electricidad, 81,9%. Ogakuéra oguerekóva ypotĩ, 6,9%. Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas NBI: Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas ñembo’ekuéra rehegua, 6,0%. Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas ñemopotĩrãkuéra rehegua, 32,7%. Tapichakuéra oguerekóva Necesidades Básicas Insatisfechas ogakuéra rehegua 52,3%. Jekuaapyrã Índice de Desarrollo Humano tetãvorekuéra rehegua, Tebicuary-mi oguereko ko’ã mba’e: Tasa bruta de matriculación combinada del 73,4%. Tasa de alfabetización del 88,3%. Esperanza de vida al nacer del 66,3 años. Valor del índice del Desarrollo Humano 0,702. Índice de escolaridad 0,8336. Ararova Arapytu rehegua iporã jaikuaami ko’árupi ohupytyha 22 °C rupi, hakuvérõ ohupyty 28 °C ha ro’ykue 18 °C rupi. Amakuéra rehegua katu ohupyty 1.400 ha 1.600 milímetro rupi ary jave. Jasy okyveha ha’e jasypateĩ, ha sa’iveha oky ha’e jasypokõi. Mandu'apy Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo” Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Informe sobre Desarrollo Humano, PNUD. Joaju Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Lampreado, Lambreado avei “Pajagua Mascada” Ha’e peteĩ tembi’u Paraguái mba'éva ambuekuéra tembi’u ko’arupiguáicha avei ha’e tembi’u ñanemombarete porãva, upeichaha ojeikuaa porã oñemoñe’ẽvo kuatiahaikuéra Paraguái rekovekueregua. Ha’e petgeã mujapeichagua chyryry ojejapóva ko mba’e ojeipuruetéva tembi’u’aporã ñane retãme ha’éva upe mandi’ogui (“manihot esculenta=manihot utilísima”, ñana euforbiácea rehegua hapokue ojeipurúva oje’uhaguã ha oguereko rupive hetã aramirõ iporãva ojejapo haguã tembi’ukuéra iporãitereíva ja’u). Moõgui ou héra Ko ñe’ẽ “lambreado” ou ramo jepe “lampreado”-gui, ndojeikuaa porãi mba’érepa oñembohéra kóicha ko tembi’u chyryry mbujape joguaha mandi’o ha so’ogui ijapopyre. Tetã Paraguáipe, oñeñe’ẽva mokõ ñe’ẽme ha’éva castellano ha guaraní, oñembohéra avei “pajagua mascada”, oñemoĩva upéicha oñemandu’ávo avakuéra (“payagua”) rehe oikove va’ekue Paraguái ryepýpe ymaite ou mboyve España-gua kuéra. Mba’e mba’épa oguereko Heta hendáicha ojejako ko “lampreado”. Upe ojejapovéva katu oipuru ko’ã mba’e: mandi’o, so’o oñembojy ha iku’ipyre, ajo, sevói, juky ku’i, mba’e kyra ha avei mbujape ku’ipyre. Ambue katu ipohyivéva ñandepy’ápe guarã (oĩ katu he’íva kóva heveha), ojeipuru pype vaka terã kure kyrakue, aramirõ ha so’o pýra oñembojehe’áva mandi’óre. Mba’éicha jajapo Jaipiro mandi’o ha ñambojy y he’ẽ jukývape hu’ũ porã meve, ndahykúinte va’erã. Oñemboju’i tembipuru oñemongu’ihápe. Oñembojehe’a pe so’o ku’i, ajo ha avei sevói chyryry pyre aceite-pe, juky ha avei upe mbujape ku’i. Ko mba’e apopyrégui ojejapo mbujape’i mimi, ojeheróva “tortilla”, ha oñembochyryry aceite aku porãme. Ani haguã ipohyieterei ñande py’ápe iporãve ñaguenohẽ hendive ensalada ka’avokuéragui ijapopyre. Iporã avei jaikuaa Ko “lampreado”, ikatu rupi ñañongatu heta ara iporã jagueraha haguã “avío-rã” (he’iháica Real Academia: “Entre pastores y gente de campo, provisión que se lleva al hato para alimentarse durante el tiempo que se tarda en volver al pueblo o cortijo”) de viajantes y “troperos” (conductores de tropa de ganado vacuno, principalmente). Ko tetãvore Misiones rupi, Paraguáipe, oje’e “lambreado” ambue tendárupi oñembohérava “marinera” ojejapóva so'o terã ryguasúgui. He’iháicha umi oñemoarandúva umi Paraguái tembiasakue reheguáre opavave umi tembi’u paraguái ogahárupi ojejapóva upe Guerra del Paraguay Triple Alianza (Argentina, Brasil ha Uruguay, rehegua okó va’ekue umi ary 1864 ha1870) jave, heta he’e tembi’u imbate porãva, kóicha oiko upe ñorairõguasu rire ndahetavéi rupi ojehupyty tembi’ukuéra, ha umi ojejapóva guive katu ha’e ikatu haguãicha ko’a tembi’u ohupyty pukuve. Referencias “Tembi’u Paraguay” de Josefina Velilla de Aquino “Karu reko – Antropología culinaria paraguaya”, de Margarita Miró Ibars. Enlaces externos Villarrica International Special Reports Tembi'u Paraguái Bella Vista ha’e peteĩ tetãvore’i opytáva tetãvore Itapúa, Paraguái-pe. Opyta táva Paraguaýgui 410 km rupi. Ñaguahẽ ko tetãvore’ípe peteĩ tape rakamby osẽva ruta IV Juan León Mallorquín rupi. Ha’e colonia alemán rehegua, omohenda va’ekue karai Erdmann Fischer ha José Bohn ary 1918-pe. Ojekuaa avei Bella Vista Alto Paranágua. Oiko kuri ichugui tetãvore’i upe ary 1959 ramo. Hembiasakuke Umi coloniakuéra alemana Hohenau, Obligado ha Bella Vista peteĩchante oñepyrũ ha imba’apokuéra rupi oñembohéra "Colonias Unidas" (Itapúa). Upe ymave guarema ha’e Hohenau, opytáva 50 km noreste gotyo Encarnacióngui, oñemoñepyrũ va’ekue ary 1898 rupi, tetã sambyhykuéra ome’ẽrei ramo guarema 30.000 ha yvy oñemohenda hagua upe colonia peteĩha, oñefunda va’ekue mokõi ary rire, upe ary 1900-pe. Economía Yvy neporãva jajuhu rupi ko’árupi, tapichakuéra omba’apo ñemitỹme ha avei vakakuéra ñemoñáme, ha upe oñeñotỹvéva ha’e ka’a ha avei tung. Mymbakuéra rehegua katu oñemoña vaka ha ovecha. Ko tetãvore’ípe jajuhu heta industria-kuéra ha avei tenda oñemba’apohápe ita ñeguenohẽpe. Ysyry Paraná rembe’ýpe jajuhu ko’ã puerto-kuéra: Puerto Italia. Puerto Santa Clara Puerto Fordi’i Población Tapichakuéra Bella Vista-gua py’ỹinte oho tetã ambuekuérape, upeicha rupi ndahetái ko’ápe ojeiko. He’i upe Dirección General Estadística, Encuestas y Censos, ary 1972-pe ko táva oguereko 10.467 tapicha oikovéva ipype, ary 1982-pe 13.249, ary 1992-pe 7.954 tapicha. Ko’ã ramo guarã 10.738 tapichánte ha hetamive kuimba’ekuéra. Hetave ojeiko okaháre. Geografía Opytáva tetãvoreItapúa-pe, Bella Vista rupi heta ñukuéra jajuhu, tapichakuéra oipurúva ñemitỹ vakakuérare ñeñangarekorã. Ko tetãvore’i Bella Vista korapy oguahẽ: Norte gotyo Obligado ha Distrito de Pirapó. Sur gotyo opyta tetã Argentina, oñemboja’óva Ysyry Paraná rupi. Este gotyo opyta tetãvore’i Pirapó. Oeste gotyo ojepyso tetãvore’i Obligado. Comunicaciones Ñaguahẽ ko tetãvore’ípe tape rakãmby osẽva Ruta VI Juan León Mallorquín-gui. Tapekuéra oporogueraháva ko’árupi iporã, upéicha rupi coloniaháre kuéra heta tapicha oho ha oúva oguerahava hembipurukuéra jajuhu. Heta mbayruguata porã ha tuicháva oporogueraháva opa hendárupi. Oĩ katu oporogueraháva Paraguay peve avei. Bella Vista oguereko tape oguejyha avion-kuéra michĩ ha ndatuichaitéiva. Upéicha avei jajuhu telefonokuéra digital, radioemisora ha repetidora-kuéra canal TV rehegua. Ykuéra rehegua Ykuéra rehegua tuichavéva ha’e Ysyry Paraná. Ombohykue Bella Vista rembe’y ipukukue javeve ko República de Argentina korapy ha oguereko heta ysyrykuéra osẽva ichugui: Ko’ãva ysyrykuéra ho’a ko Paranáme: Mbororé ha Itá Caguaré, ha oĩve. Clima Arahakukue Bella Vista-pe ha’e ko tetãvore Itapúa-peguáicha. 21 ºC rupínte ha ro’yha ára rupi oguejy -4 ºC peve. Ñañemo’aguĩvévo jahávo río Paraná rembe’ýpe ro’yvéntema. Arahakúpe nda’ijyvatetéi arahaku, ohupyty hakuvérõ 38 ºC peve. Amakuéra rehegua, peteĩ ary javeve oky 1.700 mm. Javykuéra oky’iveha ha’e jasypokõi ha jasypoapy; okyveha katu ha’e jasypa. Demografía Tapichakuéra oikovéva koápe 10.105. Ha ñamañáramo ko’ãvare, jajuhu 78% oñembohógava okaháre. Omombe’úva mba’échapa ko’árupi ojeikove: Tapichakuéra ndoguerekóiva gueteri 15 ary, 38,2%. Mbovýpa kuñakuéra imemby, 2,8 mitã. Tapichakuéra nomoñe’ẽkuaáiva haipyre 11,0 %. Tapichakuéra omba’apóva sector primario-pe, 46,8 %. Tapichakuéra omba’apóva sector secundario-pe, 21,4%. Tapichakuéra omba’apóva sector terciario-pe, 30,4 %. Tapichakuéra omba’apóva kokuérupi, 46,4 %. Ogakuéra oguerekóva electricidad, 86,1%. Ogakuéra ojey’uhápe ypotĩ porã, 23,6%. Turismo Ko tetãvore’i Bella Vista tenda iporãva pirakuéra ñeguenohẽrã, ha avei tendakuéra iporã Camping g̃uarã. Oguereko avei yrembe’y porã ysyry Paraná ári, upéicha avei oñeha’ã hag̃ua umi deportekuéra y rupigua. Tendakuéra ojehohápe tembi’u tetã ambuegua je’urã jajuha restaurante "Papillón", opytáva táva Bella Vistápe, km 50 ruta VI «Juan León Mallorquín»ári, ojejapo porãhápe tembi’u alemán. Bibiografía Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo” Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Carlos Villagra Marsal ha’e ñe’eyvoty apoha, narrador, ensayista ha tekove arandu paraguái. Heta mba’e porã ha’e o’hai va’ekue jajuhú Paraguáipe, ndaha’éi haípe añónte, avei editor promotor ramo. Imitã ha imitãrusúpe Heñói Paraguaype, táva omyakãva tetã Paraguái, ary 1932 ramo. Oñembongu’e ypýpe Imitãmi guive, Villagra Marsal oñepyrũma ohai ñe’ẽyvotykuéra rehegua. Oguereko ramo poteĩ ary 60 kuatiáma ohai kuri ñe’ẽyvotyku´éra rehegua. Ha’e avei abogado, ha ojeikuaa ijupe upe oje’éva "promoción del 50" gua ha, omboguatahaguépe heta ñe’ẽyvotykuéra porã upe Academia Universitaria del Paraguay-pe. Trayectoria Heta ary jevy, Villagra Marsal omyakã va’ekue upe Tertulia Literaria Hispanoamericana de Asunción. Ko’ágã ramo guarã ha’e mbo’ehára literatura guaraní rehegua Universidad Católica-pe ha avei Universidad Nacional Asunción-pe. Ofunda va’ekue José María Gómez Sanjurjo ha Jorge Gómez Rodas ndive Alcándara Editora, omyakã ko tembiapo ary 1982 guive 1988 peve. Omotenonde avei Editorial Araverá ary 1985 guive 1987 peve. Ko árapeve, Villagra Marsal ohai irundy kuatiahai ha heta ensayo ha comentariokuéra oñeguenohẽ va’ekue heta kuatiahaikuéra ñaneretã ha ambue tetã ambuérupi osẽvape. Imba’e mokõ kuatiahaipyre ñe’ẽpoty rehegua: "Antología mínima", oñemosarambi va’ekue ary 1975ha ha "Guarania del desvelado", oséva 1979-pe. Ko ipahapeguápe jajuhu "Canto a Simón Bolívar", ohava va’ekuke ary 1954-pe. Ko haihárape ojehepyme’ẽ va’ekue ary 1954 ramo upe "juegos florales" "Sociedad Bolivariana del Paraguay" ojapo va’ekue omomorãvo Bolívar-pe. Prosa rehegua, Villagra Marsal ohai "Mancuello y la perdiz", oñemosarambi va’ekue ary 1965 ramo. Ko novela mykymíme oñeme’e va’ekue Primer Premio (narrativa rehegua), ary 1966 ramo diario "La Tribuna". Hembiapo ipyahuvéva oñemosarambi va’ekue ary 1992-pe ha’e "Papeles" de Ultima Altura. Ko’ágã ramo guarã oguereko ñe’ẽpoty rehegua ohaíva hína. Hembiapokuéra Ñe’ẽpoty rehegua, Villagra Marsal ohai 'Antología mínima', ary 1975pe; 'Guarania del desvelado', ary 1979-pe; 'El júbilo difícil', ary 1996-pe; ha 'Poesía congregada', tetã México ha España-pe, ko arýpe aveui. Narrativa rehegua, ha’e ohai va’ekue ''Papeles de Ultima Altura', osẽ va’ekue ary 1992-peha 'Mancuello y la perdiz', ohaiva’ekue 1965-pe ha oñeguenohẽ jevy tetã Ecuador-pe ary 1995 ramo. Ko ipahapegua ha’e novela mbykymi, ogana va’ekue Primer Premio (narrativa-pe) ome’ẽ va’ekue 1966-pe upe diario "La Tribuna". José María Gómez Sanjurjo ha Jorge Gómez Rodasndive, Villagra Marsal ofunda ha omyakã Alcándara Editora umi ary 1982 ha 1988-pe, oguenohẽ papoteĩ kuatiahaipyre ñe’ẽpotykuéra paraguái rehegua. Ha’e avei Editorial Araverá myakãhára umi ary 1985 guive 1987 peve. Umi heta jehasa asy Stroessner omanda mbarete ramo guare, Carlos Villagra Marsal omyakã va’ekue upe herakuã porãva 'Tertulia Hispanoamericana del Paraguay', oñemohenda va’ekue irundy javeve peteĩ jasýpe Centro Cultural Juan de Zalazar-pe. Villagra Marsal ohai "Mancuello y la Perdiz" omba’a jave ONU- pe táva Santiago de Chile-pe, oñeme’ẽhaguépe ichupe premio upe kuatiahai osẽva pyhareve hérava La Tribuna rupi. Enlaces externos Monografias Villagra Marsal, Carlos Juan Gualberto González ha’eva’ekue Paraguái Ruvicha oisãmbyhyva’ekue ko tetã 1890 guive 1894 peve. Hekove Juan Gualberto González heñói Paraguaýpe 12 jasypokõi 1851-me. Omenda tekombo’ehára Rosa Peña Guanes ndive, ña Rosario Guanes ha karai Manuel Pedro de Peña ñemoñare, ojeherova’ekue chupe “Ciudadano Paraguayo”. Oñepyrũramo guare ñorairõ Triple Alianza ndive, oho cuartel-pe ha oike Sanidad Militar-pe. Ñorairõhápe ho’a Triple de la Alianza-gua pópe Juan Bautista Gill ndive ha oike oñorairõ ejército aliado ndive. Ojevy Paraguaýpe 1869-pe, mokõi ary upe rire oike masonería-pe ha oñepyrũ Logia Unión Paraguaya Nº 30-pe. Aremi upe rire omoñepyrũ Consejo Supremo Grado 33, ko aty tuicha oipytyvõ chupe imotenondeháramo, 8 jasypokõi1895-pe, karai Eleuterio Correo, karai Antonio Taboada ha Dr. Cecilio Báez ndive. Omano Paraguaýpe 30 jasypokõi 1912-me. Tetã sãmbyhy Ojupi Paraguái Retã Mburuvicháramo 25 jasypateĩ 1890-pe ha oisãmbyhy 9 jasypoteĩ 1894 peve. Ojupi hendive vicepresidente ramo Marcos Morínigo ha hembiapo irũramo katu oĩ hendive tetãyguakuéra: karai José Tomás Sosa, ministro del Interior ramo; Venancio V. López (Karai Carlos remiarirõ ha Mariscal sobrino) Relaciones Exteriores-pe; José Segundo Decoud, Hacienda-pe; Benjamín Aceval, Justicia, Culto e Instrucción Pública-pe ha General Juan B. Egusquiza, Guerra y Marina-pe. Omanda aja hovatavyve crisis bancaria oñepyrũma hague ojepy’apy mburuvicha ha’e mboyve guare. Oñemoñepyrũ oficina de Contribución Directa (Impuesto Inmobiliario), oñemoñepyrũ Intendencia municipal de Asunción ha omano avare guasu Pedro Juan Aponte. Oipe’a hokẽ Escuela Práctica de Agricultura, oipe’a’ypy hokẽ Palacio de Gobierno peteĩ jehechauka guasu ojegueromandu’ahávo irundysa ary Europa-guakuéra oike hague América-pe, oñemopu’ãmba Tetã Ka’irãi, oñemopu’ã óga Hospital de Caridad (Clínicas) ha ojeguerojera Banco Mercantil. 18 jasypa 1891-me ojejoko peteĩ golpe de estado ojejapóva hese, katu pe ojehúva ombokuchupaite tetã política-pe. 1891-me ojehejarei canciller-kue Coronel Juan Crisóstomo Centurión ministro plenipotenciario ramo, Inglaterra, Francia ha España renondépe; upe arýpe avei nosẽi misión diplomática del representante boliviano Mariano Baptista, amo gotyove ojupiva’ekue upe tetã mburuvicháramo. 1892-me oñenohẽñepyrũ becas militares ha ojeguerojera peteĩ Escuela Práctica de Agricultura ha jasypa upe arýpe oñepyrũ oguata Ley de Enseñanza Secundaria y Superior, mba’e tuichaitéva umíva umi árape g̃uarã. Jasypa 1893-pe oñefunda Facultad de Notariados y Escribanos Públicos. 16 jasypokõi ojejapo aty ndetuicháva oñeme’ẽ haguépe kuatia’atã doctor derecho ha ciencias sociales pyahukuérape, umíva va’ekue: Emeterio González, Cecilio Báez ha J. Gaspar Villamayor, oiko paínoramo motenondehára krausista español ha mitãrusu ha kuñataĩ mbo’ehára, karai Doctor Ramón Zubizarreta. Oñefundaite táva Hiparía; 2 jasyrundy 1861-me, ojupi Ministro de Justicia ramo, karai pohãnohára Dr. Facundo Insfrán, Dr. Benjamín Aceval rendaguépe. Upe arýpe avei ojejapyhy tetãme g̃uarã Código de Comercio argentino, oñemyatyrõ Palacio de López, oñefunda colonia pyahu ha oñeme’ẽ juruvy oúvo 1723 tapicha pytagua Paraguáipe. Ferrocarril og̃uahẽ jasypoapy 1891-me Pirapo peve, ag̃uiete Jutýgui; tetã rekuái oiporu upe arýpe 314.615,23 peso; oĩ 292 mbo’ehao, 18.944 temimbo’e ha ojererovia oĩ hague 20000 tapicha ohai ha omeñe’ẽkuaa’ỹva kuatia; oñeme’ẽ 1.226.000 peso Presupuesto de Gastos de la Nación 1893-pe g̃uarã. Oñenombra mburuvicha pyahu: José Segundo Decoud Uruguay ha Brasil Rekuái renondépe g̃uarã ha Doctor César Gondra Santa Sede renondépe. Jasypokõi 1892-me oñemoneĩ ministro plenipotenciario de España karai Juan Durán y Cuervo, omoñepyrũva heta téra upe rire. Periodismo rehe oñeñe’ẽramo, oje’eva’erã osẽ’ypy hague “La Democracia” ha “El Independiente” ha 1891 ha 1894 mbytépe, “La República”, “El Tiempo”, “La Libertad”, “El Progreso”, “El Pueblo”, “El Centinela”, ha “La Patria”. Ijekúi Upéramo ojeguerovia González ohejataha tetã rekuái hovaja karai José Segundo Decoud pópe. Katu amo gotyove ojekuaáta mba’etérepa okúira’e. Karai mburuvicha ndohechakuaaite okuipotaitemahahína. 9 jasypoteĩ 1894-pe, apañuãi oĩ rupi, oñemboja hembiapohápe peteĩ komisiõ oĩva pype karai Rufino Mazó, Eusebio Mongelós ha Rufino Careaga, General Juan Bautista Egusquiza rérape ojeruréva chupe oheja hag̃ua tetã pokatu. González nomoneĩri rupi, ojegueraha chupe Cuartel de Escolta-pe, oha’arõmahápe chupe Egusquiza ha General Caballero. González ombotovejey ojejeruréva ha mbarete kangýpe Congreso omoĩ pokatu vicepresidente, karai Marcos Morínigo pópe ha oipe’a chupe. Hapykuere político háicha Omba’apo pytyvõháraramo sanidad-pe Guerra de la Triple Alianza aja. Oiko magistrado ha Cámara de Diputados motenondeháramo. 26 jasypoteĩ 1869-pe omoĩ héra kuatiáre “Club del Pueblo” ofundavakuéra apytépe; miembro ramo oĩva’ekue upépe karai Ignacio Sosa, motenondehára, José María Mazó, vicepresidente, ha José Segundo Decoud, secretario. 1872-me oikova’ekue juez de primera instancia de comercio ramo. 1873-pe oiko Defensor de pobres y ausentes ramo. 1877-me oĩ aty omoheñoiva’ekue Asociación Nacional Republicana-pe; 15 jasypoapy upe arýpe omba’apo comisión provisoria omoñepyrũva’ekue ANR-pe; ha’eva’ekue Consejo de Crédito Público motenondehára ha omoĩ héra manifiesto ojekuaaukava’ekue 11 jasyporundy ha 5 jasyapy 1888-pe oiko upe comisión vocal ramo. 1881 ojupi Ministerio de Justicia, Culto e Instrucción Pública ramo; avei omyakã bancos Hipotecario, Comercial y Territorial. Gonzalez, Juan Gualberto Juan Antonio Escurra peteĩva Paraguái mburuvicha oisãmbyhyva’ekue ko tetã 1902 guive 1904 peve. Heñói 6 jasypo 1859-pe táva Karaguataýpe, Cordillera departamento-pe. Omenda Josefa M. Rojas, kuña ogapy porãmegua ndive, amo gotyove oikóva chugui tetã primera dama. Hogayguakuéra omba’apo mandyju, avati ha yva ñeñotỹme. Uriarte ha Egusquiza rire ha’eva’ekue mbohapyha tetã mbururicha vasco-va herajoapy. Imitã aja Oho mitã mbo’ehaópe itávape, upe rire omba’apo kokuépe. 1879-pe, orekóramo 20 ro’y, oike cuartel-pe soldado ramo. Upéi pya’etemi ojupi ejército-pe. 1891-pe oñemoĩ chupe comandante militar de las Misiones ramo; jasypo 1892-me oñemoĩ chupe sargento mayor ramo ha avei fuerzas de caballería motenondehára ramo. Jasypokõi 1894-pe ojupi teniente coronel ramo ha 24 jasypoapy 1897-me katu coronel de la nación ramo. Ojupi Alférez de Caballería peve. Oĩva’ekue golpe oitýva Emilio Aceval-pe. Hatã oku’eva’ekue churuchuchu oikóva 18 jasypa 1891-me, oĩ haguépe katupyrýpe tetã rekuái omotenondéva general Egusquiza ndive. Tetã Sãmbyhy Ojupi Tetã Motenondehára ramo orekóramo 43 ary; oĩ mburuvicháramo 25 jasypateĩ 1902 guive 19 jasypakõi 1904 peve. Oheja tetã ñeisãmbyhy ha ndaikatúi omohu’ã oñenohẽre chupe Tetã Pokatúgui mbaretépe. Ivicepresidente ha’eva’ekue doctor Manuel Domínguez, ojoajúva pe ñepu’ã oityva’ekue Escurra-pe ndive. Coronel Escurra rembiapo irũnguéra ojekuaa imitã rehe, oĩre pype tapicha orekóva 26 ary guive 43 pevénte; umíva apytépe oĩva’ekue: Fulgencio R. Moreno, Juan Bautista Gaona ha Emiliano González Navero, Hacienda-pe; Eduardo Fleitas ha José Emilio Pérez, Interior-pe; Cayetano Carreras, Justicia, Culto e Instrucción Pública-pe; Antonio Cáceres, Patricio Escobar, Bernardino Caballero ha Benigno Ferreira, Guerra y Marina-pe; Pedro Pablo Peña, Cayetano Carreras, Gualberto Cardús Huerta y Cecilio Báez, Relaciones Exteriores-pe. Hembiapokue Omanda aja oñefunda colegio San José, iñe’ẽrendota ha’eva’ekue “Fiat voluntas Dei”, “Tojejapo Tupã rembipota” ha og̃uahẽ pa’ikuéra Bayoneses; oñemopyenda porã tetã viru ha avei presupuesto. Ñande viru imbarete ha’e omanda aja. Ñemu opaichagua tuicha oñakãrapu’ã; firma Casal Ribeiro omondo heta petỹ ha mandyju Europa-pe; Rius y Jorba orahuka vakapi, ovecha rague ha tague heta heta okápe. Doctor Arturo Rebaudi, “antilopizta” ojekuaáva, he’iháicha apoukapy 21 jasyapy 1904-pe guare, oho delegado ramo II Congreso Médico ojejapóva Buenos Aires-pe; osẽñepyrũ pohãnohára Universidad Nacional-gui; ojehupi distrito ramo San Antonio; oñeme’ẽ Uruguay Solar Artigas; ojapouka monumento Héroes de Ytororõme g̃uarã; ojejapyhy Código de Comercio argentino; oñefunda Colegio San José. Joaju ambue tetãnguéra ndive 29 jasypokõi 1903-pe karai Cecilio Báez-pe oñeme’ẽ pokatu oikóvo chugui plenipotenciario México ha Estados Unidos renondépe. O`Leary ha’evakue Lotería Nacional interventor. 1902 karai Silvano Mosqueira oheja secretaría de la Municipalidad ha oike hendaguépe Federico Chaves. 1903-pe oheja Policía de la Capital ñemotenonde doctor Tomás Matto; ojeguerojera Junta Económico- Administrativa Mbujapeypegua, ha oreko motenondehára ramo karai Ceferino Ayala ha vicepresidente ramo karai Carlos Pastore. Oñemoĩ avei Biblioteca Nacional calígrafo ramo Fernando Vera-pe, karai Alberto Correa rendaguépe, ohejava’ekue upe tembiapo. Oñeme’ẽ Uruguay Rekuáipe “Solar de Artigas”. Tekombo’e rehegua Tekombo’e rehe oñeñe’ẽramo ikatu oñemombe’u ojejapo hague Primer Congreso Pedagógico Nacional, jasykõi 1903-pe ha oñemboguata hague tembiapo hérava “Plan Franco” Colegio Nacional-pe g̃uarã, 25 jasyapy 1904-pe. Upe arýpe ñe’ẽpapára Narciso R. Colmán omba’apo Hue de paz ramo Caballero-pe. 1903-pe omohu’ã imbo’esyry Facultad de Medicina pohãnohára pyahukuéra Andrés Barbero, Ricardo Odriozola, Manuel Urbieta ha Eusebio Tabeada. Jasypoapy 1904-pe oñepyrũ peteĩ militar-kuéra ñemongu’e guasu Villeta guive ha jasypa upe arýpe oku’e peteĩ revolución oitýva Escurra-pe, ha hendive, gobierno republicano ha oñepyrũ omanda chovykuéra. Okúi rire, ohejaite política ha oike jey yma guaréicha oñemboheko’ỹme mombyry py’apýgui. Oñembohóga Villa Hayes-pe ha omboguata peteĩ ogapy angapyhýpe. Hapykuere político háicha 1898 guive 1902 peve oiko chugui ministro de Guerra y Marina omanda aja Emilio Aceval ha Héctor Carvallo. Ha’eva’ekue Partido Colorado miembro. Maiteipaha tuichaháicha Coronel Escurra omano Villa Hayes 24 jasypoapy 1919-pe. Poder Ejecutivo, apoukapy rupi, omanda oñemomba’eguasúvo tekotevẽ háicha chupe. Hetekue ojevela Palacio de los López-pe ha upégui ojegueraha tyvyty la Recoleta-pe. Aty oraháva Coronel retekue og̃uahẽvo Puerto de Asunción-pe Artillería de Marina ombohu’u pateĩ jey mbokavusu, péicha ojerurégui Ministerio de Guerra. Guardia de Honor ramo oĩ peteĩ marinero-kuéra aty. Te’ongue renonde rupi oñembohysýi ministro de Hacienda, doctor Eligio Ayala, tendota José P. Guggiari, Supremo Tribunal y Justicia, Parlamento, político Kolo’o ha heta ogapy kate Paraguaygua. Ojejapo peteĩ ñembo’e guasu Catedral Metropolitana-pe, péva omyakã avare guasu Paraguaypegua Juan Sinforiano Bogarín. Hetekue ojeheja Panteón Militar-pe, upépe artillería Marina-gua ombohu’u jey mbokavusu. Péicha Paraguái ñemoñarekuéra omomaitei paha peteĩ tetãygua herakuã mombyrývape. Escurra, Juan Antonio Patricio Escobar ko karai peteĩva Paraguái rendota; oisãmbyhyva’ekue tetã 25 jasypateĩ 1886 guive 25 jasypateĩ 1890 meve. Hekovekue Heñói San José de los Arroyos 17 jasyapy 1843-pe tenda hérava Ka’aguy Ruguápe. Itúva ha’eva’ekue karai José Escobar ha isy katu Ña Ana Bella Cáceres. Hembireko ypykue héra Ignacia Garcete ha mokõiha katu Estalación E. General Escobar heta oñorairõva’ekue Guerra de la Triple Alianza aja. Ha’eva’ekue soldado Campamento de Armas, Cerro León-pe, upéi oike batallón 36 de infantería-pe. Ojupi cabo ramo jasypo 1866-me ha alférez ramo ñorairõ Kurupa’ytýpe guare rire. Oku’eva’ekue Mariscal López pytyvõhára ramo 1867-me Paso Puku, Cuartel General-pe. Javo’ói ijetu’uvévape oike ha péichape og̃uahẽ coronel ramo Cerro Corápe. Oñeme’ẽmi chupe umi tembiaporã ijetu’uvéva, ha’e akóinte omba’apóre py’aguapy ha akãguapýpe. Hete, henyhẽtéva perégue rehe ojekuaa ñorarõ rãmbore, ohechaukáva mba’éichapa oñorairõraka’e hetã rehehápe. Ho’a enemigo pópe, katu oñemosãso rire chupe pya’etemi oikejey milicia-pe. Salvador Jovellanos omanda aja, ohupi chupe general de brigada ramo 16 jasypokõi 1874-pe ha Juan B. Gill katu omog̃uahẽ chupe general de división-pe, 6 jasypokõi 1876-me. Omohu’ã rire hembiapo militar ha político háicha, opyta hógape, omano haguépe 19 jasyrundy 1912-me. Tetã Sãmbyhy Ojupi tetã mburuvicháramo 25 jasypateĩ 1886 guive 25 jasypateĩ 1890 peve. General Escobar oñepyrũ omotenonde tetã mbohapy milíko ha mokõi civil ndive. Omoĩru chupe vicepresidente ramo karai José del Rosario Miranda ha hembipo irũramo oĩ hendive Agustín Cañete, Higinio Uriarte ha José Tomás Sosa, Hacienda-pe; Juan Antonio Meza ha Manuel A. Maciel, Interior-pe; Manuel A. Maciel ha César Gondra, Justicia, Culto e Instrucción Pública-pe; Pedro Duarte, Guerra y Marina-pe; ha Benjamín Aceval, José Segundo Decoud, Juan Crisóstomo Centurión ha José Tomás Sosa, Relaciones Exteriores-pe. Omanda aja ojeguerojera Centro Democrático ha Asociación Nacional Republicana; amo gotyove oñefunda Partido Liberal (Azul) ha Asociación Nacional Republicana (Partido Colorado). 24 jasypa 1887-pe ojeguerojera Consejo Nacional de Educación. Osẽ ley de enseñanza primaria obligatoria rehegua, oujey Paraguáipe mbo’ehára tetãygua Atanasio Riera, oñemoaranduva’ekue Corrientes-pe ha ohaiva’kue “Primera memoria sobre Educación Común”. Upe arýpe, 1887, oñemoĩ kuatiáre tratado Aceval-Tamayo, Bolivia ndive; oñefunda peteĩ Banco Agrícola; oñenohẽ léi tendota poyvi jeporu rehegua ha osẽñepyrũ ñepyrũ “Diario Oficial”. 20 jasypateĩ 1888-pe oipe’ajey hokẽ Escuela de Derecho ha 11 jasyporundýpe omano mbo’ehára, haihára ha Argentina mburuvichakue karai Domingo Faustino Sarmiento, oipytyvõva’ekue oñembosako’i hag̃ua mbo’eharã pyahu. 1890 oujey tetãme oñemosẽ rire Adela ha Celsa Speratti, omohenda ha omboguatava’ekue Escuela de Preceptoras. General Escobar omombarete tekombo’e péva ha’e rupi tetã akãrapu’ãrã. 24 jasyporundy 1889-pe oñefunda Universidad Nacional, ha mokõi ary upe mboyve katu Tetã Arandukakoty; upéramo avei Paraguái opartisipa Primera Conferencia Internacional Americana, ojejapova’ekue Washington-pe ha ojeguerojera Banco del Paraguay. Oñemboaje léi omohendáva jehupytyrã ha mba’éichapa oñemboguatava’erã enseñanza media, ha oipe’a hokẽ Colegio Nacional-kuéra Villa Rica, Encarnación, Pilar ha Concepción-pe. Ojepysove ferrocarril Paraguari guive Villa Rica peve, ha oñekontrata upevarã empresa Patri, Travassos y Cía., ha upe rire oñembohasa ko tembiapo peteĩ empresa Inglaterra-yguápe; oñepyrũ avei ojepyso luz eléctrica Paraguáipe. Py’aguasu jehechauka Ypekuápe Ñorairõhápe, jasypakõi 1868 mbyte rupi, sa’íma oĩ tape Paraguái ejército ojehekýi hag̃ua enemigo renondégui ndoikuaái rupi umíva pu’aka ha ndorekóire marandu iñatete ha oipytyvõkuaáva chupe. Patricio Escobar, ndoikuaáirei kyhyje ha tembetembe ohasa ñu hérava Ypekua. Ho’yta 35 kilómetro, oikuaa ramo jepe ikatuha oisu’u chupe vícho oporojukáva hetaite oĩva upe tendápe. Ojekuaa hese hetã rayhu añete hague, jepémo ikane’õ, oñekytĩ ipyti’ápe ha ipo katu ombochalái chugui peteĩ mboka, ojapo ojapova’erã hetã rayhupápe. Péicha ojapo ha ombyaty marandu oikotevẽteva’ekue hetã milikokuéra. “Tekove py’aguasu Ypekuápe guare”, oñehenoiva’erãmo’ã General Patricio Escobar, ikatu hag̃uáicha opyta techapyrãramo opavavépe g̃uarã ikatupyry ha ipy’aguasúre ñorairõhápe. Katu ko’ã mba’e ndoikói, sa’i ojehechakuaa ha oñembojopói chupe. Mbovymi tekoasa haihára ohupi chupe tenda ha’e oĩva’erãhápe, omombe’úvo mba’eporãita ojapóva py’aguasúpe ko tapicha ra’evete. Escobar, Patricio Juan Bautista Rivarola Matto ha’evakue periodista, narrador, ensayista y dramaturgo paraguaigua heta mba’e ome’ẽva’ekue hetãme, jepémo oiko dictadura aja, ha upéramo ñe’ẽporãhaipyre sa’i oveve. Imitã ha ikarai’y aja Heñói Paraguaype 12 jasypateĩ 1933-pe oku’éramo guare hína Guerra del Chaco. Ha’eva’ekue Octaviano Rivarola Bogarín ha Victorina Matto memby. Hogayguakuéra ymaitemi guivéma oiko Paraguaype, ha ohayhu hetã reko yma; ohayhuva’ekue hetã opa mba’e renondéve. Oguata ñepyrũ Oñemoarandu’ypyva’ekue mbo’ehára Juan Pedro Escalada ndive. Oñemoarandu Colegio Seminario de San Carlos-pe. Oike aty mboka ipópe oñorairõva’ekue General Alfredo Stroessner dictadura ndive década de los 60. Oñemoarandu derecho ha filosofía Universidad de Buenos Aires-pe. Oiporu porã hekove oñemoarandu hag̃ua ha upévare omopyenda añete arandu heta mba’épe; katu oñemoarandu pypukuve historia-pe. Imitã guive oike ñepu’ã ha revolución-pe. Orekóramo guare 13 ary oñepyrũ guerra civil 1947-pe guare; upérõ ha’e oipytyvõ umi revolucionario-pe. Imitã ramo gueteri, ojapo haguéicha heta mitãrusu ijavegua, oike política-pe, ha upekuére oñemosẽ hetãgui mokõipa ary rasa. Oujey Paraguáipe 1979-pe, ha omba’apo momaranduháramo omano meve 1991-me. Hapykuere 1979 oujey Paraguáipe opytaite hag̃uáichama ha omba’apo maranduhára ramo Diario HOY-pe. 1980-pe ofunda Álvaro Ayala, Ediciones NAPA, ndaiporietéramo guarehína aranduka ñeguenohẽ ko tetãme; ko empresa oñemboty jey irundu ary oñepyrũ rire, ijetu’u rupi viru jehupyty ko tetãme; jepémo upéicha, oheja irundypa aranduka paraguaigua iñasãimbyre, ha oipe’a péicha tape haihára paraguaiguápe, ikatu hag̃uáicha aranduka Paraguáipe guare oñemyasãive ko tetãpýre. Ohai avei artículo ha editorial Diario ABC Color-pe g̃uarã; heta jey oho Europa-pe oñemoarandu ha oñe’ẽvo heta mba’e rehe. Hembiapokue Hembiapokue oñemyasãiva’ekue: De cuando Carai Rey jugó a las escondidas Diagonal De Sangre (1986), subtitulada "La historia y sus alternativas en la Guerra del Paraguay”. Ko tembipópe ojehechauka mba’ekuápepa okóraka’e Guerra de la Triple Alianza 1864 1870 San Lamuerte (1986), El Santo de Guatambú Yvypóra (1970; traducción literal: "fantasma de la tierra") Diagonal de sangre La isla sin mar (1987) Bandera sobre las tumbas El Niño Santo Vidas y muerte de Chirito Aldama La abuela del bosque. Yvypóta, Diagonal de sangre ha La isla sin mar, mbohapy mombe’upyrusu – oñe’ẽva Paraguái rekoasa rehe. Jehechakuaa San Lamuerte (1986), ko hembiapokue ohupyty [[Premio Gabriel Casaccia]] El Niño Santo: Jehechakuaa peteĩha Vº Centenario 1991 Vidas y Muerte de Chirito Aldama jehechakuaa mokõiha Premio Vº Centenario 1991, mokõivéva ojehechakuaa pa ára omano rire ha oñemyasãi ha’e omano riréma 1994-pe. Hekove pahávoma Amano Paraguaýpe 14 jasypo 1991-pe hetaite omyasãi rire Paraguaí ñe’ẽporãhaipyre. Referencia Biografías Arandura Editorial Joaju Externos Cuantolibro Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes Tekove Paraguaigua Tetãnguéra léi ningo oñeha’ã omo’ã ka’aguy ha tekove oĩva pype; ko’ápe ojekuaauka peteĩ teko ñemo’ã orekóva Paraguái hérava Reserva de Recursos Manejados San Rafael. Moõpa opyta Opyta yvatévo Itapúa departamento-pe ha yvývo Ka’asapagui, 450 km rupi Paraguay-gui. Ohasa ko’ã distrito rupi: Tava’i, San Juan Nepomuceno ha Juty opytáva Ka’asapa departamento-pe ha San Rafael del Paraná, Tomás Romero Pereira, Edelira, Itapúa Poty, Alto Verá ha San Pedro del Paraná opytáva Itapúa yvýpe. 1992-me ojejapyhy chupe parque nacional ramo, ha jasyapy 2002-me ojupi recursos manejados ramo; oreko 73.000 ha ha oĩ 15 ecorregión Bosque Atlántico del Alto Paraná.-ryepýpe. San Rafael-pe opyta reserva tuichavéva y oñemboy’ukuaáva ári Acuífero Guaraní Mymbakuéra oñemo’ãva Pype oĩ 52 especie pira, 4 mymba opoñýva, 11 anfibio, 61 mymba okambúva 500 mymba’i ikangue’ỹva. Ojejapyhy peteĩha “tenda iporãva mymva ovevévape g̃uarã” ramo, ojehechakuaa rupi oĩha upépe 392 especie, umíva apytépe guyra kampáma, (guyra ohechaukáva Paraguái)pe, Chopo sa’yju. Ko parque añoite avei Paraguáipe ojejuhu haguépe águila morena térã harpía, marakana, gua’a hovy, jakutinga (ype ka’aguy joguaha), tukã sa’yju ha ypekũ sa’yju hamba’e. Mymba okambúva oikóva ko tendápe apytépe oĩ jagua pytã, oĩva opa hag̃uáicha, mborevi ha jagua yvyguy; Sudamérica-pe kóva añoite jagua omarikáva atýpe. Ysyrykuéra Cordillera de San Rafael-pe oñepyrũ ysyry Tevikuary ha Pirapo omyakỹva ñemitỹnguéra upe jereregua. Upe jerére oĩ ysyry tuicha ha michĩva, chololo, yvukakuaa ha avei ñu. Heta ysyry porã ho’a ysyry guasu Paraguái ha Paranáme; ysyry Tevikuary ha’e tuichave y oitýva asúguio ysyry Paraguáipe, heñói ita pa’ũme Cordilleras de Yvyturusupe, Ka’aguasu, San Rafael; ipuku 654 km. Ko tenda 2005-2006 tata ombyai 1.850 hectárea rupi. Ka’avo Pe Parque oĩ 322 ka’avo iñambuéva ojuehegui, péva ojapo 4,6% ka’avokuéra oĩva Paraguái tuichakue javeve ha 7,2% Región Oriental pegua. Heta ka’avo oĩ, umíva apytépe ikatu ñambohysýi tajy, ygary, ju'y, incienso ha guajayvi. Yvyra tetã rechaukaha tajy ijyva amo 30 m rupi ha ipoty sa’yju ha pytãkangy; incienso katu ipoty sa’yju sa’yky nunga omoherakuã’asy pe ka’aguy, upéichante avei ka’avo ta’ỹi ha amambái. Ava oikóva pype Ko reserva-pe oiko ypykuéra tetã guarani Mbyáva; ha’ekuéra omymbajuka, opeka, ombyty yvakuéra, oñotỹ avati, mandi’o, lenteja, kumanda ha jety. Leikuéra tekoha ñangareko rehegua Ikatu ñambohysýi Paraguái leikuéra omo’ã ha oñangarekóva ka’aguy, reserva forestal ha opaichagua tekove oĩva ka’aguýre. Léi N° 352/94 “Áreas Silvestres Protegidas” rehegua. Art. 4º.- 0Área Silvestre Protegida hína tetã yvy pehẽ oñehakã’i’o porãva moõ mevépa og̃uahẽ, ika’aguýva, ojejapyhýva oñeñangarekóvo hese ikatu hag̃uáicha añetehápe oñemo’ã, ojeykeko jahechápa naiporãvéi pe tekoha ha opa mba’e oĩva pype. Áreas Silvestres Protegidas ikatu oĩ tetã tuichaháicha pópe, mburuvicha departamento ha tavahapegua ỹrõ privado pópe; ha’ekuéra omoañeteva’erã ojeporúvo hekópe ha opa mba’e ojejapóva hyepýpe ohova’erã ko léi ha apoukapy osẽva chugui he’íva rehe, oñema’ẽ’ỹme mávapa ijára. Ley 2524/04 “Prohibición en la región oriental de las actividades de transformación y conversión de superficies con cobertura de bosques” Art. 1°.- Ko léi oheka oñemo’ã, oñemombaretejey ha oñemyatyrõ ka’aguy yma Región Oriental-pe. Kóva ko léipe g̃uarã ojejapyhýta "Tekove ka’aguygua ramo opaichagua mymba ha ka’avo ha opa mba’e osẽkuaáva chuguikuéra okomeme térã oho sapy’áva ñane retãme" jepéramo umíva oĩ ava pópe. Léi 96/92 de la “Vida Silvestres” Art. 1º.- Mburuvicha oñangarekóva ko léi oguata hag̃ua onohẽva’erã peteĩ mymba ha ka’avokokuéra ndokéiva ko léipe réra rysýi. Art. 2º.- Ko léipe g̃uarã mymba ka’aguy apytépe oke opaite mymba ikangue ha ikangue’ỹva ha’eño’año térã atýpe, meme térã sapy’ánte, okóva Paraguái yvýpe.. Art. 3º.- Ko léipe g̃uarã ojejapyhy ka’avo ka’aguýamo umi ka’avo michĩ ha tuicháva meme térã sapy’ánte iñasãiva Paraguái yvýre, ikatu hag̃uáicha oipytyvõvo opavave akãrapu’ãrã, ka’aguy ojapo opa mba’e ikatúva oipytyvõ tetãma, jahechápa opavave tetãygua ndokoporãvéi. Referencias Revista ABC Color http://procosara.org/sanrafael Enlaces externos http://www.seam.gov.py/ http://www.paraguaysilvestre.org.py/ http://www.foei.org/ Paraguái yvyapekuaa Yguasu táva Paraguaigua, opytáva Alto Paranáme. Ofundava’ekue tapichakuéra Jopón-gua ovava’ekue upépe ha ombohéra hikuái Colonia Yguasu. Ararova Ñamombytéramo hakukue peteĩ arýpe, péva ohupy 21 °C rupi; hakuvéramo og̃uahẽ 38º C peve ha ho’ysãvérõ katu oguejy 0 °C peve. Tenda okyveha peteĩ arýpe Paraguáipe ha’e Alto Paraná. Yvykuaa Opyta ag̃uiete Río Yguasúgui, Departamento de Alto Paraná mbytetépe. 87.000 hectárea orekóvagui haime 10.000 opyta y guýpe ojejokóre Río Yguasu oĩhápe opaichagua pira, Rio Mondaypeguáicha avei. Demografía 12.277 tapicha oikóva upépe apytégui, 6.493 kuimba’e a 5.784 katu kuña, he’icháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Hekoasa Ko táva oñefunda 22 jasypoapy 1961-me, oñemboguatahávo peteĩ Convenio de Migración omoñepyrũva Japón ha Paraguái; ñepyrũrã opyta Agencia de Cooperación Internacional del Japón, JICA pópe oñangareko hag̃ua hese. Ko távape oiko tapicha Paraguái, Brasil Japón, Alemania, Suiza ha Francia-gua; opavave oñangareko ha omombarete iñe’ẽ ha heko yma. Ekonomia Ojekuaa avei chupe plantío directo térã siembra directa Tavusúramo, pépe oñeñepyrũ rupi oñemboguata’ypy Paraguáipe peichagua ñemitỹ, ani hag̃ua yvy ituja. Umi tapicha Japón-gui ovava’ekue oipuru heta yvy pépe, ha oñotỹ hikuái soja, trigo ha yvapo. Ijaty hikuái Cooperativa Yguasúpe. Pe távape oñemba’apove kokue ha mymba ñemongakuaápe. Oĩ umi colonia oñakãrapu’ãvéva Alto Paranáme ryepýpe. Turismo Oñeg̃uahẽ upe peve Ruta II “Mcal. José Félix Estigarribia” ha Ruta VII “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia” rupi; opyta 40 km Ciudad del Este-gui. Río Monday ha Yguasúpe ojejapo pirajekutu ñembosaráiramo. Río Yguasu represa guive ojekuaa Gran Lago ha avei ka’aguy oñeñongatúva ANDE mba’e. 1 jasypópe, San José Obrero árape, ojejapo vy’aguasu oñemomorãháramo santo patrono-pe, ha ojehepyme’ẽ tembi’u ha ojejapo festival oñemyasãihápe purahéi ha arandu Japón ha Paraguái mba’éva. Plaza de la Amistad-pe opaite ary ojejapo Expo Yguasu. Peteĩ tape oikéva asu gotyo oporogueraha Distrito de Mcal. Francisco Solano López-pe. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Así es nuestro país Secretaria Nacional de Turismo Paraguái tava Emigdio Ayala Báez heñói táva Escobar-pe, Paraguari Departamento, Paraguáipe, 5 jasypoapy 1917-pe. Iñepyrūme Oñepyrũ oipykúi arte rape Herminio Giménez ykére; hendive, amo 1940 rupi, osẽ’ypy omyasãivo Paraguái purahéi Brasil-pe. 1941-pe, músico aty omotenondéva Félix Pérez Cardozo onohẽ tembiapo “Mi dicha lejana”, guarania neporãva oñe’ẽva mborayhu rehe, ha heseve ha’e okakuaa ha herakuãmombyry. 1947-me osẽ jey omyasãivo Paraguái purahéi Herminio Giménez ndive, ko’ág̃a Argentina-pe haitéma. Hapykuere 1948-pe Eladio Martínez okonvida chupe oikévo ijatýpe, ohótava Olimpíadas oikótava Londres, Inglaterra-pe, Sir Eugen Millington Drake pytyvõme, ikatu hag̃uáicha oraha Paraguái réra, deporte rupi ko tetã nomondóire avavépe. Europa rape oikundahaha rupi ohai Martínez ndive guarani “Oración a mi amada”, tetã purahéi oñe’ẽva mborayhúre ojapokói hatãvéva tetãygua korasõre. “Trío Olímpico”, péicha herava’ekue upe aty, oĩva hyepýpe avei Albino Quiñónez, opurahéi ha ojeguerochichĩ peteĩ pa’ũ ome’ẽva chupe BBC de Londres, opurahéivo opaite tetãnguéra rérape oúva ohechaukávo ha’eve deporte rupi, mbo’ahaovusu herakuãmombyrýva Universidad de Oxford, Rréi ha hogayguakuéra renondépe; upéi omobojoapyve hembiapokuéra heta tetã Europa ryepýpe. Heta ára oiko Buenos Aires, Argentina-pe; ojevyjey Paraguáipe opáva 1980. Oĩva’ekue aty oguerojerava’ekue APA (Autores Paraguayos Asociados)-pe ha socio hekove pukukue javeve SADAIC (Sociedad Argentina de Autores y Compositores)-pe. Hekove pahávoma Omano itáva, Escobar Paraguari departamento-pe, 24 jasykõi 1993-pe. Hembiapokue Umi oñembohysyimava’ekue ndive oĩve hembiapokue apytépe “A mi pueblito Escobar” (purahéi neporãva omoha’angáva itáva, máramo ojehai’ỹva Paraguái purahéi apytépe), “Sol de América” (Club péicha hérava purahéi), “Lejana flor” (ojapova’ekue Eladio Martínez), “Dulce polquita”, “Nde tapere”, “Noche en el corazón” ha “Palomita ven”. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlaces externos músicaparaguaya.org.py vivaparaguay.com.py Tekove Paraguaigua Julián Rejala heñói táva Aregua, Central Departamento Paraguáipe, compañía hérava “Kokue Guasú”pe, 16 jasykõi 1907-me Mbaraka mbopuhára ramo oñembokatupyry Enriqueta González ndive ha ohetera’ãre chupe ñoha’anga omba’apo Julio Correa, tapicha katupyry oguerojerava’ekue ñoha’anga aguaranime ndive. Guata ñepyrũ 1934 omoñepyrũ Conjunto Folklórico Guaraní, oikéva avei pype Santiago Cortessi, Jorge Caballero, Agustín Cáceres, Agustín Larramendia, José L. Melgarejo, Fidelino Castro Chamorro. Ko aty oku’e Cháko ñorairõ Paraguái ha Bolivia ndive (1932-1935) oiko aja ha opa rire avei. Ñepyrũrã oku’e Roque Centurión Miranda ñeisãmbyhýpe ha héra “Elenco Chaco Paraguayo”. Upa rire ñorairõ omoñepyrũ heta aty Paraguái tavarandu rehegua jerokyrã, ha péicha oiko chugui peteĩha aty oñepyrũva peichagua tembiaporã ha ko’ág̃a meve omomúva opa rupi. Hapykuere 1940-pe oho opurahéi Brasil ha Paraguaýpe oike jeroky mbo’ehára ramo Academia de Danzas de Erika Milée omotenondévape. 1944 ombo’e Agrupación Tradicionalista Guaraníme. Conjunto ha’e omoñepyrũva’ekue rupi ohasa heta Paraguái retã puraheihára katupyry. Tetã jeroky mbyatyha ha hapykuehoha ramo iporãitemi hembiapo omohẽjey rupi tesaráigui heta jeroky yma oguembeguakatúva ohóvokuri. 1960 guive 1965 peve heta ograva Río de Janeiro, Brasil-pe. Hembiapokue Purahéi hembiapokuéra oñemyasãivéva hína ko’ãva: “Che reja guive” “Morena mía” “Súplica” “Olimpia” “Alguna vez” “Morena-mi” “Mi brasileñita” “Mi folklore” “La conquista de Yrendague”, ha hetave. Jehechakuaa ohupytýva Jehechakuaa ohupytýva apytépe jajuhu Mención de Honor en la Primera Exposición Nacional del Paraguay (1940) ha jopói peteĩha dirección artística-pe Concurso Internacional del Folklore, ojejapóvaSalta, Argentina-pe (1966). Oĩva’ekue socio fundador ramo Autores Paraguayos Asociados /APA) ojeguerojera ramo guase ha upéichante avei [[Asociación de Escritores Guaraníes (ADEG)]] heñóiramo. Hogapy Omenda puraheihára ha mbo’ehára katupyry Wilma Ferreira ndive. Hekove pahávoma Omano Paraguaýpe 13 jasypokõi 1981-me. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlaces Externos. Música Paraguaya Geocities Casa De La Independencia Rejala Ignacio Núñez Soler ha’eva’ekue artista plástico Paraguaigua herakuãmombyrýva. Hembiapokuéra ojapyhy ha ohechauka hapichakuéra reko, omyasãi rupi pypekuéra tapicha itáva heñói haguepegua (Paraguay), mba’éichapa oiko hikuái ára ha ára; upéichante avei ohechauka okarusu ha ñemuhakuérape. Henói Paraguay, Paraguáipe, 31 jasypokõi 1891-me; ha’evakue Adolfo R. Soler ha Ascención Núñez memby. Ojehecha oiporu hague tenondete isy rerajoapy itúva mba’e mboyve, ohechaukahávo mba’éichapa ha’e opu’ã ha ohenduka iñangakói, ha péicha oiko hekove pukukue javeve, omanoite peve oreko ramo guare 82 ary. Imitã ha imitãrusu aja Imitã’i rusúpe gueterei oike peteĩ mitãrusukuéra atýpe, he’iháciha Rafael Oddone, “noĩri tekomarãita iñasãiva ijere rehe ndive, ha’e hi’ánga potĩ, oipota mba’e porã ha hekopotĩre...” Núñez Soler, imitã guive, sindicalista kyre’ỹva’ekue, akóinte oñorairõ mba’apoharakuéra reko rehe; upéramo ne’ĩrã gueteri oike ta’anga apópe, ombosa’ykuaaa itatĩ rykuépe añoite hembiapoha rupi. Katu og̃uahẽ ára ombopepo hag̃ua iñapytu’ũ roky omyasãivo, ha péva ojapo ombosa’ývo jeguakarã oiporúva ñoha’anga aporã karai arandu Julio Correa, oguerojera ha omombareteva’ekue ñoha’anga guaraníme. Upe guive okakuaa ko’ẽko’ẽre ohóvo ha ohechauka hembiapópe katupyry añete ta’anga apópe, ohechauka mba’éichapa opu’ã ohóvo ogayvatekuéra Paraguaýpe ha upéichante avei arandupy ko tavapegua. Ogaguasu ha okarusukuéra, Ñemuha Guasu, burrera-kuéra, Plaza “Uruguaya” ha hyepy, función patronal ha ambueve tetã tavarandu omoha’anga ha ohechauka ipo rapykuere. Ticio Escobar, oikuaa ha ohesa’ỹijóva peichagua tembiapo ha ohesa’ỹijóva ko’ã mba’e Paraguáipe, ohai: “Tembiapo ombosa’ypyre karai Ignacio ningo ombyaty marandu opaichagua táva Paraguay reko yma rehegua, ko siglo ñepyrũ mbukumi meve; pypekuéra ohechauka mba’éichapa oike tekopyahu pya’etemi ko távape ha omoambuéve chupe. Katu hembiapokuépe ojehechauka hekovekue ha avei jepy’apy orekóva ha’e hetã rehe, omyasãiva sector popular guive, ohechaukáva hekopete hembiapokuéra rupi. Ko’ã mba’ére Núñez Soler rembiapokuéra ipeteĩ ha oikoe ambuekuéragui arte plástica ryepýpe ojajpóva ñane retãmegui; hembiapokuéra noñemomba’eiva’erã iporã haguére año; oñemochichĩva’erã ohechaukáre Paraguái rekoasa oikohaichaite máramo noñemombe’úi ha noñemoha’angáiva...” Hembiapokue 1931 guive ha aretemi meve, Núñez Soler oĩ heta tembiapo jehechaukahápe, ha’eño térã aty háicha, ha avei Paraguái yvy mboypýri, Bienales Sao Paulo, Brasil-peguápe; avei hembiapo ojehecha museos tuichaicháva Argentina, Brasil, Uruguay, España, Estados Unidos de Norteamérica ha Alemania-pe. Omenda Herminia Rosa Blanc ha oheja iñemoñare. Omano Paraguaýpe 13 jasypa 1983-pe. Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Tekove Paraguaigua Emilio Bobadilla Cáceres oararecha Cerro Vera-pe, Piraju távape, Paraguái, 3 jasyapy 1907rõ, Ramón Bobadilla ra’y Isabel Cáceres isy. Imitã ha imitãrsusúpe Imitãme gueteri ova Paraguaýpe, upépe ombopuñepyrũ “tiple” (mbaraka’i ojepurúva oñembojegua haguã punteada) ha upe rire ombopu mbaraka. 1930 guive oiko Buenos Aires-pe, upépe ha’e omyeñói Agustín Barboza ndive dúo Barboza-Cáceres. Ijeguata ñepyrũmby 1934-pe ograva'ypy “Orquesta Ortíz Guerrero” ndive omyakãva mbo’ehára José Asunción Flores, upe purahéi “Ñane aramboha”, ohaiva’ekue Félix Fernández. Trayectoria 1939-pe, itykéra Cristóbal Cáceres ndive oñepyrũ o'graba' heta purahéi herakuãva “Dúo de los Hermanos Cáceres” rérape 1950 peve, orquesta “Ñande róga” Mauricio Cardozo Ocampo mba’éva ndive. Ha’e omoñepyrũ ha omyakã’ypy upe aty hérava Intérpretes del Folklore Asociados del Paraguay (IFAP) ha '70-pe, oĩkuri Autores Paraguayos Asociados (APA) vicepresidente ramo. Ityarõvo Omano paraguaýpe 21 japyapy 1979-pe. Hembiapokue Ha’éningo ohai heta purahéi ambue tapicha katupyry ndive: “Ñane aramboha” (Félix Fernández ha Agustín Barboza ndive, kóva ndive, ojapo hikuái purahéi oñondive) “Ko’ẽtĩ jave” (Emiliano R. Fernandez ndive) “Imomoramby purahéi” (Crispiniano Martínez González ndive) “Golondrina fugitiva” “Alondra feliz” “Angel de la sierra” “A mi rosa dormida” “Okaraguami akã sa’yju” “En mi prisión de esmeralda” (guarania omombe’úva umi mensu rekove asy [Alto Paraná]me siglo XX ñepurũme ipurahéi asýpe) “Ñande korochire” “Nemba’erãmínte Angélica” “Sobre el corazón de mi guitarra” “Che sy mi marangatúpe” “Virgen y flor” (Ko’ãva Carlos Miguel Jiménez ñe’ẽpoty ári meme) “Chipera Luque” (Darío Gómez Serrato ndive). Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Enlaces externos Música Paraguaya tekove Paraguaigua Mauricio José Troche, táva Guaira tetãvore-gua, Paraguái-pe. Opyta 183 km rupi Paraguay, Paraguái tavusúgui. Ko távape oikovakuéra imba’apo kokue ha vaka ñemongakuaápe. Ñemitỹngue hetavéva pépe takuare’ỹ oñeistrilisáva ha ojejapo chugui alcohol carburante; umi tapicha avei omba’apo tembiapo jegua apópe ao po`i. Táva Táva Capitán Mauricio José Troche oñefunda 1919-pe. Pépe oñeg̃uahẽ ruta VIII Dr. Blás Garay rupi, ha opyta yvatévo Guaira Departamento-pe. Sãmbyhyhára ko’ag̃agua hína kuñakarai Sofía Cardozo de Aquino, ANR-gua; oĩta táva sãmbyhyhára ramo 2006 guive 2010 peve. Yvykuaa Táva Capital Mauricio José Troche opyta yvate gotyo Guaira Departamento-pe; yvy oĩha iporãitemi ñemitỹrã ha hetaiterei tetãygua oiko pype. Ijyvy tuichakue Capitán Mauricio José Troche tuicha 63 km²; 9.539 tapicha oiko pype, upépe 151,41 tapicha rupi oiko peteĩ km²; hetaiteve upépe oĩ oikóva ohaháre. Ararova Ko távape ára iporã ha hesãi. Hakukue ary pupukue 22 °C rupi; haku aja hakukue ojupi 38º/39 °C peve ha ho’ysãramo katu oguejy 0 °C peve. Jasypokõi ha jasypoapy hína jasy okysa’iveha; ambue jasy rupi 138 mm rupi oky, ha ary pukukue katu oky 1.600 mm rupi. Jasypa ha jasypateĩme oky heta. Hembe’y Yvate gotyo opyta Ka’aguasu Departamento. Yvývo opyta táva Natalicio Talavera, táva Colonia Independencia, táva Paso Jovái. Kuarahyresẽvo opyta táva Paso Jovái. Kuarahyreike gotyo opyta táva Doctor Botrell. Y rehegua Táva Capital Mauricio José Troche-pe omyakỹ ysyry Tevikuarymi ha ko’ã ysyry michĩva: Arroyo Itakaru, Arroyo Morotĩ. Demografía Táva Capitán Mauricio José Troche-pe oiko tapicha ojehechaukaháicha iguýpe, ha ojeko moõitépa oiko: Tapichakuéra ndohypytýiva gueteri 15 ary, 38,4% Kuñanguéra imemby 3,0 rupi. Ohai ha omoñe’ẽkuaa’ỹva kuatia castellano-pe 8,1% Sector primario omomba’apo 55,6% tapichakuérape; sector secundario 18,3% ha sector terciario katu 25,6%. Ñemitỹ ha mymba ñemongakuaa ome’ẽ tembiapo 55,6% tapichápe. 91,6% ogakuéra oreko electricidad. 30,5% ogakuéra oreko agua corriente. Tapichakuéra ndohypytypáiva oikotevẽva 7,2% tapichakuéra oikóva upépe ndohypytýi tekombo’e. 22,8% tapicha oikóva upépe ndorekói tembiporu oiko potĩ hag̃ua. 34,2% tapicha ndorekói óga ovalemíva oiko hag̃ua. 13,3% ndorekói temikotevẽ okaru ha oikove hag̃ua ava háicha. Ekonomia Ñemitỹ ha vaka ñemongakuaa hína tembiapo oñemboguatavéva táva Capitán Mauricio José Troche-pe, heta takuare’ẽ oñeñotỹ upépe. Ojehechakuaa ymaite guivéma mba’eichaitépa ko Departamento oñemitỹ, pe hetave oñeñotỹ ha ojehecharamovéva hína takuare’ẽ, Guaira Departamento ha’e rupi pe hetave takuare’ẽ oñotỹva ko tetãme. 1972 guive 1982 meve mokõi jey hetave ymave guarégui ojehupi takure’ẽ, upe rire katu okakuaa kakuaave ko temitỹngue. Tuicha mba’e oikóva pépe ha’e pe industrialización, ojejapóvo asaka oñemohe’ẽ, ojejapóvo taguato resay ỹrõ katu alcohol combustible. Táva Mauricio José Troche-pe omba’apo fávrika ojapóva alcohol, péva Administración Paraguaya de Alcoholes, APAL-kue, ombohasa Petróleos Paraguayos, Petropar, pópe. Avei oñeñotỹ pépe mandyju, petỹ, avatimirĩ, ka’a, ha parral ñeñotỹ. Mymbakuéra ñemongakuaá rehe oñeñe’ẽramo oje’ekuaa pépe oñemongakuaaveha vaka, kavara, kure ha kavaju. Mba’éichapa oñeg̃uahẽkuaa upépe Oñeg̃uahẽ hag̃ua táva Mauricio José Troche, ojehóramo Paraguay, Paraguái Retã táva guasúgui, ojehova’erã ruta hũ VIII Dr. Blás Garay rupi, oñeg̃uahẽ táva Villarrica-pe, ojehasa Mbokajaty, Natalicio Talavera ha upe rire oñeg̃uahẽ Mauricio José Troche-pe. Ojejoaju hag̃ua hendive Upépe pya’e ñanemog̃uahẽ ruta hũ VIII Dr. Blás Garay, ombojoajúva chupe Paraguay, ha ambue táva departamento-gua ndive. Oreko pumbyry omyasãiva Copaco ha avei celular-kuéra; oreko heta pokoe ha kuatiahaipyre Paraguaygua og̃uahẽmbaite pépe. Mba’yruguata Ruta hũ og̃uahẽva upépe hína ruta VIII Dr. Blás Garay; avei oreko heta tape iñempedradova ha ijyvyreínteva, osẽva tape hũme ojegueroja hag̃ua mba’erepykuéra. Oreko mba’yruguata ipyahúva ojeho hag̃ua táva Paraguay ha ambue departamento-kuérape; avei oreko mba’yruguata michĩvéva. Oikóva upépe Marandukuéra ome’ẽva Dirección General de Encuestas Estadísticas y Censos he’iháicha, upépe ojeiko péicha: Tapicha 14 ary orekóva peve, 38,4%, katu orekóva 15 ha 64 peve oĩ 56,3% amo hu’ãme 65 ary ha hetave orekóva oĩ 5,4%. Hetaitereive upépe oĩ oikóva okaháre. Turismo rehegua Upe távape ikatu ojeho okaháre ojehechávo heta mba’e porã turismo rural ojeheróva. Tembiapojegua ha arandupy rehegua Ko távape ojajapo tembiapo jegua ao po´i neporãva ha avei arte indígena. Referencia Publicaciones del semanario “Tiempos del mundo”. Geografía del Paraguay. Che Retá Paraguay. Datos del la DGEEC. ABC Color. Ultima Hora. Datos del la DGEEC Informe sobre Desarrollo Humano, PNUD. Enlaces externos Secretaría Nacional de Turismo. Paraguay Paraguái tava Arroyos y Esteros táva Paraguáigua. Kordillera departamento-gua, oñefundava’ekue 1767; opyta 67 km Paraguaygui. Héra tee Héra he’ipaitéma voi mba’éichapa pe táva, kóva rehe ojerere rupi ñu ha ysyrykuéra. Avei oñemboherava’ekue Tovatĩ Túva, téra oúva peteĩ ysyry guasu upe jereguágui. Ifundahare, Mburuvicha Pedro de Melo de Portugal ombohérava’ekue chupe “Capilla Duarte”; Carlos Antonio López, 1849-pe, ombohéra chupe “Arroyos y Esteros” ramo. Árarova Yvyturusu departamento-pe ningo ndahaku ha naho’ysãitéi. Hakukue oñemombyte ramo ohupyty 22 °C rupi; arahaku aja hakuvéramo ohupyty 39 °C ha araro’ysã aja katu ho’ysã 3 °Cpeve. Yvy rehegua Arroyos y Esteros rehe ojere ysyry tuichaicháva, Pirivevúi ha Manduvirá; ko’ãva ohykuavo y, heta ñu ha ysyry michĩvéva ho’a mboyve ysyry Paraguáipe. Omombe’uháicha mombe’upy, Ysyry Manduvirá rembe’ýpe, Puerto Tovatĩ Túvape, ojejuhuva’ekue Tupãsy ra’anga, peteĩ opyta táva Ka’akupépe ha ambue katu Tovatĩme. Arroyos y Esteros hetaitemi ika’avo; ko’ã mba’e porãite oreko hi y heta rupi. Demografía Arroyos y Esteros oreko 22.722 ava oikóva pype; umíva apytépe, 12.052 ha'e kuimba’e ha 10.670 katu kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Economía Arroyos y Esteros ojekuaa “Cuna Mundial del Azúcar Orgánica" ramo, ha’e rupi táva hetave takuare’ẽ oñotỹva Paraguáipe; takuare’ẽgui avei ojejapo eíra ha guari. Ambue ñemitỹngue onohẽva avei umi tapicha hína anana, pakova ha heta mba’e. Mymba ñemongakuaa avei ome’ẽ tembiapo ha viru upépe. Turismo rehegua Ñembosaráiha guasu Carlos Franco, (oraháva golf ra’ãha) ha’e tenda iporãvéva Paraguáipe oñeha’arã hag̃ua Golf, Polo, ha avei ambue ñembosarái; ko ñembosaráiha ohechauka ko’ág̃a ko táva rova. Ypekua peteĩ tenda ojeho hag̃ua ojepytu’u, ikatuhápe ojejapo turismo estancia-ha rupi, ojeiko kavaju ári, ojejupi ygápe ha ojeikuaa mba’éichapa ojeiko ka’aguýre. Arroyos y Esteros-pe avei oijekuaa "La Esmeralda de las Cordilleras" ramo, upépe hovyũgui ka’avo ha ñemitỹnguéra. Ysyry michĩvéva hi’ag̃uíva pe távagui hína ko’ãva: Yhaguy Yũ Kapiata Hondo Tovatĩry Ysyry guasu ojeréva hese: Manduvirã térã Salado Pirivevúi Yvyty katu ko’ãva: Mainumby Ypekua Olivares Lomas de Acevedo Cordillera de los Altos Hekoasa Ndojekuaái rupi araka’épe oñefunda táva Arroyos y Esteros, ojajapyhy ára ojeguerojera haguéramo Pa’i Fidel Maíz heñói ha omano hague ára, ha’éva 9 jasypo. Omombe’u umi tavayguakuéra yma ohóramo guahre karai Paraguay Rendota, Carlos Antonio López ohechamívo Pa’i Maíz-pe he’i hague chupe: "ag̃uahẽ hag̃ua... ahasa ajúvo, “ríos”, “arroyos” ha “esteros", ha pégui ou pe héra. Tapicha ojekuavéva upepegua Pa’i Fidel Maiz, avare, pa’i omba’apova’ekue Triple Alianza aja, ha’e Arroyos y Esteros-gua. Mba’yruguata Oñeg̃uahẽ ko távape Ruta III “Gral. Elizardo Aquino” rupi. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Sitio de Carlos Franco Country And Golf Club Correo Nacional Paraguayo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Arroyos y Esteros] Paraguái tava Buena Vista tavasu Paraguaigua, Ka'asapa departamento-gua, heñoiva’ekue tetã ñe ñemohenda tavakuéra ñemboja’o rupi, 25 jasypoteĩ 1945-pe. Héra tee Pe héra añetehápe omoha’angahai tekoha porãite ha’éva ko táva. Yvykuaa Buena Vista opyta 278km tavusu Paraguaýgui. Ararova Hakukue ñamombytétaramo 21ºC rupi, arahaku aja katu og̃uahẽ 37ºC peve ha araro’y aja 1ºC peve. Buena Vista opyta departamento okyvehápe Paraguáipe, upévare upe región iporã añete ñemitỹ ha mymba ñemongakuaarã. Demografía Buena Vista-pe oiko 5.934 tapicha; umíva apytégui 3.136 kuimba’e ha 2.797 kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Economía Kokuépe oñemba’apove pépe ha avei vaka ñemongakuaápe. Yvyra jeheme’ẽme avei oñemba’apo. Mba’yruguata Opyta 278km tavusu Paraguaýgui, San Juan Nepomuceno ha Caazapá mbytépe. Turismo Oĩ tenda porã ohóva pe héra ”Buena Vista” rehe. Ysyry Caapiibary rembe’ýpe ikatu ojepirakutu porã. Referencias Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Enlaces externos Secretaria Nacional de Turismo Coordenadas Geográficas e Imágenes Satelitales: Buena Vista Dirección General de Encuestas, Estadísticas y Censos Paraguái tava Concepción: Concepción (Paraguái) - táva Paraguaipe Tetãvore Concepción - tetãvore Paraguaipe Concepción (Chile) - táva Chile Hugo Rodríguez-Alcalá heñói tavaguasu Paraguaýpe, República del Paraguái tavaguasuetépe 1917 arýpe. Ensayista, ñe’ẽpapára, mombe’uhára ha ñe'ẽporã hesa'ỹjohára. Oñembokatupyry Doctorado Derecho ha Ciencias Sociales-pe Universidad Nacional de Asunción, ary 1943-pe ha oñemoarandu Filosofía y Letras Universidad Wisconsin-me, Madison, ary 1953 jave. Omano jasypateĩ 2007 ramo, tavaguasu Buenos Aires-pe, ko haihára avei mbo’ehára tetãyguáva, Premio Nacional de Literatura, Hugo Rodríguez Alcalá, orekóvo 90 ary oipyhy ko jopói. Guata Ñepyrũ Poha ary orekóvo, oñembovevévo pandorga yvytúre, ohaíma ñe’ẽpóty ipu prorãva.“He’íva ichupe guarã puporã (rima) jepiguáichaitéva mundo-pe”, he’íva. Hembiapo hendaitépe ha he’íva hekoitépe ohai umi mba’e tembiapo reheguáva, Hugo Rodríguez-Alcalá hetaiterei aranduka omoherakuãva popa rupi ojekuaáva. Ensayo ha crítica arandukáre orekóva, umi ñe’ẽpoty ha mombe’urã ojeguerekóva colección ramo. Hembiasakue Ñe’ẽpapára ohai kuaáva, crítico hekoitépe. Ojeguerohory ichupe ikuaandýre tetãme ha he'igui hendaitépe tembiapo rehe oñandúva ojeguereko ichupe crítico internacional ramo Paraguáipe omoherakuãva. Oinvestiga hetava’ekue ñe’ẽpotý ha narrativa Paraguái mba’éva, oikuaauka umi aranduka ñanemoaguĩva haihára tetã mba'éva rehe ha tavaygua remiandu oikuaukáva oomombe'úva mba'éichapa tavayguakuéra, ombo'éva ha ñanembo’e, ñanemohenda akãñomongetápe, ohaiháicha oipokuaa, ndahasýi ha pya'e hesakã pe he'íva, pya’e ojehechakuaa ñe’ẽporãhaipyre jehai he'iséva. Master of Arts in Foreign Languages (Washington, 1949 ary jave), ojehuvila ombo’e rire irundyha ary mbo’ehao guasu ha umíva universidad Columbia University, Rutgers University, University of Washington, University of California, avei. Oiko Estados Unidos de Norteamérica-pe irundyha década omotenondéva literatura mbo'epy mbo’ehao Guasu rupi. Omopyenda ha omotenonde Departamento de Estudios Hispánicos Universidad de California, Riverside-pe, ou jey itavaguasu heñóihápe, Asunción del Paraguay, ary 1982 –ojehuvila rire upe universidad-pe oisãmbyhy Taller Literario Cuento Breve ary 1983 guive ha oipytyvõ regularmente umi kuatiahaipyre ha suplemento ñe’ẽporãhaipyre ko’apegua ha ambue tetã ambuégui. Ohaiva’ekue tendota ramo "Commemorative Series" Universidad de California-pe, oimeva’ekue miembro consejo editorial umi revists literaria (Hispanic Review, Revista Iberoamericana, Hispanic Journal ha ambuévape). Oguahẽ guive Paraguáipe oisãmbyhy colección "Cuentos de Taller" ombokatupyrývo upe Taller Cuento Breve reheguáva hemimbo'épe, omoheñóiva Club Centenario-pe, upéicha oñemoherakuãva ko'ã aranduka ñe'ẽpoty reheguáva ary (1983, 1985, 1988, 1990, 1992) ha peteĩve 1994 jave oikuaaukáva. Oisãmbyhývo Taller hetápe oipytyvõ porã umi mombe’uhára paraguaiguápe, ha péicha omoherakuã umi hemimbo'e rembiapo aranduka kakuápe. Oikova'ekue consejero literario ko'ã revista Hispanic Review, Revista Iberoamericana, Hispanic Journal, Letras de Buenos Aires, etc. Hembiapokue ojehecha umi diccionario biográfico tetã ambuére ha’eháicha Who´s who in America, Who´s who in Latin America, The National Register of Prominent Americans, Directory of American Scholars, etc. Tavaguasu México-pe ha’e Director Centro de Estudios de la Universidad de California (umíva ary 1972 guive ary 1974 peve). Omyakãva'ekue Academia Paraguaya de la Lengua Española ary 1989 guive [1994]]ramo, omopyenda Taller Cuento Breve de Asunción. Ñe’ẽpoty Elvio Romero, Josefina Plá,Hérib Campos Cervera, Oscar Ferreiro ha Augusto Roa Bastos, oiméva generación poética ojajáiva, 40 ary jave, ombyatýva umi grupo, ndorekóiva ombojojáva ichupe ko’ã ára. Ojehuvila rire Estados Unidos-pe , ou Paraguáipe. Ha omba’apo mbarete jey ñe'ẽporãhaipyrére. Guerohory hekovépe Galardon oipyhýva ha omomba’eguasúva ha’eva’ekue “Premio de las Humanidades y las Artes”, Estados Unidos gotyo,1969 ary jave, Medalla Gabriela Mistral ombojopóiva ichupe gobierno Chile 1996 arýpe. Oimévo universidad norteamericana-pe ohupyty jerarquía académica: "Profesor Above Scale" (mbo’ehára ojupíva escalafón) ári, ha oipyhy umi jopói honores. Jasypateĩme 1982 jave, Universidad California ome’ẽ ichupe título Professor Emeritus. Omomba’éva hekovépe Omomba’e ha oipyhýva Hugo Rodríguez Alcalá ha’e “Premio Nacional de Literatura 1999 ary jave, ñe’ẽpoty Romancero Tierra Adentro. Hemiandu ko'ã mba'ére: he'i "Umi galardón ahupytýva mbovy oguahẽ che rekove ñe’ãitépe” Hembiapo Hembiapo crítica ha ensayística-gui ojepytaso: Arte Juan Rulfo (1965), Sugestión e Ilusión (1967). Historia de la literatura paraguaya (1970). Narrativa hispanoamericana (1973) ha Ricardo Güiraldes: apología y detracción (1986). Hembiapo narrativa oike Relatos del Norte y del Sur (1983) El Ojo del Bosque: Historias de Gente Varia / Historias de Soldados (1985). Ñe’ẽpotýpe omoherakuã, umíva apytépe, ñe’ẽpoty El canto del aljibe (1973), El portón invisible (1983) ha Terror bajo la luna (1983). Ohai irundypa aranduka ñe’ẽporã haipyre rembiasa reheguáva: Literatura Latinoamericana Ilustración (Madrid, 1979), Literatura Latinoamericana Independencia, (Madrid, 1980), ensayos filosóficos ha literarios ha’eháicha Ensayos de Norte a Sur (México, 1960). Narrativa omoheñói El ojo del bosque (1993), La doma del jaguar (1995), Relatos de norte y sur (1993)., ha hetave tembiapo. Hembiapo apytépe ojeguereko ko’ã herakuãitéva: PRIMER RECUERDO Primero fue la lluvia Fue la ilusión primera. Vi una puerta entreabierta que daba a un patio. Vi sobre baldosas crearse y deshacerse copas brillantes, sin ruido. Vi las mojadas plantas, vi el paredón mojado, vi el viento impetuoso que aplastaba las copas instantáneas sobre el piso. Vi contra el cielo oscuro un tremolar de sábanas de fuego. Vi el agua, el agua interminable sobre los vahos del verano. Vi, dentro, luz eléctrica: vi unas figuras vagas mirar la lluvia. Yo, tras cristales húmedos, estaba, en brazos fuertes, mudo y tibio Afuera, la frescura y la cristalería renovada Bibliografía Referencias Centro Cultural de la República El Cabildo Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edición Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina. Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua Pe artesanía indígena paraguaya ikatu oñemohenda mokõiha atype: Artesanía indígena añetehápe oiméva, ombovu pu'a cerámica, cestería, tejido ha hilado-kuéra, talabartería ha arte plumario, upéicha Artesanía mestizo, oiméva umi oipyaháva ha encaje, talla yvyrágui ha ambue producto metal reheguáva. Mba'erepy tembiapojegua Ko'ã producto artesanal Paraguáipe opaichaguáva ha ojeipysóva umi artículo cerámico ha'éva umi bordado ha hilado oheja'…va talla ojeguerekóva yvyrágui, cestería, marroquinería, ha platería. Péicha Cerámica precolombina ojejapóva territorio paraguayo ha'éva rústica ha terracota ombojeguáva, ha umívaicha morotĩ ha hũ; omba'apóva sistema colombín po rupive ha péicha ko'ã te'…i ombojepokuaáva decoración incisa ombojy mboyve tatápe. Umi español, oimehápe umi jesuita-kuéra, ombohasáva nivel técnico producción ha omboty va cerámica nativa, ojekuaáva icencillo-itereígui ha orekóva peteĩ carácter utilitario, ombokatupyryva población indígena misiones-pe. Kóva peteĩ acción oguahẽva ombotuichávo papapy ha diversidad umi cerámica piesa, umíva apytégui oñemoĩva vidrio orñemopyendáva juky ha ryguasu rupi'ápe, técnica okañyva expulsión rupive. Ko'ã producto cerámico ojeguerekóva gueteri ha ombapóva hese umi grupo indígena ha'e pe oñehenóiva botijo, jarra, maceta, ha umi orekóva forma zoomorfa, ha kambuchi. Ko'ãva apytépe, umi oñemoherakuãvéva ha ojejapo porã ha iporãitereíva ojeguerúva Tovatĩ ha Itágui. Inimbo ojepyaháva Hilado ha tejido ha'e umi te'ỹ ome'ẽva tenda oñemomba'eguasúva ha omoingéva pirapire ogapy economía-pe. Oguahẽvo español-kuéra, indígena oiporúva oipyahàva yvate puku oiporúva mandyju inimbo umi kyha, ajaka, vosa hi’upýrãme guarã, ojejapo red ojeporúva ojeity jaguã pira ha’éva avei ñuhã mymba ka’aguy ho’áva ipype Upéi ao ha poncho oipyaha hikuái. Oñemba’apo ñai’ũ rehe, okaháre jesuita-kuéra oguerúva técnica de tejido ha telar vertical ojehecháva sávana, mantel, toalla, manta ha umi oñeikuave’ẽva kyha, oipyaháva inimbo mandyju ha ipype ombojeguáva hembe’y. Péicha, ko’ã recurso técnico ojeaportáva colonizador español-kuéra oguerúva tejido típico mandyju, ombohéra ao po`i, ojejapóva inimbo po’i, ha poyvi, oiporúba inimbo poguasu, ha lino, ha’eháicha ñanduti iporãitéva, he’uséva “ñandu inimbo” “tela de araña” ñe’ẽ guaraníme he’iséva encaje ojapóva tapete, mantel, cortina, mantilla, kamisa ha ao ojeguerohoryetéva ijeguáre. Oñemba’apo tejido ñanduti tavaguasu Guarambare ha Itaugua. Oñemomba’e hekoitépe oioyaháva poncho etnia lengua, maskói, chulupi ha matako Cháko oiporúva ovecha rague oñemoambuéva sa’y pytãme ha herakuãitéva “sesenta lista”, ojejapóva Piraju ha Jataitípe, [[Guairá] departamento-pe. Ajaka ha Karaguata jepyaha Ko cestería, ojeporúva fibra, junco ha takuara, ojapñova umi ajaka ojyváva ha ndaijyváíva, pejúha, esterilla, piri, akãngao kapi’igui ojejapóva oiporúva chokokue oñemoãvo kuarahýgui. Ko’ã mba’erepy vakapígui, vosa, sombrero karandaýi, montura ohóva kavaju ári, etc. Avei oñemba’apo hese tavapy Limpio ha Lúke ha Tovatĩ, hembiapo porãitereíva. Cestería indígena Paraguáipe, oñemombytéva ñemitỹre, techapyrã comunidad oñemotenondéva ñemitỹ, mandi’o ñemitỹ ha ajaka ojeporuetéva okaháre, péicha ajaka mbya, orekóva promedio 35 centímetro yvate oñemohendáva Mandi'o pohýi. Umi ajaka oipyaháva tira hesakã porãva takuarembógui ha guembepi , omopyendáva umi ta’anga ajedresada ha geométrica, oñemohendáva guarani rembiapo oñemomba’eguasúva. Péicha ajaka omoirũva avati producción ha ombohapéva umi ajaka’i ivevùi ha ipohýiva, ojejapóva pindo roguépe. Ojepyaháva Karaguatágui Umi tejido Karaguata omopyendáva tembiporu arte indígena reheguáva. Kóva ha’e indígena remiandu tavapy chákogua. Umi Karaguatágui vosa ojejapóva ha oñemboje’àva ohóvo pindo roguègui. Ko’ã vosa ombyatýva umi kuñanguéra, oraba ijati’y ári medialuna-icha, ko’ã vosa ojeporúva omarika haguã, michĩvéva, rectangular, oraba kuimba’ekuéra ikati’ýre. Umi chamakoko ohenói púpo ha péva ojogua upe chaleco protector-pe ojejapóva karaguatágui, ko tejido akỹ oreko imbarete ojokóva flecha oúva enemigokuéragui. Ao Ceremonia jave Etnia chamakoko, oúva departamento Alto Paraguái, (Cháko) oiporúva ao oiko jave ritual jave ary pete{iha oguahẽvo ymaite guive oñehenóiva devylyvy ha ojejapóva tejido ha máskara ojejapóva yvyra fibra karaguatágui ha guyra chákogua raguégui orekóva sa’y opaichaguáva. Pa`i Tavyterã Ojeguerohoryeterei umi ajurigua (collares) ojejap`´ova yva ra’ỹi isa’y opáichagua ha yvyra tallado omomba’apóva umi pa’i tavyterã. Tova – Qom Tóva tèra Q`om-kuèra Ojapóva umi tembiapo isa’y opaichaguáva, avei mymba rague ha ojejapóva vosa ymaiteguaréva, sombrero piri, pantalla ha umi ajaka karandilla-gui ojejapóva. Mbya Ko’ã parcialidad indígena ikatupyryeterei ajaka apópe oiporúva takuara natural, ombojeguáva umi ta’anga guembep ha mymba upe tendáre oikéva, péicha umi collar ha tallado yvyrágui ojejapóva. Ajoreo Ko’ã vosa ajoreokuéra oikuaaukáva muestra artesanal indígena oñemoherakuãitéva ko’ápe ha tetã ambuér, fibra karaguatágui, omantenéva indígena rembiapo, ojeguerohoryetereíva, avei upe arte pluma-gui ojejapóva ha ña’ëmbe ( platos) ha yvyra kuimbe (cuchara de madera palo santo-gui. Makã Umi parcialidad Makãgua oipyahávo ikatupyerei, manta, vosa, faha, ha ambue elemento de tejido inimbo isa’y ombojegua porãtereíva. Ava Guarani Ipya’e ajaka apópe, kyha ojejapóva karaguata fibra-gui, ajaka guembepígui, ojeguerohorýva gama artesanal indígena tetãme. Tavaygua ohechaukáva Arte ojapóva ko’ã mokõi forma subsistencia ohechaukàva opàichagua tembiapo peteíteïva. Péicha, comunidad oñemopyendàva sistema de recolección ha mymba ka’aguyre okarúva ha ndopytáiva peteĩ tendápe. Péicha avei, ko situación omoheñói trama cultural ipererïva ha omoingéva opáichagua mba’e pyahu. Kuaapy agrícola guaraní, oñembojáva yvýre ha yvága natural, opresentáva peteĩ tendencia oñeñangarekóva ha oñembotýva mba’e pyahúpe, oñangareko umi imba’éva rehe ha omomba’eguasu naimba’éiva rehe ha oĩ ára ombotvéva umi pytaguáva mba’èva, nombojehe’aséi. Jepénte umi estadio de evolución sociedad-pe ha orekóva característica peculiar peteĩteĩ, hi’arandúva oikuaauka ikatúha omohenda umi elemento oiporúva hikuái komunidad indígena oiméva térã oikóva territorio paraguayo-pe. Arte indígena- umi símbolo rupive ha oiporúva sãsõme iñe’ẽte – manifestación oñemomba’èva ñane retã kuaandýpe ko’àpe ha okaháre. Ñembo’e ha jeroky Sociedad ombyatýva iñemitỹ orekóva tavaygua ñe’ãite ha’éva pe ojeheróva cuerpo mítico – ritual, oñemopyenda ha omongakuaa poder político, orden jurídico, tekorei, umi mba’e porã ha religión. Mítico- ritual oñemopyenda cosmovisión indígena, omohendáva ceremonial comunitario-kuéra; péicha tavapýpe, ojeporu purahéi ha jeroky ñembo’e ha’èva pe ha’ekuéra oikuaáva orekóva ko’ãichagua ceremonia-pe ombojegua hete ta’anga ha jehaípe, soporte omombaretéva. Ornamentación plumaria, tatuaje ha pintura corporal ojehecha indígena chakéño rehe avei arte plumario guaraní omopyendáva elemento básico arte indígena Paraguáipe. Bibliografía Paraguay, Nuestro País, Ediciones Nuevo Mundo. Turismo Rutas Guia N? 19. Ojoajúva oka gotyo Secretaria Nacional de Turismo Paraguái arandupy Tembiapoporã Karakara (, ) guyra guasu okarúva mymba michĩvévare. guyra Jurumi, ñurumi térã kumbiri () mymba tuicha okambúva, oikoveva Ñembyamérikape ha Mbyteamérikape, ha okarúva tahýi. Hete tuichakue ha'e 100 gotyo 120 cm pukukue rupi ha huguái ha'e 60 gotyo 90 cm; ipohýi ha'e 25 gotyo 39 kg. Itĩ mbukueteva ha koraicha. Ikũ oguereko 60 cm. pukukue rupi, ha ndoreko tãi. Oguata porã y rupi, ikatu ohasa peteĩ ysyry guasu. Mandu'apy Joaju Okambúva Berlin ha'ehína táva guasu Alemaña. Alemaña táva Pombéro ha'e peteĩ karai karape, hete haguepáva. Pyhare osẽva omondýi hag̃ua ija'e'ỹvape, ha oñangareko hag̃ua ohayhúvape. Oñemoĩ chupe tatakuápe: ka'a, Kaña, petỹ, eíra ha guaripóla jajehayhuka hag̃ua hese. Pombero ha'e peteĩ mombe'upy Guarani jehaihu Paraguáipe, norte Arahentínape ha sur Pindorámape, Paraguáipe héra Pombero, Kara'i Pyharé, Arahentínape héra pombero, pomberito ha Pindorámape héra pombeiro Ko'a ave'i ha'e petei Leyenda paraguaja Mombe'ugua'ukuéra guarani Mitologia Kara'i Pyhare(Pombéro) Ohechao ojejukaha peteî mymba ha no uihá Pombéro y pochyterei ha oho pe ojuka'akue pe mymbape ha jundi chupe ka'aguykuape anive osēti ha lo mismo ojapo umi oity'a yvyra'aka ha no ipurumoai Tukã, Tuka térã tukana. (, ) Ha'e guyra gua'a oikóva ka'aguy guasu-pe Itĩ sa'yju guasu ha mbarete Hague hũ ha morotî guyra 1958 ary. Oararecha'akue Omano'akue Juan Max Boettner - 3 jasypokõi Florentino López Cuevillas - 30 jasypokõi Viriato Díaz Pérez - 25 jasypoapy Joaju ...1957-1958-1959... 1932 - ary Oararecha'akue Carlos Villagra Marsal Omano'akue Joaju ...1931-1932-1933... 1922 - ary Oararecha'akue Saro Vera - 6 jasypa Omano'akue Joaju ...1921-1922-1923... Ary 1900 - 1999 2000 - ary Oararecha'akue Omano'akue Saro Vera Joaju ...1999-2000-2001... 1965 - ary Oararecha'akue Rolando Chaparro - 2 jaspoapy Omano'akue Joaju ...1964-1965-1966... Ary 1900 - 1999 1876 - ary Oararecha'akue Ramón Indalecio Cardozo - 16 jasypo Omano'akue ...1875-1876-1877... Ary 1800 - 1899 1943 - ary Oararecha'akue Oscar Safuan - 21 jasyporundy Omano'akue Ramón Indalecio Cardozo - 20 jasyrundy Joaju ...1942-1943-1944... 1974 - ary Oararecha'akue Omano'akue Luis Alberto del Paraná - 15 jasyporundy Joaju ...1973-1974-1975... 2001 - ary Oararecha'akue Omano'akue Oscar Cardozo Ocampo - 21 jasypokõi Cirilo R. Zayas - 19 jasyporundy Joaju ...2000-2001-2002... 1981 - ary Oararecha'akue Omano'akue Julián Rejala - 13 jasypokõi Raimundo Rolón - 17 jasypateĩ Joaju ...1980-1981-1982... 1896 - ary Oararecha'akue Rafael Franco - 22 jasypa Omano'akue ...1895-1896-1897... Ary 1800 - 1899 1861 - ary. Oararecha'akue Emiliano González Navero - 16 jasypoteĩ Guido Boggiani - jasyporundy Omano'akue ...1860-1861-1862... Ary 1800 - 1899 1934 - ary. Oararecha'akue Brigitte Bardot - 28 jasyporundy Omano'akue Marie Curie - 4 jasypokõi Emiliano González Navero - 18 jasypa Joaju ...1933-1934-1935... 1935 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1934-1935-1936... 1937 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1936-1937-1938... 1938 - ary. Heñói Omano akue 15 jasrundy ary: César Vallejo, haihára Perũ pegua. Joaju ...1937-1938-1939... 1939 - ary. Oararecha'akue Gladys Carmagnola - 2 jasyteĩ Omano'akue Joaju ...1938-1939-1940... 1940 - ary. Oararecha'akue Eduardo Galeano - 30 jasyporundy John Lennon - 9 jasypa Omano'akue José Félix Estigarribia, Paraguái mburuvicha. Joaju ...1939-1940-1941... 1947 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1946-1947-1948... Ary 1900 - 1999 1949 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1948-1949-1950... Ary 1900 - 1999 1954 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Felipe Molas López - 17 jasyporundy Joaju ...1953-1954-1955... 1955 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1954-1955-1956... 1955 1956 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1955-1956-1957... Ary 1900 - 1999 1957 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Julián Alarcón - 19 jasypoapy Joaju ...1956-1957-1958... Ary 1900 - 1999 1959 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1958-1959-1960... Ary 1900 - 1999 1962 - ary. Oararecha'akue Xela Arias - 4 jasyapy Félix Toranzos - 30 jasypa Omano'akue Joaju ...1961-1962-1963... 1963 - ary. Oararecha'akue Luz María Bobadilla - 1 jasypoapy Omano'akue Justo Pastor Benítez - 6 jasykõi Joaju ...1962-1963-1964... Ary 1900 - 1999 1964 - ary. Oararecha'akue David Woodard - 6 jasyrundy Omano'akue Joaju ...1963-1964-1965... Ary 1900 - 1999 1967 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Che Guevara - 9 jasypa Joaju ...1966-1967-1968... Ary 1900 - 1999 1968 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1967-1968-1969... Ary 1900 - 1999 1969 - ary. Tembiasa Pe kuimba'e oguahẽ Jasýpe. Oararecha'akue 28 jasypo: Emilio Bigi, ohecha arapy. Omano'akue 2 Jasypakõi ary: José María Arguedas, haihára Perũ pegua. Joaju ...1968-1969-1970... Ary 1900 - 1999 1970 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1969-1970-1971... 1971 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1970-1971-1972... Ary 1900 - 1999 1975 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1974-1975-1976... 1976 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1975-1976-1977... Pirane hína peteĩ táva Argentina retãme, tetã vore Formosape. Ko távape oiko 19.124 áva (2001 ary). Joaju okapeguávandi www.pirane.gov.ar Argentina táva 1978 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1977-1978-1979... 1983 - ary. Tembiasakue Machu Picchu ha'e Tembiejakue Yvypóra rekogui. Oararecha'akue Omano'akue Pablo Neruda - 23 jasyporundy Ignacio Núñez Soler - 13 jasypa Joaju ...1982-1983-1984... Ary 1900 - 1999 1984 - ary. Oararecha'akue Basshunter - 22 jasypakõi Omano'akue José Mauro de Vasconcelos - 25 jasypokõi Joaju ...1983-1984-1985... Ary 1900 - 1999 1986 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Andrés Cuenca Saldívar - 28 jasypakõi Joaju ...1985-1986-1987... 1989 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1988-1989-1990... 1990 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Eladio Martínez Joaju ...1989-1990-1991... 1991 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Juan Bautista Rivarola Matto - 14 jasypo Máxima Lugo - 21 jasypo Joaju ...1990-1991-1992... Ary 1900 - 1999 1992 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1991-1992-1993... 1994 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Aníbal Lovera - 23 jasyteĩ Joaju ...1993-1994-1995... 1995 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Antonio Ortiz Mayans - 7 jasypo Joaju ...1994-1995-1996... 1996 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1995-1996-1997... 1997 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Teresa de Calcuta - 5 jasyporundy Joaju ...1996-1997-1998... Ary 1900 - 1999 2002 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Lilí del Mónico - 7 jasykõi Joaju ...2001-2002-2003... 1931 - ary Oararecha'akue Omano'akue Emilio Aceval - 15 jasyrundy Delfín Chamorro - 15 jasypoapy Joaju ...1930-1931-1932... Ary 1900 - 1999 1929 - ary Oararecha'akue Cirilo R. Zayas - 9 jasyapy Omano'akue Eloy Fariña Núñez - 3 jasyteĩ Moisés de Santiago Bertoni - 19 jasyporundy Joaju ...1928-1929-1930... Ary 1900 - 1999 1928 - ary Oararecha'akue Che Guevara - 14 jasypoteĩ Nicolás Leoz Almirón - 10 jasyporundy Omano'akue Joaju ...1927-1928-1929... Ary 1900 - 1999 Barack Obama (1961-) ha'e 44 Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhy Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe. Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Jopói Nobel Py'aguapyguigua Mykurẽ (Didelphidae) ha'e umi mymba okambúva gua'amba juehepehẽ oikovéva América yvyrusúre. Hete ndatuicháiva, mymba ryguasu'oikóva ñanandy ha javoráiguasúre. Oke yvyrakuápe ha pyharekue oñemoagui ogaháre omonda hag̃ua ryguasu. Mykurẽ ningo ogueraha imembykuéra peteĩ voko oguerekóva hyeguýre, ha upépe omokambu imembykuéra tuicha'i peve, upévare ha'e peteĩ gua'amba. Mykurẽ ningo hãi akua ha hyakuã vai, ipyti'u ipochy jave. Joaju Didelphidae en Animal Diversity Web Okambúva José Gervasio Artigas (Montevideo, Uruguái, 19 jasypoteĩ 1764-gua - Ibiray, Paraguái, 23 jasyporundy 1850-gua) ha’eva’ekue peteĩha mburuvicha, militar, estadista Uruguáipe. Artigas 1764 ary. Oararecha'akue José Artigas - 19 jasypoteĩ Omano'akue ...1763-1764-1765... Ary 1700 - 1799 1850 ary. Oararecha'akue Omano'akue José Artigas - 23 jasyporundy ...1849-1850-1851... Ary 1800 - 1899 Tau ha'e peteĩ póra ñaña mitarusuva, Mombe'ugua'ukuéra guarani pegua. Tupã ojapo Tau ha Angatupyry (póra porã). Tau oiporeno Kerana, Marangatu rajy. Tau ha Kerana membykuéra Teju Jagua: Hete ojogua umi teju tuichávape, ha oguereko pokõi jagua akã. Kóva ha’e Tau ha Kerana memby ypykue. Hete tuichágui ndaikatúi oipuru mbarete oguerekóva. Okaru yvakuéra, eirete oguerúva chupe ipehẽngue Jasy Jatere. Mbói Tu'ĩ: Kóva ha’e Tau ha Kerana memby mokõiha, hete mbói ha iñaka tu’ĩ. Oje’émi hese Ha’eha mba’e he’õ rerekuára. Avei ha’e pira, mbusu, ysapy ha yvoty ñangarekohára. Moñái: Kóva hina Tau ha Kerana memby mbohapyha. Ñu ha yvytu jára, ipokovívare ha mondaháre oñangareko ha oipytyvõ. Omondáva omono’õ Cerro Yyytykuápe, ko’ag̃a hérava Cerro Kavaju Atyrápe. Avare Tume ohapyva’ekue itakuápe ha upe guive opyta héra Moñaikuare. Jasy Jatere: Kóva hina Tau ha Kerana memby irundyha. Ko mitã’i yvágaicha hesa hovy asy ha kuarahy mimbícha iñakãrague sa’yju. Og̃uahẽvo asajepyte ndaje osẽ omosarambi mborayhu ha tetia’e. Oje’e hese opívo oguataha ha oguerekoha ipópe ka’a rakã pehẽngue ome’ẽva ichupe mba’ekuaaita. Oipurúva oguerokañy hag̃ua mitã oguaraháva ipehẽngue Ao-Ao. Kurupi: Kóva hina Tau ha Kerana memby poha. Karia’y karape oikóva asajepyte ka’aguýre ñemiháme. Oikóje ohapera’arõ mitãkuña osẽva asajerei hógagui, Kurupi ojuráne katuete ha ogueraha ka’aguy hesakãhápe kapi’ipe rovyũ ha hyakuãvureíva ári orairõ ombotarova térã ojuka peve. Ao Ao: Kóva hina Tau ha Kerana memby poteĩha. Oje’e Ao Ao oikoha kure ka’aguýramo ha ijatýha hendivekuéra; oiko hag̃ua oñondive kuimba’e ro’o rapykuéri. Ndaje kuimba’ekuéra ojehekýi hag̃ua Ao Aógui, ojupí yvyra raka rehe; ha upéicha jave Ao Ao ojo’o yvy ha oity yvyra, ho’u hag̃ua kuimba’e. Luisõ: kóva hina Tau ha Kerana memby pokõiha. Ojogua peteĩ jaguápe; ivai, hesa vera ha iñakãguasu. Pyharepyte vove oho ojapajeréi te’ongue ári, upévare hesa’yju ha ine. Oĩramo kuña imembýva pokõi kuimba’e, pe ipahaguéva ha’eva’erã katuete Luisõ. Pyhare reñandúramo oñarõva ha opoko nde py ipo ro’ysãme, ha’e Luisõ nemomarandúva nde ára paha. Mombe'ugua'ukuéra guarani Jekuahaukaguasu: ára 8 jasypoteĩ rehegua, ary 2007. Jekuahaukapy: Pokatuenda kuatiapyre ára 13 jasypoteĩ rehegua, ary 2007. Ko ñembotuicháva Aty Ombohekovoñaguasu Taragui Tetãmini rehegua omyatyrõ ko kuatia oñemoĩ porãva, peteĩete ha ipaha: Taragui Tetãmini Rekovoñaguasu Ñe’ẽ ñepyrũ mboyve Ore, Taragui Tetãmini ha itáva ñembyekoviaha, roñembyaty romyatyrõ haguã Tekovoñaguasu 1993-gua, oñemombarete haguã ko ysaja ambuererapeguáva, tavakuairetãva ha itavayguarekuaiva teko sambyhyha, oñemotenonde haguã teko porãmba, oñemohatã haguã tekojoja, oñemboapyra’ỹ haguã sãso, oñembombarete haguã tetã reko porã, tetã jerereko, tojejapo tekombo’e ha momarandu, toñemyatã kakuaha hatã, toñeñangareko porã tekoha resãi, toñemombarete Tetã ñembyaty rehegua, ha toñemombarete tava hekosãso, ro’e ha rojapouka Tupã rérape ko Tekovoñaguasu. Vore peteĩha Téra peteĩha Umi Ñemombe'u, tembiaporãngatu ha jeroviarepy rehegua Ñemyakã peteĩete Ñemyakã’i 1.- Taragui Tetãmini, Argentina rete ikatu’ỹva oñembyai ha ojepe’a oguereko Argentina Tetãguasu Rekovoñaguasu imba’etérõ. Oñesambyhy ha’etee ha tekotevẽ avei ñesambyhyha ñembyaty oñemboja’o’ỹva; upévare omoĩ porã isambyhy ysaja ambuererapeguáva tavakuairetãvarõ ha ohejapa ipu’aka ome’ẽ’ỹva katuete Tetãguasúpe. Ñemyakã’i 2.- Taragui Tetãmini rembe’y yvyrehegua ãva: Yvate kuarahyresẽre ha yvy kotyo imba’etéva ymaite guare guive; kuarahyresẽre Uruguay ysyry, omboja’óva Brasil ha Uruguay-gui; ha kuarahyreikére Parana ysyry, omboja’óva Santa Fe ha Chaco Tetãminikuéragui. Ha’e ijyvytee ysyry kuéra Uruguay ha Parana yvate rehegua umi ypa’ũ opytáva hembe’y ha ysyry rape guasu apytépe, ha imba’éva avei, umi ypa’ũ ñe’ẽ me’ẽ jehaipyre Tetãguasu Argentina mba’eha. Parana ysyry rehegua avei ijyvymba’e umi ypa’ũ opytáva hembe’y ha ysyry rape guasu apytépe, ha umi omoañetéva avei Tetãmini ñe’ẽ me’ẽ jehaipyre térã tekovoña Aty Tetãguasu rehegua. Opa tekovoña ojehaíva ha omoambuéva yvy Tetãmini pehengue ãgagua, oñeme’ẽva, térã ojoapýva opaichagua, térã avei umi ñe’ẽ me’ẽ jehaipyre omoañetéva tembe’y rehegua, omomarandujevyva’erã mokõijevy mokõive Aty Guasu Tetãmini rehegua. Oñekotevẽ peteĩ ha mokõi apytépe ñemomaranduhápe topyta período legislativo ipa’ũme, ha upérõ oñekotevẽ toñesanciona mokõi pehengue umi Aty Guasu rehegua pyvéi. Oñemoherakuãporãva’erã oñepyrũhápe, ha ojekuahaukava’erã upégui ojemba’apohajevyva’erã hese. Ñemyakã’i 3.- Upe pu’aka pavẽ oĩ Tetãyguápe, jepérõ ojejapo Tekovoñaguasu ha tekovoña he’iháicha añoite. Ñemyakã’i 4.- Ojererekova’erã Tetãmini akãrõ Táva Taraguipe. Mburuvichakuéra omba’apomemeva’erã ko Távape, sapy’ánterõ jepe ko Tekovoñaguasu ha tekovoña ikatu omoambue oimérõ tekotẽve are’ỹva. Ñemyakã’i 5.- Téra oñemboguapyha Tetãmini rehegua oguerahava’erã mburuvichakuéra Tetãminigua peteĩháicha opárupi oma’ẽ’ỹre mba’e jeroviaháre. Ñemyakã’i 6.- Ñe’ẽ ha jehai ava mba’etee isãsova’erã. Opáva opaichave ikatu oikuahauka ipahaite peve hemimo’ã, ha oipyguara mburuvicha rekove, jepérõ ndikatúi ojapo sarambi isãsógui. Ndojejapóiva’erã tekovoña, ojokóva ñe’ẽ apyre’ỹ ha oimérõ mba’e rehegua ojehechaukava’erã mburuvichárõ umi ojeja’óva. Opa mburuvicha tekotevẽ omombe’u opa kuatia ñe’ẽ japu ha tembiapo aigue oñemoherakuãva hesekuéra, ha tavaygua oikuahaséva. Ñemyakã’i 7.- Noñeme’ẽiva’erã tekovoña ojokóva tavaygua ñembyaty oñemongeta haguã hekotevẽnguéra rehe. Opa mburuvicha ojapóva térã ojapo’ỹva pu’akápe mba’evetérõ ojererekova’erã. Ñemyakã’i 8.- Avave mburuvicha ndikatúi oguenohẽ, omboyke térã omomeguã habeas corpus jeporu. Ñemyakã’i 9.- Opa imonambimbyre sambuku ohepyme’ẽva’erã, umi tekovoña he’iháicha. Ñemyakã’i 10.- Avave imonambimbyre ndojereraháiva’erã ka’irãime añarekohápe, katu henda peguáme, ndahéirõ umi tekovoña he’iháicha. Umi imonambimbyre noñerenohéiva’erã Tetãminígui oñemondo haguã ambue ka’irãime, aveí ndikatúi ojereru imonambimbyre okarapegua ika’irãime. Ñemyakã’i 11.- Oĩramo marã'ei, mavave ndikatúi oñe’ẽ aigue ijehe, térã hi’ananguérare irundy ohupytyha peve. Ñemyakã’i 12.- Ikatu ojeike hógape pu’aka pyvéi tekoja ohaírõ kuatia, térã mburuvicha tavaygua sapy’a ojejuhúrõ mba’asy ojerovaséva opárupi. Tekovoña he’iva’erã mba’éichapa ojeikeva’erã pu’aka pyvéi. Upe kuatia he’íva’erã mba’e ha mba’éichapa ojejapova’erã, ndoikóirõ upéicha katu umi mburuvicha ojapo aiguéva ombohovaiva’erã. Ñemyakã’i 13.- Opaite ava tetãminigua, tekotevẽ ojapo opa mba’e tekovoña he’íháicha. Ñemyakã’i 14.- Tetãmini ohepyme’ẽva’erã hembiguaikuéra rembiapo, tekovoña apohára he’iháicha opa ro’y, ha opa oikéva avéi Tetãmini rembirepype pyvéi. Ñemyakã’i 15.- Mburuvichakuéra ndikatúi ome’ẽ, ipu’aka ambuépe, ko Tekovoñaguasu ha umi tekovoña ome’ẽva’ekue ichupekuéra, ikatu sapy’a ndoikói jehaiháicha Tekovoñaguasu ha tekovoñape. Mbovyháre umi pu’aka avave mburuvicha oguerekohetava’erã, ndikatúi ojerure avei hese, ha araka’eve noñeme’ẽiva’erã ichupekuéra. Ñemyakã’i 16.- Mburuvichakuéra ombohovaiva’erã hembiapokuérarehe ko Tekovoñaguasu ha tekovoña he’iháicha. Argentina Taragui Tetãmini () ha'e tetãmini Argentina retãmegua. Itavaguasu ha'ehína Taragui. Ko tetãvorepe oiko 1.013.443 ava (2008 ary). Oñemohenda táva mbytépe: Yvate gotyo: Paraguái, Misiones Ñemby gotyo: Éntre Ríos Kuarahy resẽ gotyo: Uruguái, Brasil Kuarahy reike gotyo: Cháko Tetãmini, Sánta Fe Teko Taraguiguareko ojojoguaiterei paraguaiguandive,oje'e oguerekomantegui guarani ñe'ẽ, pe ro'y mokõisurundype (2004) oñemboajeva'ekue Taragui ñe'ẽtee, Epaña ñe'ẽ ykére, tekome'ẽha (ley) papapy 5598 rupive. Pumbasy chamame avei imbarete Taraguipe oirõ jepe ambue pumbasy.- Tava Taragui Goja Paso de los Libres Kurusu Kuatia Paiubre terã Mercedes Gobernador Virasoro Bella Vista Santo Tomé Monte Kaseros Esquina Ytusaingo Saladas San Luis del Palmar Empedrado San Roque Santa Lucía Argentina Taragui () ha'ehína peteĩ táva Argentina retãme, yvatévokuarahy resẽ gotyo. Oĩhína tavaguasu tetãvore Taraguime. Ko távape oiko 314.546 áva (2001 ary). Argentina táva Ysyry Tevikuary oguereko 235 km ipukukue, ho’a hi’y a los 23º 30¨ de Latitud Sur; yma guive ojeipuru mbojuajúpe tetãvore Ñe'embuku ha umi ha yvy okaháregua, pe misiones jesuíticas oĩha rupi. Upérupi oike umi yga michĩvéva vapor peguáva ogueraháva mba’erepy ojeguerúva tetã Argentina-gui, hetavéva táva Taragui. Oguahẽ pe paso de Santa María peve, koãga hérava Villa Florida, oĩháme firmas comerciales tuicháva omosarambíva imba’erepyopa tenda jerereguápe. Oukuévo ko’ã yga ogueru mandyju ha jepe’a táva Pilar peve. Peteĩha ñemoarandu pe yvy geografía rehegua ojapo pe naturalista Epaña-gua Félix de Azara, ohaiva’ekue peteĩ opúsculo umi mba’e ojapóva térã ohecháva ha’e ha umi hapicha omba’apáva hendive rehegua. Pe y rapére oiko umi mba’e ja’emava’ekue chagua, ndojepuruporãi rupi ka’aguy, tenda he’õha térã tujuguasu oĩva pe jerére rehegua. Ysyry Paraguái yvyapekuaa Umi ysyry ho’áva ysyry Parana-me, pe ikatúva ñambohéra ha’e ysyry Monday, oguerekóva 170 km ipukukue. Kóva oñepyrũ umi ka’aguy guasu Ka'aguasu peguágui ha ogueraha hi’y akatua gotyo ysyry Paranáme, namombyrýi ho’agápe ysyry Yguasu-gui. Oje’e, naymaguasúi gueteri, chata ha umi myañaha ogueraha ka'a ha yvyra umi tenda oñemba’apoha selva de Ka'aguasu guive, pe Chororo Monday ykére, ho’aha peve ysyry Paranáme, ko’ápe ohupi hikuái yga tuichavéva ha imbaretevévape. Ysyry Paraguái yvyapekuaa Ysyryguasu Jejui oguereko ipukukue 350 km rupi. Ome’ẽ chupe y ysyrykuéra Jejuimi ha Jejuí Guasu, avei Aguaray. Namombyrýi oñepyrũhágui ojojuhu umi ysyrykuéra Kuruguaty ha Itanara. Hyma guive oguereko mba’e tuicháva kóva umi portugués oikese rupi pype ko’árupi oguahẽ haguã ysyryguasu Paraguáipe, tape ohóva pe minas ituju rehegua Kuyaba pegua. Ko tenda ysyry ykére oĩva oñemoĩva’ekue oipytyvõ pe yvy tetã Paraguái mba’éva ani haguã ho’a tetã Portugal poguýpe oipotava’ekue hikuái, ha’éva pe tenda ka’a renda Igatimi pegua. Pe Villa de Kuruguaty-pe ikatu ojeike ysyry Jejui rupi, y oĩporã jave, namichĩri jave. Jeho yvy rupi Paraguaýgui ogueraha hetave aravo, ýrõ áravoi, mombyry rupi ha avei heta apañuái oĩgui, tapevai, ka’guy ha ysyry jehasa. Ko villa, ha avei heta tenda tetãme, ha’e tenda avave ndohoiha. Upévare ko’ápe mburuvicha José Gaspar Rodríguez de Francia omondo ka’irãime pe caudillo Uruguai-gua general José Gervasio Artigas ojerurérã guare asilo tetã Paraguáipe. ysyry Paraguái yvyapekuaa TEKOME'ẼRÃ papapy 5598 KO TUJAVURUNDY ARUÃNGATU HA KO KOTYPY ARUÃNGATU AMUVURUNGUÉRA MBA'E KO TETÃMINIMEGUA NIKO OIKUAAUKA TEKOME'ẼHAETÉRAMO: TEKOME'ẼRÃ: Ñemyakã'i 1ha: OÑEMOĨ HATÃ ko Guarani ñande pokatuenda ñe'ẽtéramo, ikatúva ojeporavo, ko Taragui Tetãminimegua.- Ñemyakã'i 2ha: Ñe'ẽte Guarani ñembo'e niko OÑEMOINGETÉMAVOI opa ñembo'ẽhava ryepýpe ko tetekatu tekombo'eva mba'e oĩva ko Tetãminime.- Ñemyakã'i 3ha: TOÑEMOMỸIVE, toñeñongatu, toñeñangareko hese ha tojekuaauka pe ñe'ẽporãhaipyre Guaranime.- Ñemyakã'i 4ha: TOÑEMOÑA peteĩ Vorenga Tapiayguava Oipysyrõ ha ombohepyjey haguã pe arandukuaa Guarani pe ha'e omba'apoháme.- Ñemyakã'i 5ha: Mokõive ñe'ẽ niko OJEHAIVA'ERÃ opa tenda réra hekopete.- Ñemyakã'i 6ha: TOÑEMOTENONDE heta jerekue, ta'angambyry rembiapo hamba'e, oporombo'e ha ojeporu katupyry haguã ko ñe'ẽ Guarani.- Ñemyakã'i 7ha: TOJEKUAAUKA paite pe Pu'aka Omba'e'apóvape.- Oñeme'ẽva'ekue ko tekorãve'engára aruãngatu kotyguasu atyñe'ẽha ryepýpe ko Taragui Tetãminimegua, ára mokõipa poapy jasyporundy, ary mokõisurundymegua.- Teko me'ẽ Ygaguy, ha´e ysyry neporãmbajepéva oipykúiva yvyvore Cordillera pukukué javeve. Ysyry Ygaguy heñói Mbokajaty del Ygaguy yguasu pirity omohe´õvagui, ha osyry oguahẽ peve Manduvirã ysyrype. Manduvirã osyry ygarape Paraguái gotyo kuarahy reikévo. Vapor Kué ha´e táva oĩva Ygaguy y rembe´ýpe ha ñanemomandu´áva ñorãirõ guasu Triple Alianzarõ guare. Upépe oĩ yga kuéra ymaguare techapyrã. Ygaguy, ndaha´éi Yhaguy. Yga (Barco), guy (Babor o Casco). Paraguái yvyapekuaa Ysyry Ygary (, ) yvyra imáta poguasu. Tapiagua Chákope. Yvyra Yvyra ñeti (, ) yvyra imáta poguasu yvate. Tapiagua Argentinape, Paraguái-pe ha Vrasil-pe. Yvyra Yvyra paje (, ) yvyra imáta poguasu. Tapiagua Argentinape, Paraguái-pe ha Vrasil-pe. Yvyra Kurupa'y ra (, ) yvyra imáta poguasu. Tapiagua Argentinape, Paraguái-pe, Voliviape, Uruguáipe ha Vrasil-pe. Yvyra Yvyra piũ (, ) peteĩ yvyra Vrasil, Argentina, Volivia ha Paraguaietéva. Ipoty jasyporundy guive jasypateĩ meve. Yvyra Tajy hu (, ) peteĩ yvyra Paraguaietéva. Ipoty jasyporundy guive jasypateĩ meve. Ijyvate 40 m rupi. Avei ojepuru pohãramo. Yvyra Peterevy, guajayvi hu (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva: Paraguái, Argentina, Vrasil, Volivia, Ekuador. Ipoty jasyporundy guive jasypateĩ meve. Ijyvate 25 m rupi. Yvyra Yvyra piriri guasu, trébol (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva: Paraguái, Argentina, Vrasil, Volivia, Perũ. Ipoty jasypa guive jasypakõi meve. Ijyvate 15-25 m rupi. Yvyra Yvyra ro (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva: Paraguái, Argentina, Vrasil, Volivia. Ipoty jasyteĩ guive jasykõi meve. Yvyra 2009 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Raúl Alfonsín - Mburuvicha Argentina-gua Mario Benedetti - haihára Uruguáigua Joaju ...2008-2009-2010... Ñehendu Pindoráma 1925 - ary. Oararecha'akue Florentín Giménez - 14 jasyapy Máxima Lugo - 30 jasypokõi Andrés Cuenca Saldívar - 29 jasypateĩ Omano'akue Joaju ...1924-1925-1926... Ary 1900 - 1999 1923 - ary. Oararecha'akue Neneco Norton - 8 jasypakõi Omano'akue Joaju ...1922-1923-1924... Ary 1900 - 1999 1921 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1920-1921-1922... Ary 1900 - 1999 1920 - ary. Oararecha'akue José Mauro de Vasconcelos - 26 jasykõi Omano'akue Benigno Ferreira Joaju ...1919-1920-1921... Ary 1900 - 1999 1916 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1915-1916-1917... 1915 - ary. Oararecha'akue Arsenio Erico - 30 jasyapy Omano'akue Joaju ...1914-1915-1916... 1912 - ary. Oararecha'akue Eladio Martínez - 19 jasypo Omano'akue Patricio Escobar - 19 jasyrundy Juan Gualberto González - 30 jasypokõi Joaju ...1911-1912-1913... Ary 1900 - 1999 1911 - ary. Oararecha'akue 11 jasyteĩ: José María Arguedas, haihára Perũ pegua. Omano'akue Joaju ...1910-1911-1912... Ary 1900 - 1999 1910 - ary. Oararecha'akue Lilí del Mónico Emilio Bigi - jasypokõi Teresa de Calcuta - 26 jasypoapy Omano'akue Joaju ...1909-1910-1911... Ary 1900 - 1999 1909 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Juan Crisóstomo Centurión - 12 jasyapy Joaju ...1908-1909-1910... Ary 1900 - 1999 1906 - ary. Oararecha'akue Efraím Cardozo - 16 jasypa Omano'akue Joaju ...1905-1906-1907... Ary 1900 - 1999 1902 - ary. Oararecha'akue Carlos Drummond de Andrade - 31 jasypa Omano'akue Guido Boggiani - 7 jasypo Joaju ...1901-1902-1903... 1901 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...1900-1901-1902... 1895 - ary. Oararecha'akue Justo Pastor Benítez - 28 jasypo Omano'akue ...1894-1895-1896... Ary 1800 - 1899 1893 - ary. Oararecha'akue Omano'akue ...1892-1893-1894... Ary 1800 - 1899 1892 - ary. Oararecha'akue Omano'akue ...1891-1892-1893... Ary 1800 - 1899 Ára 1 jasyteĩ ha'e ára peteîha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua. Umi 364 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Ary Pyahu Tembiasa Teñõi 1863: Pierre de Coubertin, pedagogo e historiador francés 1871: Manuel Gondra, político paraguayo 1907: Leonid Brézhnev, político soviético 1972: Lilian Thuram, futbolista francés 1982: David Nalbandian, tenista argentino Mano 1515: Luis XII, mburuvicha francés Jasyteĩ 2 jasyteĩ ha'e mokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1815: Isidoro de Maria, historiador ha periodista uruguayo 1920: Isaac Asimov, científico ha haihára estadounidense 1939: Gladys Carmagnola, ñe’époty ha mbo’ehára paraguaya Mano 1861: Federico Guillermo IV, mburuvicha Prusiagua 1868: Marcos Paz, mburuvicha argentino Jasyteĩ 3 jasyteĩ ha'e mbohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1892: John Ronald Reuel Tolkien, lingüista ha ñe'époty ñeimo'ã británico 1929: Sergio Leone, director de cine italiano 1956: Mel Gibson, actor ha director de cine estadounidense 1969: Michael Schumacher, piloto alemán de Fórmula 1 1975: Ronald Cerritos, futbolista salvadoreño Mano 1929: Eloy Fariña Núñez, ñe'ẽpapára paraguayo Jasyteĩ 4 jasyteĩ ha'e irundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1643: Isaac Newton, científico y filósofo británico 1940: Gao Xingjian, ñe'époty chino 1963: Till Lindemann, vocalista de la banda alemana Rammstein Mano 1960: Albert Camus, ñe'époty ha filósofo francés Jasyteĩ 5 jasyteĩ ha'e poha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1762: Isabel I Rrusiagua, emperatriz Rrusiagua 1932: Umberto Eco, ñe'époty italiano 1938: Juan Carlos I, mburuvicha Epañagua 1955: Rowan Atkinson, actor ha comediante británico. 1969: Marilyn Manson, cantante ha artista estadounidense 1972: Sakis Rouvas, cantante griego. Mano 1922: Ernest Shackleton, explorador irlandés Jasyteĩ 6 jasyteĩ ha'e poteĩha ára arygua. Arete Ára mburuvichagua Tembiasa Teñõi 1822: Heinrich Schliemann, arqueólogo. 1938: Adriano Celentano, cantante ha actor italiano 1948: Ricardo Migliorisi, pintor, vestuario ha escenografía apoha ha avei arquitecto paraguaigua 1954: Anthony Minghella, cineasta ha guionista británico Mano 1884: Gregor Mendel, botánico austríaco. 1919: Theodore Roosevelt, mburuvicha estadounidense. Jasyteĩ 7 jasyteĩ ha'e pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1963: Clint Mansell, músico ha compositor inglés 1985: Lewis Hamilton, piloto británico Peteĩ Fórmula-gua Mano 1950: Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, ñe’ẽpapára Galiciagua. 1989: Hirohito, mburuvihára hapõygua. Jasyteĩ 8 jasyteĩ ha'e pohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1935: Elvis Presley, cantante estadounidense de rock 1942: Stephen Hawking 1947: David Bowie, cantante, compositor ha actor británico Mano 1324: Marco Polo, comerciante ha explorador italiano 1642: Galileo Galilei, matemático, físico, astrónomo, inventor Jasyteĩ 9 jasyteĩ ha'e porundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1902: Josemaría Escrivá de Balaguer, pa'i español 1913: Richard Nixon, mburuvicha estadounidense 1928: Domenico Modugno, cantante ha actor italiano 1959: Rigoberta Menchú, política guatemalteca, premio Nobel py'a guapygua 1992pe Mano 1878: Víctor Manuel II, peteĩha mburuvicha Italiagua Jasyteĩ 10 jasyteĩ ha'e paha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1869: Grigori Rasputín, místico ha cortesano ruso 1945: Rod Stewart, cantante ha músico británico 1980: Nelson Cuevas, futbolista paraguayo Mano 1778: Carlos Linneo, botánico sueco Jasyteĩ 11 jasyteĩ ha'e pateĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 12 jasyteĩ ha'e pakõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 13 jasyteĩ ha'e pahapyha ára arygua. Arete Tembiasa Paraguarípe oñehenói "Cuna de la Independencia Nacional", pe 13 jasyteĩ 1811-me, paraguaikuéra Yegros, Gamarra ha Cabañas ha avei itropa-kuéra, omboguevi ejército argentino omotenondéva general Dr. Manuel Belgrano ñorairõ Cerro Mbaépe, ha péicha omopyenda porã Paraguái Sãso. Teñõi Mano Jasyteĩ 14 jasyteĩ ha'e parundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ Urunde'y mi (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva: Paraguái, Argentina, Vrasil, Volivia. Oporu yvyra jepe'ave guarã. yvyra Yvyra ro'mi (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva: Paraguái, Argentina, Volivia. Ipoty jasyporundy guive jasypateĩ meve. Ijyvate 40 m rupi. Yvyra ha'e mbarete, hosã. yvyra Cancharana (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva. Ipoty jasyporundy guive jasypateĩ meve. Ijyvate 30 m rupi. yvyra Aju'y say'ju (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva. Ipoty jasyteĩ guive jasykõi meve. Oporu yvyra kuatiave guarã. yvyra Yvyra ovi (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva: Paraguái ha Argentina. Yvyra ha'e mbarete, hosã. Oporu yvyra jepe'ave guarã. Avei ojepuru pohãramo. yvyra Guarani ha tupi. Mokõi joyke'y, Guarani ha Tupi og̃uahẽkuri ipehẽnguekuéra ndive Amérikape. Heta oheka rire kuimba'e ha kuña ha'ekuéraicha, ohechakuaa hikuái ko yvy guasuetépe oĩha ñu, ka'aguy ha mymba ñarõ mante. Heta oheka rire ha ndojuhúimarõ hapichakuerarã, omoheñói upémarõ itavarã. Umi táva rupi oiko heta ára teko marangatu ha mborayhu pa'ũme, oñondivepa, jekupytýpe. Upéicha oikokuévo oñepyrũ hetave ha avei oikovañepyrũkuri ojoapytépe. Ndaikatuvéima oiko hikuái peteĩ ñe'ẽme. Peteĩ ára oñorairõmbaguasúkuri. Upe mba'e ojehu mokõi kuña omendáva mokõi mburuvicháre, oipatágui imba'erã peteĩ gua'a oikova hogakuéra jerére. Upémaro umi mokõi mburuvicha ohechakuaa upe ñorairõ guasúpe ojojukapataha hikuái; upévare oñemomombyry ñepyrũ upe ára guive. Tyke'ýra, ha'éva Tupi, opyta Brasilpe, oikohapevoi; ha tyvýra, hérava Guarani, oúkuri ipehẽnguekuéra ndive Paraguái gotyo. Yvu momarandugua Ava 15 jasyteĩ ha'e papoha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1622: Molière, haihára Hyãsia pegua 1929: Martin Luther King, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua 1958: Boris Tadić, mburuvicha Sévia pegua. Mano 69: Servio Sulpicio Galba, mburuvihára rromaygua. 1519: Vasco Núñez de Balboa, explorador español 1919: Rosa Luxemburgo, revolucionaria alemana Jasyteĩ 16 jasyteĩ ha'e papoteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 17 jasyteĩ ha'e papokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1889: Ernesto Pérez Acosta, va’eke Pa’i salesiano-gua 1899: Al Capone, gánster estadounidense 1962: Jim Carrey, actor canadiense Mano 1943: Nikola Tesla, inventor estadounidense Jasyteĩ 18 jasyteĩ ha'e papohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1936: Rudyard Kipling, haihára ha ñe’ẽpapára inglés. Jasyteĩ 19 jasyteĩ ha'e paporundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 20 jasyteĩ ha'e mokõipaha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1999: Josefina Plá, ñe’ẽpapára, drama haiha, mombe’uhára, ensayo haiha, cerámica apoha paraguai Jasyteĩ 21 jasyteĩ ha'e mokõipa peteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 22 jasyteĩ ha'e mokõipa mokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 23 jasyteĩ ha'e mokõipa mbohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1994: Aníbal Lovera, cantante ha compositor paraguayo Jasyteĩ 24 jasyteĩ ha'e mokõipa irundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 25 jasyteĩ ha'e mokõipa poha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 26 jasyteĩ ha'e mokõipa poteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1926: Aníbal Lovera, cantante ha compositor paraguayo Mano Jasyteĩ 27 jasyteĩ ha'e mokõipa pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1840: Juan Crisóstomo Centurión, periodista, educador, traductor, diplomático ha político paraguái Mano Jasyteĩ 28 jasyteĩ ha'e mokõipa pohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1888: Julián Alarcón, compositor katupyry ha violín paraguayo Mano Jasyteĩ 29 jasyteĩ ha'e mokõipa irundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1886: Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, ñe’ẽpapára Galiciagua. Mano Jasyteĩ 30 jasyteĩ ha'e mbohapypaha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyteĩ 31 jasyteĩ ha'e mbohapypa peteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1960: Hérib Campos Cervera, ñe'époty paraguayo Jasyteĩ Đồng Hới táva tetã Vietnampe, Quảng Bình provincia-pe. Oikovéva: 103,988, area of 155.54 km2 Vietnam táva 1 jasykõi ha'e mbohapypa mokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 2 jasykõi ha'e mbohapypa mbohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 3 jasykõi ha'e mbohapypa irundyha ára arygua. Arete Blas Marangatu ára. Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 4 jasykõi ha'e mbohapypa poha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 5 jasykõi ha'e mbohapypa poteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 6 jasykõi ha'e mbohapypa pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 7 jasykõi ha'e mbohapypa pohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 2002: Lilí del Mónico, peteĩ artista plástica suiza-paraguaya Jasykõi 8 jasykõi ha'e mbohapypa porundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1835: Eduardo Pondal, ñe’ẽpapára Galiciagua. Mano Jasykõi 9 jasykõi ha'e irundypaha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 10 jasykõi ha'e irundypa peteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 11 jasykõi ha'e irundypa mokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi La Plata niko ysyry osẽva oñembojoajúvo ysyry Parana ha Uruguái, Ñembyamérikape. Ikatu oñembovo mokõi pehẽnguére: pe jaheróva hyepypegua, oguerekóva ysyry vore mbytegua ha yvategua, y ndahypýiva ha ndaijukýiva, ha upéi pe jaheróva okapegua, oguerekóva ysyry vore oñepyrũva amo táva Punta del Este-pe Uruguáipe ha opáva yjere Samborombón-me amo Arhentína kuarahyreike gotyo, y hypy hína upépe ha ijukymi oikégui y oúva paraguasu Atlántikogui. Ipukukue niko 325 km, osyrývo paraguasu gotyo oiko chugui pe omohembe'ýva Arhentína ha Uruguái. Osẽmbotávo paraguasúpe oiko chugui parapaha, upépe ojejuhu kuarahyreike gotyo táva Buenos Aires ha yvate gotyo táva Montevideo. Mandu'apy Joajuha Argentina Uruguái yvyapekuaa Ysyry Poytugañe'ẽ ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ oñeñe'ẽva Poytuga, Pindoráma, Ásiape (Índia, Kuarahyresẽ Timor, Makáu (Chína)) ha heta tetã Afrikapeguápe. Kuatiañe'ẽ ñepyrũ ojeikuaáva sa ro'y XII peguare , ha voi, sa ro'y XIV mbyte rupi, omopu'ã ko ñe'ẽme peteĩ ñe'ẽporã jopara joja. Sa ro'y XII pe avei, poytugañe'ẽ ñe'ẽmbo'e pu'aka oñembyeja'o mokõi hendápe jokuairapépe ñaimérõ: ysyrygusu Minho yvate gotyo, Galicia, tetã ojoajúva Leon kasíkere, ha saryty XIII guive, Kastílla akãrojáipe; yvy gotyo , Poytuga, tetã oikóva ha'eñohápe. Opa guive ñe'ẽ taha'e ha'éva tape oñembohape joavy: Poytugape oñemohatã ñe'ẽ ipavẽ ha tekopyrã, ha Galísiape oike karaiñe'ẽ oiko ramo jepe ichugui peteĩ ñe'ẽ hypy'ũ'ỹva jehaípe. Ã mba'e rupi ambue tetã ijopara tuichave ha, sa ro'y XV guive ñe'ẽmbo'e joaju ikangyve ha oñeñepyrũ oñeñe'ẽ mokõi ñe'ẽme: poytugañe'ẽ ha galísiañe'ẽ. Poytuga Pindoráma Angóla Mosambíke Gynéa Mbisáu Kávo Véyde Santo Tome ha Príncipe Kuarahyresẽ Timor Góa, Índia Makáu, Chína Mandu'apy Joaju Pindoráma ñe’ẽnguéra Poytuga Mosambíke Angola Gynéa Mbisáu Kávo Véyde Santo Tome ha Príncipe 12 jasykõi ha'e irundypa mbohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1809 - Abraham Lincoln 1979 - Mauro Lugo Mano Jasykõi 13 jasykõi ha'e irundypa irundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 14 jasykõi ha'e irundypa poha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 15 jasykõi ha'e irundypa poteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 16 jasykõi ha'e irundypa pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 17 jasykõi ha'e irundypa pohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Kosovo ohupytyakue sãso, 2008pe. Teñõi Mano Jasykõi 18 jasykõi ha'e irundypa porundyha ára arygua. Arete Tembiasa 1930: Clyde William Tombaugh ojuhuakue mbyjajere michĩ Plutõ. Teñõi 1961: David Abdón Galeano Olivera, ñe’ẽkuaahára, avakuaahára, ñe’ẽymakuaahára, mbo’ehára Paraguay Mano 1564: Michelangelo, mboparaha, pandára, ñe'ẽpapára ha arkiteto Itáliagua. Jasykõi 19 jasykõi ha'e papoha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1473: Nicolás Copérnico, astrónomo polaco-prusiano 1821: August Schleicher, lingüista alemán 1953: Cristina Fernández de Kirchner, mburuvicha Argentina Mano 1997: Deng Xiaoping, mburuvicha China Jasykõi Kurupa'y kuru (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva. Ijyvate 5-30 m rupi, yvyray hatiãi. Ipoty jasyporundy guive jasypakõi meve. Yvyra ha'e mbarete, hosã. Oporu yvyra jepe'ave guarã. Avei ojepuru pohãramo. yvyra Timbo (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva. Ijyvate 30 m rupi. Ipoty jasyporundy guive jasypateĩ meve. Yvyra ha'e vevỹi, hosã. Yva tóxika. yvyra Yvyra pere (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva (Vrasil, Uruguái, Paraguái, Argentina). Ijyvate 25-40 m rupi. Ipoty jasyporundy guive jasypateĩ meve. Yvyra ha'e hosã, sa'y sayju. yvyra Jaguarata'y (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva (Paraguái, Uruguái, Vrasil, Argentina). Ijyvate 7-9 m rupi. Ipoty arahaku meve. Yvoty michĩ. Avei ojepuru pohãramo. yvyra Yvyra pi'u guasu (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva (Vrasil, Paraguái, Uruguái, Argentina). Ijyvate 8-15 m rupi. Yvyra ha'e sa'y sayju. yvyra Tembetary (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva. Ijyvate 5-9 m rupi. Ipoty jasyporundy guive jasypa meve. yvyra Pitogue (, ) oĩ ko guyra'i, Amérikaeteva (Texas ha Méxiko guive Argentina meve). Guahu tyapu. Pitogue okaru taso, tuku, yva, michĩ pira. Guyra 20 jasykõi ha'e papo peteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1966: Cindy Crawford, modelo estadounidense. 1988: Rihanna, cantante barbadense Mano Jasykõi 21 jasykõi ha'e papo mokõiha ára arygua. Arete Ára internacional ñe'ẽ sygua. Tembiasa Teñõi 1794: Antonio López de Santa Anna, polítiko ha militar mexicano 1924: Robert Mugabe, mburuvicha Zimbabwegua. Mano 1677: Baruch Spinoza, filósofo holandés Jasykõi 22 jasykõi ha'e papo mbohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1732: George Washington, tendota peteĩha Tetãvore Joapykuéra pegua 1921: Jean-Bédel Bokassa, mburuvihára mbyteafrikaygua. 1962: Steve Irwin, ekologista australiano 1975: Drew Barrymore, actriz estadounidense Mano 1512: Américo Vespucio, navegante italiano 1913: Ferdinand de Saussure, lingüista suizo Jasykõi 23 jasykõi ha'e papo irundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1685: Georg Friedrich Händel, compositor británico 1960: Naruhito, príncipe japonés Mano Jasykõi 24 jasykõi ha'e papo poha ára arygua. Arete Kuña Paraguái Ára Tembiasa Teñõi 1836: Rosalía de Castro, ñe’ẽpapára Galiciagua. 1955: Alain Prost, piloto de Fórmula 1 francés Mano Jasykõi 25 jasykõi ha'e papo poteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1778: José de San Martín, sãso yvypóra Argentinagua 1873: Enrico Caruso, tenor italiano 1890: Vyacheslav Molotov, polítiko soviétiko 1950: Néstor Carlos Kirchner, abogado ha presidente Argentinagua 1953: José María Aznar, polítiko Epañagua Mano 1852: Thomas Moore, poeta irlandés Jasykõi 26 jasykõi ha'e papo pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1564: Christopher Marlowe, dramaturgo inglés 1802: Victor Hugo, ñe'ẽpoty francés 1920: José Mauro de Vasconcelos, ñe'ẽpoty Pindoramagua 1928: Ariel Sharón, polítiko Israelgua Mano 1861: Taras Shevchenko, poeta ha pintor ucraniano Jasykõi 27 jasykõi ha'e papo poapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 28 jasykõi ha'e papo porundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 29 jasykõi ha'e papoteĩha ára arygua ha oĩ ñavo irundy ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasykõi 1 jasyapy ha'e papoteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1870: Francisco Solano López, Mburuvicha Paraguaigua. Jasyapy Veinticinco de Diciembre niko ha´e peteĩ táva oĩva yvyvore San Pedrope, Paraguái retã ryepýpe. Opyta 117 Km. táva Paraguaygui. Ñepyrũrã yma, ymaite; ary 1800 rupi oho ypy Veinticíncope mayma paraguáigua oñangarekóva mymbáre ha omba´apóva oñemitỹ kokuépe opáichagua mba´erepyrã ha tembi´urã avei. Upérõ ko tenda ojehero Tava´i. Ohasa rire heta ary oje´e avei chupe "Cenizal". Ha upéima oñembohéra ko´ag̃aguáicha. Oĩvoi peteĩ purahéi hérava "Querido Veinticinco de Diciembre", españa ñe´ẽme. Ko´ag̃a ramo guarã katu upe tava´ígui oiko ava aty, katupy´rýpe omba´apóva omotenode opáichagua tembiapo. 30 jasypoapy, ary 1973-pe, Veinticinco de Diciémbregui oiko peteĩ Distrito omboguapýva Tavao, Tahachi Róga, Tupão, Tasyo ha y rehe oñangarekóva, opa mba´e Ley Nº 396 rupi. Pe tape III Gral. Elizardo Aquino ningo, ohasa upérupi. Kóva ko tape asfaltado ombojuaju hína tavusu Paraguay, táva Pedro Juan Caballero ndive, oĩva Vrasil mboipýri, tetã vore Amambai pe. Moõpa oĩ Veinticinco de Diciembre rejuhúta hína ko´ã marandu rupive, tereime reimehápe yvy ape apu´a javeve. Ejesarekomi: Latitud:-24.7 Longitud:-56.55 Yvatekue: 117 msnm (Metros Sobre el Nivel del Mar) Zona Horaria: Asunción (GMT-4)(GMT-3) Título: tenda ojeikoha Oñehenói: 25 de diciembre Veinticinco de Diciembre oja yvatégotyo táva Itakuruvi del Rosario rehe omopa´ũ chupekuuéra ysyry Tapirakuaĩ ojepysóva 24.550 m ñemby gotyo 82º 11´W. Kuarahy resẽgotyo katu ojuaju táva Unión ha San Estanislao rehe. Ko´ápe jajuju ysysry Takuary osẽ guive ysysry Hondo guive ho´a peve ysyry Morotĩ ha yvyty Ka´aguasu (San Joaquín) mboipýri; Karugua Plantel ha karugua San Rafael peve, ho´ahápe ysyry Mbutuy, oipe´a Veinticinco de Diciembre táva Simón Bolívargui. Peva pe línea oho kuarahyreikégotyo 25º 20' ñemby kuarahyresẽgotyo ha ipuku 11 km. Kuarahyreikevo oĩ Villa del Rosario, kóva ko táva oja Veinticinco rehe 9.070 m pukukue aja S.05º 21´W. Ñemby gotyo katu jajuhu Arroyos y Esteros ha Juan de Mena, ko´ãvagui oñemboja´o peteĩ línea 16.550 m ipukúva ha ohóva kuarahyreikévo S.75º 56´W ha avei ysyry Hondo. Ko ysyry ojepyso 12.245 m pukukue kuarahyresẽ gotyo S.83º 16´E osẽ peve ysyry Takuarýpe. Ojei III Departamento de la Cordillera, ysyry Manduvirã ha avei ysyry Tovatĩry rupive. Y ha Yvyty Rehegua Marandu Veinticíncope oĩ hina pe ysyry Mbutuy, omohe´õva pe karugua ogueraháva héra avei ha´eva hína Mbutuy. Tuju Jetyty ha Piripuku iñasãi Juan de Mena ha Presbitero Fidel Maíz gotyo. Ikatu avei jaguerohory ysyry Tovatĩry ha Manduvirã, omomombyrýva chupe táva Arroyos y Esterosgui opytáva yvyvore Cordillerape. Yvytykuéra katu sa´i oĩ, peteĩminte voí jajuhu, upéva ha´e hina Ka'aguasu yvyty yvate oñepyrũva táva San Joaquín mboipyri ha oho yvategotyo oñug̃uaitĩ peve Amambái ha Mba´rakaju yvyty ndive. Tenda Techapyrã ha Ambue Ka´aguy hovyũ asýva ha ysyry Mbutuy ningo techapyrã ojeguerohoryvéva ko tenda kóvape. Upéichante avei ñu porã ojepysóva kuarahy resẽ guive kuarahy reike peve. Kuarahy resẽ gotyo jahecha tenda iporãmbajepéva, oĩ rupi Yvyty Ka'aguasu, umíva mbytérupi iñapysẽ ko´etĩ. Kuarahy reikévo katu, ojepyso ysyry Mbutuy omohe´õva ha karugua Chipa oñehenóiva, umírupi jahecha guyraita iporãmbajepéva ha pirity ijojaha´ỹva. Távape katu oĩ umi ñemuha guasu, tavao, tasyo, óga tekojoja ha py´aguapy omotenondéva, tupão, mbo´ehao, mbo´ehao guasu, ha oñemopyenda avei ESSAP, COPACO ha ANDE ñeñangarekoha, Estado mba´éva. Oñemyi hag̃ua katu oĩ mba´yru guata oku´éva táva rehe ha umi ijarére. Karréta, kõiriri, móto ha mba´e oipuru kyre´ỹ avei ko távape. Oime avei peteĩ táxipe oporogueraháva ha oguerojáva opa mba´e. Tape kuéra katu ndaha´éi iporãmbáva oky jave. Upévare oĩ oipykúiva hape yvýrupiete térã kavaju ári. Rehoséramo Paraguaýpe, rejoko va´erã mba´yruguata tape´yképe. Iporãmbajepéva mba´yrumýi ou ha oho tape guasu ári. Paraguay guive 25 peve ojehepyme´ẽ 25.000 guarani ha, 25 guive Paraguay peve katu 20.000 guaranínte. Tape ojeipykúi mokõi aravo pukukue aja reguahẽ hag̃uã tavaguasúpe, taha´e ha´éva mba´yrúpe. San Miguelpe oĩ "Sol Tropical", oje´eha. Tenda porã ohohápe opaichagua tapicha oñemboyvytu ha ovy´ami arapokõindy jave térã arete javéramo. Upéichante avei ojejapo jeroky ha vakapiporehe ñembosarái. 25-pe ningo ndahakuetéivai, 25 ºC ombojoja ary pukukue aja, ha katu arahakúpe péva ojupi 38º ari. Ha ro´yetéramo og̃uahẽ 1 ºC-pe. Oky tuichaicha voi jasypa, jasypateĩ ha jasyparundy pukukue aja. Ko tenda iporãitereígui, ikatu nde reho reñemboyvytu upérupi, resẽ reguata ñúre, rejupi kavaju´ári, rejesareko ka´aguýre térã remoha´anga umi mba´e porãita oĩva upérupi ha pe jerére. San Valta ára ojeguromandu´a 6, jasyteĩ ary oúva guivépente voi, ha ojejapo vy´aguasu távape ha tupãópe avei. Hetaite tapicháningo oho ko´ã mba´e rã. Asociación de Jinetes Veinticinco de Diciembre pegua katuete ojapo, kavaju ñembokatupyry, mymba ñemoñarõ ha jeroky guasu upevarã. Arandu ha Mbo´ehaokuéra Veinticinco de Diciembrepe oĩ Mbo´ehao Emilio Gómez Zelada ha Arandu Róga Emilio Gómez Zelada. Heta mbo´ehao ha arandu rógakuéra isarambi opárupi pe táva jererehe avei. Yvyvore´i Mboi´y, Potrero Yvate, San Miguel, Santa Rosa, San Juan Bosco ha ambué tendárupi avei. Ha katu ndaipóri universidad. Tembiapo ha Mba´erepy Rehegua Ko tenda kóvape ningo oñeñemitỹ kumanda, avati, mandi´o, sésamo ha avei ojejapo escencia de Pettit Graïn. Oñemongakuaá jety, merõ ha sandía ojehepyme´ẽ hag̃ua upéi ñemuha guasu oĩva Paraguaýpe. Upéicha avei oĩ heta takuare´ẽndy, petỹndy, mamónety ha pakovaty. Hetaiterei oĩ vaka, kure, ryguasu, ovecha, kavaju, guinea ha ambue mymba oñemongakuaáva tembi´urã ha ojehepyme´ẽ va´erãichagua avei. Ikatu Rema´ẽmi Connmons Wikipedia Sitio Web Pueblos de Paraguay. Veinticinco de Diciembre. Coord. geográficas e imágenes satelitales de Veinticinco de Diciembre Paraguái tava 2 jasyapy ha'e papokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 3 jasyapy ha'e papopyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 4 jasyapy ha'e paporundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1962: Xela Arias, ñe’ẽpapára Galiciagua. Mano Jasyapy 5 jasyapy ha'e papo poha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 6 jasyapy ha'e papo poteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 7 jasyapy ha'e papo pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1908: Manuel Curros Enríquez 2011: Osvaldo Verón Jasyapy 8 jasyapy ha'e papo poapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1917: Eduardo Pondal, ñe’ẽpapára Galiciagua. Jasyapy 9 jasyapy ha'e papo porundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 10 jasyapy ha'e papoteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 11 jasyapy ha'e papoteĩ peteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 12 jasyapy ha'e papoteĩ mokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 13 jasyapy ha'e papoteĩ mbohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 14 jasyapy ha'e papoteĩ irundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 2011: Félix de Guarania 2018: Stephen Hawking Jasyapy 15 jasyapy ha'e papoteĩ poha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 16 jasyapy ha'e papoteĩ poteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1475: Michelangelo, mboparaha, pandára, ñe'ẽpapára ha arkiteto Itáliagua. Mano Jasyapy 17 jasyapy ha'e papoteĩ pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 18 jasyapy ha'e papoteĩ poapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy Oĩ ko Pakistán Asiape tetã. Ñe'ẽ: urdu ñe'ẽ, inglyesñe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Islamabad Tavayguakuéra: 165.803.560 ava. {{Infobox_País | nombre_oficial = Republika e KosovësРепублика КосовоRepublika KosovoTetã Kosovo1 | nombre_común = Kosovo | de = de | imagen_bandera =Flag of Kosovo.svg | imagen_escudo = Coat of arms of Kosovo.svg | imagen_escudo_tamaño = 87px | símbolos = | imagen_mapa = Kosovo-europe locator.png | himno_nacional = Europa | capital = Pristina | capital_población = 550.000 (2005) | capital_coor_fmt = | capital_coor = 42_40_N_21_10_E_ 42°40′ N 21°10′ E | ciudad_principal = Pristina | idiomas_oficiales = Albanés y serbio2 | gobierno = República parlamentaria bajo protectorado3 | dirigentes_títulos = PresidentePrimer Ministro | dirigentes_nombres =Vjosa OsmaniAlbin Kurti | fundación = Independencia de facto | fundación_hitos = • Declarada | fundación_fechas = de Serbia (no reconocida)117 de febrero de 2008 | superficie = 10.908 | superficie_puesto = 167 | superficie_agua = 0% | fronteras = 700,7 km | costas = 0 | población = 1.739.825 (2011) | población_puesto = 142 | población_densidad = 159 | PIB_nominal = USD $8.315 millones | PIB_nominal_año = 2016 | PIB_nominal_puesto = | PIB_nominal_per_cápita = USD $4,472 | PIB = USD $8.315 millones | PIB_año = 2016 | PIB_puesto = | PIB_per_cápita = USD 1.881 | IDH = 0,733 | IDH_año = 2004 | IDH_puesto = ~106 | IDH_categoría = medio | moneda = Euro (€, EUR) | gentilicio = Kosovar | horario = UTC+1 | horario_verano = UTC+2 | cctld = n/d | código_telefónico = 381 | prefijo_radiofónico = n/d | código_ISO = n/d | miembro_de = CEFTA, UNPO | notas = }}Kosovo' (sérviañe'ẽme: Косово; avañañe'ẽme: Kosova térã Kosovë'') ha'e peteĩ tetã oĩ Europa. Ohupyty sãso 17 jasykõi, 2008pe. Mandu'apy Anatomia yvypóragua: Akã Tĩ Tesa Apysa Tendyva Juru Ajúra Pyti'a Káma Tumby Ati'y Jyva Po (tete) Tembo Tako Kupy Py Kuã Tague Pire Ñe'ã Ñe'ãvevúi Apytu'ũ Tuguy Ahy'o Tãi Kũ Tete Gua'a (, ) oĩ ko guyrakuera aty trópikaeteva. Gua'akuéra: gua'a pytã gua'a sa'yju chorao ararã gua'a gua'a hovy Gua'a Oĩ ko Kazajistán Europape ha Asiape tetã. Ñe'ẽ: kazajiñe'ẽ, rrusiañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Astana Tavayguakuéra: 15.233.244 ava. Ko kuatiaroguépe ojejuhu peteĩ tysýi oñemohendahápe opaite tetã hekosãsóva. A - Tetã Ahélia, térã Tavakuairetã Ahélia Tekoha ha Jekopytyjojáva - Tetã Islãgua Ahyganitã - Tetã Joaty Alemáña - Tetã Andórra - Tetã Angóla - Tetã Antígua ha Barbúda Ypa'ũ - Arávia Emiryvy Joaju - Tetã Arávia Saudíta - Tetã Argentina (Ayhentína) - Tetã Aseyvaijã - Tetã Autarália - Tetã Áuteria - Tetã Aváña - Tetã Ayméña CH - Tetã Cháde - Tetã Chíle - Chína Tekoha Tetã - Tetã Chípre E - Tetã Ehipto - Tetã Ekuador - Tetã El Salvador - Tetã Erityréa - Tetã Elovákia - Tetã Elovéña - Tetã Epáña - Tetã Jekopytyjojáva Ñembyatypyre Etiopía - Tetã Etóña F - Tetã Fíji Ypa'ũgua G - Tetã Gámbia - Tetã Gána - Tetã Gavõgua - Heóygia - Tetã Guatemála - Tetã Gujána - Tetã Gynéa - Tetã Gynéa Ekuatorial - Tetã Gynéa Mbisáu - Gyranáta - Tetã Gyrésia, Tetã Helénika H - Tetã Haiti - Hamáika - Hapõ - Tetã Hĩlándia - Tetã Hilipína - Tetã Hondúra - Tavetã Hachemíta Horytáña - Hungyría - Tetã Hyãsia I - Tetã Índia - Tetã Indonésia - Tetã Islãgua Irã - Tetã Iráke - Tetã Iylánda - Tetã Ilándia - Táva Israel - Tetã Itália J - Tetã Jémẽ - Tetã Jimbuti K - Tetã Kamerũ - Tetã Kambója - Kanatã - Tetã Kata - Tetã Kávo Véyde - Tetã Kasahitã - Tetã Kéña - Tetã Kirimbati - Tetã Kirygitã - Tetã Kolómbia - Tavakuairetã Joaty Komóra - Tetã Kóngo - Tetã Jekopytyjoja Kóngo - Tetã Kósta Rríka - Tetãvore Kuáite - Tetã Kúva - Tetã Kyoásia L - Tetã Jekopytyjojáva Tekoha Láo - Tetã Lesóto - Tetã Letóña - Tetã Lívano - Tetã Livéria - Tetã Lívia* - Prinsipádo* Lichytentéĩ - Tetã Lituáña - Gran Ducado de Lusembúygo* M - FYROM (Masendóña) - Tetã Mandagaka - Malásia Joaty - Tetã Malaui - Tetã Maldíva (Mayndíva) - Tetã Mali - Tetã Málta - Tetã Marfíl Rembe'y (So'o guasu rãingue) - Tetã Marruéko - Tetã Máychal Ypa'ũnguéra - Tetã Maurísio - Tetã Islãgua Mauritánia - Tetã peteĩ reko Mehikogua - Tetãvorekuéra Ñembyatypyre Mikyonesiagua - Tetã Moyndávia - Principado* Mónako - Mongólia - Tetã Montenégyro - Tetã Mosambíke - Joaty Miama, Tavakuairetã Joaty Miama MB - Tetã Mbelíse - Tavakuairetã Mbenĩ - Tetã Mburunéi Darussalam, térã Tetã Mburunéi, Py'aguapy Rekoha N - Tetã Namívia - Tetã Nauru - Tetã Ñembyatypyre Jekopytyjojáva Nepal - Tetã Nikarágua - Tetã Níher - Tehã Joaty Nihéria - Tetã Noruéga - Pyahu Selánda ND - Tetã Ndinamáyka - Tetã Ndominíka Ñ - Tetã Ñemby Koréa O - Suytãretã Omã P - Tetã Islãgua Pakitã - Tetã Paláo - Paletína* - Tetã Panama - Tetã Sãso Papúa Pyahu Gynéa - Tetã Paraguái - Tetã Perũ - Tavakuairetã Polóña - Tetã Poytugagua R - Tetã Chékia - Tetã Rruánda - Rrumáña - Joaty Rrusiagua S - República Árabe Saharaui Democrática - Estado Independiente de Samoa - Territorio de la Samoa Americana (Territorio de Estados Unidos) - Federación de Saint Kitts y Nevis - Serenísima República de San Marino - República Democrática de Santo Tomé y Príncipe - República de Senegal - República de Serbia - República de Seychelles - República de Sierra Leona - República de Singapur - República Árabe Siria - República Democrática Socialista de Sri Lanka - Reino de Suazilandia - República de Sudáfrica - República del Sudán - Reino de Suecia - Confederación Helvética - República de Surinam T - Tavetã Joaju Vyretañagua Guasu ha Yvate Iylandagua, térã Tavetã Joaju - Tetã Ndominikagua - Tetã Mbyteafrikagua - Reino de Tailandia - República de China - República Unida de Tanzania - República de Tayikistán - Tetã peteĩ reko Amérikagua - Tavetã umi Tetãnguéra Yvýi pegua - República Democrática de Timor Leste - República Togoleña - Reino de Tonga - República de Trinidad y Tobago - República Tunecina - República de Turquía U - República de Uganda - República Oriental del Uruguay - República de Uzbekistán V - Tetã Vanuatu - Vangyladẽ Tekoha Tetã - Tetã Varéĩ - Varvádo - Táva Vatikáno - Tetã Va'áma - Tetã Volivarehegua Venesuélagua - Tetã Véyhika - Tavakuairetã Vielorrúsia - Tetã Vietynã - Tetã Volívia - Vónia ha Hesegovína - Tetã Votusuána - Tetã Joaty Pindorama - Tetã Vugária - Vurukína Fáso - Tetã Vurundi - Tetã Vutã Y - Yvy Sudáno - Koréa Tekoha Tetã Jekopytyjojáva Z - República de Zambia - República de Zimbabue Hecha avei Tetã Tetã Yvyapekuaa Tetãnguéra rysýi |Tembiecharã Raúl Alfonsín, (teñõi Chascomús, 12 jasyapy 1927gui - mano Táva Buenos Aires-gua, 31 jasyapy 2009gui) mburuvicha gui Argentina (guive 1883 peve 1989). Tekove Argentinagua Mburuvicha 19 jasyapy ha'e papokõi poapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 20 jasyapy ha'e papokõi porundyha ára arygua. Arete Ára Yvygua Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 21 jasyapy ha'e papoapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 22 jasyapy ha'e papoapy peteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 23 jasyapy ha'e papoapy mokõiha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 24 jasyapy ha'e papoapy mbohapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 25 jasyapy ha'e papoapy irundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 26 jasyapy ha'e papoapy poha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 27 jasyapy ha'e papoapy poteĩha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 28 jasyapy ha'e papoapy pokõiha ára arygua. Arete Tembiasa 1835 - Moñepyrũ Campos dos Goytacazespe, Rio de Janeirope, Vrasilpe. Teñõi Mario Vargas Llosa, mombe’uhára Peruagua. Mano Jasyapy 29 jasyapy ha'e papoapy poapyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyapy 30 jasyapy ha'e papoapy porundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1915: Arsenio Erico, vakapipopora’ãhára paraguaigua. Mano Jasyapy 31 jasyapy ha'e paporundyha ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 2009: Raúl Alfonsín - mburuvicha Argentina-gua Jasyapy Euro (€) ha'e viru tee ojeipurúva katuetehápe umi tetãme oĩva Európa Joatýpe. Ha viru tee 19 retãme: Alemaña, Auteria, Chipre, Elovakia, Eloveña, Etoña, España, Gyresia, Hĩlandia, Holanda, Hyãsia, Ilandia, Italia, Letoña, Lituaña, Luxemburgo, Malta, Portugal ha Véyhika. Ha 4 tetã ambuéva ikatu oipuru avei ku viru: Andorra, Monaco, San Marino ha Táva Vaticano. Umi 9 tetã oĩva Európa Joatýpe ndoipurúva ku viru Euro ha'e: Vugaria, Kyoasia, Hungyria, Poloña, Chekia, Rrumaña ha Suesia. Ndinamayka, Tavetã Joaju, Joaju (Ingleñe'ẽ) (Alemañañe'ẽ) Europa Viru Carlos Saúl Menem (teñõi 2 jasypokõi 1930, La Rioja, Argentina-pe) mburuvicha gui Argentina (guive 1989 peve 1999). Tekove Argentinagua Mburuvicha Oĩ ko Táva Vatikáno Europape tetã. Oime táva Roma mbytépe kuarahy reikévo. Imichĩvéva oreko tetã Yvygua. Ñe'ẽ: latinañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: - Tavayguakuéra: 821 ava. Jakare (, ) mymba oikóva ýpe térã yvýre. Amérika trópikoeteva (Méxiko guive Paraguay meve). Oĩ mbohapy opaichagua jakaregua: Jakare hũ (Caiman yacare) Jakare tĩ, Jakare tinga (Caiman latirostris) Jakare guasu (Melanosuchus niger) Cachirre (Caiman crocodilus) Otyryrýva Oĩ ko San Marino Europape tetã. Ñe'ẽ: italiañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Táva San Marino Tavayguakuéra: 28.561 ava. Tetã Europagua Luxemburgo, héra tee Dukádo Guasu Luxemburgo (Luxemburgoñe'ẽme: Groussherzogtum Lëtzebuerg, Hyãsiañe'ẽme: Grand-Duché de Luxembourg, Alemañañe'ẽme: Großherzogtum Luxemburg) Ha'e peteĩ umi mokõipa poteĩ tetã hekosãsóvagui oĩva pe Európa Joajúpe. Kóva niko peteĩ tetã yguasu rembe'y'ỹva, ojejuhu ijerére Alemáña, Véyhika ha Hyãsia. Luxemburgo retãme oiko amo 636.000 tapicha ha ijyvy apekue hína 2586 kilómetro cuadrado. {{Infobox_País | nombre_oficial = 中華人民共和國中华人民共和国Zhōnghuá Rénmín GònghéguóChina Tekoha Tetã | nombre_común = China Tekoha Tetã | de = de la | imagen_bandera = Flag of the People's Republic of China.svg | imagen_escudo = National Emblem of the People's Republic of China.svg | imagen_escudo_tamaño = 120px | símbolos = | imagen_mapa = China in its region (claimed hatched).svg | imagen_mapa_tamaño = 290px | himno_nacional = Yìyǒngjūn Jìnxíngqú (La Marcha de los Voluntarios) | capital = Pekĩ | capital_población = 17.430.000 (2008) | capital_coor_fmt = | capital_coor = 36_55_N_116_23_E_ 36°55′ N 116°23′ E | ciudad_principal = Changái | idiomas_oficiales = Chinañe'ẽ | gobierno = Tavakuairetã socialista peteĩ atýre | dirigentes_títulos = Presidente Primer Ministro | dirigentes_nombres = Xi Jinping Li Keqiang | fundación = Independencia | fundación_hitos =  • Declarada | fundación_fechas = Establecimiento de laRepública Popular 1 jasypa 1949gua | superficie = 9.640.821/9.672.018(km^2) | superficie_puesto = 4 | superficie_agua = 2,82%[2] | fronteras = 22,117 km | costas = 14.500 km | población = 1.339.724.852 (2010 est.) | población_puesto = 1 | población_densidad = 140 | PIB_nominal = US$ 4.421.619 millones | PIB_nominal_año = 2008 | PIB_nominal_puesto = 4 | PIB_nominal_per_cápita = US$ 3.189 (2008) | PIB = US$ 9.984.062 millones[2] | PIB_año = 2006 | PIB_puesto = 2 | PIB_per_cápita = US$ 7.598 (2006) (88º)2 | IDH = 0,777 | IDH_año = 2007 | IDH_puesto = 81 | IDH_categoría = Medio | moneda = Renminbi[2] (元, CNY) | gentilicio = Chino, -na | horario = UTC +8 | horario_verano = | cctld = .cn[2] | código_telefónico = +86[2] | prefijo_radiofónico = 3HA-3UZ | código_ISO = 156 / CHN / CN | miembro_de = ONU, APEC | notas = }} Chína Tetarã Retã (chinañe'ẽme: 中华人民共和国 ha oje'eháicha: Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), térã hérante Chína (chinañe'ẽme: 中国 ha oje'eháicha: Zhōngguó), ha'e niko tetã hekosãsóva ojejuhúva Ásia kuarahyresẽ pehẽnguéme. Ko tetã hína upe hetavéva tetãygua orekóva, oiko amo 1.400 sua tapicha ko tetã yvýpe. Chína Tetarã Retã rekuái peteĩ atýre mante iñesãmbyhymbyre, ku aty héra Partido Comunista ha hetã rekuái oĩ itavusúpe, táva Pekĩ. Ijyvy oñemohenda upéicha: mokõipa mokõi tetãvore, po tetãvore hekosãsóva, irundy táva tetã rekuái oisãmbyhýva —Pekĩ, Tianjin, Changái ha Chongqing— ha mokõi tetãvore iñesãmbyhy ikoéva —Hong Kong ha Macao—. Upéicha avei, ojerure tetãvore Taiuã rehe, he'ígui oĩ va'erã ipoguýpe, oĩva katu Tavakuairetã Chína ipoguýpe. Oiko aja upe Ñorairõ Ro'y, URSS ha Tetãvore Joapykuéra oñorairõvo, oñemboheroite ko tetã «China Tetarã» oje'e hag̃ua Chína Tetarã Retã ha «China Nacionalista» oje'e hag̃ua Tavakuairetã Chína. Ojeipuru avei herarã ambuéva Chína yvyrusugua, China comunista ha Chína pytã oje'e hag̃ua Chína Tetarã Retã. Ijyvy apekue niko 9 596 960 km², upéicha Chína niko pe tetã tuichavéva mbohapyha, Rrúsia ha Kanatã ituichavénte. Ko tetã ijerére ojejuhu parundy tetã ambuéva, yvate gotyo Rrúsia ha Mongólia ojejuhu; yvate kuarahyreike niko Kasahitã ha Kirigitã; kuarahyreike gotyo oĩ Tajikitã ha Ahyganitã; tetã Pakistán, Índia ha Nepal ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu; ñemby gotyo oĩ Vutã, Miama, para Sa'yju, Yvate Koréa ha Laos; ñemby kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu para Ñemby Chína; kuarahyresẽ niko para Kuarahyresẽ Chína ha yvate kuarahyresẽ ngotyo tetã Yvate Koréa ojejuhu. Chína yvy apekue ituicha ha ijysaja opaichagua, ijyvy niko oñemuasãigui tave'ỹ Góvi ha Taklamakán guive, yvate gotyo ojejuhúva, umi ka'aguy guasu peve, ñemby gotyo ojejuhúva. Yvytyrysýi Himaláia, Karakórum, Pamir ha Tian Shan oĩ ko tetã ha Ñemby-Mbyte Ásia mbytépe. Ysyry Yangtze ha ysyry Sa'yju, umi ipukuvéva mbohapyha ha poteĩha Yvýpe, Tívete guive oisyrýva. Chína y rembe'y pukukue niko 14 500 km omohembe'ýva paraguasu Py'aguapy rehe, upépe ojejuhu para Sa'yju, para Bohai, ha umi mokõi yguasu Kuarahyresẽ Chína ha Ñemby Chína. Chína rembiasakue, tavarandu ha avano'õ, umíva ymaguareve apytépe niko oĩva ha oñepyrũ ysyry Sa'yju rembe'ýpe. Su ary ha su ary aja, mburuvicha guasu ñemoñare oisãmbyhy Chína avano'õre, umi mburuvicha guasu ñemoñare hérava dinastía térã ñemoñanga ojokuáiva. Ñemoñanga peteĩha oisãmbyhy rae Chínare niko ñemoñanga Xia amo 2000 Kirito mboyve. Ary 221 Kirito mboyve guive, pe ñemoñanga Qin omoĩvo ipoguýpe heta tetã ambuéva ha ojapo Chína mburuvi, ko tetã apekue oñembotuicha, oñemopehẽ ha ojoaju jey jey. Tavakuairetã Chína omosẽ ñemoñanga Qing, mburuvicha guasu ñemoñare pahague, ary 1911-me ha oisãmbyhy Chínare 1949 peve. Hapõ mburuvi oñehundi Ñorairõ Guasu Mokõihápe ha omosẽ rire iñorairõhára aty Chínagui, upe aty ojokuaikuaáva ohekáva amoño'ỹtekuareko (partido comunista) oñemoĩ Chína retãygua ñorairõre ha ojapo ko Chína Tetarã Retã táva Pekĩme ára 1 jasypa 1949-pe. Aty ojokuaikuaáva Kuomintang, oisãmbyhy akue Tavakuairetã Chínare, ova akue arã Taipéi távape, ha upe guive oisãmbyhýnte Taiuãre ha ypa'ũnguéra ambuéva Taiuã jerére. Oiko guive viru remimono'õ myatyrõ 1978-pe, Chína niko pe tetã ipirapire ñemono'õ oñemboheta pya'evéva, upéicha hína ko'ãga Chína niko tetã oñemuvéva ha ojoguavéva mba'ekuéra tetã ambuévagui. Chína ipu'akaite orekógui ñorairõhára aty mbarete, oĩva umi mbaretevéva apytépe ha hetavéva ohepyme'ẽ omomba'apo hag̃ua iñorairõhára aty. Ko tetã oike ONU atýpe ary 1971-me, oike avei heta aty mba'eguasúva, BRICS ha G20 techapyrãme. Ojehechakuaa Chína ipu'akaiteha ha oñemomba'eheta pya'iteha. Héra ypy Ko ñe'ẽngue «Chína» ou peysiañe'ẽgui Cin (چین), ha upe niko sánskrito ñe'ẽgui Cīna (चीन). Ojehecha ko ñe'ẽngue ojeipuru rae ary 1516-pe, upe kuatiañe'ẽ ohai Duarte Barbosa, karai Poytuga retãygua. Oñeimo'ã ko ñe'ẽngue Chína ou ñemoñanga Qin réragui (ojehaíva iñe'ẽme 秦 ha oje'éva "Chin"). Ko tetã réra tee niko Chína Tetarã Retã (ojehaíva iñe'ẽme "中华人民共和国" ha oje'e "Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó"), umi ñemoñaga ha tetã rekuái ambuéva katu heta omoambue ko tetã réra. Chinañe'ẽ oipuru hetã réra ko ñe'ẽngue "Zhongguó" (ojehaíva "中国"), ko ñe'ẽngue niko ou zhong —he'iséva "mbyte"—, ha guó —he'iséva "tetã"— ha oipuru avei hikuái ko ñe'ẽngue "Zhonghuá" (ojehaíva "中华"). Ko ñe'ẽngue zhongguó ymaite guive ojeipuru ha ojehecha heta kuatiañe'ẽ ymaguarépe, oipuru hikuái ohechaukaségui hetã niko yvy mbytépe oĩhague ha ikoéva umi tetã ambuévagui. Ndaha'éi Chína retãyguakuéra mante ohecha hetã oĩ gua'u Yvy mbytépe ha oipurúva ko ñe'ẽ "mbyte" he'i hag̃ua hetã ikoeitéva, heta tetã ambuéva oipuru avei upéicha herarã. Marandeko Marandeko-mboyve Umi mba'e ohechaukáva tekoypykuaaty rehegua ohechauka umi yvypóra ypykue oikóva Chína-pe og̃uahẽ hague upe tetãme ojapo 2,25 sua ary rupi. Peteĩ itakua oĩva Zhoukoudian-pe —hi'aguĩva ko'ãgagua Pekín-gui— oguereko umi fósil ojejapóva ary 680 000 ha 780 000 ary Kirito mboyve ha ha'e pe ojeheróva kuimba'e Pekín pegua, peteĩ subespecie Homo erectus-pegua oikova'ekue yva ñembyatýgui ha mymba jejukágui, oiporúva tata ha tembiporu itágui ijapopyre. Peteĩ yvypóra retekue rembyre, ary 18 000-11 000 Kirito mboyve, ojejuhu upe kuimba'e Pekín rendaguépe voi. Pe mba'ekuaarã ypykue ohechaukáva peteĩ yvypóra javeguaitereiha China-pe ojejuhu Liujiang-pe (Guangxi), ojejuhuhápe peteĩ akãrague oje'éva ojapo hague 67 000 ary rupi. Ha katu, oĩ gueteri jeikovai mba'éichapa ojejapo ojekuaa hag̃ua mboýpa ary umi Liujiang yvypóra retekue rembyre, ko'ýte oñembojojávo ambue yvypóra retekue ojoguáva rehe, ha'eháicha pe ojejuhúva Minatogawa-pe, amo Isla Okinawa-pe . Sin embargo, persiste la controversia sobre la datación de los restos de Liujiang, especialmente cuando se compara con otros esqueletos similares, como el hallado en Minatogawa, en la Okinawa ypa'ũme. Oĩ tapicha katupyry he'íva peteĩ jehai ojoguáva taipýpe oĩ hague Chína-pe 5000 ary aja. Algunos expertos afirman que desde hace 5000 años existió una forma de protoescritura en China. Umi ñemoñanga ypykue Xia ñemoñanga ha'e va'ekue tetã ñemoñanga peteĩha, jepémo ndojejuhúi gueteri mba'eveichagua mba'ekuaarã añetegua oĩhague, ojeguereko kuatiahaipyre añoite. Ko'ã mba'e oje'éva umi kuatia yma guarépe, oje'e ikatuha ko ñemoñanga oisãmbyhy kuri ary 2205 rupi Kirito ou mboyve. Xia ñemoñanga mboyve, jajuhu peteĩ mombe'upy he'íva oiko ndaje y guasu oñuvãmba ha ára pukukue Mbohapy Karai Guasu mba'éva: Fu Xi, Huang Di ha Shen Nong. Umi ára oñemopyenda mboyve Xia ñemoñanga, tetã ñesãmbyhy oñemopyenda oisãmbyhymívo umi Xia ha upéi oisãmbyhymi umi Chi You, upéicha oiko jey ha jey. Peteĩha ñemoñanga chína ohejáva mombe'upy añetegua ha'e Shang ñemoñanga, oisãmbyhymi hikuái oisãmbyhyháicha umi mburuvicha guasu Ára Mbytegua pegua, oisãmbyhy ysyry Sa'yju rembe'ýpe sa'ary XVII ha XI pukukue Kirito mboyve. Jepémo peteĩha Shang oisãmbyhy ñemby gotyo tetãvore Shandong-pe, peteĩ ka'aguy guasu upe jave, ohupyty hikuái pokatu tuichavéva umi tekoha oiméva kuarahyresẽ tetãme, umi ojeheróva yi, hendivekuéra ojokupyty porã. Pe mburuvicha Tang, ojehechávo mburuvicha guasu ikatupyrýva ha hekoporãva ramo, omosẽ Shang ñemoñanga upe tetãvoregui ha omopyenda imburuvicha guasu itavusu Erligang-pe. Pe Chinañe'ẽ jehai itujavéva ojejuhúva ko'ágã meve ha'e peteĩ oráculo ojejapóva kangue rehe Shang ñemoñangágui, ikatu jahecha hese tai ymaguaréva ko Chinañe'ẽ ko'ãgagua ypykuéva. Shang-kuéra ndaipu'akái Zhou-kuéra rehe, upéicha omoheñói hikuái Zhou ñemoñanga, oisãmbyhýva sa'ary XII guive V peve Kirito mboyve, mbeguekatúpe ipu'aka oĩnteva itavusúpe oñemosarambívo opaichagua karai guasu oisãmbyhýva apytépe, upéva peve ipahápe, osẽ umi Zhou retã ikangykuégui heta tetã hekosãsóva oñorairõmbáva ojuehe upe ára pukukue hérava Umi Arapoty ha Araroguekúi aja. Sa'ary 5 ha 3 mbytépe Kirito mboyve, oñemopyenda Tetãnguéra oñorairõva ára pukukue, tetã Chína ko'ãgagua oñemboja'órõguare 7 tetãvore hekosãsóvape, peteĩteĩva oguereko mburuvicha guasu, sãmbyhyhára ha ñorairõhára aty tee. Chína Mburuvi Umi Tetãnguéra Oñorairõva opa ary 221 Kirito mboyve, pe tetã Qin ipu'akárõguare ambue 6 mburuvichakuéra rehe, omoheñóivo peteĩha tetã tee peteĩchagua chíno. Qin Shi Huang oikuaauka ha'eha peteĩha mburuvicha guasu (始皇帝) ha omoñepyrũ ombopyahu Chína tuichakue javeve, ojehechakuaáva Chinañe'ẽ taikuéra oñemopeteĩ, upéicha avei oiko umi mba'era'ã rehe ha pareha avei. Pe Qin ñemoñanga ho'a Shi Huang Di omano rire, umi tekome'ẽre ohoséva omotenonde rire peteĩ ñepu'ã. Ko'ãva Han ñemoñanga oisãmbyhy 206 Kirito mboyve guive 220 Kirito rire peve ha omoheñói peteĩ arandupy Han teéva tavayguakuéra apytépe opytáva ko'ãga peve. Han-kuéra ombotuichave hetã yvy apekue tuicha ñorairõ rupive ñemby gotyo Koréape, amo Vienãme, Mongólia-pe ha Mbyte Ásiape, ha omopyenda Aopo'i Rape, ombojoajúva chupekuéra umi Eurasia retã ambuévare. Mbeguekatúpe Chínagui oiko upe aja tetã poguasu tuichavéva ko yvy ape ári. Konfúsio rape oiko mburuvi remimo'ã tee ramo. Jepémo oheja hikuái pe legalismo (dinastía Qin ñemoñanga remimo'ã tee he'íva oñesãmbyhy va'erã tetã tekome'ẽnte rehe ha jerovia'ỹre) umi tetã remimoĩmbyre legalista opyta gueteri tetã ñesãmbyhy pyendápe. Ho'a rire umi Han, oñepyrũ pe ára pukukue isarambipáva ojekuaáva Mbohapy Tavetã ramo. Pe joaju mbykymi Jin ñemoñanga rehegua oñehundi umi "po pytagua" ñemopu'ã rupive. Ary 581 jave ko tetã oñembojoaju Sui ñemoñanga poguýpe, hákatu ndaipu'akáigui Goguryeo-Sui ñorairõme (598-614) omoñepyrũ ho'a. Tang ñemoñanga ha Song ñemoñanga ndive oñepyrũ peteĩ ára pukukue iporãitereíva Chína virurekokuaa, mba'aporekokuaa ha arandupýpe g̃uarã. Oiko rire pe ñorairõ umi tuyko kuéra rehe, oguereko jey ipoguýpe umi Tetãvore Kuarahyreikegua ha oipe'a jey pe Aopo'i Rape, hákatu oñehundi hikuái pe An Lushan ñemopu'ã rupive, sa'ary VIII jave. Ary 907-pe, China yvate gotyo, umi Kitã omoheñói Liao ñemoñanga ary 1125 peve, upérõ oity Yurchen rupive, omoheñóiva Jin ñemoñanga pe yvy apekue oñemomba'éva hikuái. Ho'a rire Liao ñemoñanga ary 1125-pe, heta Kitãnguéra oho kuarahyreike gotyo omoheñóihápe hikuái Tetã Kara-Kitan, ipahápe oñehundi Gengis Kan rupive ary 1218-pe. Song ñemoñanga ha'e peteĩha tetã ñesãmbyhy ko yvy ape ári oipurúva kuatia viru ha peteĩha Chína rekuái oguerekóva peteĩ aty ñorairõha mbarete yguasúpe oipytyvõva ñemuha yguasu rupi. Sa'ary X ha XI mbytépe, hetave umi tetãygua ha mokõi jey okakuaa hetakue oguahẽkuévo 100 sua, péva oñembotuichave arro ñemitỹ rupi tetã mbytépe ha ñemby gotyo. Konfúsio rape avei oñemoingove jey, ombohováivo Vúda rape oñemotenondéva Tang oisãmbyhy aja, upéicha avei okakuaa jey tembiapoporã ha arandupykuaaty. Hákatu, naimbaretéiva umi iñangarekohára ha umi Yurchen oñorairõ hese, upéicha omoheñói hikuái pe Jin ñemoñanga. Ary 1127-pe Mburuvicha guasu Song Huizong ha itavusu ojejapyhy Jin-Song ñorairõ aja, upéicha iñemoñanga hembýva ova va'erã ñemby gotyo. Sa'ary XIII jave ondyry Chína rehe pe Mongólia Mburuvi. Ary 1271-pe mburuvicha mongol Kublai Khan omoheñói Yuan ñemoñanga. Yuan-kuéra ipu'aka pe hembýva Song ñemoñangágui ary 1279. Mongol-kuéra ondyry mboyve Chína rehe tetãyguakuéra hetakue ha'e 120 sua, oñemboguejyve 60 sua-pe ojepapa jeývo ary 1300 jave. Zhu Yuanzhang ipu'aka Yuan rehe ha omoheñói Ming ñemoñanga ary 1368 jave. Ming ñemoñanga poguýpe ojehasa ambue ára pukukue iporãitereíva, omoheñóivo ygarata aty tuichavéva yvy ape ári upe jave. Ko'ã aja, Zheng He oñepyrũ oho ko yvy ape ári ohecha hag̃ua, og̃uahẽvo umi tenda mombyry Áfrika-icha. Umi ary peteĩha tetã rekuáipe, itavusu oñemoambue Nanjing-gui Pekĩ-me. Oñembotuichave rupi capitalismo ou umi karai arandu Wang Yangming-icha, otakýva tetã rekuái rehe ha ombotuichave Neoconfucianismo umi temimo'ã ha'eháicha "yvypóra reko peteĩ" ha "avano'õ ñembojoja". Ary 1644-pe, Pekĩ ojejapyhy peteĩ joaju ombohováiva tetãre omotenondéva Li Zicheng. Mburuvicha paha Ming, Chongzhen, ojejuka ho'ávo upe táva. Pe Qing ñemoñanga manchu oñembojoaju Ming ñemoñanga ruvicháre Wu Sangui ha omboguejy mburuvicha guasúgui Shun ñemoñanga, oipyhývo ipoguýpe upe mburuvi. Poytuga Ary 1513 guive karai Jorge Álvares rupive, Poytuga oike Chínape peteĩha jey oñeha'ãmbávo ojapo ikolóniarã 40 ary pukukue Chína rembe'ýpe ha ypa'ũnguérape, upéicha oñorairõ hikuái yguasu rupive ha Chína mburuvi ñorairõharakuéra ojuka heta kolóno Poytuga pegua. Oñemohenda rire Poytuga retãyguakuéra Hapõme oñepyrũ hikuái ombojoaju Hapõ ha Índia, ha upéicha ombojoaju avei Chína umi tetã ambuévare ko yvy ape ári. Ary 1554 jave, Chína Mburuvípe hi'ã porã toñemopu'ã ygarupa Poytuga mba'éva, upéicha oheja hikuái tomopu'ã Poytuga ygarupa omosẽ rire umi piráta yguasúgui. Oiko Makáogui peteĩ kolónia Poytuga pegua 445 ary aja. Oiko rupi apañuái Ming ñemoñangáme ha hesuita-kuéra oĩ Ming róga guasúpe, Mburuvicha Tianqui (1621-1627) ha upéi Mburuvicha Chongzhen (1628-1644) umi manchu ondyrypa mboyve ha omoñepyrũ mboyve Quing ñemoñanga, heta jey ohenói hikuái ñepytyvõ ñorairõhára, kuimba'ekuéra ha mboka (ko'ýte kañõ ha mba'e ñorairõrã) umi Poytuga retãyguágui Makáo pegua. Ko'ãva ha'eva'ekue ombokatupyry haguã aty ñorairõhára chíno térã ojokuái haguã aty ñorairõhára rehe hesuita-kuéra ndive oikuaa porãva Chinañe'ẽ. Upe rire, ho'a rire Pekĩ ary 1644-pe ha ojejuka rire Ming ñemoñanga mburuvicha paha, hembireko ha kuñamburuvicha, ko'ãga hérava "Helena" ha ambue tapichakuéra mburuvicha Ming rogayguakuéra oñemongarai Hesu rapére 1648-pe. Mburuvi paha Pe Qing ñemoñanga, oisãmbyhýva ary 1644 guive ary 1912 peve, ha'e China retã paha. Sa'ary XIX-pe, Qing ñemoñanga ombohovái va'erãkuri Kuarahyreikegua imperialismo mokõive Ñorairõ Ópio rehegua (1839-1842 ha 1856-1860) Tavetã Joaju rehe. Ojeity tetã Europagua rehe, Chína oiko va'erã umi kuatia jekupytyha hekope'ỹva poguýpe, opaga va'erã tepyme'ẽ ñorairõre ha ome'ẽ ygarupa Hong Kong umi Vyretañaguápe. Pe Ñorairõ peteĩha Chína-Hapõ (1894-1895) omboyke Qing pu'aka Koréagui, ome'ẽvo avei ypa'ũ Taiwán Hapõ poguýpe. Oñemokangy haguére Qing ñemoñanga ombohetave apañuãi tetã ryepýpe. Ára 1850 ha 1860 mbytépe, ñorairõ ojekuaáva Taiping Ñemopu'ã ramo ohundi China ñemby gotyo, ambue ñemopu'ã ha'eháicha Ñorairõ Punti-Hakka (1855-1867), Nian Ñemopu'ã (1851-1868), Miao Ñemopu'ã (1854-1873), Panthay Ñemopu'ã (1856-1873) ha Dungan Ñemopu'ã (1862-1877) ojapo sarambi tetã tuichakue javeve. Oñepyrũ sa'ary XIX jave pe Chína jerova guasu. Hetaite umi oheja hetã ha ova ambue tetãme pe ñorairõ rupive ha mba'e vai ha'éva pe ñembyahýi guasu oiko va'ekue Chína yvatevogua (1876-1879), omanórõguare 9 ha 13 sua tapicha. Ary 1898-pe, Mburuvicha Guangxu ojapo tetã ñemyatyrõrã omopyendávo peteĩ tetã rekuái oporokuái peteĩme léi guasu rupive, hákatu omosẽ chupe pe Kuñamburuvicha Ci Xi, peteĩ golpe de estado-pe, jepémo omoheñói avei tembiapo omyatyrõséva tetãme, oikuaaukáva telégrafo ha ferrocarril ha omboykéva umi mba'e ymaguare guive ojejapóva ha'eháicha kuña py jejokua.Chang, J. (2014) Ci Xi, La Emperatriz. La concubina que creó la China moderna, trad. de María Luisa Rodríguez Tapia. Madrid: Taurus. Pe Bóxers ñemopu'ã ary 1899-1901 jave, peteĩ ñemopu'ã guasu ombotovéva pytagua mbaretekue tetãme, omokangyve Qing ñesãmbyhy. Ipahápe Xinhai ñemopu'ã ary 1911-pe omohu'ã Qing ñemoñanga ha upéicha opa mburuvi, upe guive omoheñói Tavakuairetã Chína. Tavakuairetã Chína Ára 1 jasyteĩ 1912 jave oñemopyenda pe Tavakuairetã Chína, karai Sun Yat-sen, Kuomintang rendota (KMT térã Partido Nacionalista) ojupi imburuvicha interino ramo. Jepémo oheja va'erãkuri tetã ñesãmbyhy ojupi hag̃ua Yuan Shikai, peteĩ ruvicha ñorairõhára yma Qing ñemoñangágui, ha'e ojejapo hese ary 1915 jave Chína Mburuvichavete ramo. Tuichaitégui ombohovái hese umi tetãygua ha oñemoĩgui avei hese ijaty ñorairõhára, oheja va'erã tetã ñesãmbyhy ha omopyenda jey pe tavakuairetã. Yuan Shikai omano rire ary 1916-pe, Chína oñemboja'o jokuaikuaápe. Tetã sãmbyhy oĩva Pekĩme ojehechakuaa umi tetã ambuéva renondépe, hákatu ndaipokatúi tetã ryepýpe; umi tetãvore rendota katu oisãmbyhykuaa tetãre. Ary 1920 pahápe, Kuomintang, omyakãva Chiang Kai-shek, ikatu ombojoaju jey tetã ipoguýpe mba'e ñorairõrã ha jekupytyrã iñarandúva rupive, ojekuaáva téra "Jeheka Yvatevogua" ramo. Omomýi hikuái itavusu táva Nankín-pe ha oñeha'ãmba toiko hag̃ua Chínagui peteĩ tetã jekopytyjojápe. Oñepyrũ guive Chína retãygua ñorairõ ary 1927 jave, umi Kuomintang oñorairõ komunísta rehe, jepémo ombohasyve ko ñorairõ tuichaite oñepyrũ rire ñorairõ Hapõ Mburuvi rehe. Ñorairõ mokõiha Chína-Hapõ (1937-1945), Ñorairõ Guasu Mokõiha mba'éva, ombopy'aguapy umi komunísta ha umi Kuomintang, ojoaju hikuái oñorairõkuévo Hapõ rehe. Ondyrývo Chínare hetaite ñorairõ angaipa ojapova'ekue Hapõ ñorairõharakuéra umi Chína retãygua rehe; ipahápe, amo 20 sua Chína retãygua omano. Techapyrãme, táva Nankín añoite, Hapõ ojuka amo 200 000 tekove. Hapõ oñeme'ẽ Chína rehe ary 1945 jave. Taiuã, ha Pirakutuhára Ypa'ũnguéra, oike Tavakuairetã Chína poguýpe. Jepémo Chína ipu'aka va'ekue, oñembyai pe ñorairõ rupive ha oñemboguejypa pirapire. Kuomintang ha komunista-kuéra oñorairõ jey. Chína Tetarã Retã Ñembohovái tuichaitéva Chína retãygua ñorairõ rehegua opa 1949 jave, pe Partido Comunista oñemomba'ekuévo tetã tuichakue yvyrusúpe rehe ha Kuomintang oho Taiuã ypa'ũme, upéicha Tavakuairetã Chína poguýpe oĩnte Taiuã, Hainan ha umi ypa'ũ ijerére. Mao Zedong, Partido Comunista ruvicha, ojapo ko Chína Tetarã Retã ára 1 jasypa 1949-pe. Ko Chína Tetarã Retã héra mokõi va'ekue: Chína komunísta ha Chína Pytã. Ary 1950 jave, oñemomba'e hikuái Hainan rehe ha oipe'a Tavakuairetã Chína poguýgui. Ary 1950 jave ondyry avei Tíbet rehe, pe aty ñorairõhára tivetáno ikangy ha ndaipu'akái, amo ary 1913 jave Dalái Lama he'i Tíbet isãso hague. Mao Zedong omokyre'ỹ Chína retãygua hetakue okakuaa hag̃ua, upéicha haimete oñembohetave mokõi jey 550 sua-gui hetave 900 sua-pe upe ára pukukue oisãmbyhývape, ohóva 1976 peve. Jepémo, ko aponde'a virurekokuaápe ha avano'õme guarã, ojeheróva Jeguata Guasu Tenonderã, ojapo ñembyahýi guasu omanórõguare 45 sua tapicha. Upe jave, Chína ojuka haimete mokõi sua okára ruvicha, he'i hesekuéra «ombohovái pe ñemopu'ã». Ary 1966-pe, Mao ha iñirũnguéra omoñepyrũ "Arandupy Ñemopu'ã", oguerúva hendive peteĩ ára pukukue umi tetãre ombohováiva ojehekárõguare, upéicha oho Mao omano meve. Ko Arandupy Ñemopu'ã, heñói va'ekue umi ohekáva pokatu apytépe Partido Comunista ryepýpe ha kyhyje Joaty Soviétiko-gui, ogueru tuicha sarambi Chína avano'õme. Jasypa 1971 jave Chína Tetarã Retã omyengovia Tavakuairetã Chínape ONU atyguasúpe. Upe ary rire, chíno-kuéra ha soviétiko-kuéra ojeipe'avévo, Mao ha Zhou Enlai oñembyaty Richard Nixon ndive omoheñói haguã joaju jekupytyrã Tetãvore Joapykuéra ndive peteĩha jey. Omano rire Mao ary 1976 jave, Deng Xiaoping ojupi tetã ruvicha ramo ha ojapo heta virurekokuaa ñemyatyrõ. Upe rire, Partido Comunista oheja rei Chína retãyguakuéra ha noisãmbyhyvéi mbaretépe hekove rehe. Upéicha virurekokuaa iñambue ha ojehecha ypykatu ojeheróva «ñemoirũrape Chína rekópe». Chína Tetarã Retã ojapo iléi guasurã ára 4 jasypakõi 1982-me. Ary 1989-pe, Chína oñorairõ vaígui umi temimbo'ekuéra oho va'ekue okarusu Tian'anmen-me ombohovái hag̃ua tetã sãmbyhýre, tetãnguéra okondena ha omoĩ tepyme'ẽ Chína rehe. Tendota Jiang Zemin ha sãmbyhyhára tenondegua Zhu Rongji oisãmbyhy Chínare 1990 arykuéra pukukuévo. Oĩvove hikuái tetã renondépe, virurekokuaa iñakãrapu'ã porã ha ojehecha amo 150 sua okára naimboriahuvéi, PIB okakuaa ary ha ary amo 11,2 %. Tetã iñakãrapu'ã porãite ha okakuaa pya'e oisãmbyhývo Hu Jintao sa'ary XXI ñepyrũme. Ha katu tetã pya'e okakuaa haguére avei oguereko mba'e vai tekoha ijyvýpe, ha avano'õ oñepyrũ ojerure tetã sãmbyhy tomba'apo porãve. Chína retãyguakuéra rekove oñemoporã pya'e ohasáramo jepe pe virurekokuaa ñembotapykue 2008-2013 rupive, hákatu tetã oñesãmbyhy gueteri itavusúpe añónte. Ary 2013 jave, Xi Jinping ojupi tetã ruvicha ramo ha Li Keqiang ojupi sãmbyhyhára tenondegua ramo. Ha'ekuéra ojapo heta virurekokuaa ñemyatyrõ ombopya'eve hag̃ua Chína akãrapu'ã, imbeguemígui ojupi hikuái mboyve tetã sãmbyhýpe. Xi ñesãmbyhy omoambue avei ka'irãi omoporãve hag̃ua tekojoja ha omoambue pe tembiapoukapy he'íva ñemoñare imemby peteĩete va'erã, ani hetave. Ára 14 jasypakõi 2013-pe oiko Chínagui pe tetã mbohapyha, Tetãvore Joapykuéra ha Joaty Soviétiko ykére, ogueraháva mba'ekuéra jasýpe, pe aponde'a hérava Chang'e 3 rupive oipurúva robot'' hérava Yutu. Ary 2019 pahápe, táva Wuhan-pe oñepyrũ koronavíru mba'e pyahu, ome'ẽva pe mba'asy vai hérava COVID-19, upe guive oñepyrũ pe COVID-19 ñemosarambi guasu. Yvy apekue ñemohenda
Chína retãvore 23 hína, 5 tetãvore hekosãsóva ha mokõi tetãvore iñesãmbyhy ikoéva.
Chína yvy apekue oñemohenda mokõipa mokõi tetãvore rupive, upéicha avei, he'i oĩ va'erã ipoguýpe upe Chína ombohéra tetãvore Taiuã ha ojerure hese, oĩva katu ko'ãga Tavakuairetã Chína ipoguýpe ha ndaipóri Chína rekuái upépe. Ijyvy apekuépe oĩ avei po tetãvore hekosãsóva, umíva niko Sinkiang, Mongolia Interior, Tíbet, Ningxia ha Guangxi), tetãvore rekuái mbaretevéva ha ikatu oiporavo mba'e ambuéva iñesãmbyhyrã oikógui ijapekuépe tetã ypykuekuéra ambuéva, tavarandu ha avano'õ ambuéva ndaha'éi Chína tavarandu ha avano'õicha. Ojekuaa avei oĩha irundy táva tetã rekuái oisãmbyhýva —Pekĩ, Tianjin, Changái ha Chongqing— ha mokõi tetãvore iñesãmbyhy ikoéva —Hong Kong ha Macao— umíva ikatu oiporavo porãve iñesãmbyhyrã. Mandu'apy Joajuha Antártida peteĩ kontinente yvy Yvype. Ahániri peteĩ gui mbae've según Tratádo Antártico. Yvyrusu G-77 atypy gui tetã ñemongakuaa. tetã Táva Méhiko (karaiñe'ẽme: Ciudad de México) ha'e hína Méhiko retã itavusu ha itáva tuichavéva. Ha'e peteĩva umíva táva guasuvéva pegua opa Yvýgui. Orekove 8.800.000 tapichakuéva oikovéva ipype ha 22.000.000 tapicha kuéra oikove ijerére. Táva Méhiko Arapoteĩ () téra poteĩ ára. Ára Arapokõi () téra pokõi ára. Ára Táva Nueva York (ingyaterrañe'ẽme ha mburuvicharupime, New York City) táva orekove tavayguakuéra Estado de Nueva York-pe, ha Tetã peteĩ reko Amérikaguape, ha mokõiha tuichave távarusu aty Amérikape. Ha'e Nueva York Tetãvore távarusu. Sa'roy XIX apyre guive, ko táva ha'eva peteĩ táva tenondegua, ñemure ha tepyre. Nueva York ojeikuaava táva pavẽgua, imomaranduháre, ipolítika rehe, hekombo'ere, iñoha'anga ha ao pyahureko imba'e rupi. Ha avei, Nueva York-pe oĩ Tetãnguéra Joaju ógaguasu, ha ojeikuaavave ko táva hetatetãre. Nueva York omboja'ova po vore (herava komuna), ha po komuna mayma ojojava peteĩ kondado: Bronx, Brooklyn, Manhattan, Queens, ha Staten Island. Tavayguakuéra 8,4 sua ndive oiko peteĩ rendare 830 km². Ko táva oguereko heta tenda ha heta óga ta'anga'ita ojeikuaava opa yvórare. Ko Sãso Tetera'ãngaicha, oĩva ypa'ũme, ha Ypa'ũ Ellis, opyhyva akue heta inmigrantes Amérika hag̃ua, saro'y XIX apyre guive ha saro'y XX iñepyrũre. Nueva York oquerekova avei heta óga yvateve yvýgua, Empire State óga yvateicha ha One World Trade Center, oĩ va'ekue umi Torres Gemelas, ojeitypa 11 jasyporundýpe 2001-pe. Mandu'a Joaju Táva Nueva York Internet renda (inglyesñe'ẽme ha karaiñe'ẽme) USA.gov Información oficial sobre el gobierno de Nueva York (karaiñe'ẽme) NYCvisit.com Oficina de turismo de Nueva York (karaiñe'ẽme) Estudio de Brookings Institution, New York in Focus: A Profile from Census 2000 (en inglés) New York City en el Open Directory Project (en inglés) Nueva York en GoogleMaps Convenio de New York de 1958 Ñemby Ñemuha (, ) terã Mercosur/Mercosul oĩ ko irũ joa ñemuha tetãgua Ñembyamérikape. Oreko irundy pehengue: Ñe'ẽ: karaiñe'ẽ poytugañe'ẽ avañe'ẽ Motto: Yvy mba'e yvate ojehegui Amérika Wisconsin ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 5.627.967 ava. Táva guasu: Madison Ambue táva: Milwaukee Tetãvore Joapykuéra Maine ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.331.479 ava (2016) Táva guasu: Augusta Ambue táva: Portland (Maine) Tetãvore Joapykuéra Méhiko Pyahu (ingleñe'ẽme: New Mexico) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 2.081.015 ava (2016; joheipyre). Táva guasu: Santa Fe Ambue táva: Albuquerque Tetãvore Joapykuéra Kalifóryña ha’e peteĩ tetãvore Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 39.512.223 ava (2019). Táva guasu: Sakaraménto. Ambue táva: Los Ángeles New Jersey ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 9.005.644 ava (2017) Táva guasu: Trenton Ambue táva: Newark Tetãvore Joapykuéra Florida ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 20.612.439 (2016). Táva guasu: Tallahassee Ambue táva: Jacksonville, Miami Tetãvore Joapykuéra Oklahoma ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 3.923.561 (2016; joheipyre). Táva guasu: Oklahoma City Ambue táva: Oklahoma City Tetãvore Joapykuéra Aláska niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 741.894 (2016) Táva guasu: Juneau Ambue táva: Anchorage Tetãvore Joapykuéra Texas ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 24.326.974 (joheipyre). Táva guasu: Austin Ambue táva: Houston Tetãvore Joapykuéra Illinois ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 12.802.023 (2017) Táva guasu: Springfield Ambue táva: Chicago Tetãvore Joapykuéra Rhode Island ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.050.788 Táva guasu: Providence Ambue táva: Providence Tetãvore Joapykuéra Arkansas ha'e niko peteĩ Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 2.988.248 (2016) Táva guasu: Little Rock Ambue táva: Little Rock Tetãvore Joapykuéra Arisóna niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 6.931.071 - 2016 (joheipyre). Táva guasu: Phoenix Ambue táva: Tucson Tetãvore Joapykuéra Haguáii (Hawaii) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.428.557 (2016) Tavusu: Honolulu Ambue táva: Honolulu Tetãvore Joapykuéra Ohio ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 11.614.373 (2016) Táva guasu: Columbus Ambue táva: Columbus Tetãvore Joapykuéra Dakóta Yvategua (North Dakota) ha’e peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 755.393 - 2017 (joheipyre). Táva guasu: Bismarck Ambue táva: Fargo Tetãvore Joapykuéra Dakóta Ñembygua (South Dakota) ha’e peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 865.454 - (2016) Táva guasu: Pierre Ambue táva: Sioux Falls Tetãvore Joapykuéra Wyoming ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 532.668 Táva guasu: Cheyenne Ambue táva: Cheyenne Tetãvore Joapykuéra Washington ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 6.549.224 Táva guasu: Olympia Ambue táva: Seattle Tetãvore Joapykuéra Washington D.C. ha'e niko Tetãvore Joapykuéra tavusu. Ojeheróva "distrito federal". Tavayguakuéra: 591.833 Tetãvore Joapykuéra táva Tetãvore Joapykuéra New Hampshire ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.342.795 (2017) Táva guasu: Concord Ambue táva: Manchester Tetãvore Joapykuéra Connecticut ha'e niko peteĩ Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 3.576.452 (2016) Táva guasu: Hartford Ambue táva: Bridgeport Tetãvore Joapykuéra Kentucky ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 4.454.189 (2017) Táva guasu: Frankfort Ambue táva: Louisville Tetãvore Joapykuéra Michigan ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 9.962.311 ava (2017). Táva guasu: Lansing Ambue táva: Detroit Tetãvore Joapykuéra Virginia Occidental (West Virginia) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.831.102 (2016) Táva guasu: Charleston Ambue táva: Charleston Tetãvore Joapykuéra Luisiana (Louisiana) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 4.681.666 (2016) Táva guasu: Baton Rouge Ambue táva: Nueva Orleans Tetãvore Joapykuéra Neváda ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 2.940.058 (2016) Táva guasu: Carson City Ambue táva: Las Vegas Tetãvore Joapykuéra Buenos Aires ha'e peteĩ tetãvore Argentina pegua. Tavayguakuéra: 15.052.177 Táva guasu: La Plata táva Gobernador : Axel Kicillof Argentina Río Negro ha'e peteĩ tetãvore Argentina pegua. Tavayguakuéra: 597.476 Táva guasu: Viedma Gobernador: Miguel Saiz Argentina La Rioja ha'e peteĩ tetãvore Argentina pegua. Tavayguakuéra: 341.207 Táva guasu: La Rioja Gobernador: Luis Beder Herrera Argentina Provincia de la Rioja (Argentina) Provincia de la Rioja (España) Gujána (teratee Cooperative Republic of Guyana, karaiñe'ẽme República Cooperativa de Guyana) tetã oĩ yvate gotyo Yvyamérikape. Ijykére oĩ yvate gotyo Paraguasu Atlántiko; kuarahyresẽ gotyo Suriname; kuarahyreike gotyo Venezuela; ha ñemby gotyo Brasil. Guyana niko oreko 214.970 km² ha pépe ningo oĩ 765.283 tetãguakuéra. Itavusu héra Georgetown ha tetã oñemboja'o 10 yvy pehẽnguépe. Oñemosãso Reino Unido-gui 26 jasypo 1966-pe. Tetã Amerikagua Panambi () ha'e peteĩ tymbachu'i juehegua hekovety ovevéva, ojekuaavéva umi panambi oiko ko'ẽ rupi, hákatu umíva oiko pyharére hetavéva. Oheñói rire, panambi rete ojogua peteĩ yso para porã ha ho'u ka'ami, ha upei, ko'ã yso oñemoambue panambíre ha oveve. Panambi kuéra oguereko irundy pepo pirapiréicha ha isa'y hetáva, oipuru oveve hag̃ua, oñemohenda hete mba'epytu, oñepyrũ oporeno hag̃ua ha ohechauka hag̃ua heko tee. Ijurúre oguereko peteĩ tĩ mbuku oipuru ho'u hag̃ua yvoty mba'e ku'i. Panambi rupi'a osẽ peteĩ ysomi chu'i ho'úva ka'ami, ha upei, ku ysomi ojejaho'ipa ha osẽ panambícha. Mandu'apy Joaju Butterflies of Spain. Mariposas de la Península Ibérica. Mariposas de España. Tymbachu'i Ambu'a () ambu'a niko vícho téra mymba ipy hetáva, imichĩ ha ipy apytimbýva, hete ipe ha ipuku, oguereko 21 pehẽngue iñakã guive ijapy peve, ha 42 ipy. Oĩ ambu'a ikatúva ohupyty amo 30 cm kuéra rupi ipukukue, hákatu ohupyty meméva amo 10 cm. Oje'e niko oĩha amo 3.300 ambu'a rupi ojueheguáva. Mandu'apy Joaju Mymba hetymaetáva Ani japorojuka (inglyesñe'ẽme oje'éva "nonkilling") niko ñe'ẽ apesã oikuaaukáva umi avano'õ ndaiporihápe jejuka reko, jejuka pota térã jejuka noñembohapeihaguépevoi. Mandu'apy Joaju Glenn D. Paige, Nonkilling Global Political Science, 2002; 3rd ed. 2009. Glenn D. Paige, Joám Evans Pim, editors, Global Nonkilling Leadership, 2009. School of Nonkilling Studies at Wikiversity Center for Global Nonkilling Zentrum zur Förderung des Nichttötens - Nonkilling Deutschland Affirmation of the Global Nonkilling Spirit Center for Global Nonkilling Channel on YouTube Charter for a World without Violence Arandupykuaaty Ñandu () ha'e opa umi mymba imichĩ ipy apytimbýva ha ipy poapy, ndoguerekóiva kangue rysýi ijatukupépe. Ojejuhu ñandu oparupi, ha opaichagua tekohápe. Opaite ñandu oiko añomeméva ha ojapi tymbachu'i ho'u hag̃ua. Ijurúre oreko popĩa vai. Ñandunguéra ojapo inimbo po'i, upéicha oipyaha ñanduti hógarã, ñuhã ojapi hag̃ua tymbachu'i ha ambuéva. Ojeikuaa amo 46 500 ñandu juehegua ambuéva. Oiko sa'i ñandu juehegua ikatu oporombohasýva. Joaju hypeguávandi Ñanduti Mandu'apy Joaju Arañas. Enciclopedia Ilustrada Tetã Paraguái Momorãhéi Mba'epu porã: Francisco José Debali Ñe'ẽ poty: Francisco Acuña de Figueroa Hendu {| class="wikitable" ! Avañe'ẽ !Karaiñe'ẽ |- | Tetãnguéra Amerikayguápe tetãma pytagua ojopy, sapy'ánte, japáy ñapu'ãvo, «Ha'evéma!» ja'e ha opa. Ñande ru orairõ pu'akápe verapy marã'ỹva oipyhy, ha ojoka omondoho itasã poguypópe oiko ko tetã (x2) | A los pueblos de América, infaustos, tres centurias un cetro oprimió. Mas un día, soberbia surgiendo, «Basta» dijo y el cetro rompió. Nuestros padres lidiando grandiosos, ilustraron su gloria marcial. Y, trozada, la augusta diadema, enalzaron el gorro triunfal (x2) |- | Purahéijoa: Joyke'y Paraguái, iporãma, anive máramo ñañesũ mbarete ha tĩndy ndaijavéiri oĩhápe joja ha joayhu. (x2) | Coro: Paraguayos, república o muerte, nuestro brío nos dió libertad, ni opresores ni siervos alientan donde reinan unión e igualdad. (x2) |} Paraguái Paraguasu Atlántiko oĩ peteĩ paraguasu Yvype. Ijykére oĩ yvate gotyo Paraguasu Árktiko; kuarahyresẽ gotyo Europa ha Afrika; kuarahyreike gotyo Amérika; ha ñemby gotyo Antártida. Paraguasu Atlántiko niko oreko 106.400.000 km² (parakuerandive). Parakuéra Para Karíve Para Yvategua Para Yvy mbytépe (Mediterráneo) Para Sargaso Para Báltiko Paraguasu Paraguasu Atlántiko Paraguasu Ártiko oĩ peteĩ paraguasu Yvýpe. Ijykére oĩ ñemby gotyo paraguasu Atlántiko, paraguasu Py'aguapy, Yvateamérika, Európa ha Ásia. Paraguasu Atlántiko niko oreko 14 750 000 km² (parakuéra ndive). Parakuéra Para Barents Para Kara Para Laptev Para Morotĩ Para Noruéga Paraguasu Paraguasu Py'aguapy oĩ peteĩ paraguasu Yvype. Ijykére oĩ yvate gotyo Paraguasu Árktiko; kuarahyresẽ gotyo Amérika; kuarahyreike gotyo Asia ha Autaralia; ha ñemby gotyo Antártida. Paraguasu Py'aguapy niko oreko 165.000.000 km² (parakuerandive). Parakuéra Para Hapõ Para Koralo Para Tasmano Para Kuarahyresẽ China Paraguasu Paraguasu () ha'e umi y aty guasu, para aty oĩ ñande Yvýpe. Oĩ irundy paraguasu Yvýpe: Paraguasu Árktiko Paraguasu Atlántiko Paraguasu Py'aguapy Paraguasu Índiko Paraguasu Índiko ha'e hína peteĩ paraguasu Yvýpe. Ijykére oĩ yvate gotyo Ásia; kuarahyresẽ ngotyo Autarália; kuarahyreike gotyo Áfrika; ha ñemby gotyo Antártida. Paraguasu Índiko apekue niko 70.560.000 km². Parakuéra Para Árave Paraguasu Índiko Áfrika oime peteĩ yvyrusuguype. Ijykére oime pe yvate gotyo Para Yvy Mbytépe; kuarahy ñesẽ gotyo oime Paraguasu Índiko ha kuarahy jeike gotyo Paraguasu Atlántiko. Áfrika oguereko ha oiko pype 1 000 010 000 tapicha kuera. Tetã Angola Ehíto Yvyafrika Marruéko Nihéria Sudano Keña Senegal Botsuana Zimbabue Madagaka Jivuti Ruanda Lesoto Eswatini Tupi ha guarani ñe'ẽ niko peteĩ ñe'ẽ aty Amérika pegua. 24 jasypoteĩ ojegueromandu’a Juan Marangatu ára, ha pe vy’aguasu ojejapóva hérape oñepyrũmavoi 23 jasypoteĩ pyharépe. Añetehápe, kakuaáva, mitãrusu ha mitã ñane retãmegua vy’apópe ojapo opaichagua temira'ã, tembi'u ha ñembosarái imandu’ávo upe karai marangatúre. Ára 24 pyharépe oñepyrũma ojejapo umi temira’ã. Peteĩ ryguasume (uru) oñeñongatuva’erã peteĩ koty iñipytũvape ha oĩva’erã upépe, okaru’ỹre, 24 aravo. Upéi, ára 24 asajépe, oñenohẽva’erã okápe ha ojereva’erã hese umi omendaséva, avati raỹi ipópe; ha upépe ryguasume okarúvo peteĩvagui, upéva ha’ehína upe omendátava pe arýpe. Peteĩ ryguasume oñeñongatuva’erã peteĩ koty iñipytũvape ha oĩva’erã upépe, okaru’ỹre, 24 aravo. Upéi, ára 24 asajépe, ojerahava’erã chupe ambue kotýpe oĩhame ijerére: kuãirũ, pirapire, ryguasu rupi'a ha okẽndavoka. Ko’ã irundy mba’e ojehaitypova’erã avati raỹi apytépe. Ryguasume ho’uraẽramo avati, kuãirũ oĩhágui, upéva he’ise ñemenda pe arýpe; ho’uraẽrõ avati, pirapire oĩhágui, upéva he’ise ojerekotaha heta pirapire pe arýpe; ho’uraẽro avati, ryguasu rupi’a oĩhágui, péva katu naiporãi, he’ise po’a’ỹ pe arýpe; ha ho’úramo avati, okendavoka oĩhagui, upéva he’ise óga pyahu ojerekotaha. Ára 23, pyharépe, ojekutuva’erã peteĩ kyse pakováre. Upéi ára 24 asaje jave ojehekýivo kyse pakovágui ikatúta oñemoñe’ẽ hese ménarã térã tembirekorã réra ypy. Ára 24 ko’ẽme, oñesẽva’erã okápe ha ohasaraẽvévape oñeporanduva’erã héra ha péva ha’éta avei tembirekorã térã menarã réra (térã réra ypy). Ára 23 pyharépe, oñemoĩva’erã aramboha guýpe peteĩ itangecha pyahu ha ko’ẽvo oñenohẽvo itangecha aramboha guýgui ojehecháta ipype tembirekorã térã menarã ra’ãnga. Ára 24 asaje, oñemondykyva’erã 24 jey tataindy ýpe ha upépe ikatúta oñemoñe’ẽ menarã térã tembirekorã réra ypy. Ára 23 pyharépe, oñemoĩva’erã aramboha guýpe mokõi avati ra’ỹi. Peteĩva oguerahava’era peteĩva mborayhu jára réra ha ambuéva katu ambue mborayhu jára réra. Ára 24 ko’ẽme, ojepovyvy ha oñenohẽva’erã peteĩ avati ra’ỹi aramboha guýgui; ha upe térã oñenohẽva ha’e mena térã tembirekorã réra. Oĩháicha umi temira’ã, oĩ avei umi ñembosarái San Juan árapente oñeha’ãva. Péicha, og̃uahẽvo pyhare, opavave ijaty San Juan-hápe ha oike opaichagua ñembosaráipe héra Guarani meméva. Tata ári jehasa Yvyra sỹi oguerekóva hu’ãme, jopóiramo: pirapire, ao pyahu térã peteĩ ryguasu ka’ẽ Kambuchi jejoka Páila jeheréi Pelota tata Tóro Kandil Ñemenda okára o casamiento koygua Carrera vosa Kure ñembohuguái Judas kái Mbokavícho Ko’ã ñembosarái oiko aja peteĩ kuñakarai imba’ekuaáva omoñe’ẽ kuña ha kuimba’épe ipo ha oikuaauka chupekuéra mba’épa oikóta hekovekuéragui tenondeve gotyo. Huguápe katu peteĩ atymbopuha ohenduka purahéi ñanemba’etéva, umi ikyre’ỹvéva; ha opapotávo pe vy’aguasu, opavave osẽ ojeroky vy’a ha tetia’épe. Umi jeroky apytépe oĩ pe hérava “solíto” ha ambuéva. Oĩháicha temira’ã ha ñemboharái, oĩ avei tembi’u San Juan árapente ojejapóva. Mbeju Chipa (aramirõ, mestizo, so’o, kavure, piru ha ambuéva) Pastel mandi'o Chicharõ trenzado Chicharõ hu’itĩ Pajagua mascada Sopa paraguaya Chipa guasu Mbusia ha butifarra So'o jukysy So'o josopy – sójo Ryguasu ka'ẽ Vori vori ryguasu Pyharepyterã oñembopupu caldo ava (San Juan Bautista-Misiones-pe katu ojejapo batiburrillo); ha oñembosyry (bebidas) hag̃ua oĩ guaripóla, aloha ha kojói haku porãva. Mahe’ẽ – mba’ehe’ẽ (postres) apytépe katu jajuhukuaa: eíra kesúre, eíra manduvíre, andai kamby, arapaho, kamby arro ha kandial. Jepémo San Juan ára ndaha’éi Guaranikuéra mba’eteete, ja’ekuaa oikembaretehague ñane retã rekópe. Ág̃a katu pe mba’e iporãvéva niko ndaikatuiha ñaikũmby San Juan Ára Guarani’ỹre. Iporã ja’e avei San Juan Ára og̃uahẽhague ñane retãme umi español ndive. Oje’e ko vy’aguasu jeromandu’a oñepyrũhague ojapo 5.000 ary; umi iñarandúva ohechakuaárõguare kuarahy hekoambueha mokõi ára peteĩ arýpe. Péicha, ko yvymbyte ñemby gotyo, oĩ peteĩ ára imbykyvéva (21 jasypoteĩ) ha ambue katu ipukuvéva (21 jasypakõi). Oje’e avei upe árape heñóihague San Juan Bautista ha isy omomaiteihague ichupe tata rendýpe. Avei oje’e tata oñemyendyha oñemombare ha oñembohetia’évo kuarahy pytu, sa’ive ojopéva upe jave, ára mbykyvehaguére. Enlaces Ohai Karai David Galeano Olivera Arete Jonava táva tetã Lituaniape. Oikovéva: 34.387 Lituaña táva John Ronald Reuel Tolkien (Bloemfontein, ko'ãga hína Yvyafrika; 3 jasyteĩ ary 1892-pe - Bournemouth, Dorset, Ingyaterra; 2 jasyporundy ary 1973-pe), ojekuaavéva J. R. R. Tolkien térã JRRT, ha'e akue peteĩ haihára, ñe'ẽpapára, ñe'ẽkuaahára ha mbo'ehaorusu mbo'ehára Tavetã Joaju pegua, ojekuaavéva ohaígui umi tembiasagua'u The hobbit ha Kuairũnguéra Jára. Joaju Página sobre J. R. R. Tolkien de la editorial HarperCollins. Tolkien Society Tolkien Library Tolkien en Los Anales de Arda . Tolkien Adolf Hitler (20 jasyrundy 1889, Braunau am Inn, Autria - 30 jasyrundy 1945, Berlin, Alemaña) ha'e Mburuvicha Guasu (Führer) Alemaña-pe. Mburuvicha partido nacionalsocialista-pe. Ohundi'akue Mokõiha Ñorairõ Guasu. Momaitei: Heil Hitler! ha Sieg heil Mein Führer! Hitler Ysyry Mbutuy ningo ha´e peteĩ ysyry´i ojepysóva karugua hérava upéicha avei ha ojejuhu táva Veinticinco de Diciembre mboipýri. Heñóĩ itakuágui yvyty Ka'aguasu ypýgui. Ko ysyry oúva kuarahy resẽguio, oho kuarahyreikévo ha opa karugua hérava Chipa-pe. Yga´imimi ovevúiva hi´ári oguata pype ha umi hembe´ýre oikóva oguenohẽ chugui pira ho´uva´erã térãkatu ohepyme´ẽ va´erã. Ko ysyry ipuku 11 kilómetro rupi ha oĩ tenda ipeha 30 ha 50 metros. Oĩ Cuenca del Río de la Plata, Acuífero Guarani ryepýpe. Mbutuy he´ise mbutu: mymba chu´i oipytéva tuguy mymbakuéragui ha hasyete ñande jopíva, ha y: omobe´úva ha´eha peteĩ ysyry térã ha´e hína "ry" oñemombykyva´ekue oje´eporãve hag̃uã. Ysyry Mbutuy ha´e tenda ojehayhuvéva upe távape, ha arahaku jave opa umi ikatúvaguive oho upépe oñembopiro´y, oĩgui peteĩ tenda y ipererĩha ha yvyku´i ndeporãmbajepéva omoporã pe hembe´y. Santa Rosa, San Juan Bosco (Mbopi) ha Hugua Guasu ha´e hína umi tenda ojeikoha hi´ag̃uiveva ko ysyrýgui. Upéichante avei, heta tapicháma omano pype. Ojekuaa mbohapyrupi hoi´upa va´ekue pype ha omano, ha uèi oñeguenohẽjey. Paraguái yvyapekuaa Ysyry Tetãvore, oje´e peteĩ yvy pehẽme ha oñondivepa ojapo peteĩ tetã, péicha oñembohéra província, estado federal, distrito térã departamento España ñe´ẽme. Jajuhu Estado de São Paulo Vrasilpe, Provincia de Taragui-Corrientes Argentinape, Distrito Federal Méjikope ha Departamento del Ñe'ẽmbuku Paraguáipe. Tetã Jokuaikuaa Tendota ha'e tetã myakãhára. Karaiñe'ẽme oje'e chupe presidente, térã mburuvicha. Ñe'ẽ "presidente", oje'ehaicha karaiñe'ẽme ou latín ñe'ēgui avei: praesidere, "sentarse al frente"; avañe'ẽme: "oguapýva tenondete". Tendota niko peteĩ aty hápe oje'e upe tapicha omotenondéva upe aty, péicha jajuhu; presidente la asamblea general, presidente del Congreso, presidente la cooperativa, ha ambueve. Ha ikatu opavavénte he'i presidente umi tendotakuérape. Presidente kuéra omotenonde tetã Poder Ejecutivo ruvicha ramo. Ko ñemohenda ojeipuru ypy Estados Unidos léi guasu pe ha ikatu ko'ag̃a g̃uarã opa tetãmema ojeguereko peteĩ Presidente, ha kuña ramo ikatu oje'e chupe Presidenta. Opavave tetãnguéra ha'éva Estado Repúblicava rupi presidenterã ojehupi vóto rupive ha omanda 5 térã hetave ary pukukue aja. Paraguái rendota ha'e hína karai Mario Abdo Benítez, ipokatúva ko tetã tuichakue javeve. Ojupi 15 jasypoapy 2018. Mandu'a Yrypy'a () oĩ ysaja ygua jave temperatura oĩ karape 0 °C térã 273,15K. Hyjúi yrypy'a Y Tetã Yvykorea (koreañe'ẽ: 대한민국) ha'e peteĩ tetã kuarahysẽ Asia pegua, oĩ ñemby gotyo Korea yvyapýpe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Yvatekorea, ymaguare ha'eva peteĩ tetã ñóntema, Korea, ary 1945 peve. Kuarahysẽ gotyo Korea para, hérava avei para Hapõ, ñemby gotyo oĩ Korea ypo'i, yguasu ombojeiva Hapõ ha Yvykorea, ha kuarahyreike gotyo oĩ para Sa'yju. Yvykorea renda ha'e Korea yvyapy ñemby pehẽngue ha ambue 3.000 ypa'ũnguéra ijerére, tuichaveva he'eva Jeju, Ulleungdo ha Dokdo. Yvykorea tetãygua háimete oiko itavusu hérava Seúl, térã Seul ijerére, ko'ãga oiko 49.540.000 tekove Yvykoreape. Lech Wałęsa ha'e Politico ha Mburuvichákue Poloña-pe. Heñói táva Popowo, 29 jasyporundy 1943. Ha’eva’ekue Presidente de la República de Poloña kóva 22 jasypakõi 1990 ha 23 jasypakõi 1995. Jopói 1983 - Premio Nobel py'a guapygua. Tekove Poloñagua Jopói Nobel Py'aguapyguigua Abai distrito ha tenda tetãvore Ka'asapa, Paraguáigua. Opyta 258 km Paraguaýgui. Demografía Karaguataýpe oiko 26.455 tapicha rupi; umíva apytégui 14.097 kuimba'e ha 12.358 kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos. Paraguái tava Kuña niko yvypóra ndaikuimba'éva, kuña hyeguasúramo omomemby, upéicha hetépe oĩ membyryru. Kuña rete ndahagueitéi kuimba'e retéicha, ikáma ituichavéva kuimba'égui ha ikatu omokamby hyeguasúrõ. Kuña Yvoragua Ára ojegueromandu'a ára 8 jasyapýpe ha ára 24 jasykõime ojegueromandu'a Kuña Paraguái Ára, ára omomba'eguasúva kuña Paraguái. Joajuha Yvypóra Yapo térã yno'õvu () ha'e tenda yitereíva ha ka'avo tenyhẽmbáva, yno'õicha, ñu y japyhýva. Guarani mombe'ugua'ukuérape upe Mbói tu'ĩ ha'e opa yno'õvúgua jára. Yno'õvu guasu: Pantanal Yvera (Iberá) Yvy ape ysaja Yvyra () ha'e ka'avo guasu ha ymaiteveguare. Heta yvyra oĩ ka'aguy. Yvyrakuéra niko opaite ka’avóicha oipytyvõ mayma tekovépe oikóva ko yvy ape ári. Ha’ekuéra omomorã ñande rekoha; ha upéicha avei, omo’ã mymbakuérape; omombyta ha omombarete yvy; ha pe mba’e tuichavéva: omoheñói ha omohesãi pe yvytupytũ potĩ mayma tekove ñaikotevẽva jaikove hag̃ua. Yvyra, oñekytĩ rire, ojepuru ojejapo hag̃ua kuatia térã, jepe'a; ha upéicha avei, ojejapo ichugui opaichagua yvyrape, apyka, mesa, karameg̃ua ha aorenda, okẽ, ovetã ha óga. Jahayhúrõ ñande rekoha ha upekuévo ani hag̃ua japyta yvyra'ỹre, tekotevẽ -jaitývo peteĩ- hendaguépe ñañotỹ mbohapy. Yvyra ñeñotỹ oĩ mokõichagua: Yvyra ñotỹ ñemo’ãrã. Kóva ojejapo oñemo’ãvo opavave mymbamimíme anítei omyangekõi chupekuéra yvytu térã ama; avei, oñemo’ãvo yvytúgui kógaty ha yvyra hi’áva; upéicha avei, oñeñangarekóvo yvy ha ýre; anítei yvy ikangy ha osyryry oky guasu jave; ha ipahápe, oñeñangarekóvo opaichagua ysyry rapére. Yvyra ñotỹ ñemurã. Kóva katu ojejapo yvyra ojehepyme’ẽ hag̃ua. Koichagua yvyra ñotỹ oikomeme ko’ág̃a rupi ha upevarã ojepuruve yvyra okakuaa guasu ha pya’éva. Ko’ãvavagui ojejapo kuatia ha ambue ava rembipururã. Yvyra Paraguáigua Peterevy Tajy Mbokajaty Yvyra piũ Yvyrapytã Yvyra ro Yvyra ñeti Samu'ũ Yvyra paje Kurupa'y kuru Yvapurũ ha ambue Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Yvyra Avapaje () oĩ peteĩ yvypóra oñemomarandu jarýindive. Avapaje henói Yno’õvu jarýi ymaiteveguare Yvyra heko’apyra’ỹvagui Ha ita ypykueguare Yno’õ ha ysyry jarýi Peme’ẽmo oréve penembaretekue! Guarini manombyre angue Jaguaru ha guasu angue Pa’i ha Avapaje angue Peme’ẽmo oréve penembaretekue! Wolfsblood - Shaman's Call Guarani jerovia Tekochaukahakuaaty () hína oñepyrũ opahápe tekoypykuaaty. Ohapykuereka ha ohechaukakatu opaichagua ava no’õ reko, oiko ha oikova’ekue yvy ape ári. Oñeha’ã ombohovái mba’eicharupípa ojojogua ha ojoavy ava reko taha’e ha’ehápe ha opaite ára. Tekochaukakuaahára niko ojesareko ha ohesa’ỹijo tembiapo taha’e ha’ehápe, ha ndaha’éi peteĩ avano’õrente ojesarekóva. Upéicha avei tekochaukakuaahára oñeha’ã ohechauka hekopete opaite avano’õ rembiapo, ha ojesarekove umi avano’õ itenonde’ivévare, “ypykue” oñembohérava, ndaiporiguasúgui jepy’apy hesekuéra. Tembikuaaty Miley Ray Cyrus (Heñói peicha Destiny Hope Cyrus réra 23 jasypateĩ-pe réra 1992), jekuaáva Miley Cyrus ha'e peteĩ oactúa, opurahéiva ha purahéi apoha estadounidense. Ojekuaá ha'e pe kuatia téra Miley Stewart/Hannah Montana pe Disney Channel, Hannah Montana. Jasyapy-pe 2008 ha'e oñepyru peteĩ proseso hekopegua amoambue itéra rehe "Miley Ray Cyrus" Tekove rehegua Mboyve ary Miley Cyrus heñói Franklin, Tennessee, 1992 pe. Ha'e Leticia "Tish" Finley ha Billy Ray Cyrus memby. Oreko mokoĩ mbytegua kyvy, Christopher Cody ha Trace, ko pahague ha'e opurahéiva ha ombopú mbaraka pe banda Metro Station ha peteĩ mbytegua tykéra, Brandi. Oreko avéi peteĩ kyvy, Braison ha peteĩ kypy'y, Noah, ha'e oactúa avéi. Itúva kuéra omói Destiny Hope (Destino, Esperanza) ojerovia ha'e haeta peteĩ herakuã. Oreko pe téra "Miley" pukavy haguére ("Smiley") imitã jave. Oho la Heritage Middle School ko'ãga oreko peteĩ mbo'éhara ñemihápe. Okakuaa peteĩ kokue itúva kuéra rehegua Nashville. Apoha Miley oñepyru ojepy'apy actuacionpe pe jejaporã itúva rehegua, Doc, moõ ha¡e héra Kylie. Pe2003, ha'e oike pejuha tuicha ha ojapo peteĩ mitãrusu heráva Ruthie ta'anga omýiva Tim Burton rehegua Big Fish héravaguy Destiny Cyrus. Úpei, ojekuaa peteĩ video hembipu porã If Heartaches Have Wings ha Colgate Country Showdown itúva ndive. Oreko guive 11 años ojapo peteĩ tendu Best Friend guarã, Disney ndive, téra pe hára ñembotove téra ha'e temitỹ michĩpe kuatia arã. Miley oaudiciona pe téle aguĩgua Disney Channel rehegua, Hannah Montana poravopyre téra ha'e peteĩ mayma kyre'ỹ ha ohayhu sapy'atekove (He'i peteĩ hára Disney Channel rehegua), ha opýta jejeporã guarã. Ko'ãgagua oactuainti tysýi Miley Stewart icha, hague pe pseudónimo, ha'e la ñeandu mba'epu pop mitãrusu, Hannah Montana, gua'unte. Miley Cyrus avei oactúa Hannah Montana-icha tekove ha'ete, téra orekova peteĩ mba'e apu'a itérava ha'ete. Pe 22 jasypoteĩ 2006, Miley ome'ẽ peteĩ konsierto Hannah Montana-icha pe jeguataha temátiko Disney's Typhoon Lagoon Walt Disney World Orlando, Florida, pe'a pẽ konsierto Disney Channel ohai. Avei oactúa ñemotenonde Disney Channel Hannah Montana rehegua, hérava Hannah Montana's Backstage Secrets, moõ ha'e oactúa pe ipoguasu Miley Stewart-icha py'ỹi omoambue Hannah Montana pe. Pe 24 jasypa 2006 rehegua, Walt Disney Records ojapo peteĩ mba'e apu'a estudio-pe, pepe oñemoinge poapy mba'e apu'a Miley ojapo Hannah Montana icha. Angetete ojekuaa ñepyru mbohapypa ára vore Hannah Montana rehegua. Avéi angetete, Miley Cyrus John Travolta ndive ojapo mokõi ahy'o tenondeguava ta'anga omúiva mitã reko Bolt. Pe 10 de jasyrundy 2009-gua ñemotenonde peteĩ ta'anga omýiva pyahu Hannah Montana The Movie. Avéi Miley ojekuaa pe ñemana Billboard he'i opore'ỹ tysýi Hannah Montana. Hi irũ porãve ha'e Emily Osment ha Mitchel Musso (Oactúa avei Hannah Montana pe) ha ojerokyva Mandy Jiroux. Miley opa hi menda sako'i oñemoha'a Justin Gaston pe jasypoteĩ 2009 pe ha angetete oĩ moñe'ẽha The Last Song Savannah, Georgia-pe moõ ome'ẽta tekove Verónica Miller pe, peteĩ mitãrusu ñemoĩ, isy omondopyre ohasa arã hi pytu'u arahaku rehegua itúva ndive, ha ha'e ndojeguerahaĩ porã. Avei oactúata pe ta'anga omúiva Wings ohái akue Aprilynne Pike, Miley ojapota peteĩ mitãkuña heráva Laurel, ohesakã ha'e peteĩ jarýi. Ta'anga omúiva Téle-pe Mba'e apu'a Álbumes de estudio 2007: Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus 2008: Breakout 2010: Can't Be Tamed 2013: Bangerz 2015: Miley Cyrus & Her Dead Petz 2017: Younger Now 2019: She Is Coming 2020: Plastic Hearts Extended Play 2009: The Time of Our Lives Bandas sonoras 2006: Hannah Montana 2007: Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus 2008: Bolt 2009: Hannah Montana: The Movie 2009: Hannah Montana 3 Ha'e rehegua Okapegua Tenda veb Miley Cyrus MySpace ha'ete Opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua Emily Jordan Osment, (heñói 10 jasyapy 1992 pe Los Ángeles) pe, ha'e peteĩ mba'eapohára ha opurahéi norteamerikana. Ojekuaa hése pe ikuatia Gerti Giggles Spy Kids 2 ha Spy Kids 3 pe, ha ikuatia Lilly Truscott Hannah Montana pe. Tekove rehegua Emily Jordan Osment heñói Los Ángeles 10 jasyapy 1992 pe. Ha'e ha'e reindy oactúaba akue pe ta'anga omúiva herakuã El Sexto Sentido, Haley Joel Osment. Oje'e ha'e ha'e tepyme'ẽ mboyvegua pe actor vritániko William Moseley. Ojeherakuã ára pave rehegua ikuatia Lilly Truscott pe esitosa tysýi Disney rehegua Hannah Montana. Ha'e irũ hi kompi Hannah Montana rehegua, Miley Cyrus, Mitchel Musso ha Jason Earles. Mba'e opu'a Emily Osment ojape mbahapy mbo'a apu Disney guarã: If I Didn't Have You Mitchel Musso ndive, Disney Mania 6 guarã (2008). Once Upon A Dream, La Bella Durmiente rehegua (2008). Hero In Me, ta'anga omúiva guarã Dadnapped (2009). Ojapo hetã mba'e opu: Don't Ya Just Love Christmas (2006). One Day (2006). I Don't Think About It, ta'anga omúiva guarã The Haunting Hour (2007). Thinking About You You've Got a Friend, Billy Ray Cyrus ndive (2007). "All The Way Up", ha'e ojapo ha'éño. Ko'a ko mba'e apu oñepyru ramo Radio Disney guarã 14 jasypoapy 2009 pe. Ivideo oñepyry ramo 24 jasypoapy 2009 Yahoo! Music pe. Hi alvum héra "All The Right Wrongs" ha oñepyry 27 jasypa 2009 version EP. Mba'e opu'a mboyve "All The Right Wrongs" (2009) Tracklist: 1. All the Way Up (3:10) 2. Average Girl (3:25) 3. Found Out About You (3:24) 4. I Hate the Homecoming Queen (2:46) 5. You Are the Only One (2:55) 6. What About Me (3:42) Ta'anga omúiva Mba'e apu - Alvum Singles Otras Canciones Videos Musicales Referencias Enlaces externos Emily Osment en iMDb] Opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua Escáner (ha'e inglyesñe'ẽgui "scanner"; karaiñe'ẽme "escáner") ha'e peteĩ mba'e ojeporuva ta'anga povyvy guarã térẽ rete, térẽ kuatia kuéra. Mba'aporekokuaa Elzear Salemma, (oarahecha Paraguaýpe-Paraguái, 28 jasyapy 1958pe, ha’e kuimba’e arandu ha ikatupyrýva mba´eñemu ha hetave mba´épe avei. Omoakã upe ñemuha guasu Salemma & Cía. oñemopyendáva táva San Lorenzo pe Paraguay mboipýri. Ag̃aitépeve oĩ Cámara de Comercio Paraguayo Americanope ha omyakã avei Cámara Paraguaya de Supermercados. Arandu Róga Universidad Americana ha Centro de Liderazgo Estratégico del Paraguay (CLEP), ombojopói kuri Elzear Salemma pe "Líder Gremial 2009" ramo, upe Premios Líderes del Paraguay ryepýpe. Hekovepy Tuguy guaraní osyry hetére, ha´e heñóiramo jepe Paraguaýpe okakuaá tava San Lorenzope ha oguerekóramo guare 7 ary, omano chugui itúva ha ha´e oikotevẽtereígui oñepyrũ omba´apo tembijokuái ramo 12 ary ohupytyguive. Amo 15 rupi katu ohepyme´ẽma aranduka, omosarambi kuatiañe´ẽ ogaháre ha arateĩme katu oñangareko kavajukuéra rehe hipódromo Paraguay peguápe. 16 años oguerekórupi ha´e omohu´ãma imbo´erysýi mbo´ehaó guasúpe ha uperire oñepyrũma oñembokatupyry Economía pe arandu rógape. 21 omboty rire oiporu 400.000 guaraní, ohepyme´ẽ imba´yruguata ha omoñepyrũ peteĩ empresa distribuidora ha ombohéra Salemma & Cía. Tuichaitereirõguáicha, ha katu ha´e ha´eñomínte omba´apo ha omyakãkuri péva pe "Compañía". Hasypeve omoirũ chupe peteĩ vendedor, ojogua hikuái peteĩ mba´yruguata tuichavéva ha omosarambi umi mba´erepykuéra, ha´ekuéraite voi osẽva oikuave´ẽ Paraguaý rehe ha okaháre avei. Hembiapokue Jasypokoĩ 1979 pe oñemopyenda porã upe akãreñóĩ Salemma & Cía. Heta tapicha oñembohory hamba´e ko tembiapo rehe, oĩ voi katu opukáva hese. Ñepyrurã ko ñemuha ohepyme´ẽ ao ha opaite mba´e mitãnguérape g̃uarã añónte. Tiempo rire, karai Elzear ete voi omotenonde ha ohekombo´e 6 vendedorakuérape oipytyvõva chupe hina. Upe áñope hemby heta viru oñembyaty va´ekue ary pukukue aja. Salemma okakuaave ohóvo comercial ha administrativamente ha 8 ary rire ojejoguáma katu upe sede propia rã. Ko´ag̃a g̃uarã Salemma Super Center oguerekóma 34.500 metros cuadrados oñemopu´ãmba pyrémava ha hyepýpe oĩ peteĩ centro cultural, comercial ha ojekaruha avei. Sa´i oĩ Paraguái retãme peichagua ñemuha. Salemma $ Cía. oguereko avei ñemuha hérava Salemma Carmelitas ha ambue katu oĩ Shopping Multiplaza Km 5, mokõivéva táva Paraguaýpe. Elzear Salemma ha´e hína ko´ag̃aite Cámara Paraguaya de Supermercados (CAPASU) motenondehára. CAPASU, oipytyvõ hina umi tapicha oguerekóva ñemuha guasu ñane retã tuichakue javeve. Salemma ha´e avei miembro permanente Cámara de Comercio Paraguayo-Americano pe. Hogapy Elzear Salemma, remiarirõ niko ha´e Líbano retãygua ou ypy va´ekue ñane retãme 1882pe. Elzear Salemma omenda ña María Luz de Salemma rehe, ha oñodive oguereko hikuái poteĩ ñemoñare: Daniel, Elba, Berenice, Rebeca, Salim ha Selma. Salemma ru ote´õ ha´e oguereko jave 7 ary. Itúva, karaí Elzear de Jesús Salemma Franco, heñói va´ekue ary 1.915 Barrero Grande pe, táva ko´ag̃a hérava Eusebio Ayala. Upépe omba´apo plomería, ha ambueve mba´épe. Omano 1965 oguereko jave 50 ary. Isy, kuñakarai marangatu hérava Concepción (Konche) Báez de Salemma, oararecha Paraguýpe ary 1.925 pe ha omanómarõ iména, ha´e oñangareko ogapýre. Ña Konche ombojoja pysapẽ 1996 pe oguereko jave 70 ary. Políticape ñemba´apo Salemma oñepyrũ omba´apo políticape 10 jasypateĩ 2009 guive. Ha´e omoñepyrũ peteĩ movimiento independiente Asociación Nacional Republicana (ANR) ryepýpe hérava "Pujanza Republicana". Péicha Salemma oñembosako´i oha´ã hag̃uã votación rã oikótava 2013pe ojeiporavotahápe tetã Paraguái myakãhára. Tendota Fernando Lugo rendaguépe g̃uarã. Upe mboyve, Salemma oñembohováita hína umi Partido Colorado gua kuérandi internas partidarias aja. Elzear ningo oĩ afiliado colorádo ramo oguereko guive 14 años. Ha´e ningo he´i maranduhára kuérpe noikotevẽiha viru rehe, ndaha´éiha pirapire rehehápe ha´e oikoséva tendotáramo, ha katu ohupytyse tekoporãva Paraguái ra´ykuérape g̃uarã. Referencias Salemma: "Crecimos en tiempos de crisis y seguiremos haciéndolo". Elzear Salemma lanza su carrera presidencial. Cámara Paraguaya de Supermercados. Premios Líderes del Paraguay 2009. Salemma lanza precandidatura presidencial. Salemma se lanza oficialmente a la política. Asociación Latinoamericana de Relaciones Públicas. Salemma, Elzear Universidad Americana, heñóiva ary 1994pe táva Paraguaýpe oguereko irundy arandu róga: peteĩ Paraguýpe, ambue táva Ciudad del Estepe, oĩ avei tava Encarnaciónpe ha Posadas, Argentinape. Koag̃aite Mbo´ehaovusu Americana ohekombo´e 7.000 temimbo´ekuerape ha oguereko 400 mbo´ehára. Universidad Americana ningo heñói ypy va´ekué Instituto de Capacitación y Desarrollo Empresarial INCADE gui, ko mbo´ehaóningo omyasãi arandu artes, letras, ciencias tecnológicas ha investigación científica pe. Karaí Dr. Andrés Benkö Kapuváry, ha´ékuri pe INCADE ha Universidad Americana omoñepyrũ ypy va´ekué 12 jasypa 1991pe. Upévare oñembohéra Universidad Americana. Cristobal Colón ojuhu hague ára América yvy vore. Universidad Americana opyta guataha Brasília 1100, Barrio Jara Paraguaýpe, ha guereko 17 mbo´esyry. Umíva apytépe jajuhi Ingeniería en Informática, Periodismo, Ingeniería Industrial, Comercio Internacional, Derecho, Diseño Gráfico, Psicología, Economía, ha ambueve. Joaju Universidad Americana de Paraguay Universidad Americana de Ciudad del Este. Universidad Americana de Asunción. Universidad Americana de Paraguay. (en portugués) UNIVERSIA. Universidad Americana cumple 18 años. Mbo'ehaorusu Paraguáipegua Ñakanina (Hydrodynastes gigas) ha´e peteĩ mbói pochy oikokuaáva y ha yvy ape ári aveí. Ko mbói kóva iñarõ ha oñembopochýramo ikatuete ñanemuña ha ñanderupytývo ñande su´u vaipa, ha katu ha´e ndoguerekói venéno hãi rehe. Ñakanina ovy´a umi karuguá rembe´ý rehe ha michĩmie michĩve Kurijugui. Paraguái, Arhentina ha avei Vrasilpe oiko ñakanina. Upéicjante avei ojejuhúma va´ekue Volivia ha Guyana Francesape. Paraguaýpe, upe mymba rendàpe ikatu jahecha oĩha mbohapyichagua ñakanina, peteĩ sa´yjungýva, hũ ha yvysa´ynungáva. Ñakanina tuichapa va´ekué nigo ohupytyvoi 3 terã 4 metros voi ha okaru mymba´i oikóva pe y jerére térã kururu ha ju´i rehe. Ehecha avei Fauna Paraguay Ñakanina. Acanomás.com Diccionario Ñakanina. World Reference. Argentina rymbakuéra. Diclib Referencias. Otyryrýva Occitáno ñe'ẽ (occitan térã lenga d'òc) ha'e peteĩ Indoeuropa ñe'ẽ oĩva Rróma ñe'ẽnguéra atýpe oñeñe'ẽva Katalúña yvate kuarahy reiképe (Valle de Aran), Hyãsia ñembýpe, Itália yvate kuarahy reike ha ñembýre ha Mónako. Hembiasakue Ára Mbyteguápe occitáno oñemombarete ñe'ẽ tekotevẽrãrõ ha Occitánia rekopýrõ. Jehai ypy oĩ saro'y XI peguare. Ha saro'y XII ha XIII pe oiko chugui tekotevẽrã mbarete. Saro'y XIII guive, ha Ára Mbytegua pukukue, Hyãsia oñangareko ijehe hetãme oikóvagui, osẽ porã hagua omopu'ã tekopy ha ñe'ẽmbo'e Hyãsiañe'ẽ. Oñeñeha'ã oñemoingove jey ñe'ẽ, ha oñeñepia'ãve saro'y XIX ñe'ẽporãre, ha saryty XX occitáno rehegua. Ko ipahagua omomba'e guasu ñe'ẽ ha omoinge'imi tembipuru marandurãme, mbo'ehao ha kuatiañe'ẽ ojejapohápe. Avei omotenonde ñe'ẽ mbykyrã, oñemoĩva Occitáno ñe'ẽ ári, ha oipurukuaáva opavave tekoita Occitáno. Gaskóna rekoita Valle Aran -pegua mba'etee, ojehe'áva Katalúñare saro'y XIV guive, héra arane. Oñeñangareko guive Katalúñame oñeme'ẽva tekome'ẽre, heko rape oñemombarete Vállepe (1990) ohupyty peve ñe'ẽpavẽicha renda, katalã ha karaiñe'ẽ ndive. Upe mboyve 1982 oñemoĩporãma Occitáno ñe'ẽ jehai, ápe ojehechakuaa ombojoajúva occitánore, ha oñepyrũ mbo'ehaópe jeipuru (1984). Ko árape arane ojeipuru tekotevẽ ha ñembo'erã, oĩmimi tembipuru marandurãme ha ojehai ñe'ẽporã. Ñe'ẽmbo'e reko ñemuengovia oñepyrũva Occitánia Hyãsia peguápe nombotovéi Valle Aran-pe, ñe'ẽ imbareteterei ha oĩháme oñangareko mbaretéva hese. Aga katu arane noñemohatãi: oñemoĩ karaiñe'ẽ guýpe, ha avei katalápe oñakãity, oñembo'éva mbo'ehao ha jehorã. Techakuaa tembiapoukapýpe Ñe'ẽ tee: Katalúña-me. Jehechakuaa tembiapoukapýpe: Itàlia-pe. Ñe'ẽatýre ñangareko: Fránsia. Ndojehechakuaái tembiapoukapýpe: Mónako. Oñe'ẽva retakue (haimete) Oñe'ẽvakuéra papapy: 500.000 ha 1.200.000-rupi. Katalúña yvate kuarahy reikéo (4.700); Hyãsia ñembýre (400.000 ha 1.000.000-rupi); Itália yvate kuarahy reike ha ñembýre (50.000 ha 100.000-rupi); Mónako (4.500). Mandu'apy Joaju Tenda tee Ñandutíme upe Congrès permanent de la lenga occitana pegua. Informe de Ethnologue sobre el occitano. Európa ñe'ẽnguéra Hyãsia Indoeuropa ñe'ẽ Jeruti () ha'e voi guyra juehegua hekovety porãite oñemohendáva umi pykasukuéra atýpe. Jeruti oiko Amérika apekue tuichakue rupi, upéicha ojejuhukuaa Argentina, Pindoráma ha Paraguáipe avei. Jeruti ho'u yvyra'a kuéra opaichagua ha oiko umi ka'aguy yvate rehe, oimekuaa táva guasúre avei. Oguejy py'ỹi ojatypeka hag̃ua yvýpe. Upépe oheka yso'i ha ambue tymbachu'i oikóva chupe hembi'urã. Jeruti ojoguaite pyku'ípe, ha katu pyku'i oiko hera voi oñondivepa. Joaju Alan P. Peterson : Leptotila Columbiformes (inglés) Guyra Pyku´i (, ), pyku´i ningo ha´e pykasu ha jeruti joguaha, ha katu jepivénte oiko hetavai ojuapykueri. Ojatypeka tape rembe´ýre ha oiko umi kapi´ipe karape oĩhárupi heta tembi´u chupe g̃uarã. Mokõi tupi´ánte omoĩ hupápe. Pyku´i oiko opa tetã Amérika Ñemby peuápe. Venezuela guive Uruguái peve. Guyra Tahýirẽ tahýi rehegua, hete hũ ha oiko hetakuére oñondive yvy guýpe. Okypota jave katuete osẽ hikuái ojoapykueripa. Oporojopi rasy ha hyakuã vai japokóramo hese. Tymbachu'i Kuriju (, ), ha'e mbói guasu oikóva karuguaha rehe ha okaru vakara'y, térã ambue mymba rehe. Kuriju oakauapavove ohupyty 9 terã 10 metros voi ipukukue. Kuriju jajuhu Paraguai, Vrasil, Argentina, Uruguai, Venezuela, Colombia ha ambue tetã oĩva Amérika Ñembýgotyo. Ikatu avei remoñe'ẽmie Oñemboka'irãi peteĩ Kuriju. Kurijukuéra oike ogaháre Paraguaýpe. Otyryrýva Masakaragua´i niko ha´e guyra´imi ndopytáiva peteĩ hendápe. Oje´e avei chupe Kuruvita térã Kuruvi. Oiko ogaháre ha avei oĩ hesaitéva. Masakaragua´i jajuhu avei Európape. Amérika yvýpe oĩ hetaitereí, a katu umi tenda ro´y hárupi sa´i nunga jajuhu. Masakaragua´í ningo okaru yso ha panambi´i umívare ha ojaitypo yvyrakuápe. Oguerekokuaá irundy térã po ta´ýra. Jepive oiko mokõi masakaragua´i oñondive ha opurahei joivy. Guyra 2010 - ary. Tembiasakue Yvyafrikape ojapova pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ, ipu'akavéva ha'eva Epaña. Oararecha'akue Omano'akue Lech Kaczyński - Mburuvicha Poloña-gua Joaju ...2009-2010-2011... Montehermoso táva tetã Epañape, Cáceres provincia-pe. Oikovéva: 5.817 (2016) Epaña táva Campora San Giovanni ha'e niko peteĩ táva ojejuhu Itália retãme. Tavayguakuéra: 7.340 ava. Joajuha Itália táva Confucio térã Konfúsio, ningo ha'e China avare ojehaíva chino ñe'ẽme kóicha: 孔子, Karaiñe'ẽme oñembohasa Maestro Kong ramo. Ko karai aranduete heñói 28 jasyporundy ary 551 H. m. (Hesús ou mboyve yvy ape ári) ha ombojoja pysapẽ ary 479 pe. Konfúsio ningo ha'e va'ekue filósofo ha omoñepyrũ ypy upe "confusianismo" oje'eha. Ko jerovia kóva ningo ikatu ñamoñe'ẽ ko ára rupi umi Analectas rupive, upépe ohechauka mba'éichapa Konfúsio oñemongeta va'ekué umi hembiguáikuéra ndive. Tekove Chinagua Corbin Bleu Reivers (réra 21 Jasykõi-pe réra 1989), jekuaáva Corbin Bleu ha'e peteĩ oactúa, opurahéiva ha purahéi apoha estadounidense. Ta'anga omúiva Téle-pe Okapegua MySpace ha'ete Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Pichilemu ha'e peteĩ táva ojejuhu Chíle retãme. Tavayguakuéra: 12.392 ava. Chile táva Huang Xianfan（Chino: 黄现璠,13 Jasypateĩ 1899-pe Fusui,China - 18 Jasyteĩ 1982-pe Guilin, China）ha'e peteĩ historiador, avakuaahára, ekuaahára（educador）, ñe’ẽymakuaahára ha tembiasakue mbo’ehára chino -gua. Heta mba’e porã ha’e o’hai va’ekue avakuaaty chino, ndaha’éi haípe añónte, avei promotor ramo. Oñemomba'eguasu ha heikuaa hendaitépe umi mba'e oñandúva, omopyenda, moderna Zhuang estudio ha Escuela de Bagui chino. Imitã ha Imitãrusu jave Huang Xianfan heñói aldea Fusui-pe, opyàva cantón Guangxi-pe, 13 Jasypateĩ 1899 pe, itúva Gan Xinchang ha isy Huang Lan. Ojeguerovia omanohágue 1920 arýpe.Oñemoarandu ñepyrũ primario ha secundario Fusui-pe. Ary 1922 oñepyrũ Tembiasakue ha Tetãnguéra Escuela Normal intermedio de Nanning.Pèva 1926 guive, oñematricula Facultad de Tembiasakue Universidad Normal de Pekín, mbo’ehàra Chen Yuan ndive ha tenda oikuaahàpe Liu Lihua, temimbo’e Tembiasakue-gua, ohayhu ha ofenda hese peteĩ ary oikuaa rire. Imbo’esyry Tembiasakue（Historia） Mbo’ekuaahararã ojapo Universidad Normal de Pekín-pe 1932-pe, ha upéi oñemoaranduve ã mba’épe: Lógica ha Ñe’ẽ’ymakuaa （1933 ha 1934）, Tembiasakue Tembikuaareka Taperekokuaa（1935）, Mbo’ekuaakatu Mbo’ehaovusupegua（1934 ha 1935）. Avei ojapo mbo’esyry Universidad de Pekín. de la Asunción, Avakuaaty （1933）. Avei ojapo mbo’esyry ambue tetãme Tekokuaa ha Avakuaaty rehegua（1935）. Ko’àpe oime poapy ary,upèpe oestudia tembiasakue-pe, ha oipyhývo hi'arandu ñepyrũ cultura clásica China, tetãnguéra,filología, ñe’ẽ’ymakuaa, tekokuaa,avakuaaty,lógica ha ñe'ẽ inglyesñe'ẽ ha japonésñe'ẽ. Ary 1935 jave oho Tokio, Hapõ（Japón）-pe, oñembokatupyry Universidad de Tokio, upe rire ojapo posgrado Facultad de Tembiasakue, upèpe oestudia tembiasakue-pe, ha oipyhývo hi'arandu ñepyrũ cultura clásica Hapõ, avakuaaty,lógica ha ñe'ẽ latín, griego ha japonés, upévare ha’e kuri peteĩva umi arapegua iñaranduvéva. Imitãmi guive ojehechaukáma voy ha’eha escritor ha mbo’ehára katupyryha. He’i hese karai historiador Pan Yongcai ha’e hague raka’e peteĩ kuimba’e oñemo arandu mbaretéva tembiasakue ha iprofesion-pe ha avei igusto refinado raka’e. Hembiapo Mbo’ehaovusúpe Ou jey China-pe ary 1937 jave, ombo’e raka’e tembiasakue ha lógica Mbo'ehao Nanning de Profesores-pe. Oiko avei tembiasakue mbo’ehára universitario de Guangxi-pe, ary 1938 guive 1940 peve. Sun Yatsen Universidad Nacional de Guangdong mbo’ehára,ary 1941 guive 1942 peve.Universidad de Guangxi mbo’ehára,ary 1943 guive 1953 peve. Universidad Normal de Guangxi mbo’ehára,ary 1954 guive 1982 peve. Ha’e Tembikuaareka Taperekokuaa mbo’ehára tee; Tembiasakue ha Avakuaaty Tembiapoguigua, Ñomongeta ha Jehai, Ñe’ẽ’ymakuaa mbo’ehára. 1981-pe oñemoañete upe Universidad Lijing de Guilin.Omano Guilin-pe, ára 18 Jasyteĩ ary 1982 jave. Ñe’ẽpapàra historiador ha avakuaahára ndaijojahái. Mayma hi’arandúva tembiasakue chino rehe ojoaju ñe’ẽme he’ívo ko tembiapo omboguata peteĩ concepción tembiasakue ipyahúva ojoajúva tape po’i vanguardismo gotyo ohóva. Hogaygua Omenda hikuái Guilin-pe ary 1939-pe. Oguereko hikuái po mitã. Mbohapyha pegua ombohéra Gan Jinshan. Hembiapokuéra Ohai ko’ã aranduka（Karaiñe'ẽ）: 1932-1934:Historia general de China（tres volúmenes，Cooperación）. 1933:Historia de la escuela（Dos volúmenes）. 1934:La vida de los agricultores de la Dinastía Yuan. 1936:Los estudiantes del Movimiento de Salvación de la Dinastía Song. 1936: La sociedad de la Dinastía Tang. 1957:Breve historia de los Zhuang. Publicaciones póstumas: 1983:La Nong Zhi Gao.ISBN 11113-41. 1988:Historia General de los Zhuang.ISBN 7-5363-0422-6/K-13. 2004:Estudio de los antigüedad Libros.ISBN 7-5633-4743-7. 2008:El biografía crítica de Wei Ba Qun.ISBN 978-7-5633-7656-8. Ha'e rehegua Joaju okapeguávandi （Karaiñe'ẽ）Escuela de Bagui （Inglyesñe'ẽ）Zhuang estudio （Karaiñe'ẽ）Zhuang （Inglyesñe'ẽ）Huang Escuela Joaju hyepyguávandi （Chino）mz.china.com.cn-tembiasakue mbo’ehára Huang Xianfan （Chino）www.youdaxue.com- ñe’ẽymakuaahára Huang Xianfan Tekove Chinagua Ñandurire (sibynomorphus mikanii) ha'e peteĩ mbói iponzoñosa'yva. Upévare pe ñandurire ndaipeligrósoiva tapichakuerape guarã. Ndaha'ei peteĩ mbói ivaíva térã iñarõ. Mba'érepa oî heta tapicha he'íva ñandurire iponsoñozaha? Heta tapicha oimo'ã upéicha ndoikuaaporãivagui chupe. Ñandurire ojoguaiterei Jararápe jarara. Upévare oî heta tapicha Paraguáipe oimo'ãva upéicha. Otyryrýva Ombu () oĩ peteĩ yvyra guasu Ñembyamérikaetéva: Argentina ha Uruguái. Oheñói pya'e porã. Ijyvate 12-18 m rupi. Jepe'a oreko iterei y, ojepytaso ama'ỹ. Yvyra Okambúva () ha´e opa umi mymba michĩva ha tuicháva ho´úva isy kambykue okakuaá aja. Mbopi ha´e mymba okambúva ikatukuaáva oveve, avavete upéi ndaikatúi ojapo upéicha. Techapyrã: Leõ Mborevi Mbarakaja Guasu Kapi'yva Jurumi Vaka Suriname (holandañe'ẽme Republiek Suriname, srnanñe'ẽme Ripoliku Sranan) tetã oĩ yvate gotyo Yvyamérikape. Ijykére oĩ yvate gotyo Paraguasu Atlántiko; kuarahyresẽ gotyo Guiana Hyãsia; kuarahyreike gotyo Guyana; ha ñemby gotyo Brasil. Surinam niko oreko 163.270 km² ha pépe ningo oĩ 439.117 tetãguakuéra. Itavusu héra Paramaribo ha tetã oñemboja'o 242 yvy pehẽnguépe. Oñemosãso Holanda-gui 25 jasypateĩ 1975-pe. Mandu'apy Tetã Poyvi oguereko mbohapy tysýi mboyke ijojáva: peteĩ pytã (tekojoja), morotĩ (py’aguapy) ha hovy (sãso). Avei oguereko mokõi Tetã Ta’anga ojoja’ỹva: peteĩ tenondépe he’iva “República del Paraguay" (petẽi palma ha petẽi olivo ojejokuáva iguýpe ha ojeíva ojuehe yvate gotyo ombokuaaporãva peteĩ mbyja sa’yju mimbíva apu’a hovy mbytépe) ha ambue hapykuépe he’iva “Paz y Justicia” (peteĩ leõ ha peteĩ gorro frigio –he’iséva sãso-). Ñane retãme ára 15 jasypoapy jave ojegueromandu’a Poyvi Ára. Poyvi niko tetã rechaukaha. Ipype oñeñongatu tetã rembiahasakue, tetã kerayvoty, tetã remiandu, tetã remimbyasy, tetã rembikuaa, tetã rembijerovia ha tetã rembihupytykue; amo hapópe, ipype oĩ ha ñañanduva’erã tetã rekove. Chupe jahayhuva’erã ha akóinte ñamomba’eguasuva’erã. Ipotĩmara’ỹva’erã. Araka’eve nañamongy’aiva’erã; ha tekotevẽramo, ñame’ẽva’erã ñande rekove hesehápe. Tembiasakue Poyvi peteĩha ñane retãmegua niko ojepuru’ypýkuri 15 jasypo guive 16 jasypoteĩ meve ary 1811-pe. Upéva niko isa’y hovy ha -yvate ha asu gotyo- oguerekókuri peteĩ mbyja morotĩ. Pe sa’y hovy oñanduka ñane retã rekosãso. Poyvi mokõiha katu iñasãi yvytu vevére ára 17 jasypoteĩ ary 1811-pe. Kóva mbohapy isa’y oñemohendañenóva: hovy, sa'yju ha pytã. Poyvi mbohapyha niko oguerekómakuri umi mbohapy sa’y oguerekóva ñande poyvi ko’ág̃agua: pytã, morotĩ ha hovy; ág̃akatu pe sa’y morotĩ, mbytepegua, iipemive umi ambuégui. Poyvi irundyha katu pe ko’ág̃aite peve jaipurúva, pe isa’y jojáva: pytã, morotĩ ha hovy. Ára 25 jasypateĩ 1842 jave, omano rire José Gaspar Rodríguez de Francia, pe Amandaje omotenondéva hikuái Mariano Roque Alonso ha Carlos Antonio López oiporavókuri ñane retã poyvíramo pe isa’y mbohapýva: pytã, morotĩ ha hovy. Pytã ñanemomandu’áva tekojojáre, morotĩ py'aguapy rehehápe ha hovy ojegueroayvúvo nane retã rekosãso. Ko’ã mbohapy sa’y oipurúkuri umi ñorairõhára ohova’ekue ñane retã rérape oipysyrõvo Táva Buenos Aires-pe ani hag̃ua ho’a Inglaterra poguýpe. Upe riréma oñemboguapy hese umi guarakapa. Kóva añoite niko pe poyvi oguerekóva mokõi guarakapa ijape ha ikupépe. Ijapépe oho pe guarakapa apu’ã oguerekóva peteĩ leo he’iséva pu’aka ha peteĩ akão he’iséva tekosãso. Sa’y huguapegua katu pytã ha upépe ojehai “Py’aguapy ha Tekojoja”. Ñande poyvi kupépe niko oho ambue guarakapa oñemohendahápe peteĩ mbyja sa’yju ñanemomandu’ávo jasypópe ñanesãsohague. Sa’y huguapegua katu hovy arapýicha. Pe mbyjápe omohembe’y palma ha olivo rakã; ha ojehai “Paraguáy Retã”. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Paraguái Poyvi Nowy Dwór Królewski táva tetã Poloñape. Oikovéva: 190 Polóña táva Pakova (, ) oĩ peteĩ ñana. Okakuáva hi'a sayju ha iporã tembi'urã. Yva Tĩ () ha'e peteĩ pehengue retegua. Opytyvõ pytuhẽ. Joaju hypeguavándi Tĩ'ñe'ẽ Tĩngua Tete Ypegua () oñehenói opa umi mymba oikokuaáva ýpe ha avei yvy ape ári. Upéicha jajuhu ju'i, kururu, ha ambueve. Ko'ãichagua mymba katuete ombo'a. Ha'ekuéra nomokambúi imembykuéra ojapoháicha umi okambúva. Iporã avei ja'e ko'ãichagua mymba nda huguy rakúiha, oiko rupi ýre. Okakuaa ýpe, térã umi tenda he'õha rupi. Mymba Otyryrýva () oñehenói opa umi mymba oikokuaáva ýpe ha avei yvy ape ári, ha katu oikokuévo ombotyryry hye yvy rehe. Upéicha jajuhu mbói, karumbe, jakare ha ambueve. Ko'ãichagua mymba katuete ombo'a, ha'ekuéra nomokambúi imembykuéra ojapoháicha umi okambúva. Umi mboikuéragui ojekyhyjete ikatu rupi oporosu'u ha oporojuka. Urupe () oñehenói opa umi ñana'i joguaha osẽva yvyra pirukue itujupa va'ekue rehe térã umi yvy vai ape ári. Jajuhu opáichagua ha opa sa'y. Ko'ag̃aite peve umi iñarandúva ndaikatúi he'i mba'épa ko'ã urupe rembiapo. Oĩ tetã ikatukuaá hápe ojeporu urupekuéra tembi'úpe.(champiñones portobelo) Tekovekuaaty Tembi'u Vaka (), hérava avei Tapi'i guasu, mymba okambúva ha ojeguerekóva ogapýpe oñeguenohẽ hag̃uã chugui kamby ha hetave mba´e. Heta tendá rupi oñemongakuaa vaka ojehepyme´ẽ hag̃uã ho´o, ipire ha hatĩngue. Ikambyjyégui ojejapo kesu. Mymba pysãkõi Los Bybys ha'e niko opurahéiva ha atõiha aty Méhiko pegua. Ava atõi Sergio Ramírez Prado(Jacaranda) - vocalista Ángel Arroyo Ríos - mbaraka Juan Carlos Navarro - bajo Gustavo Huerta Bravo - teclados José Alfredo García - saxo alto Martín Burgos Medina - saxo tenor Sandro Gutiérrez Ramírez - batería Edgar Ramírez Prado - percusiones Víctor Cruz Reyes - teclados Hembiapo ª 1991 - Regresa ª 1992 - Castigo 1993 - Ya No Llores 1994 - Corazón Barato 1995 - Canta Corazón 1996 - Cumbia Con Amor 1997 - Por Esa Mujer 1998 - Lo Mejor De Los Bybys 1998 - Románticos De América 1999 - Déjame Secar Tu Llanto 2000 - En Tus Manos 2001 - En Vivo Club San Antonio De Ranchillos 2001 - Vivo Batalla 2003 - Los Bybys - Lo Nuevo Del 2003 2007 - Mujeres Atõi remix Los Bybys - Remixes Los Bybys - Buscala - Gala Mixer Dj Ocaranza® Los Bybys - Buscala Rmx Los Bybys - Buscala-Corazonbarato Mix Los Bybys - Con El Viento A Tu Favor - Rmx Los Bybys - Corazón Barato - Mixer Zone Dj Marcos & Dj Claudio Los Bybys - Enganchados Los Bybys - Entregate - Mix Los Bybys - Esa Mujer(Mix) Los Bybys - Esperate No Te Vayas - Gala Mixer Dj Bruno Los Bybys - Llorar Llorar - Volvere - Mix Los Bybys - Llorar Llorrar - Buscala - Gala Mixer Dj Marcosmix Los Bybys - Megamix En Vivo (Dj Kairuz) Los Bybys - Megamix Los Bybys - Megamix - Mixer House - DJ FLY Los Bybys - Mujeres '07 - Gala Mixer Dj Pity Los Bybys - No Llores Mas (Mix) Los Bybys - Nos Quedamos Solos - Rmx Los Bybys - Quiero Volver - Rmx Los Bybys Vs La Re Pandilla - En Tus Manos - Mixer Zone Dj Aguita Puraheihára Tekove Mehikogua Anton Peter Baron (oarahecha Katowicepe-Poloña, 1 jasypoteĩ 1957), ha’e kuimba’e arandu oñemomba’eguasúva tembikuaapavẽ ramo. Umi tembiapo ohaiva’ekue Tembikuaapavẽ reheguá ikatu jajuhu ñandutiguasúpe. Ko´ag̃a, karai Anton Baron oiko táva Paraguaýpe ha ombo´e heta arandu róga rupi Paraguáipe. Ko karaí ningo ikatupyry avei ñekundaha ha aranduka mbo´epyru´ã jejajópe. Oñe´ẽ hetaiterei ñe´ẽ ha ikatu he´i ñe´ẽ mbykymimi guaraníme avei. Aranduka´aty ha Ñandutikuéra techapyrã Anton P. Baron rekove rehegua marandu Anton Peter Baron arandukakuéra Anton Baron Publicaciones. Ñanduti Rogué oĩva karaiñe´ẽme Ñanduti rogue haihára akãreñóĩ renda Tembikuaapavẽ Tembikuaapavẽ rapykuere Tekove Poloñagua Katowice, ha´e táva opytáva Poloñape, oñehenói avei chupe Ciudad de Stalin. Upérupi ohasa hína ysyryguasu Klodnica ha Rawa. Ta´angarenda Ñanduti rogue techapyrã Katowice Ñanduti Rogue Katowice, Silesia Ava Aty Tavao Katowice pegua Katowice Mba´yruveve guejyha Polóña táva Kundaha ha'e tembiapo omotenondéva mayma ava arandu. Kundaha rupive ojejuhu hetaiteve mba´e pyahu ha avei ojekuaave heta mba´e yma ojekuaa´ỹva, ha upéicha ojehupyty teko porãve yvypórakuéra apytépe. Karaiñe´ẽme oje´e chupe Investigación. Tembikuaaty Yrypy'avevúi niko peteĩ yrypy'a mba'eichagua oikóva oñembohypy'ávo pe y oĩva ára pytúpe ha upéi ho'a yvágagui. Yryry'avevúi ou ijysaja ha ituichakue opaichagua. Pe y oñembohykúvo (ohasa rire 0° Celsius), yrypy'avevúi oñemongu'e ha oiko chugui y hykúva, sapy'ánte, pe yrypy'avevúi pya'eterei ikatu oñemongu'éta ha oiko chugui y tĩmbo. Ho'a vove yrypy'avevúi, péva ikatu oñemongu'imimi ára pukukue ha pyharekue oñembohypy'a jeýta, upéicha ojehecha yrypy'a tapére ha ivaiete ojehasa hag̃ua. Mandu'apy Joajuha Y 2011 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Osvaldo Verón, 7 jasyapy Félix de Guarania, 14 jasyapy Joaju ...2010-2011-2012... 2012 - ary. Oararecha'akue Omano'akue Hermann Guggiari, 1 jasyteĩ Joaju ...2011-2012-2013... Kusuko (Cuzco,​ Cusco/Qusqu) ha'ehína táva Perũ, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 359 203 ava. M Municipalidad del Cusco Gobierno Regional del Cusco Centro Regional para la Salvaguardia del Patrimonio Cultural e Inmaterial de América Latina Premios Documentos de la declaración de la ciudad del Cusco como Patrimonio de la Humanidad Los patrimonios de la humanidad en el Perú ubicados en el mapa incluyendo información relevante. El Comercio, julio de 2009 Aeropuerto Dong Hoi, aeropuerto, Đồng Hới, táva tetã Vietnampe, Quảng Bình provincia-pe. Pepo'atãrupa Vietnam-gua Táva Ho Chi Minh (ojeheróva ymaguare Saigon) ha'e niko táva tuichavéva ha orekovéva tapichakuéra Vienã retãme. Ko távape oiko 9.659.311 tapicha 2013-pe. Oĩ osẽhápe pe ysyry Saigõ ha yvate gotyo osẽhágui Ysyry Mekong. Ñemohenda Vienã Vietnam táva Arequipa (Villa de la Asunción de Nuestra Señora del Valle Hermoso de Arequipa) runa simi: Ariqipa, ha'ehína táva Perũ, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 749 291 ava. L Mariano Melgar Mario Vargas Llosa M Municipalidad Provincial de Arequipa Gobierno Regional de Arequipa Arequipa, Patrimonio Cultural de la Humanidad Trujillo (Trujillo de Nueva Castilla) runa simi: Truhillu, ha'ehína táva Perũ, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 804 296 ava. L Alejandro Romualdo Víctor Raúl Haya de la Torre Carlos A. Mannucci M Municipalidad Provincial de Trujillo Gobierno Regional de La Libertad Distrito Judicial de La Libertad, información turística. Piura (San Miguel de Piura) runa simi: Piwra, ha'ehína táva Perũ, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 450 363 ava. 1532 L José Cayetano Heredia Miguel Grau Juan Velasco Alvarado M Municipalidad Provincial de Piura Gobierno Regional de Piura Kíto (San Francisco de Quito) ha'ehína táva guasu Ekuadóry, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 1 980 478 ava. Guápulo Ekuator táva Róma ha'ehína táva guasu Itália, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 2 550 982 ava. Itália táva Parĩ (Lutèce) ha'ehína táva guasu Hyãsia, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 2 203 817 ava. Oguereko heta herakuã ta'ãnga'ita Yvyrapã Pu'aka-icha ha Eiffel Óga tuicha-icha.   Hyãsia táva Karáka (Caracas) ha'e Venesuéla tavusu, oĩ tetã kuarahysẽ gotyo. Ko tavaguasúpe oiko 2.808.937 tavaygua. Mandu’apykuéra Venesuéla táva Vogota (karaiñe’ẽme: Santa Fe de Bogotá) ha'e Kolómbia tavusu, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 6 776 009 ava. Kolómbia táva Aténa (Αθήνα (Athína)) ha'ehína Gyrésia tavusu, ojejuhu hetã vore kuarahy resẽyguápe. Ko távape oiko 745 514 ava. Joajuha Web oficial (Gyresiañe'ẽme). Organismo de Transporte Urbano de Atenas (Gyresiañe'ẽme). Ministerio Griego de Cultura (Gyresiañe'ẽme). Aeropuerto Tan Son Nhat (Sân bay quốc tế Tân Sơn Nhất), aeropuerto, Táva Ho Chi Minh, táva tetã Vietnampe, Dong Nam Bo. Pepo'atãrupa Vietnam-gua Selena Quintanilla-Pérez puraheihára, ohai, actor ha purory mohendáha Méjikogua ha Amerikagua. Heñói Texas, EE.UU., 1971-pe, omano Texas 31 jasyapy 1995-pe. Guerohory Grammy Awards, 1994 ACE Awards, 1993 Premio Lo Nuestro Awards Tejano Music Awards Joaju okapeguávandi Official page Puraheihára Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Oĩ ko itavaguasu ha'ehína Kyoasiañe'ẽKyoasia, Europape tetã. Tavayguakuéra: 6.200.000 ava (1995). Iso-639-1=hr, 639-2=hrv, 639-3=hrv. Institut Kyoasiañe'ẽ Kyoasiañe'ẽ Academy Európa ñe'ẽnguéra Kyoasia Vónia ha Hesegovína Indoeuropa ñe'ẽ Andrés Avelino Cáceres Dorregaray (* Ayacucho, 1836 - † Lima, 1923) mburuvicha Perũpe oisãmbyhyva'ekue 5 Jasypoteĩ ary 1886 guive 10 Jasypoapy ary 1890 peve ha 10 Jasypoapy ary 1894 guive 20 Jasyapy ary 1895 peve. Hekove O'arahecha Ayacucho 10 Jasypateĩ ary 1836 óga opytáva. Ha'e don Domingo Cáceres y Oré ra'y ha doña Justa Dorregaray Cueva memby. Itúva ombo'eva'ekue ary San Cristóbal de Huamanga). 23 Jasypa ary 1923. Hembiasa ñemboguata Omyakãvo tetã Ohupytýva Gobierno Hembiasa Política-pe Ikatu ojehecha Perũ Partido Constitucionalista Ojoajúva okápe Mburuvicha Perũgua Túpac Amaru II térã José Gabriel Condorcanqui Noguera (* Cusco, 19 Jasyapy 1738-gua - Cusco, 18 Jasypo 1781-gua) oĩ ko Perũpe, sununu Amerika Latina. Links Túpac Amaru: el gran rebelde del programa de TV "Sucedió en el Perú" Orders for execution of Túpac Amaru II, 1781, by magistrate José Antonio de Areche Un mundo aparte Escrito por Antonio Núñez Jiménez El Album de Ayacucho Escrito por José Hipólito Herrera Los comuneros Escrito por Germán Arciniegas Tekove Perũgua Iquítos (San Pablo) runa simi: Ikitus, ha'ehína táva Perũ, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 406 340 ava. Joaju Ayahuasca - Shamanic Healing Center in the Amazon - Peru - Ayahuasca and turismo ecologico - iquitos - Peru. Portal del Sistema de Información de la Diversidad Biológica y Ambiental de la Amazonía Peruana Información científica sobre la Amazonía. ikitos.com - La Comunidad Virtual de Iquitos, Perú sitio de servicios y informaciones para y sobre Iquitos, con rubro turistico en Español y en Inglés. ACOBIA-DWAzoo Centro de Rescate del Manati Amazónico / Amazon Manatee Rescue Center, Iquitos, Peru Guía en castellano de la ciudad de Iquitos y sus alrededores Guía en castellano de loreto web de iquitos noticias Ciudad Iquitos portal de la turismo en la ciudad de Iquitos Mapa de Iquitos Iquitos desde el cielo desde Google Maps en www.lorito.com.pe . Pro&Contra Diario Regional de Loreto Pro&Contra Diario Regional de Loreto Cruceros en el Amazonas. Turismo y Ocio. 2.4.2008 Información turística y fotos de Iquitos Cajamarca San Antonio de Cajamarca (runa simi: Kashamarka) ha'ehína táva Perũ, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 283 767 ava. M Gobierno Regional de Cajamarca Municipalidad Provincial de Cajamarca Instituto Nacional de cultura región Cajamarca Asociación los Andes de Cajamarca Gómez Suárez de Figueroa Inka Garcilaso de la Vega (o’arahecha Cusco-Perũ, 12 jasyrundy ary 1539 – omano Córdoba, España 23 Jasyrundy ary 1616 jave), ha’e kuimba’e aranduoñemomba’eguasúva ñe’ẽpapára haihára perũano ramo. Hekovepy Tayta: Sebastián Garcilaso de la VegaMama: Isabel Chimpu Ocllo. Hembiapo Ñehẽsa’ỹijo Hembiapokue Diálogos de Amor (traducción) - 1586 La Florida - 1605 Comentarios Reales de los Incas - 1609 La Conquista del Perú - 1613 Links Tekove Perũgua Ñe'ẽpapára Perũgua Callao runa simi: Kallaw, ha'ehína táva Perũ, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 876 877 ava. siglo XVI L Manuel Cipriano Dulanto Alejandro Granda Relayza Luis Bedoya Reyes M Municipalidad Provincial del Callao Gobierno Regional del Callao Todo Callao Guía de Calles Lima y Callao Irã, héra tee hína Tavakuairetã Islã jeroviápe Irã (Peysiañe'ẽme, جمهوری اسلامی ایران, oje'éva ‘Yomhurí-ye Eslamí-ye Irán’), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy Kuarahyresẽ Aguĩguame oĩva, Kuarahyreike Ásiape. Ko tetã héra niko Péysia amo 1000 ary Kirito mboyve ary 1935 peve yvy pehẽngue kuarahyreikeguápe, ko'ãga oñembohéraramo jepe ko tetã rera mokõi, ojeiporu gueteri Péysia ha Irã. Ijerére ojejuhu Pakistán ha Ahyganitã kuarahyresẽ ngotyo; Tuykomenitã ojejuhu yvate kuarahyresẽ ngotyo; upw para Káspio ojejuhu yvate gotyo; Aservaijã ha Armenia yvate kuarahyreike gotyo; Tuykía ha Iráke kuarahyreike gotyo ha, ipahápe, y rembe'ýre ojejuhu parapyte Péysia pegua ñemby ngotyo. Ko tetã niko tetã ijyvy tuichavéva 18ha, ijapekue hína amo 1 648 195 km², Irãme oiko amo 80 sua tapichakuéra ijypykue opaichagua. Ko tetã niko mba'eguasuite yvy ñesãmbyhýme ojejuhúgui Kuarahyresẽ Aguĩgua, Mbyte Ásia ha Ñemby Ásia apytépe. Teerã niko ko tetã itavusu, táva guasuite ojejuhuhápe tetã porokuái pyenda, umi mba'apoha ha ñoñemuha tuichavéva ha Irã arandupy pyenda ave. Irã niko tetã mbarete osẽ tenondeve umi tetã ambuévagui ijerére oĩva ojekuaa hetaite itakyra rupa ha mba'etĩ ijyvy apekue guýpe ha y rembe'ýpe, upéicha heta ára guive ko tetã omono'õ viru umi mba'ére. Irã ijypykue opaichagua, ojeikuaa oĩ tapichakuéra ijypykue Peysiagua (hetavéva), umi ijypykue Aservaijã pegua, kurdokuéra, lor kuéra, tuykománo kuéra ha balochi kuéra avei, heta ambuéva mbytépe, oĩ Irã arandupy teépe ha omomba'eguasu ko tetã. Umi ijypykue aravekuéra hetakue michĩmi Irãme (amo 1%). Irã ha ku tetã ijyképe, Iráke, niko oñepyrũhápe umi avano'õ tujavéva Yvýgui. Las primeras dinastías conocidas en el oeste de Irán son las de Elam, amo ary 2800 Kirito mboyve guive. Umi medokuéra ojapo akue mburuvi guasu peteĩha oñemyasãi va'ekue Kuarahyresẽ Aguĩgua mbytére amo ary 625 Kirito mboyve. Umíva rire ou upe Mburuvi akeménida, ho'áva'ekue Gyrésia poguýpe upe Mburuvi seleúsida rehe, karai Alehándoro Mágno porokuáire, ha upéi ou umi tetã hekosãsóva ambuéva, upe Mburuvi Párto ha Mburuvi Sasánida. Musulmãnguéra oipyhy ha oñemyasã ku yvýre la ary 651 Kirito rire, upéicha Peysiañe'ẽ oñemyasã avei opa ku tetã ijapekue tuichakue ha heta mba'e Irã arandupýgui oike Islãme. Porokuái peteĩme opa 1979-pe, tetãyguanguéra oñemopu'ãvo oity hag̃ua pe porokuái peteĩme Islã jerovia ñemopu'ã rupive, umi ojeroviáva chíi rapére, upéicha oñemoheñói ko tavakuairetã Islã jeroviáre ára 1 jasyrundy ary 1979-pe. Irã niko peteĩ umi tetã omoheñóigui Tetãnguéra Joaju aty. Irã rekuái oñemboguata ha oñemopyenda Islã Tavakuairetã Léi guasu 1979 rupive, hekome'ẽva opa umi tetã rekuái pehẽngue. Tetã sãmbyhyhára tuichavéva niko upe Irã Mburuvicha guasu, ára ha ára tendota oiporokuáiramo jepe. Tetã jerovia tee niko Islã chíi ha iñe'ẽ Peysiañe'ẽ. Mandu'apy Joaju Mburuvicha guasu renda tee Internet-pe. Tavakuairetã rendota renda tee Internet-pe. Irã Aeropuerto Dong Hoi, aeropuerto, Ca Mau, táva tetã Vietnampe, Cà Mau provincia-pe. Pepo'atãrupa Vietnam-gua Aeropuerto Phu Cat, aeropuerto, Quy Nhon, táva tetã Vietnampe, Bình Định provincia-pe. Pepo'atãrupa Vietnam-gua Aeropuerto Pleiku, aeropuerto, Pleiku, táva tetã Vietnampe, Gia Lai provincia-pe. Pepo'atãrupa Vietnam-gua Rosa de Lima térã Isabel Flores de Oliva (* Lima, 30 Jasyrundy 1586-gua - † Lima, 24 Jasypoapy 1617-gua) oĩ ko Perũpe, santu Amerika. Véase también Martin de Porras Juan Masías Toribio de Mogrovejo Francisco Solano Links Arzobispado de Lima: Vida de Santa Rosa de Lima Biografía y semblanza espiritual de Rosa de Lima en Dominicos.org Orden Predicadores Dominicos Perú Santa Rosa Santa Rosa en el Arte Homenaje a Santa Rosa de Lima (video) Basílica Santa Rosa de Lima (Bs As, Argentina) Website de la Iglesia de Santa Rosa de Lima (Sittard, Países Bajos) Parroquia Santa Rosa de Lima El Palmar - Murcia, Diócesis de Cartagena en España Tekove Perũgua Hesu rape Jorge Mario Pedro Vargas Llosa niko heñóikuri ára 28 jasyapy ary 1936-pe, Táva Arequipa, Peru retãme. Itúva héra Ernesto Vargas Maldonado ha isýkatu Dora Llosa Ureta, opoiva’ekue ojuehegui Mario heñoipotaite jave. Ernesto, itúva, ohejakuri Dora-pe ohayhúgui ambue kuñáme. Ombotýta jave 10 ary Mario oikuaa itúvape, ohejareiva’ekue chupe ha isýpe. Itúva, Ernesto, orekojeýkuri mokõi ta’ýra: Enrique ha Ernesto. Vargas Llosa niko haihára katupyry, ojehecharamóva hetã ha ambue tetã rupi. Ha’éniko mombe'upuku apohára ha marandumyasãihára ohaíva España ñe’ẽme. Hembiapo porãitáre oñeme’ẽkuri chupe jopói hérava Principe de Asturias de las Letras (1986) ha Cervantes (1994), hetave apytépe. Vargas Llosa herakuã mombyry ohairõguare ko’ã mombe’upuku: “Los jefes” (1959), “La ciudad y los perros” (1962), “La casa verde” (1965) ha “Conversación en la Catedral” (1969). Umi ipyahuvéva apytépe oĩ “La fiesta del chivo” (2000) ha “El paraíso en la otra esquina” (2003). Avei ohai ñoha'ãnga ha umíva apytépe oĩ: “La huida del Inca” (1952) ha pe ipahaguéva “Las mil y una noches” (2010). Ikatupyry avei ñe’ẽpoty apópe ha heta hembihai ohecha ára resa opaichagua kuatiahaipyrépe. Oĩ avei hembiapokue oñemyasãiva ta'ãngaryrýi rupive, péicha: “La ciudad y los perros”, “Pantaleón y las visitadoras” (1973) ha “La tía Julia y el escribidor” (1977). Ary 1958 guive oikundaha Europa-re ha oikojepe España, Gran Bretaña, Suiza ha Hyãsia-pe; ha oiko jave umi tetã rupi avei oñepyrũ ohai. Are guive ombo’e heta aranduo ikatekatevévape, América ha Europa-gua. Ary 1990-pe oikékuri Peru jeporavoguasúpe, tetã ruvicharãrõ. Ára 7 jasypa ary 2010-pe ohupyty pe jopói tuichavéva: Premio Nobel de Literatura. Hekovepy Tayta: Ernesto Vargas MaldonadoMama: Dora Llosa Ureta. Cónyuge: Julia Urquidi Illanes (1955–1964)Patricia Llosa (1965–presente)Hijos: Álvaro Vargas Llosa, Gonzalo Vargas Llosa, Morgana Vargas Llosa Hembiapo Ñehẽsa’ỹijo Hembiapokue Ficción El desafío, relato (1957) Los Jefes (1959) La ciudad y los perros (1962) La casa verde (1966), Premio Rómulo Gallegos Los cachorros (1967) Conversación en La Catedral (1969) Pantaleón y las visitadoras (1973) La tía Julia y el escribidor (1977) La guerra del fin del mundo (1981) Historia de Mayta (1984) ¿Quién mató a Palomino Molero? (1986) El hablador (1987) Elogio de la madrastra (1988) Lituma en los Andes (1993), Premio Planeta Los cuadernos de don Rigoberto (1997) La Fiesta del Chivo (2000) El Paraíso en la otra esquina (2003) Travesuras de la niña mala (2006) El sueño del celta (2010) Ensayo Carta de batalla por Tirant lo Blanc, prólogo a la novela de Joanot Martorell (1969) García Márquez: historia de un deicidio (1971) Historia secreta de una novela (1971) La orgía perpetua: Flaubert y "Madame Bovary" (1975) Entre Sartre y Camus, ensayos (1981) Contra viento y marea. Volumen I (1962-1982) (1983) La suntuosa abundancia, ensayo sobre Fernando Botero (1984) Contra viento y marea. Volumen II (1972-1983) (1986) Contra viento y marea. Volumen III (1964-1988) (1990) La verdad de las mentiras: ensayos sobre la novela moderna (1990) Carta de batalla por Tirant lo Blanc (1991) Un hombre triste y feroz, ensayo sobre George Grosz (1992) Desafíos a la libertad (1994) La utopía arcaica. José María Arguedas y las ficciones del indigenismo (1996) Cartas a un joven novelista (1997) El lenguaje de la pasión (2001) La tentación de lo imposible, ensayo sobre Los Miserables de Victor Hugo (2004) El viaje a la ficción, ensayo sobre Juan Carlos Onetti (2008) Teatro La huida del inca (1952) La señorita de Tacna (1981) Kathie y el hipopótamo (1983) La Chunga (1986) El loco de los balcones (1993) Ojos bonitos, cuadros feos (1996) Odiseo y Penélope (2007) Al pie del Támesis (2008) Las mil y una noches (2010) Autobiografía El pez en el agua (1993) Películas Pantaleón y las visitadoras (1975) Otras obras y publicaciones A Writer's Reality, ("Una realidad de un escritor") colección de conferencias dictadas en la Universidad de Siracusa (1991) Making Waves, ("Haciendo olas") selección de ensayos de Contra viento y marea, publicado sólo en inglés (1996) Nationalismus als neue Bedrohung, selección de ensayos políticos, publicado sólo en alemán (2000) El lenguaje de la pasión, selección de artículos de la serie Piedra de toque (2001) Diario de Irak, selección de artículos sobre la guerra en Irak (2003) Un demi-siècle avec Borges, entrevista y ensayos sobre Borges, publicado sólo en francés (2004) Mario Vargas Llosa. Obras Completas, Vol. III Novelas y Teatro (1981-1986), (2005) Dictionnaire amoureux de l’Amérique latine, ensayos publicados inicialmente sólo en francés, (2005) Diccionario del amante de América Latina, versión en español, (2006) Israel/Palestina. Paz o guerra santa, recopilación de artículos, (2006) Diálogo de damas, poemas relacionados con las esculturas de Manolo Valdés, Aeropuerto Barajas de Madrid (2007) Ma parente d'Arequipa, octobre 2009, textos cortos, en francés Comment j'ai vaincu ma peur de l'avion, octobre 2009, textos cortos, en francés Sables y utopías, recopilación de sus artículos y cartas sobre América Latina (2009) Mandu'apy Joaju okapeguávandi Sitio web oficial - Contiene información de obras, biografía y bibliografía del autor Premio Príncipe de Asturias de las Letras 1986 La memoria pertinaz, una entrevista con Miguel Ángel Zapata Traducción: prof. David Galeano Olivera Tekove Perũgua Mariscal José Félix Estigarribia kotyguahẽha José Félix Estigarribia ojeporavo Jefe del Estado Mayor del Ejército ary 1930 jave, peteĩ ary rire, 1931 jave, oñenombra comandante Primera División de Infantería ramo. Péicha comandante en jefe del ejército ha ombohape operación, orekóva Cháko Ñorairõ (1932-1935) hembipotápe. Estrategia ha táctica ombohapéva ogueru jesareko academia castrense yvóra jerépe, ko’ág0Ò peve oñehesa’ỹijóva. Ohsprjo umi boliviano ani ohasa río Paraguái gotyo ha ombyai potente división enemiga oiporúvajegueru ha jeguerahápe combate de posición ha técnica guerra de guerrirrilla ramo. Ko’ápe ojejuhu Estigarribia rembiporu umi diploma, mueble, ijao civil, uniforme, condecoración ha biblioteca. Avei ojeguereko aviõ rembyre omotenondeva’ekue upe accidente aéreo vaiete pya’eterei ogueraháva ichupe, upérõ ha’e Presidente de la República Paraguáipe. Tekove Paraguaigua Martin de Porras Velásquez térã San Martín de Porres O.P. (* Lima, 9 Jasypakõi 1579-gua - † Lima, 3 Jasypateĩ 1639-gua) oĩ ko Perũpe, santu Amerika. Patrón universal de la justicia social. Véase también Rosa de Lima Juan Masías Toribio de Mogrovejo Francisco Solano Links Biografía y semblanza espiritual de Martín de Porres en Dominicos.org Tradiciones Peruanas: Los ratones de Fray Martín Milagros de San Martín de Porres Los Santos de Lima - del programa de TV "A la vuelta de la esquina" Fragmento de la película "Fray Martín de Porras" (México - 2006) Caballeros de la Hermandad de San Martín de Porres Novena a San Martin de Porres Tekove Perũgua Hesu rape John Winston Lennon ojekuaavéva John Lennon ramo heñóikuri ára 9 jasypa ary 1940-pe, táva Liverpool, Inglaterra retãme; nazi-kuéra guyrapepo'atã ojapo aja upépe peteĩ ñembokapu Ñorairõ Arapygua Mokõiha jave. Isy herava'ekue Julia Stanley ha itúva katu herava'ekue Fred Lennon, oñaniva'ekue ñorãirõ guasúgui peteĩ ygaratápe ha oguahẽvo Africa yvate gotyo ho'ava'ekue ka'irãime. Isy, Julia, ombohérakuri John Winston imembýpe ohecharamóvo karai Winston Churchill, Gran Bretaña Ruvicha Peteĩha. Upe rire, isy ojoaju John Dykins rehe ha oheja imemby John-pe ijoyke'y Mary Stanley ndive, ojekuaavéva tia Mimi ramo. Jasypokõi ary 1946-pe itúva ojevy ha ogueraha John-pe hendive táva Blackpool-pe. Upéi, isy, ojuhujeývo chupe, ojerurékuri chupe oiporavo hag̃ua máva ndive opytáta, hendive térãpa itúva ndive. John oiporavo isýpe ha ovajey Liverpool-pe ha upépe opytajeýkuri itia Mimi poguýpe. Ary 1952-pe John oñemoarandúkuri mitãrusumbo'ehao Quarry Bank-pe. Upépe ha'e ojapómi imbo'eharakuéra ra'ãnga ha avei ohai tembiasakuemimi heseguakuéra. Itia rupive oikékuri oñemoarandu Liverpool Mba'eporãmoña Mbo'ehaópe ha upépe oĩrõguare, ary 1956-pe, peteĩ iñangirũ ohendukákuri chupe purahéi “Hotel de los rompecorazones”, Elvis Presley mba'e. Upérõ itia ojoguákuri chupe peteĩ mbaraka purupyre ha John omoheñói peteĩ mba'epu'aty hérava “The Quarrymen” iñirũnguéra Pete Shotton, Nigel Walley ha Ivan Vaughan ndive. Ára 6 jasypokõi ary 1957-pe, ombopu jave Woolton Parich tupão korapýpe, iñirũ Iván omboja hendápe ambue mitãrusúpe, hérava Paul Mc Cartney. Oñondive, John ha Paul, opurahei'ypýkuri “Twenty Flight Rock” Eddie Cochran mba'e ha “Be Bop a Lula” Gene Vincent mba'e. Upéi, ára 6 jasykõi 1958-pe, oike ha omoirũ chupekuéra mba'epu'atýpe, peteĩ karia'y mbarakambopuha hérava George Harrison. Ára 15 jasypokõime pe arygua, omanókuri John sy. Ary uperireguápe ha'ekuéra omoambuékuri mba'epu'aty réra ha ombohéra hikuái “Johnny and the Moondogs”. Ombopujepi hikuái Liverpool Casbash Club-pe ha oñehepyme'ẽ chupekuéra mba'ehe'ẽrykuépe hamba'e. Peteĩ ára ha'ekuéra opoi ojuehegui ha nombopuvéi; jepémo upéicha, uperiremínte oñembyatyjey hikuái ha oñembohéra “Silver Beatles”. Upe mboyvemi, John ha Paúl ombopujepi oñondive ha opurahéi joyvy ha oñembohéra hikuái “Nurk Twins”. Ary 1960-pe John oikókuri peteĩ kotýpe, Liverpool-pe, peteĩ iñangairũ sa'yhára ndive, hérava Stu Sutcliffe. Peteĩ ára John oñemoñe'ẽ chupe ha Stu, ojogua peteĩ mbaraka, ha oike mba'epu'atýpe jepémo ndaha'éi ku ikatupyrypáva. Upérõ mba'epu'aty oñembopyahujey ha oñembohérakuri “The Silver Beatles”, oĩháme: John, Paul, George, Pete y Stu. Pe mba'epu'aty rerarã John omoambuékuri ñe'ẽ beetles, he'iséva lembu, Beatles rehe ha upépe beat he'ise mba'epu. Ko téra osẽkuri ñembojaruhápe. Jasy uperireguápe John osẽ imbo'ehaógui ha ára 16 jasypoapýpe Beatles ohókuri táva Hamburgo, Alemania retãme; ha ombopu'ypýkuri Indra Night Club-pe ha pépe omba'apo rire heta ára, peteĩ ára ijarakuéra oñembotyetékuri ha upéramo The Beatles oñepyrũkuri ombopu Rory Storm ha The Hurricanes ndive, Ringo Starr ombopuhápe pe mba'epuperere. Ára 21 jasyapy ary 1961-pe oñehenói hikuái ha ombopu'ypýkuri Jerokyha The Cavern-pe, táva Liverpool-pe. Ary 1962-pe omanókuri Stu ha'eva'ekue upe oiporavóva mba'e aópa oipuru'arã ha mba'éichapa oñangarekova'erã iñakãraguére. Upe arýpe avei Pete osẽkuri ha hekovia oike Ringo Starr. Avei John omendákuri Cynthia Powell rehe, hyeguasúmava. Ára 4 jasyporundy 1962-pe onohẽ hikuái imba'epu'apu'a peteĩha hérava “Love me do”, pya'e itenondéva ha oikéva umi oñehenduvéva apytépe. Ára 8 jasyrundy ary 1963-pe heñóikuri, Liverpool-pe, John ha Cynthia ñemoñare hérava John Charles Julian Lennon. Heta mba'e ohasa rire oñondive, heta mba'e ohupyty rire ha heta ary ombopu rire oñondive; ára 10 jasyrundy ary 1970-pe Paul Mc Cartney ojei The Beatles-gui. Ára 8 jasypo upe arypegua osẽkuri ára resáre The Beatles mba'epu'apu'a paha hérava “Let it Be”. Upépe og̃uahẽkuri ijapýpe The Beatles ha upe guive, irundyvéva, oñepyrũkuri ombopu ha opurahéi peteĩteĩ. Ára 11 jasypakõi ary 1970-pe John onohẽkuri, ha'eño, imba'epu'apu'a hérava “John Lennon/Plastic Ono Band”. Upéi -umi ojehecharamovéva apytépe- oĩkuri “Give peace a chance” ha “imagine”. Ary 1970-pe omendákuri Yoko Ono rehe. Ary 1971-pe ovákuri hembireko ndive ha oiko táva Nueva York, Estados Unidos retãme; ha upépe ombotove ñorãirõ oikóva Vietnam retãme. Ary 1975-pe oñemboykékuri opaite mba'égui ha oñemboty hogapýpe, ipehẽnguekuéra ndive. Ary 1980-pe Lennon onohẽkuri imba'epu'apu'a hérava “Double Fantasy” ha upehague mbohapy arapokõindy rire, ojejukákuri. John Lennon ojejukákuri táva Nueva York-pe, ára 8 jasypakõi ary 1980-pe. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera, The Beatles Tekove Ingyaterragua Cristóbal Pedersen Torales, ha´e mitãrusu paraguáigua arpa mbopuha. Oñepyrũ va´ekue ko tembiapópe itúva ndi oreko jave 13 ary. Ag̃a g̃uarã Kike omboajéma peteĩ mbo´ehaó ijojaha´ỹva Paraguái-pe hérava "Arpa Róga", upe arpista Luís Bordón rérapegua. Ko tembiapo omotenondékuri itúvakuéra karaí Cristóbal Pedersen ha Ña Gladys Torales, ha ambué ipehenguekuérandi. Kike ningo ohóma ombopu hi´árpa opaite hendárupi, ikatu ñamboysýi: Inglaterra, Escocia, Francia, Alemania, Israel, ha hetave tetã Europa ha Sudamérica-pe. Hembiapokue Kike ningo ojapo ha´ete voi heta mba´epurory, ko´ápe amboysýi umi ojekuaavéva: “Indio latino” “Cacique jeroky” “Arpa róga” “Maitei América” "Vuelo de Luciérnagas" "Un Deseo" "Cálido Sol" "Néike javy’a" "Newcastle to Peterborough" Umi álbum kuéra katu oĩ ko´ãva: Inspirations, Lo mejor de Kike Pedersen, Latin America Trip y Harp3 from Paraguay. Kike omba´apo avei oñemombarete hag̃ua pe vy´aguasu “Asunción, Capital Mundial del Arpa” ha Festival Mundial del Arpa ojejapóva jepi Paraguýpe ára ha ára. Ary 2009 jave, Centro de Liderazgo Estratégico del Paraguay (CLEP), ombojopói Kike Pedersen-pe ome´ẽvo chupe Premio a la Creatividad y la Competitividad. Tendakuéra maranduve raity Kike Pedersen Creightons Collection (en Inglés). BBC Music Kike Pedersen, Yasmín Levy ndive Premios Líderes del Paraguay – Kike Pedersen ABC Color, Kike Pedersen mba´epurory World on 3 – Kike Pedersen Nota a Kike Pedersen BBC News-pe Vídeo de Kike Pedersen ombopu jave Dulce Katerina árpape Concierto Electroacústico de Kike Pedersen Recital Kike Pedersen ome´ẽva´ekue en Citibank Asunción peguápe World Routes BBC – Kike Pedersen Arpa Róga Maiteí América Kike Pedersen mostró su versatilidad interpretativa Festival Mundial del Arpa Marandu diario La Nación Asunción Paraguay peguápe The 58 strings of Kike and Kadialy Cierre del Festival Mundial del Arpa en Asunción Diario Última Hora Noticias Arpa Electrónica de Kike Pedersen Embajada de Paraguay en Tokio - Japón, Programa del Festival Mundial del Arpa Paraguayan Harps Villa Florida, ciudad natal de Kike Pedersen Turismo.com.py Techapyrã ambue tendápe oĩva Kike Pedersen Ñanduti Rogue Tekove Paraguaigua British Broadcasting Corporation (karaiñe'ẽme: Corporación Británica de Radiodifusión), ojehero opaite hendárupi BBC, ha'e ta'angambyry ha puhoe ypykue Ingyatérrape ha avei ha'e maranduhára oñemomba'eguasuvéva ko yvy tuichakue javeve. Oñepyrũ omba'apo 18 jasypa jave 1922-pe. Ñepyrurã puhoe añónte va'ekue ha katu ary 1936-pe oñepyrũma omba'apo ta'angambyry ramo avei. BBC oñemantene peteĩ impuesto ohepyme'ẽva umi británico kuéra tetãme. BBC rembiapokuéra Puhoe BBC Radio 1: omba'apo umi tetãnguéra oĩva Tavetã Joaju poguýpe. Ombohasa mba'epurory mitãrusukuérape g̃uarã. BBC Radio 1Xtra: kóva ha'e peteĩ "puhoe digital". BBC Radio 2: opaichagua contenido oguereko ha ha'e upe puhoe oñehenduvéva Tavetã Joaju tuichakue javeve. BBC Radio 3: omoĩ yvytupepóre arte, drama, música clásica ha jazz umía rehegua marandu. BBC Radio 4: oñe'ẽ tembikuaaty, marandeko, pukarã ha drama umía rehe. BBC Radio 5: ko puhoe ome'ẽ marandu opa aravo ha avei ojapo debate. BBC Radio 5 Live Sports Extra: otransmiti en directo umi partido ha ambue ñembosarái kuéra. BBC Radio 6 Music: mba'epurory opáichaguarei ñehenduha. BBC Radio 7: comedia ha drama añónte ombohasa kóva ko puhoe. BBC Asian Network: ombohasa programa kuéra Asiaygua ñe'ẽnguérape. BBC Local Radio: omba'apo 40 puhoekuérandive oĩva Inglaterra ryepýpe añónte. Servicios Nacionales: oñangareko ambue tetãnguéra oĩva Tavetã Joaju poguýpe, umíva apytépe jajuhu: Escocia: BBC Radio Scotland ha BBC Radio nan Gaidheal (gaélico ñe'ẽme); País de Gales BBC Radio Wales (inglés-pe) ha BBC Radio Cymru (galés ñe'ẽme); Irlanda del Norte BBC Radio Ulster ha BBC Raidió Feabhail (osẽ irlandés-pe). Servicio Mundial de la BBC: kóva ombohasa marandukuéra ingleñe'ẽ, vengali, poytugañe'ẽ, karaiñe'ẽ, rrusiañe'ẽ, ukyañañe'ẽ ha persa ñe'ẽme. Ta'angambyry Taángambyry BBC ikatukuaá ñamboysýi: BBC One: kóva ha'e BBC taángambyry ypykue ha ombohasa marandu yvytupepeóre 2 jasypateĩ 1936 guive. BBC Two: ombohasa programa mitãnguéra peg̃uarã, ñembosarái rehegua, series ha concurso umía. BBC Three: osẽ cable ha satélite rupi añónte 9 jasykõi 2003 guive. Osẽ araíre 19:00 a. jave ka'aruete, ha jahechakuaá dibujitos, pukarã ha marandu mbykymimíva ndohasáiva 1 aravo'i. BBC Four: kóva katu osẽ TDT rupi añónte, satélite ha cable rupi ha umi inglés kuérante ikau ohecha. BBC Four ombojehe'a arte, documentales de ciencia, drama ha película kuéra. BBC News 24: ta'angambyry ombohasába marandukuéra añónte. BBC Parliament: ombohasa transmisión en vivo opa mba'e oikóva Cámara de los Comunes, Cámara de los Lores, Parlamento Escocés ha Asamblea de Gales rupi oikóva. El Canal: ome'ẽ opáichagua programa mitã ha mitãrusukuérape g̃uarã. BBC CBeebies: kó canal osẽ mitãnguéra ndohasáiva 6 ary. BBC World News: ombohasa marandu opaite tetã rehegua 24 aravo pukukué aja. BBC Sport: opoí marandukuéra ñembosarái rehegua. BBC.com: ombohupa ñanduti roguépe marandukuéra. BBC Entertainment: América Latina peg̃uarã osẽ karaiñe'ẽme. Ikatukuaa avei rehechamie BBC Ñandutiguasu Canal kuéra BBC oguerekóva BBCMundo.com Oĩva España-ñe´ẽme BBC Ta'angambyry mbohasáva Tavetã Joajugua Osasco ha'ehína peteĩ táva Vrasil. São Paulo táva Aeropuerto Internacional Silvio Pettirossi ningo ha´e pepo'atãrupa tuichavéva oĩva Paraguáipe. Ko mba´yru veve guejyha opyta áva Lúkepe irundy légua Paraguaygui. Upépe oguejy umi aviõ oúva okaháre gui ha avei umi tuihavéva oúva ambue tetãgui. Silvio Pettirossi ningo ha´e paraguáigua aviador ypykue, upévare ko mba´yruveve guejyha oguereaha héra mandu´arãma opytáva. Ha katu oñepyrũ ypy ramoguare katu ojehero va´ekue "Aeropuerto Internacional Presidente Stroessner". Aeropuerto Silvio Pettirossi ningo opyta Ñu Guasu (Campo Grande) ryepýpe. Upépe opyta avei hína Párke Ñu Guasu, ha Fuerza Aérea Paraguaya, avei jajuhu ko ñúme Primera Briada Aérea (Grupo Aerotáctico) ha Confederación Sudamericana de Fútbol. Ambue mba´yruveve guejyha tuichavéva oĩva Paraguáipe ha´e hina Aeropuerto Internacional Guaraní, Ciudad del Estepe, aeropuerto guasu Mariscal Estigarribia (Chaco) ha avei aeropuerto internacional Pedro Juan Caballero peguá. Aerolíneakuéra Ko´ag̃aite ningo oĩ heta vuelo ko aeropuerto kóvape,omba´apo hína ko´ã aerolíneakuéra oñemboysýiva ko´ápe: Aerolíneas Argentinas, oveve távaguasu Buenos Airesgotyo. Aerosur, oho táva Santa Cruz de la Sierrape, ko táva opyta Volíviape Gol Linhas Aéreas, oho Curitibape. PLUNA, kóva ha´e aerolínea Uruguáigua ha oveve távaguasu Montevideo gotyo ha avei Punta del Estepe. TACA Perú, oveve Limape, ha´éva hína Perú Retã tavaguasu. TAM Airlines Paraguay ára ha ára ombojoaju Ciudad del Este, La Paz, Rio de Janeiro, São Paulo, Cochabamba ha Santiago de Chile. Regional Paraguaya (Nomba´apovéima) ovevemo´ã hína kuri távaguasu Brasilia gotyo ha avei Florianópolispe. Sol del Paraguay (Ne´irã gueteri oveve), oho va´erã hina Encarnación ha ambue táva Paraguái ryepýpeguápe. Jeporupyrã Ko aeropuerto oguereko heta comodidad umi pasaherokuérape g̃uarã, ha ekuéra ikatu ojuhu ápe "cajero automático", tenda omoambue hag̃uã viru ambue tetãyguá, kuatiañe´ẽ og̃uahẽha, kotyguasu ñemongetarã, koty kate, pumbyry, Ñandutiguasu Wi-Fi rupive ha ambueve mba´e. Hi´upy: rejuhúta café ha oĩ avei tenda ojehepyme´ẽha tembi´u opáichagua. Ñemuha: upépe ikatu rejoguá mba´ejegua mandu´arã ñande´ypykue rembiapo, ao, kuatiañe´ẽ, ha hetaiteve mba´e. Voko popegua: nde vosa ndepópegua remoĩ cinta transportadora ári ha ohóma hína nemba´yruvevépema voi. Avei oĩ karretilla ikatukuaáva reipuru. Noiporãiva peg̃uarã tenda: umi hasykatúva, oguata´ỹva térã ohecha´ỹva oguerekopaite hemikotevẽpy oipytyvõtava shupekuéra oñemongu´e hag̃uã pe hyepýre. Mba´yruguata opytaha katu oĩ hína pe aeropuerto rokárape, upépe opyta mba´yrukuéra opáichagua ha oĩvoi tapicha oñangarekóva hesekuéra. Ojehepyme´ẽ 2.000 guarani upevarã. Namombyrýiete aeropuertogui opyta hotel kuéra iporã porãvéva oĩva Paraguaýpe. Upéichante avei, pe aeropuerto ryepýpe oĩ pohanohára, tahachi renda ha peteĩ tupão´i. Mba'yruguata Mba'yrumýi Línea 30A ndegueraha Paraguayetépe voi tapeguasu España rupive 20 aravo'ipe. Oĩ avei taxi ndahepyietereíva. Ikatu avei ejokuái mba'yruguata ndegueraha haguã ambue táva pe. Marandu oñeguenohẽ ko´ã tendágui Ñanduti rogué Dirección Nacional de Aeronáutica Civil de Paraguay Horario de Vuelos Ground Handling Service (FBO) - Aeropuerto Internacional Silvio Pettirosi - Asunción-Paraguái Fligth Service Internacional S.A - Ground Handling/FBO - Aeropuerto Internacional Silvio Pettirosi ha Aeropuerto Internacional Guaraní ISGE Air - FBO Handling Services in Airports International of Paraguay kóva ko ñanduti rogué oĩ ingléspe añónte Pepo'atãrupa Paraguáigua Amba'y (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva. Hogue, hu'ã potykue ha hapo oreko mba'épa ojapo oipe'a hu'u, pyti'a jejopy, omombarete ñane ñe'ã. Enlaces Yvyra Arasa (, ) peteĩ yvyra'i Amérikaetéva. Hi'a hi'upy Hogue ha hi'a oreko mba'épa ojapo omboguapy tembi'u, omokã ñande ryepypegua tembi'u ratykue, ombohuguyguejy porã kuñanguérape, ohundi tymba chu'ikuéra.. Enlaces Yvyra Cedron (, ) peteĩ ñana Amérikaetéva. Hogue ha ipotykue oreko mba'épa ojapo omboguapy porã tembi'u ha ñanembohy'ái. Ha'e avei pohã tyepy yvytu ha tyerasýpe guarã.. Enlaces ka'avo Jaguarete ka'a (, ) peteĩ ka'avo Amérikaetéva. Hogue ha hakã pyahu oreko mba'épa ojapo ñanembohetia'e, ñanembojuruhe, omboguapy ñane rembi'u. Omondo avei akanundu, orairõ tymba chu'i ha sevo'ikuéra. Omombia mba'asy ñande py'águi.. Enlaces ka'avo Kapi'í katĩ ha jasape () peteĩ ka'avo Amérikaetéva. Hapo oreko mba'épa ojapo Omboguapy tembi'u, yvytúpe guarã, tye rasy, ñanemonguaru ha ñanembohy'ái. Omopotĩ avei ñande ty rape tymba chu'ikuéragui (tyasy).. Enlaces ka'avo Mburukuja (epáñañe'ẽme: mburucuyá, maracuyá, pasionaria) (Passiflora caerulea) ha'e peteĩ ka'avo Amérikaetéva. Ojepurupaite pe ka'avo oreko mba'épa ojapo hu'u pohã, oipyso ñane pytuhẽ rape, tyépe guarã (chiri), oryryipávape guarã.. Enlaces ka'avo Pyno (, ) peteĩ ñana Europaetéva. Hogue ha hu'ãngue ipoty reheve oreko mba'épa ojapo ombohetia'e jekaru, omokã tembi'u ratykue ñande ryepýpe, omopotĩ tymba chu'ígui, omohu'ũ pire ha pirekyrýu (mucosas), ojoko tuguy ñehẽ.. Enlaces ka'avo Para para'i (, ) peteĩ yvyra Ñembyamérikaetéva. Ipire, hakã, hogue oreko mba'épa ojapo omopotĩ ñande rete, ñanemonguaru, kangue rasýpe guarã, ombopere ai. Enlaces Yvyra José María Arguedas Altamirano''' (o’arahecha Andahuaylas-Perũ, 11 jasyteĩ ary 1911 – omano Lima, Perũ 2 jasypakõi 1969 jave), ha’e kuimba’e aranduoñemomba’eguasúva ñe’ẽpapára haihára perũano ramo. Hekovepy Tayta: Víctor Manuel Arguedas ArellanoMama: Victoria Altamirano Navarro. Hembiapo Ñehẽsa’ỹijo Hembiapokue Novelas y cuentos 1935 - Agua. Los escoleros. Warma kuyay. Cuentos. 1941 - Yawar Fiesta. Novela. 1953 - La muerte de los hermanos Arango. Cuento. 1954 - Diamantes y pedernales. Novela. 1958 - Los ríos profundos. Novela. 1961 - El Sexto. Novela. 1962 - La agonía de Rasu Ñiti. Cuento. 1964 - Todas las sangres. Novela. 1965 - El sueño del pongo. Cuento. 1967 - Amor mundo y todos los cuentos. Cuentos. 1971 - El zorro de arriba y el zorro de abajo. 1973 - Cuentos olvidados. Poesía 1962 - Túpac Amaru Kamaq taytanchisman. Haylli-taki. 1966 - Oda al jet. 1969 - Qollana Vietnam Llaqtaman / Al pueblo excelso de Vietnam''. Links Arguedas en El Poder de la Palabra Biografía de Arguedas Biobibliografía comentada de Arguedas Monografía sobe Arguedas Portal sobre Arguedas Arguediana: Sección de Ciberayllu dedicada a José María Arguedas Homenaje a Arguedas en Revista Miríada Escribir contra la muerte DESACOMPASADO, Análisis de la identificación y melancolía en el devenir de José María Arguedas "Entre la ideología y la arcadia" de Mario Vargas Llosa Video de vida y obra Tekove Perũgua Monzón ha'e táva tetã Epañape, Huesca provincia-pe. Oikovéva: 17.260 Epaña táva Concepción ha'ehína táva Chile. Ko távape oiko 223.574 ava (2017 ary). Ta'ãnga Arandukapurupyre Ida Stevenson Weldon Vernon (1969) Pedro de Valdivia, Conquistador of Chile, Greenwood Press John Milton Nickles, Marie Siegrist (1965) Bibliography and Index of Geology Exclusive of North America, Geological Society of America, v.28 Hecha avei Gran Concepción Joaju okapeguávandi Sitio Oficial de la Municipalidad de Concepción Chile táva Blas Marangatu niko pohãnohára ha avare. Heñoi'akue Sebaste, Armenia-pe, ary 250 rupi. Blás Marangatúpe ojekuaákuri ipokatúre mba’asy pohãnóme. Peteĩ jey ha’e omonguerava’ekue peteĩ mitã ijahy’opa’ãva’ekue pira kanguépe. Upégui ou pe hay’o ñemongarai, jepokuaa hi’aretéva, ojejapóva Blás Marangatu árape. Omanókuri ary 316-pe. Ára 3 jasykõiguápe oñemomorã Blás Marangatu ára, ha’éva Paraguáy retã rerekua ha avei ahy’o rerekua. Ñane retãme oĩ mokõi táva oguerovy’avéva Blás Marangatu ára: Pirivevúi ha Ita. Avei oñemomorã Ciudad del Este ha Colonia Obligado-pe. Upéicha avei opavave táva Paraguay retãmegua oguereko peteĩ jeikoha térã tavapehẽ ogueraháva Blás Marangatu réra. Pirivevúi ha Itápe, og̃uahẽvo ára 3 jasykõi, Blás Marangatu ára, ijaty tupãópe hetaiterei tapicha oñembojáva oaguyjeveme’ẽvo ichupe iñemongueráre. Umi oñembojáva Blás Marangatu rendápe oñemonde ha’éicha, ijao morotĩ ha ijatukupére ojeaho’i aopehẽ isa’y pytãvape. Umi ijahy’orasýva oha’ã Blás Marangatu ku’a térã ajúra peteĩ inimbope pytãme ha upéva oipuru upe ijahy’orasýva. Omoĩ mbo’ýrõ ijajúri térà ijyváre, kurundúrõ, okuera peve. “¡Karai Blás nemarangatuetéva!, eipytyvõmína ko mitã ijahy’opa’ãvape”, ha’ehína ñe’ẽ mba’ejerure oipurúva sykuéra ku imemby ijahy’opa’ã térã ijahy’orasy jave. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Hesu rape Tekove Ayméña Mbery sa'yju (, ) peteĩ ka'avo Ñembyamérikaetéva. Ka'avo ñanemonguaru ha ñanembohy’ái.. Enlaces Ka'avo Lino (, ) peteĩ ka'avo. Omopotĩ tymba chu'ígui ñane pytuhẽ rape, ha ñande ty rape, tete tata ha rurúpe guarã, ñanemoñeĩ hu’ũ. Ojeporu pytu rape mba’asykuérape guarã. Ombokatupyry tuguy guata ha omopotĩ tetepy opavaveichagua mba’e ky’águi. Iporã kangue rasy, po térã py ruru (gota he’iha), tyeruguy, tyasy, pitikiri’ĩ mba’asy ha blenorragia he’iha umívape guãra. Ojeporu cataplásmape oñepohano hagua kuru vai, jari’i, ñekytĩngue ha ambue mba’asy ñande pire rehe osẽva (uñe, temói vai umíva).. Enlaces ka'avo Llanten (, ) peteĩ ka'avo. Enlaces ka'avo Manzanilla (, ) peteĩ ka'avo. Hogue, ipoty ha opaite pe ñana oreko mba'épa ojapo tete tatápe guarã, orairõ tymba chu’i, tyepy yvytúpe guarã, tye rasy, aí ha kurukuérape guarã. Ombovevúi mba’e andu. Okáguio ojepuru oñepohano ha oñemopotĩ hagua tete mba’asy, tete akanundu, aí ha kurukuéra. Enlaces ka'avo Ménta (, ) peteĩ ka'avo. Hogue, ha hu’ãngue ipotýva oreko mba'épa ojapo omboguapy tembi’u, tyepy yvytúpe guarã, omomba’apo ñande py’a ojapo hag̃ua imba’ero, omopotĩ tete tymba chu’ígui. Pyti’a jejopýpe guarã, omboyku ambýu pytu rapépegua. Okáguio ojepuru tete tatápe guarã ha orairõ hag̃ua tymba chu’ikuérape.. Mandu’apykuéra Ka'avo Jalisco ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 7.350.355 ava (2005). Táva guasu: Guadalajara Ambue táva: Guadalajara Tavá Méhiko Tlaxcala ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Tlaxcala de Xicohténcatl ha itáva orekovéva tapicha ipype hína upe táva San Pablo del Monte. Opyta Méhiko pehẽngue Kuarahyresẽme, yvate gotyo ojejuhu upe tetãvore Hidalgo, yvate, kuarahyresẽ ha ñemby gotyo tetãvore Puebla ojejuhu ha kuarahyreike gotyo Tetãvore Méhiko. Oreko 1 272 847 tapichakuéra oikovéva ipype, ary 2015 jave, tetãvore 5ha oreko mbovy tapicha ipype —orekovéva Nayarit retãvorégui, Campeche, Baja California Sur ha Colima retãvorégui—, ijapekue hína amo 4016 km², tatãvore michĩvéva Méhiko pegua.. Ko tetãvore oiko peteĩháme ára 9 jasypakõi ary 1856-pe. Oreko 60 táva. Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua ha'e peteĩ táva Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 1.494.134 ava. Tekotevẽ kapilla Zapopán Tlaquepaque Méhiko táva Monterrey ha'e peteĩ táva guasu Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 1.494.134 ava. Tekotevẽ kapilla San Pedro Garza (Monterrey) Santa Catarina (Monterrey) Méhiko táva Bacalar ha'e peteĩ táva pyahu Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 32.000 ava. Tekotevẽ kapilla Bacalar Méhiko táva Zumpango ha'e peteĩ táva Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 127 988 ava. Tekotevẽ kapilla Zumpango de Ocampo San Juan Zitlaltepec Méhiko táva Táva ha jaguakuéra (héra tee karaiñe'ẽme: La ciudad y los perros) oĩ mombe’upuku Mario Vargas Llosa mba’e (ary 1963). Vore Atyha niko heñóikuri ha’ekuéra omoñepyrũvo heko guarini, 48 aravo oheja rire ijao tapiagua ha umi ñapĩhára mbo’ehaopegua oñemoakãperõvo chupekuéra, ha omonde’ypývo guarini’ao, upérõ ipyahuetéva; ha oñembohysýi’ypýrõguare korapy guasúpe, turuñe’ẽ pu ha ñe’ẽpohýi pa’ũme. Péva ha’ékuri ara paha upe arahakupegua ha Lima arapy oñemo’ãmbaite araípe og̃uahẽvo ijapýpe mbohapy jasy kuarahy ojopehague yvyku’i para rembe’ygua, ko’ág̃a opytu’útava are porã, ro’y aja. Ha’ekuéra ou hikuái Peru tuichakue javevégui; ndojokuaái ha ko’ág̃a oiko chuguikuéra peteĩ aty año, oñembo’ýva hína óga guasuete renondépe, ha’ekuéra ne’ĩra oikehaguépe. Garrido -tuvicha upepegua- oñemoñe’ẽ ha he’i chupekuéra pe heko tapiagua upépe opaha mbohapy ary peve, ha upépe oikotaha chuguikuéra kuimba’e añetete ha he’i avei chupekuéra guarini rekópe oikeha mbohapy mba’e añónte: ñe’ẽrendureko, mba’apo ha py’aguasu. Upe mba’e ojehúkuri opa rire ikaru peteĩha upe mbo’ehaópe, isãso rire hikuái huvichavusu ha huvichamirĩ poguýgui, osẽmbaitévo kotykaruhágui ojehe’ahaguépe guarinirã irundy ha poha mbo’esyrypegua ndive. Ha’ekuéra hesapopa ha ohecharamoite umívape, hi’arevémava chuguikuéra upépe. Tembiguái oĩkuri ha’eño ha oguejy jupiguejyha rupi kotykaruhágui korapýpe, ha upe jave oñandu oipyhýva chupe mokõive ijyvágui ha ohendu ijapysápe oñe’ẽva: “eju orendive, jagua”. Ha’e opukavy ha oho hapykuerikuéra. Ijerére ohecha mba’éichapa heta umi iñirũ pyahu upe pyhareve oikuaava’ekue, avei ojeraha mbaretépe tape iñanandymívare mbo’esyry irundyhapegua renda gotyo. Upe ára ndaipórikuri mbo’epy. Jaguakuéra oĩkuri irundyhapegua poguýpe tembi’u’asaje opa guive karupyhare peve, haimete poapy aravo. Tembiguái ndoikuaái moõitépa ojeraha ha mávapa oguerahákuri chupe. Ág̃akatu upe tenda henyhẽ tatatĩ ha guarini’aógui ha oñehendu opuka ha osapukáiva. Oikévo kotypýpe, opukavyhápe gueterei, oñandu oinupãva ichupe ijatukupépe. Ho’a yvýpe, ojere ijehe ha opyta ojepyso ovayvávo. Oñeha’ã oñembo’y ha ndaikatúi: oĩgui peteĩ opyrũva hyére. Ha’e ndaikatúi ohecha ogahoja, pa tekove hovasýva ojesarekógui hese ku omañaramoguáicha peteĩ mymbachu’imíre. Peteĩva he’i: “Ñañepyrũ hag̃ua, epurahéi ñandéve sa jey “che peteĩ jagua” ha embohyapu México purahéi ipuháicha. Ndaikatúi. Ha’e ijurujái ha hesajerepa. Ijahy’o rakuvy. Upe opyrũva hese opyrũ hatãmive hyére -Ndoipotái -he’i upe oñe’ẽva- ko jagua ndopuraheiséi. Ha upémaramo umi tovasy ojeréva hese oipe’a ijuru ha ondyvu hese heta jey, ndaha’éi peteĩ jeymínte ha upévare ha’e omboty hesa. Opávo ñendyvu hese, upe oñe’ẽva -ha’e oikuaa’ỹva mávapa- ojerehápe hese, he’ijey: -Epurahéi ñandéve sa jey “che peteĩ jagua” ha embohyapu México purahéi ipuháicha. Ko’ág̃a katu iñe’ẽrendúma ha ijahy’okua rupi osẽ pe ñe’ẽ’apesã ojejeruréva ichupe ha oñeha’ã’anga ombohyapu ku purahéi “Allá en el rancho grande” ipuháicha; ha hasy chupe upe mba’e, ndaijaporãigui chupe pe ñe’ẽ’apesã upe purahéi retepýpe; upévare opuraheirãngue sapy’ánte ipu karẽmba. Jepémo vaicha ndoúi ha ndohóiva upe mba’e umi ijaheihárape. Ha’ekuéra, uvei, ojapysaka porã hese. -Ekirirĩ -he’i upe oñe’ẽva- ko’ág̃a epurahéi bolero púpe. Upéi ombopuraheika chupe mambo ha vals criollo púpe. Upéi osapukái hikuái chupe: -Eñembo’y. Ha’e oñembo’y ha ipópe omopotĩ hova ry’aikue. Ombohasa ipo rykue ikaso revíre oñemokãvo. Upe oñe’ẽva oparandu: -¿Oĩpa he’iva’ekue chupe omopotĩ hag̃ua hova? Nahániri, avave nde’íri chupe. Opavavéva ojejurupe’ajey ha ondyvu hese ha ha’e, pya’e porã, omboty hesa, upe ñendyvu opa peve. Upéro upe oñe’ẽva he’i: -Umi mokõi oñembo’ýva nde ykére niko nde ruvicha hína, jagua. Epu’ã ha eñembo’y porã. Péicha, oĩ porã. Umi mokõi, nde ruvicháva, oñembojaru’imíta ha nde eréta mávapa ha’eve. Akatuaygua raẽ ojopy chupe peteĩ po’apu’a ha Tembiguái oñandu peteĩ mba’e haku osyrýva ijyva yvatevehápe. Uperiremínte, ijasu gotyo oĩva, ojopy avei chupe peteĩ jyvaro’o. -Oĩma -he’i upe oñe’ẽva- ¿Mávapa nenupã hatãve? -Oĩva che asúpe. -E’a -he’i ambue oñe’ẽva- aipórõ piko che peteĩ pililito mba’e?. Jahechami, añandukajeýta ndéve ko che po’apu’a. Ejesarekóke. Tembiguái haimete ho’a oñandúvo ñenupã, jepémo upéicha, ndo’ái: umi oĩva ijerére ojoko hikuái chupe ha omoĩjey hendaguépe. -Ha ko’ág̃a piko, mba’eteko? ¿Mávapa oinupã hatãve? -Mokõive, peteĩchaite. -Aipórõ piko mokõive ojoja imbaretekuépe -he’i upe oñe’ẽva- Upéicharõ nenupãjeyva’erã hikuái jahechávo mávapa oinupã hatãve. Uperiremínte, upe oñe’ẽva ha naikane’õivavoi, oporandu: -Eremi chéve, Jagua ¿Hasýpa ndéve umi nde jyva? -Nahániri -he’i Tembiguái. Añetehápe, amo hapópe, ha’e noñanduvéima hete ha ára. Hi’ánga vaicháku ohecháva pe para kirirĩ Puerto Eten-gua ha gua’u ohendu isýpe he’írõ chupe: “ejererekóke umi nde ruvicha hi’arevévagui, Ricardito” ha oipyso ipo oñañuã hag̃ua chupe, pe kuarahy ojopéva guýpe. -Ndejapu -he’i upe oñe’ẽva- ndahasýirõ ndéve ¿piko mba’ére nerasẽ, jagua? -Ipy’apýpe ha’e he’i ijupe “opáma” ha nimbora’e ha’ekuéra oñepyrũramóta. -¿Ndépa jagua térã ava?- oporandu upe oñe’ẽva. -Peteĩ jagua, che ruvicha. -Upéicharõ, ¿mba’érepiko reñembo’y?. Jagua niko oiko irundy hetymáre. Ha’e ojayvy ha opokóvo yvy ipópe, oñandu mba’e raku ijyvapegua. Hasyeterei chupe. Upépe ohecha oĩha ambue mitãrusu ijykére, avei opoñýva ha’éicha. -Oĩ porã -he’i upe oñe’ẽva- Mokõi jagua ojejuhu jave tapére, ¿mba’e ojapo?. Embohovái chéve, che ra’y. Ndévengo aporandu. Tembiguái oñandu opyvoíva heviro’óre ha upepete osẽ ombohovái: -Ndaikuaái, che ruvicha. -Oñorairõ -he’i upe oñe’ẽva- oñarõ ha opo ojuehe. Ha ojosu’u. Tembiguái naimandu’ái ambue mitãrusu -hendive oñemongaraiva’ekue- rováre. Oimeva’erã upéva ou pehẽ pahapeguágui, ava karape’i peteĩ. Ha’éngo oĩ py’atytýipe, oñembohovavaipa kyhyjégui ha okirirĩvo upe oñe’ẽva, hapicha ou chupe, oñarõ oúvo, ijuruhyjuipa ha, peichaháguinte, Tembiguái oñandu oisu’úrõ chupe peteĩ jagua hasy vaicha, ha upépe hete ojetyvyro ha ha’e oñarõ ha oporosu’u aja avei, oñandu vaicha ipirerague’atãmbaha ha ijuru ojoguaha jagua jurúpe, po’i puku, ha ijatukupe gotyo oityvyro huguái ápe ha pépe, tejuruguáicha -¡Opa! -he’i upe oñe’ẽva- nde reñemotenonde hese. Ha kóva ko karapeto’i ijapu oréve. Ndaha’éi jagua, péva niko jaguakuña ra’e. ¿Peikuaápa mba’e oiko peteĩ jagua ha peteĩ jaguakuña ojojuhu jave tapépe? -Nahániri, che ruvicha- he’i Tembiguái. -Ojoheréi. Ñepyrũrãme oñohetũ kunu’ũpópe ha upéi ojoheréi. Ha upéi onohẽ hikuái chupe okápe ha ogueraha chupe korapýpe ha ha’e ndaikatúi imandu’a ára guetereípa térã ho’ámapa hi’ári pyhare. Upépe ombo’opívo hikuái chupe ha upe oñe’ẽva ojerure ñe’ẽ pohýi reheve oyta hag̃ua ovayvávo, oñaníva rape ári ha ojerévo vakapipopo oñeha’ãháre. Upéi omoingejey hikuái chupe kotypýpe ha upépe oipyso heta savana huvicha rupakuéra ári ha opurahéi ha ojeroky peteĩ aorenda ári. Oha’ã umi ta’ãngaryryipegua. Ombovera heta sapatu. Oitypei peteĩ itape ikũme. Oporeno peteĩ arambohápe. Omboy’u ty, opa umi mba’e niko ojapyhy chupe ku akãnundúicha ha peichaháguinte oñeñandusapy’a umi iñirũ -ha’éicha oguejyramóva- apytépe, hupápe ha he’ívo ijupe: “Añe’ẽme’ẽ che jupe, ko’ẽrõ, ahataha ko’águi, atimbóta ko’águi”. Kirirĩ ojaho’i upe koty. Mitãrusumimi omaña hikuái ojuehe ha jepémo hetaiterei oipo’o, oñendyvu hesekuéra, oñembosa’yvaipa hete ha ojekuaru hesekuéra; ha’ekuéra hovasy ha ndohechaukái imba’embyasy. Upéva upe pyharépe, ipúvo kirirĩ aravo, heñóikuri pe Atyha. Enlaces Traducción: por prof. David Galeano Olivera Tembiasagua'u karaiñe'ẽme Eduardo Germán Hughes Galeano (heñóikuri ára 3 jasyporundy ary 1940-pe, táva Montevideo, Uruguái retãme - 13 jasyrundy, ary 2015). Marandumyasãihára, mombe’uhára ha haira’ãhára. Ha’éniko peteĩ ára anduha (arandu) ijojahaỹva, ipyapy, iñe’ẽresakuaite ha ipy’aguasúva. 14 ary ombotývo oñepyrũ omba’apo marandumyasãihápe, omoherakuãháme ta'ãngamimi ha’e ojapóva ha hasýgui pe herajoapy peteĩha (Hughes), ha’evoi ojeherókuri “Gius”. Uperiremínte, oñepyrúvo omyasãi umi hembihai, oipurúntema pe herajoapy mokõiha ha upe guive opyta Galeano-pe. Hekove pukukuépe ojapóma opaite mba’e: parehára ha ta’ãngahaihára, mba’apohára mymbachu’ijukaha ojejapohápe, irujerurehára, haipya’ehára ha virurerekuára virurógape. Oikundaha, oikuaa, oñandu pypuku ha ohayhu ko ñande Amérika rekove ha rembiasa’asy. Oñepyrũrõguare 1960-pe, oikova’ekue chugui haihára ruvicha kuatiahaipyre “Marcha”-pe. Ary 1964-pe oisãmbyhy kuatiahaipyre “Epoca”. Ary 1973-pe, ijetu’úgui hendive, oho oiko Argentina-pe ha upépe omoheñói ha oisãmbyhy kuatiahaipyre “Crisis”. Ary 1975 oho España-pe ha oiko Calella, Barcelona-pe. Upépe oirõguare heta hembihai omyasãikuri opaichagua kuatiahaipyre rupi; ha upekuévo omba’apo peteĩ pukoe Alemaña-gua ndive ha avei peteĩ ta’ãngambyry Méhiko-pegua ndive. Omano ára 12 jasyrundy ary 2015-pe, táva Montevideo-me. Hembiapo apytépe jajuhukuaa. 1963: Los días siguientes, 1964: China ha Crónica de un desafío, 1967: Guatemala, un país ocupado 1971: Las venas abiertas de América latina 1973: Vagamundo 1975: La canción de nosotros 1978: Días y noches de amor y de guerra 1982: Memoria del fuego (1982: Los nacimientos; 1984: 'Las caras y las máscaras; ha 1986: El siglo del viento) 1986: El siglo del viento1989: 'El libro de los abrazos 1989: Nosotros decimos no 1990: América Latina para entenderte mejor ha Palabras: antología personal 1992: Ser como ellos y otros artículos 1993: Las palabras andantes ha Amares 1994: Úselo y tírelo 1995: El fútbol a sol y sombra 1998: Patas arriba. La escuela del mundo al revés 1999: Carta al ciudadano 6.000 millones 2004: Bocas del tiempo 2006: El viaje 2007: Carta al señor futuro 2008: Espejos. Una historia casi universal Ary 1985 guive, Eduardo Galeano oikojey táva Montevideo-pe omba’apohápe, jepiveguáicha ñe’ẽporãhaipyre apópe ha marandumyasãihárõ. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Tekove Uruguaigua Ñe'ẽpapára Uruguaigua Ára 31 jasypakõi jave mayma yvypóra oñembosako’i ary paharã ha omomaiteívo, ára 1 jasyteĩ jave, ary pyahu oñepyrũva. Arareñóime ojehuhaguéicha, oñopehẽnguéva ijatypaite tuvakuéra rógape upépe oñemomaitei hag̃ua, py’arorýpe, ary pyahúpe. Ary paha pyharépe opavave omondéjepi ao pyahu ha isa’y morotĩva, he’iséva opavave omoñepyrũha tekomara’ỹ ha tekopotĩme pe ary pyahu; ha avei pe ary henyhẽ hag̃ua tesãigui ha upekuévo taipore’ỹ mba’asykuéra. Umi jeroviapy apytépe, oĩ pe ñemopotĩ rehegua; upeháre oñemopotĩva’erã óga ha kotykuéra; oñemombopava’erã “yty” oĩva guive, avei oñemombova’erã umi mba’e tuja térã ndojepuruvéiva; ha upéi, oñemohendapyahupava’erã opaite mba’e ogapypegua. Upéicha avei, pyharepyte jave, oĩva’erã katuete omoañetéva ko’ã jeroviapy, hetave apytépe: Oguapýva mymbakeha renondépe, omyendy tataindy ha ojerurévo Mitã’i Hesúpe peteĩ mba’e oipota térã oikotevẽva; Omondéva ao térã sapatu sa’yju ohupyty hag̃ua pirapire ha vy’apavẽ; Osẽva hógagui ha ohasáva tape peteĩ aoryru ipópe ohupyty hagua peteĩ jeho puku; Ho’úva pakõi úva ipu aja pakõi jey pe itapu; ha upekuévo ojerurereva, peteĩteĩ, 12 hemikotevẽ; Ojupíva peteĩ apyka ári térã peteĩ jupiguejyha ohupyty hag̃ua jehechakuaa ha tekoporãve hekove pukukuépe; Oñohẽva peteĩ kagua y hóga okára gotyo omombiávo teko'asy, vy'a'ỹ ha py’aro; térã Ombyatýva mbohapy ita ha oñongatúva hógape, ohupyty hag̃ua tesãi, pirapire ha mborayhu. Pyharepytepotávo oiko oñopehẽnguéva karupyhare, mbokapu ha purahéi pa’ũme; ayvu, puka ha ñe’ẽme’ẽngatúpe; ha og̃uahẽvo pyharepyte, opavave omomaitei ary pyahu, ñehetũ ha ñeañuã apytépe. Arareñoimeguáicha, oĩramo okéva pyharepyte mboyve, upévape ojehero “kure hũ”. Peteĩ mombe'umi py'amongetarã Ary pyahu pyharépe peteĩ tujami ha’eñomi ojepy’amongeta, ikotykeha ovetã guive, omaña jepy’apýpe pe arapy tuichaitéva, henyhẽva mbyjágui, ha yvóra hekokirirĩva, ojejaho’íva ro’ýpe. Ndaipóri ko yvy ape ári peteĩ korasõ ityre’ỹvéva ha peteĩ ánga hekorasyvéva imba’évagui. Tyvyty ojepe’ambeguekatúma henonderãme ha ha’e og̃uahẽvo upépe, ñemondýi reheve, ohechakuaa ogueruha hekove rapykuerérõ, opaichagua jejavy ha mba’e vai apo; hete katu ijaku’ipa tekomarãgui ha avei hi’ánga ijaipa. Póraicha ojaho’i iñapytu’ũ umi ára porãite ha’e ohasava’ekue imitãrusúpe; ku pyhareve jojaha’ỹ, jasypópe, itúva omoĩrõguare chupe tekove rapére ha’e oikuaaporã’ỹva; ku aravo hekopane, ha’e, mitãrusu ojeroviáva ijehe, opyrũrãngue ku tape henyhẽva itágui ha upeichavérõ jepe hekoguapýva, ha’éva tekokatu rape; ojaporãngue hemikotevẽ ha hembiapo; ohapykuehókuri tekojejapo ha jejavy rape; tape ome’ẽgua’útava chupe vy’apavẽ; ha amo hapópe, omoingeva’ekue chupe yvykuapytũetévape. Peteĩ ñembyasy ijetu’úva oikutu tujami korasõ ha upépe ha’e osapukái asy pe pyhare kirirĩetépe: “¡Áina!. ¡Ikatúnga’ura’e ajevy pe chemitãrusúrõguare!. ¡Áina, Che Ru, chemohendamijeýna tape juasahápe, aiporavo hag̃ua ambue tape! Tujami sapukái soro okañy arapýre upe pyhare ro’ysãitépe ha ndorekói ñembohovái. Oipotavérõ jepe, ha’e ndaikatumo’ãvéima oiporavo. Ág̃a katu nde, che angirũ, reime gueterei tape juasahápe. Nde ikatu gueterei reiporavo tape ikarẽ’ỹva. Aníkena eheja oiko ndehegui arayvoty, yvoty’ỹre. Aníkena oiko ndehegui arapy, imbyja’ỹva. Aníkena oiko ndehegui ava hemiandu katu’ỹva. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Arete Joseph Rudyard Kipling heñóikuri ára 30 jasypakõi ary 1865-pe, táva Bombay, India retãme. Haihára ha ñe’ẽpapára Gran Bretaña-ygua. Ohai opaichagua ñemombe’u mitã ha kakuaávape g̃uarã, avei ohai ñe’ẽpoty. Itúva hera’akue John Lockwood Kipling ha isýkatu Alice Kipling. Hekove pukukuépe hetaiterei mba’e ohai ha umi hembiapokue ojekuaavéva apytépe oĩ umi ñe’ẽpoty hérava “Mandalay” (1892), “Gunga Din” (1892) ha “if”, oñembohasava’ekue castellano-pe ha ojeheróva “Si” (1895). Avei oguereko hembihai “El libro de la selva”, onohẽva’ekue 1894-pe. Oĩ avei hembiapo hérava “Kim” (1901) ha “El hombre que pudo ser rey” (1888). Heta hembiapokue oñembohasa ta’ãngaryrýipe. Opavave ohechakuaa ha ohecharamo Rudyard Kipling-pe hekovepotĩ ha hembiapoporãitáre. Ñe’ẽpaparaháicha heta jopói oñekuave’ẽ ichupe ha opavavégui ojehehýi. Ipahápe, ary 1907-pe, oipyhy pe jopói tuichavéva hérava Premio Nobel de Literatura. Orekórõ 26 ary, Rudyard Kipling omendákuri Carrie Balestier rehe ha hendive mbohapy iñemoñarékuri (Josephine, Elsie ha John). Kipling omanókuri ára 18 jasyteĩ ary 1936-pe, táva Londres, Inglaterra retãme. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Ñe'ẽpapára 1865 - ary. Oararecha'akue Rudyard Kipling - 30 jasypakõi Omano'akue ...1864-1865-1866... Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto, upéi ojeherova’ekue Pablo Neruda, heñoi’akue Parral, Chile-pe; ára 12 jasypokõi ary 1904-pe; itúva herava’ekue José del Carmen Reyes Morales ha omba’apo mba’yjuápe; isýkatu Rosa Basoalto Opazo, mbo’ehára, omanova’ekue Neruda heñói riremínte. Ary 1906-pe ova Temuco-pe. Upépe itúva omendajeýkuri Trinidad Candia Marverde-re. Neruda imandu’a ko isy’angáre umi iñe’ẽpotýpe ha hero ichupe mamadre.Upépe ha’e oñemoarandúkuri Liceo de Hombres-pe ha avei omoherakuã umi iñe'ẽpoty tenondere kuatiahaipyre La Mañana-pe. Ary 1919-pe hembiapo hérava “Nocturno ideal” osẽ tenda mbohapyhápe Juegos Florales de Maule-pe. Ary 1921-pe oho oiko Táva Santiago-pe ha oñemoarandu Francés Mbo’ekuaakatúpe, Chile Mbo'ehaovusúpe. Upépe, iñe’ẽpoty “La canción de fiesta” osẽ tenda peteĩháme Fiesta de la Primavera-pe. Ary 1923-pe onohẽ yvytu pepóre hembiapo hérava “Crepusculario” ha opavavénte omomba’eguasúva. Ary 1924-pe, Editorial Nascimento rupive, hembiapo hérava “Veinte poemas de amor y una canción desesperada” ohechákuri ara resa. Upéi, ary 1926-pe, onohẽkuri mbohapy aranduka: “El habitante y su esperanza”, “Anillos” ha “Tentativa del hombre infinito”. Ary 1927 oiko ichugui Tetã Remimondo ha oho, ñepyrũrãme, Birmania-pe. Upéicha, ou ha ohohápe, oikuaajepe Federico García Lorca ha Rafael Alberti-pe. Ary 1945-pe ohupyty pe mba’e guasuete hérava Premio Nacional ñe’ẽporãhaipyre rehegua. Ary 1950-pe onohẽ yvytu pepóre hembiapo hérava “Canto general”, ha uperiregua “Los versos del capitán” (1952); “Las uvas y el viento” ha “Odas elementales” (1954); ha “Estravagario” (1958). Ary 1971 ohupyty ambue mba’e tuichavéva hérava Premio Nobel ñe’ẽporãhaipyre rehegua. Omanoriréma oñenohẽkuri, ary 1974-pe, hembiasakue hérava “Confieso que he vivido”. Ojeheýikuri Santiago de Chile-pe, ára 23 jasyporundy ary 1983-pe. “Ikatukuaa oñekytĩmbaite yvotykuéra ág̃akatu avave ndaikatumo’ãi ojoko arapoty”. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Chile Ñe'ẽpapára Arareñói, térã Tupãra'y Arareñói, ha'e peteĩ arete imba'eguasúva Hesu rapépe, Pascua ha Pentecostés ykére. Ko arete ogueromandu'a Hesu Nasaregua ára reñói táva Velẽ-me ára 25 jasypakõi pe katóliko jeroviápe, anglikáno jeroviápe, oimeraẽ tupãonguéra oñemoĩva térã tupãonguéra Lutéro ra'y jeroviápe ha tapeypy tupão jeroviápe. Umívape oĩ oñemboarete avei ára 24 jasypakõi, Pyhare marangatu, ha ára 26 jasypakõi. Ára 25 jasypakõi imba'eguasuitéva ha heta tetãme oñemboarete ha oguerovy'a, hetaite umi ndaha'éiva cristiano oguerohory avei. Ndojekuaa porãi mba'érepa ojegueromandu'a 25 jasypakõime Hesu Nasaregua reñói, ndaipórigui mba'eve he'i hekópe araka'épa heñói. Paraguáipe Ohasávo Tupãsy Ka'akupe ára opavave oñembosako’íma oguero’ayvu hag̃ua pe vy’a tuichavéva, cristiano rekópe, ha’éva arareñói. Oikembaretéma ñande jepokuaápe mymbakeha apo, jagueromandu’a hag̃ua Tupãra’y Arareñói. Oĩ ojapóva 15 jasypakõime; ambue katu ojapo ára 20 ha oĩ avei ojepóva upe Pyharemarangatu árape. Ko jepokuaa niko omoheñoi’ypýkuri Francisco de Asís Marangatu, sa'ary'aty XIII Kirito rireguápe ha upégui herakuãva’ekue oparupiete; ojegueromandu’a hag̃ua, ta’ãngamimi rupive, Hesu arareñói -ojapo 2.000 ary- peteĩ mymbakeha mboriahumíme, amoite Belén-me, ha oĩháme ijerére Maria ha Hose; avei, mymbamimi (vaka, ovecha, chavurro ha kupyju) ha ovechañangarekohára; ha umívape, upe rire, omoirũkuri Tupãra’y jehechakuaápe umi Mbohapy Karai Mba’ekuaa, og̃uahẽva’ekue upépe peteĩ mbyja ñesãmbyhy rupive. Oñepyrũvo, jasypakõi henyhẽmavoi opaichagua temitýgui: sandia, merõ, avakachi, úva; upéicha avei, hetéva avatiky; ha Paraguáy tuichakue javeve henyhẽ mbokaja poty ryakuã asyetévagui. Ko’ag̃aite peve ñande rapicha okaraygua osẽ oheka ha oikytĩ ka'avove'i rakãmimi, okakuaáva oparupiete. Ka’avove’i rakãmimi ojegueru ha ojekutujereva’erã, ojejapóvo heseve peteĩ tapỹi’i, ojoguáva upe mymbakeha, Hesu heñoihaguépe; ha ipype oñemohenda vy’apópe umi ta’ãngamimi ojejapóva ñay’ũgui: Hesu, Maria Marangatu, Hose Marangatu, Gabriel Tupãremimbou, pykasu, mbyja, ovachañangarekohára ha umi mymbamimi: vaka, ovecha, chavurro, kupyju; ha upéicha avei, umi ojehecharamovéva ha oñeha’ãrõvéva ha’éva umi Mbohapy Karai Mba'ekuaa. Temikuave’ẽrõ oñemoĩ avei pe mymbakeha jerére: mbokaja poty, sandia, merõ, avakachi, narã, pakova ha ambuéva. Ka’arupytũ jave katu oñemyendyva’erã peteĩ tataindy ojegueromandu’ávo Hesúpe, ha’éva tesape ha tekove. Pyharemarangatu árape, pehẽnguekuéra ijatypaite ituvakuéra rógape. Umi okarayguáva ha oikóva ambue ñane retã táva rupi térã oikóva ambue tetãme, ojevypaite hógape ikatuhag̃uáicha ohasa oñondivepa Pyharemarangatu ha Arareñói. Tatakuápe oñembojy umi tembi’u hevéva ha ñanemba’etéva, umíva apytépe: kure, ryguasu, vaka ro’o ha ovecha. Upe tatakuágui osẽ avei hyakuã asýva sópa paraguái ha chipa guasu. Peteĩ japepo guasúpe katu oñembopupu mandi’o. Upéicha avei, ojejapo pe mba’erykue hérava keleriko, oñembojehe’ávo opaichagua yva: manasána, narã, avakachi ha úva. Peteĩ kambuchi renyhẽte kelerikógui oñemoĩ pe mymbakeha ykére ojeitykua hag̃ua -peteĩ kaguápe- opavave oñembojávape ohecha hag̃ua pe mymbakeha. Ka’arupytũvo, mitã ha mitãrusumimi ojahu ha ipotĩ’asýma, oñemoapesýi ha omoĩ ijao pyahu. Ha’ekuéra oho opavave hogaykereguápe, ohechávo pe mymbakeha. Upépe ogajarakuéra omomaitei, ombohasa ha omboguapy chupekuéra pe mymbakeha renondépe. Ogajarakuéra ogueropojái chupekuéra sópa ha keleriko; ha ohokuetévo hikuái ome’ẽ chupekuéra mba'ehe'ẽmimi. Upe jave katuete umi ouva’ekue ohecha mymbakeha, he’íva’erã “Iporãitépa nde pesebre”. Upe rire, pyharepytepotávo térã pyharepytete jave, oñepehẽnguéva oguapypaite mesa jerere, oñembo’apéva ao po’ípe, okarupyharévo; omog̃uahẽvo ijapýpe Pyharemarangatu ha omomaiteívo Arareñói, ohenduhápe opaichagua arareñói mba’epu’i ha purahéi. Pyharepyte og̃uahẽvo, mbokapupara pa’ũme, ñeañuã hatãva rupi, ñehetũ ha tesaýpe, opavave oñomomaitei, he’ívo ojupe VY’APAVẼ TUPÃRA’Y ARAREÑÓIRE. Ipahápe, opavave oñemboja mymbakeha renondépe ha oñembo’e omomorãvo Tupãra’y Arareñói. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Arete Hesu rape José Mauro de Vasconcelos heñoiva’ekue Bangu, Rio de Janeiro, Brasil-pe upe 26 jasykõi 1920 jave, peteĩ óga mboriahumíme, sy, túva ha pehẽnguekuéraicha avei. Isy, ha’eva’ekue peteĩ ñande ypykue Pinage kambaite áva hũ apesỹi asy oja ojáva humbýre ha ijyvate porãitemi ha itúva katu portuges sarovy akã sa’yju hova mbokaja ratĩ tapiaitéva noñendyvapói rupi. Heñói guive tuichami meve oiko Bangúpe ha upépe oñemoarandu ha omohu’ã imbo’ehao. Michĩmi guive ohechauka ikatupyryha jehai ha káso ñemombe’úpe, mbo’ehaópemi ohai ñe’ẽpoty ha mombe’urã’imimi. Upe rire ohasa Natal-pe mitãrusu peve. Omoñepyrũ iñemoarandu mbo’ehaovusúpe pohãnohararã mokõi ary peve ha ohejarei. Ojapi Rio de Janeiro gotyo ha upépe oñepyrũ ohekombo’e kora’ípe oñorãirõvape omba’apopyre kokuépe, mymbakuéra rehe, pirakutuha avei oiko chugui, avei omba’apo mbo’ehárarõ peteĩ mbo’ehaópe ha upekuévo ombo’e pirakutuharakuérape avei. Oikundaha hetã tuichakue javeve, ápe ha pépe. Oiko ñande ypykuerakuéndi. Ombyaty opaichagua hembiasa ha ijepokuaakuéra, ijerovia ha imombe’upy ohejávo kuatiáre ojekuaa hag̃ua. Ã mba’e ojapo chugui peteĩ káso mombe’uha ohayhu ha ohecharamógui ayvureko Katuínte okasea iñirũ ha hemimbo’ekuérape. Ãichaha rupi, ohechakuaa ohaiva’erãha umi omombe’úva guive, jepémo oguereko peteĩ apytu’ũ hecharamomby. Oheja ñepyrũ kuatiáre 1942-pe hembiapokuerakue. Tuichapa riréma, omopyenda hatãve ipype hemiandu. Oiko chugui ñe’ẽpapahára. maranduhára, mombe’uvusu haihára, mbo’ehára, ñoha’ãngahára ta’angambyry ha ta’angaryrýipe. Pevakuére, oñeme’ẽ chupe heta jopói. Pytu’u’ỹre oikundaha opa henda rupi. Ikatu, upe mba’e ombyasyveva’kue, ha are oguerotyryry, heindy ha tyvýra manongue: Gloria (Godoia) omboty rire 24 ary ha Luis (el “Rey Luis”) ombotyrõguare 20 ary. Hesekuéra, oñe’ẽmavoi “Che narãha líma máta”-pe. Peicha rupi oje’e ko mombe’upyrusu ha’eha hembiasakuevoiha. Ko arandukápe ha’e omombe’u peteĩ mitãmi rembiasakue. Ko aranduka ohecha araresa 12º jey. Heta omba’apo rire mburuvichakuéra hetãmegua ndive, oho yvápe 25 jasypokõime 1984 jave. Hembiapokuerakue ha’e: Banana brava (1942) Barro blanco (1945) Longe da terra (1949) Vazante (1951) Arara Vermelha (1953) Arraia do fogo (1955) Rosinha minha canoa (1962) Doião (1963) Corazón de Cristal (1964) O Garanhao das praias (1964) Las confesiones de Fr. Calabaza (1966) Mi planta de Naranja Lima (1968) El palacio japonés (1969) Calle descalza (1969) Farinha Orfã (1970) Chuva Crioula (1972) El velero de cristal (1973) Vamos a calentar el sol (1974) A Ceia (1975) O Menino invisible (1978) Kuryala capitão e carajá (1979) Lluvia de estrellas. Enlaces Ohai: Nelson Zacarías Ortíz (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI) Tekove Pindoramagua‎ Žvaigždžiakalnis oĩ ko peteĩ táva'i Lituañape, Utena tetãvorepe, ag̃ui Yno'õ Aisetas-gua. Tavayguakuéra: 4 ava. Téra Žvaigždžiakalnis ha'e „ka'ambyjagua“. Enlaces Lituaña táva Revolusiõ Hyãsiapegua - Ñorairõ guasu Hyãsia-pe, oñepyruhague 14 jasypokõi, ary 1789-pe. Iporã ñanemandu’a upe ñorairõ mboyve Hyãsia retã oñemboja’ohague mbohapýpe. Peteĩháme oĩ tupãogua ruvicha; mokõiháme oĩ umi huguy hovýva; ha mbohapyhápe katu oĩ tetãyguakuéra. Iporã avei ja’e, Hyãsia-pe upérõ oĩhague heta tapicha iñarandúva, péicha: Montesquieu, Rousseau, Voltaire, Diderot, Locke ha ambuéva. Ko’ã tapicha ndojokupytúi Luis XVI ndive hemiandu ambuégui hikuái. Ha’ekuéra ndohechaporãi Réi rembiapo, ha’éva avei tetã ha opa mba’e jára. Ha’ekuéra ndohechaporãi avei tetã ñemboja’o mbohapýpe. Ivaivévo tetã rembiasa -ndoguerekovéiva pirapire ha avei oĩgui ndohechaporãiva tetã ñemboja’o mbohapýpe- umi huguy hovýva oñemboja tetãyguakuéra rendápe ohesape’a ha omyasãivo ijapytepekuéra tekojoja reko; umíva apytépe oĩkuri Duque de Orleans ha Gilberto de Lafayette, oñorairõva’ekue, Yvateamérika-pe, omosãso hag̃ua umi 13 táva oĩva Ingyaterra poguýpe. Tetã Amandaje oñepyrũ mboyve hembiapo, tavakuéra ha umi amandajemimi oikóva okaháre; ojeruremavoíkuri hikuái peteĩ Léi Guasu Hyãsia-pe g̃uarã. Ág̃a katu umi tupãogua ruvicha ha umi huguy hovýva oñeha’ã hikuái ani hag̃ua opyta pu’aka’ỹre ha imba’eta’ỹre. Tetãyguakuéra katu ojerure tetã ha avano’õ remisãmbyhy ñembopyahu. Jepémo oiko ñomongeta ko’ã mba’ére, noñeg̃uahẽi peteĩ ñe’ẽme, ha upevakuére, oñepyrũkuri ñorairõmimi upéi ojepysova’ekue ohóvo Paris tuichakue javevére. Upéicha rupi, ary 1789 jave, Parĩ-gui oiko ñorairõ renda. Mbohapy mba’e omomýi tetãyguakuérape: Tekosãso reka, Tetã Amandaje ñemongu’e ha Ñe’ẽme’ẽ “Juego de Pelota” ñemoañete. Iporã jaikuaa Ñe’ẽme’ẽ “Juego de Pelota” oikova’ekue 20 jasypoteĩ 1789 jave; kóva rupive 577 tetãrerapegua ojoaju ha he’íkuri omba’apótaha kane’õ’ỹre ome’ẽ peve peteĩ Léi Guasu Hyãsia-pe. Jepémo tetãygua oipotákuri umi mba’e, Réi Luis XVI katu oñembotavyete ha ombotove chupekuéra. Péva ári, tetãyguakuéra huguyrakuvékuri oñemosẽvo Jacobo Nécker, Tetãmba’eta Kuaitapyhára. Upémarõ, Luis XVI ojehecha tesaparápe ha ojerure pytyvõ ambue tetãme, ombouva’ekue heta ñorairõhára oñemohendáva Paris ha Versalles jerére. Ojehúvo ko’ã mba’e ha ohechakuaávo Luis XVI oñembotavyha chuguikuéra, tetãygua opu’ã ha osẽmakatu oñorairõ hag̃ua tuichaháicha hembipota rehehápe. Hetaiterei tapicha oike upe ñorarirõme, haimete 40 térã 50.000 rupi ojeity Les Invalides ári, mboka rekávo. La Bastilla-pe katu hyapu ñorairõ purahéi ha upeichavérõ jepe umi ñorairõhára nombokapuséi tetãyguakuérare jepémo oguereko hikuái heta mboka ha kañõnguéra. Namombyrýi upégui, Marte Ñúme, Luis XVI ñorairõharakuéra oíva Pierre de Besenval poguýpe, avei oñembotavy upe huvichágui ha upehaguére nombokapúi tetãyguakuérare. Ára 14 jasypokõi 1789, 15:30 aravo jave, tetãyguakuéra oñepyrũkuri ojupi ogyke oĩva La Bastilla jerére ha upekuévo ombokapu hi’ári. Upevarã oipurúkuri po kaño ho’áva ipopekuéra. Uperiremínte, Luis XVI ñorairõharakuéra oñepomoĩ. 17 aravo jave tetãyguakuéra oikémakatu La Bastilla-pe ha oñemomba’e mbokakuérarare. Marques de Launay, ha’éva upe ka’irãi ruvicha, ojejukákuri ha iñakãngue ojekutu, hechapyrã, upe ogaguasu renondépe. Ko’ã mba’e ombopy’aguasuve tetãyguakuérape ha oho heseve tenonde gotyo, ojuka peve Réi Luis XVI ha ipehẽngukuérape. Upe mba’e guasuete ohechaukáva tetãygua pyapy ha upekuévo ome’ẽva Hyãsia-yguápe itekosãso; opyta -upe guive- peteĩ techapyrãrõ maymaite tetãme g̃uarã. Añetehápe, upe guive, Francia rembiasa iñambue ha upe ára opyta mandu’arãme chupekuéra. Upe guive avei oñemopyenda mbarete ko’ã mbohapy ñe’ẽ mayma ava rekovépe: tekosãso, tekojoja ha joyke’yrayhu. Ipahápe, tekotevẽ ja’e 14 jasypokõi ha’ehína Hyãsia retã arete guasu. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Hyãsia Tembiasakue 1789 1789 - ary. Tembiasa Ñorairõ Hyãsia - 14 jasypokõi Oararecha'akue Omano'akue ...1788-1789-1790... Arsenio Pastor Erico Martínez ha’éniko heñóikuri 30 jasyapy 1915-pe ha omano’akue 23 jasypokõi 1977, Buenos Aires-pe. Arsenio Erico niko ha’eva’ekue vakapipopora’ãhára ojehecharamoveva’ekue 1930 guive haimete 1950 peve. Hekove pukukue javeve Arsenio Erico ojeherókuri heta hendáicha; péicha, oje’e chupe: el Saltarín Rojo, el Rey del Gol, el Semidios, el Hombre de Goma, el Paraguayo de Oro, el Mago, el Duende Rojo ha hetave ambue hendáicha. Opavavénte ohecharamo ha omomba’eguasu pe ikatupyry vakapipopo ñeha’ãme. Arsenio Erico oñepyrũkuri oha’ã vakapipopo Nacional-pe, ñane retãme; ha upe rire, ombojoapy hembiasa Independiente de Avellaneda, Argentina-pe. Federación Internacional de Fútbol Asociado (FIFA) he’i hese ha’eha vakapipopora’ãhára Paraguaygua itenondeveva’ekue opaite ára ha péicha avei oĩ umi vakapipopora’ãhára ikatupyryve ha herakuãporàve’akue ko Ñembyamérikape. Erico omoingejepékuri 293 jey vakapipopo yvyrakuápe; ha upévare avei oje’e hese ha’eha pe hetave omoingeva’ekue Argentina vakapipopo rembiasakuépe. Avave ndohupytýi chupe upe mba’épe. Oĩ he’íva aipo Ángel Labruna, ombojojahague Erico-pe vakapipopo ñemoingépe; ág̃a katu, Erico ohupyty upe mba’e guasuete sa’ive vakapipopo ñeha’ãme. Arsenio Erico ramói ha jarýi ouraka’e Italia-gui; ha ipehẽnguekuéra apytépe oĩ heta vakapipopora’ãhára, ary 1909 guive. 1932-pe oñepyrũkuri upe Cháko Ñorãirõ ha Arsenio imitãrusúva gueterei ndaikatúikuri ohó oipysyrõ ñane retãme; jepémo upéicha, oñehenoi’akue ichupe oha’ã hag̃ua vakapipopo Kurusu Pytã rérape, oñembyatývo pirapire umi ñorãiirõhára ojejapi ha hasykatúvape g̃uarã; ha upérõ niko opavavénte ohecharamo Erico-pe, ohórõguare oha’ã Argentina-pe. Upeichahápe Independiente-ygua ojerurékuri ichupe opyta hag̃ua hendivekuéra ha ha’e omoneívo, omboguapýkuri héra kuatiáre. Ministerio de Defensa ñane retãmegua -ñaimégui ñorãirõme Bolivia ndive- omoneíkuri ijeho Argentina-pe, upépe omoñepyrũ hag̃ua pe tape omimbi ha ojajáiva, avavéva ndohupytýiva ág̃a peve ñane retãme. Oha’ã’ypy Argentina-pe ára 6 jasypo 1934-pe, Independiente ombohovakérõguare Boca Juniors-pe. Upérõ Arsenio noñeñandukáikuri. Orekókuri 19 ary. Boca Juniors rire Independiente oha’ãkuri Chacarita Juniors ndive ha upérõ Erico omoinge peteĩ umi 293 omoingétava apytégui upe ára guive. Umi tapicha ikatupyryvéva vakapipopo rembiasakuépe he’ivoi Independiente 1938 ha 1939 guare oĩhague umi atyha oha’ãporãvéva vakapipopo apytépe, ko yvy ape ári. Independiente ndive ojehecharamo avei Real Madrid oha’ãhápe Alfredo Di Stéfano ha Brasil 1970 guare oha’ãhaguépe Pele ha ambue. 1942-pe Arsenio ipochy Independiente ruvichakuéra ndive ha upémarõ oujey ñane retãme. Ko’ápe oha’ãjeýkuri Nacional-pe ha oha’ãporãitereiraságui Nacional osẽmi tenda peteĩhame. Upe aja, oĩkuri Argentina-pe heta ojoguaséva Erico-pe; jepémo upéicha Independiente nohepyme’ẽjepéi chupe; upévare 1943-pe, Arsenio ojevyjey Independiente-pe. Ipahápe, Independiente ohepyme’ẽkuri ichupe -hete kane’õve jave- Huracán-pe. Upépe oikejepékuri 7 vakapipopo ñeha’ãme, omoinge’ỹre mba’eve; ha upéicha avei omog̃uahẽ ijapýpe hembiasa vakapipopo ñeha’ãme. Oujeývo ñane retãme, Arsenio oha’ã ha upekuévo avei oisãmbyhy Nacional- pe, 1949 pukukue javeve. Nacional osẽkuri umi itenondevéva apytépe, tenda mokõiháme, Guarani rapykuéri. Upérõ añoite Erico oisãmbyhyjepe peteĩ atyha, upéi araka’evéma. Upéi, ohojey Argentina-pe, oikohaguépe omano meve ha sapy’apy’a oumimi ñane retãme oñandúvo ipehẽnguekuérape. Upéi, 1960-pe, omendákuri Aurelia Blanco-re, argentina-ygua. Jepémo omenda hikuái, ha’ekuéra naiñemoñaréi. Ary 1977-pe Arsenio retyma asu oñembyai ha oñekytĩkuri ichugui. Upéva rire omano koraso rasýgui, ára 23 jasypokõi 1977-pe. Argentina tuichakue javeve, hetaiterei tapicha ombyasy imano. Peteĩ aty ndetuichapajepéva omoirũ chupe Morón tyvyty peve, oñeñotỹhaguépe. Heta ary rire ha heta kuatia oñemyenyhẽ rire, 2009-pe, oñemoneíkuri Arsenio Erico jereru ñane retãme. Hasy peve, 26 jasykõi 2010-pe, Arsenio retekue oñemohendákuri Paraguay Vakapipopo Rógape: “Defensores del Chaco”-pe. Péicha, Arsenio Erico oujeýkuri ñane retãme opytaitévo, py’aguapýpe. Tekove Paraguaigua Ára 30 jasypokõi jave niko ojehecharamo Tekoayhu ára. Tekotevẽ ñanemandu’a Tekoayhu Arapygua Ñemongu’e’aty heñoihague omomba’eguasu ha omombaretevévo tekoayhu opavave tekove apytépe, ikatuhag̃uáicha oñemoherakuãve Py’aguapy Reko. Ko mba’e porãite ipotyjerákuri Pohãnohára Ramón Artemio Bracho apytu’ũme, Puerto Pinasco, Paraguái Retãme, ary 1958-pe. Upe guive ojegueromandu’a Tekoayhu Ára ñane retã ha ambue tetãme. Mávapiko oimo’ãta -he’i Pohãnohára Ramón Artemio Bracho iñaranduka “Historia de la Cruzada Mundial de la Amistad”-pe- ohasamahague 51 ary upe ára 20 jasypoteĩ ary 1958-guare. Upérõ niko arekókuri 33 arýnte ha aime javérõ che mba’apohápe, Tasyo Instituto de Previsión Social-pe aimehápe avei Sãmbyhyhárarõ; chemandu’ákuri oikova’ekue ambue ára pyhare, Puerto Pinasco-pe, añe’ẽrõguare yvyra árare. Upe jave ousapy’a che akã ha che korasõme peteĩ porandu: mba’éichapiko Tekoayhu, ha’éva peteĩ temiandu neporãmbajepéva, ndorekomo’ãi hi’ára, oĩháicha sy ára, túva ára ha ramoiténte yvyra ára. Ahechakuaávo upe mba’e porãite, pya’e porã asẽ aha amombe’u che rembirekope. Ha’e ohecharamóvo che remiandu, che añuã, chemokyre’ỹ ha he’i chéve akóinte ajepytaso hag̃ua upe mba’e porãite rehehápe. Ary 1964-pe, Ministerio de Educación, Kuatiapyre 242 rupive, he’i 30 jaspypokõi ha’eha Tekoayhu Ára. Upe kuatiáre omboguapy héra J. Bernardino Gorostiaga ha’éva Tekombo’e Motenondehára upérõ. Tekoayhu Arapokõindy jehecharamo peteĩha oikókuri 21 jasypokõi guive, ára 27 peve; ary 1958-pe. Og̃uahẽvo Tekoayhu Ára ñane retãme, temimbo’ekuéra oha’ãjepi “angirũ ñemi”. Ko ñembosaráipe, ojehaiva’erã opavavéva réra kuatia’ípe ha oñemoinge peteĩ vosa’ípe; upéi, peteĩteĩ onohẽva’erã upégui peteĩ kuatia’i ha oñongatuva’erã omombe’u’ỹre máva rérapa onohẽ. Ipahápe, Tekoayhu Árape, peteĩteĩ ohasava’erã tenondépe, ohenói iñangirũ ñemíme, ome’ẽ ichupe peteĩ jopói ha ohetũ térã oañuã chupe. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Arete Avano'õ Ramón Artemio Bracho heñoikuri Paraguái Retãme, Táva Ky'ỹindýpe, ára 8 jasypa 1924-pe. Itúva héra Narciso Bracho ha isýkatu Teresa Jesús Arbo. Oñemoarandu’ypy itáva Ky’ỹindýpe; upéi, ouva’ekue Paraguaýpe ha oike Colegio Nacional de la Capital-pe. Oiko ichugui pohãnohára ary 1951-pe, omohu’ãrõguare iñemoarandu Pohãnohára Mbo’ehaovusúpe, Táva Paraguaýpe. Ary 1952-pe omendákuri Nélida Aquino-re, ha’éva avei pohãnohára. Mokõive omba’apókuri 15 ary pukukue ñane retã okaháre: Puerto Casado ha Puerto Pinasco-pe, omotenondehaguépe Dirección Sanitaria, IPS-pegua. 1971 guive 1998 peve omba’apókuri Ministerio de Defensa Nacional-pe, osẽhaguégui Coronel ramo. Ára 20 jasypoteĩ 1958-pe, Puerto Pinasco-pe, omoheñõikuri Tekoayhu Arapygua Ñemongu’e’aty; ha upe mba’épe omoirũ ichupe Víctor Alfonzo Rolón, Carlos Riva, Horacio Maymi, Orlando Troncóse ha Kurt Singer. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Pumbasy oĩ peteĩ mba'epu pyahu, hekombeguéva ha oñandukáva vy’a’ỹ, mba’embyasy ha py’arasy. Tembiasakue 27 jasypoapy ojegueromandu’a Pumbasy Ára, heñóigui upe árape, 27 jasypoapy 1904-pe, Chacarita, táva Paraguaýpe, ijapohare: José Asunción Flores. Isýniko María Magdalena Flores (aojoheihára) ha itúvakatu Juan Volta (mbarakambopuha). José Asunción imitã’i guive omba’apóma, kuatiambyatyhára ha sapatumopotĩhárarõ, oipytyvõ hag̃ua isýpe ha jeko peteĩ ára, orekórõ 11 ary, ho’ákuri tahachi poguýpe omondárõguare mbujape pehẽ hembi’urã. Upérõ, ha “omopotĩ” hag̃ua hembiapo vaikue, oñembohasa chupe Tahachi Mba’epurory Mbo’ehaópe. Péicha oñepyrũkuri iñemoarandu puraheikuaápe. Imbo’eharakuéniko Mariano Godoy, Eugenio Campanini, Nicolino Pellegrini ha Salvador Déntice. Pya’évoi itenonde iñemoarandúpe, upévare oñeme’ẽkuri pe trombón peteĩha. Avei Félix Fernández ohekombo’ékuri chupe ha upéikatu oikuaara’ã violín Carlos Esculies ha Fernando Centurión ndive. Mboriahu hekópe, José Asunción Flores omba’apo hapicha mba’epuhárakuéra ndive ha upeichaha rupi niko ohenduka ñepyrũ umi ipumbasy. Arateĩ jave katu ojapómi aty guasu ijatyhápe ñe’ẽporãhaihára ha puraheihára. Péicha ha’e oñakãrapu’ã ha mbeguekatúpe omyasãi hembiapo ñane retã ha ambue tetã rupi. Ndojokupytýigui hemiandúpe tetã ruvichakuéra ndive, oñemosẽkuri ñane retãgui ha upeichahápe oikundaha heta ambue tetã rupi. Ohoraẽ Argentina-pe ha heta oguata rire, ohasa rire heta tetã rupi, og̃uahẽjepékuri Rusia-pe ha upégui ojevyjeýkuri Argentina-pe. Flores omanókuri Buenos Aires-pe ára 16 jasypo ary 1972-pe. Are rire, 1991-pe, Alfredo Stroessner ho’a rire, hetekue ojegueru ñane retãme ha oñeñotỹ pytu'urenda ogueraháva héra ha Manuel Ortiz Guerrero réra oĩháme, Paraguaýpe. Pumbasy niko ha’e mba’e tuichavéva ojapova’ekue José Asunción Flores, ary 1925-pe. Upe tembiapópe omokyre’ỹkuri chupe iñirũngue Félix Fernández, Manuel Rivas Ortellado, Rudecindo Lugo, Darío Gómez Serrato, Silvestre Jovellanos, Santiago Torres, Manuel Cardozo ha Gerardo Fernández Moreno. Pumbasy ypykuéniko “Jejui” ha upéi oĩ ko’ãva: “Arribeño resay”, “India”, “Ka’aty”, “Ne rendápe aju”, “Panambi Vera”, “Paraguaýpe”, “Nde ratypykua”, “Obrerito”, “Gallito Cantor”, “Purahéi Paha”, “Mburikao”, “Ñasaindýpe”, “Ñande aramboha”, “Punta Karapãme Serrato ndive”, hetaiteve ambue apytépe. Pumbasy réra osẽkuri Manuel Ortíz Guerrero apytu’ũgui. Pe ñe’ẽ Guarania niko ou Guaranígui, ha upe guive ojepurúkuri oñembohéra hag̃ua upe mba’epu pyahu, hekombeguéva ha oñandukáva vy’a’ỹ, mba’embyasy ha py’arasy. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Mba'epu porã Kuña Paraguái Ára niko ñanemomandu’a peteĩ mba’e ndetuichapajepéva oikova’ekue 24 jasykõi 1867 jave. Upérõ jeko ijatýkuri Paraguaýpe, Plaza de Mayo-pe, Amandaje Guasúpe, kuñaita Paraguay ha okarayguáva, imboriahu ha ipirapirehetáva, iñarandu ha iñarandu’íva, oñemongetávo hikuái mba’éichapa ha’ekuéra ikatúne oipytyvõ ñane retãme oĩva’ekue upérõ Ñorairõ Guasúpe. Pe amandaje rire, oikojeýkuri peteĩ aty 10 jasypoapy 1867 jave. Upérõ kuñakarai Escolástica Barrios de Gill ojapojeýkuri peteĩ Kuña Paraguai Aty oĩhaguépe 30 kuña, ome’ẽva’ekue ijeguaka (kuãiru, mbo’y, namichãi) hepykuére oñepytyvõ hag̃ua ñane retãme upe ñorãiro guasu aja. Ko mba’e guasuete niko herakuã ha kuña oĩháicha ñane retãme ogueropojái avei imba’erepy ñane retãme reraitépe. Kuñakarai katupyry Idalia Flores de Zarza niko upe ojerureva’ekue 24 jasykóigui oiko hag̃ua Kuña Paraguáy Ára. Oñemoĩkuri ijykére pe mba’ejerurépe kuañakarai katupyry Carmen Casco de Lara Castro oĩva’ekue upérõ ñane retã Amandaje Guasúpe. Upe arýpe, 1974, Naciones Unidas ogueromandu’ákuri avei Kuña Tetãitagua Ary. 6 Jasypakõi 1974 jave, kuña ha kuimba’e oĩva tetã rérape Amandaje Guasúpe omoneíkuri upe Léi ha Tetã ruvicha omboajékuri. Upe Léi 498 osẽkuri 18 jasypakõi ha upépe he’i: “Oñemboaje 24 jasykõi ha’eha Kuña Paraguáy Ára, ojegueromandu’ávo Amérika Kuñaita Aty Peteĩha, oñembyatyva’ekue Paraguaýpe upe ára, ary 1867 jave, oipytyvõ hag̃ua ñane retãme”. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Arete Ñane retãme, ára 16 jasypoapy, ojegueromandu’a Mitã Ára. Ko jehechakuaa ou Acosta Ñu ñorairõ áragui oikova’ekue 16 jasypoapy ary 1869-pe, Ñorairõ Guasu aja. Upérõ, mitã ha mitãrusu memete umi oñorairõ ha ome’ẽva’ekue hekove ñane retã rayhupápe. Upévare, ojeporavókuri ko ára ojegueromandu’a hag̃ua Mitã Ára ojehecharamóvo mba’e guasuete ha’ekuéra ojapova’ekue ñane retã rehehápe. Arete Acosta Ñu ñorairõ. Upe ára 16 jasypoapy ary 1869-pe, ko’ẽtĩ rupi, ñorairõhára Triple Alianza-pegua osẽkuri Ka’akupégui Eusebio Ayala gotyo omuñávo ñane retãyguakuérape. Oikuaávo upe mba’e, Francisco Solano López he’i’uka Bernardino Caballero-pe ojoko hag̃ua chupekuéra, taha’eha’eháicha. Avei, kuña, mitãmimi ha umi ñorairõhára hasykatúvape omondopaite hogakuérape ohechakuaágui naiporãiha henonderã. López ha iñorairõharakuéra oñemotenodémakatu. Tapykuépe Caballero oku’e mbeguekatu omotenondévo “Batallón 40” oĩháme mitãmimi oguerekóva 8 ary guive 14 ary peve; ha oñeha’ãva hikuái omongu’e ha ombotyryry -tapepo’i ha itakuéra pa’ũ rupi- umi mboka ipohyipohýivéva ha karretaita henyhẽva mbokaraỹ ha tembi’u umívagui. Ko’ã mitãmimi omondeuka kakuaáva ao ha avei omohendyvagua’u chupekuéra ojoguahag̃uáicha kakuaávape; ha ipópekuéra katu oguereko mboka ra’ãnga yvyrágui ijapopyréva. Ijapytepekuéra oĩ avei umi ituja ha ñorairõhára ojejapiva’ekue ha ne’irã okueraporãva; opavave oñembopy’aguasu ojoko hag̃ua Triple Alianza-guápe. Ka’akupe ho’áma ipopekuéra. Ha’ekuéra ohapýma avei Pirivevúi. Upéicha avei, omongusugue hikuái upe tembiapo renda oĩva Yvyku’ípe. Ñane retãyguára naimbokavéima; Triple Alianza-gua katu imboka heta ha imboka porã. Hi’arigua, umi ñane retãygua apytépe ndaiporivéima hi’upyrã ha avei oĩ heta mba’asy ojukáva ñane retã ñorairõharakuérape. Upeichavérõjepe, umi mitã oñembopy’aguasu ha oñorairõ ñane retã rayhupápe. Imotenondehárõ oĩ Bernardino Caballero ha omoirũ chupe Coronel Bernardo Franco ha Coronel Florentín Oviedo. Ñane retãyguára hetavérõ oĩ hikuái 4.000 ñorairõhára rupi. Upe ára, 8 aravo rupi, ohupytýkuri chupekuéra umi moñái. Ha’ekuéra oĩkuri 20.000 ñorairõhára ha omotenonde chupekuéra Conde D’Eu. Ijapytekuéra oĩva’ekue avei kavaju arigua omosununúva Acosta Ñu yvy. Upe ñorairõ ojepysókuri 17 aravo peve. Mitãmimi ikangy ha mbeguekatúpe oñeme’ẽ. Ha’ekuéra katu ojeity umi mitã ári ha ojuka chupekuéra mba’everõguáicha; ha opapotávo ñorairõ, ohapy hikuái Acosta Ñu. Upépe oĩ hasẽ ha osapukáiva tatatĩ apytépe. Péicha omanomba hikuái umi ñane retãygua. Ñanemba’éva omanókuri 2.000 mitã ha mitãrusu; 1.500 katu ho’a ipopekuéra; ha umi 500 hekovéva oñani ka’aguýre ha ohupytyjey Francisco Solano López-pe, haimete Karaguataýpe. Mitã Ára Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Ñorairõ Triple Alianza 1869 1869 - ary. Tembiasa Acosta Ñu ñorairõ - 16 jasypoapy. Oararecha'akue Omano'akue ...1868-1869-1870... Túva Ára niko heñói karai Henry Jackson Smart rekovekuépe; ha’éniko kuñakarai Sonora Smart Dood tuvakue. Karai Smart jeko oĩjéperaka’e aipo tetãygua ñorairõme oikova’ekue Estados Unidos-pe. Smart rembireko niko omanókuri heñói jave imemby poteĩha; ha upe guive -ha’e oikórõ peteĩ tapỹi oĩva Washington tetãpehẽme, arasẽ gotyo- ha’e oñangareko ypy umi poteĩ mitãre, omyengoviávo isykuéra mborayhu ha ñeñangareko; ha upekuévo avei omoirũ hekopete chupekuéra tuvaháicha. Okakuaapávo, Sonora ohechakuaa mba’éichapa itúva hekombarete, hembiayhukuaa, ndahekorakate’ỹi ha hekojera hendivekuéra. Ha’eñoiténiko omongakuaákuri chupekuéra ha heta jehasa asy rire onohẽ chupekuéra tenonde gotyo. Upépe ou iñakãme peteĩ temiandu neporãva ha omoheñõi upe Túva Ára ojegueromandu’a’ypyva’ekue 19 jasypoteĩ 1910-pe, upéva ha’égui karai Henry Smart, itúva, aramboty. Ary 1924-pe ae Tetã Ruvicha Calvin Coolidge ojepytaso upe temiandu rehehápe ha omboaje upe ára, Túva Árarõ, Estados Unidos tuichakue javeve. Ipahápe, ary 1972 jave, Richard Nixón oĩrõguare Tetã Ruvichárõ, omboaje upe léi oikuaaukáva akóinte ojegueromandu’ataha Túva Ára, arateĩ mbohapyha jave jasypoteĩme. Upe guive, upe ára pya’e herakuã ha avei ojegueromandu’a Europa, Amérika Latina, Afrika ha Asia-pe. Péva ha’e Túva Ára rembiasakue. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Arete 26 jasyrundy ojegueromandu'a ñane retãme Marandu'asãihára Ára, upe árape, ary 1845-pe, oĩrõguare ñane retã ruvichárõ Carlos Antonio López Ynsfrán, osẽ'ypýkuri yvytu pepóre kuatiahaipyre “El Paraguayo Independiente”. Ary 1844-pe, Motenondehára Carlos Antonio López Ynsfrán oikuaaka vokoiete hoyita ñane retãme peteĩ kuatiahai'apoha renda. 1845-pe, peteĩ ku'ekavoña kuatiahai'aporãgui, ogueruva'ekue Río de Janeiro-gui tembikuaajára Juan A. Gelly; osẽ'ypýkuri “El Paraguayo Independiente”. Upe kuatiahaipyre hi'are 26 jasyrundy 1845 guive 18 jasyporundy 1852 meve; ha osẽkuri ára resáre omoherakuãvo Paraguái retã rekosãso. Ohai upépe ñane retã ruvicha Carlos A. López. Osẽjepékuri 118 kuatiahaipyre. Iporã avei ñamombe'u ñane retãme jarekoha peteĩ aty hérava Paraguái Marandu'asãihára Aty (SPP), heñoiva'ekue 23 jasypoteĩ 1979-me; ha omba'apóva oipysysyrõ ha omoirũ hagua mayma marandu'asãihárape hembiapópe anítei avave ojahéi térã omosẽrei ichupe imba'apohágui; avei heñói ombokatupyryvévo opavave marandu'asãihára. Pe aty oñangareko marandu rekosãsóre ha omba'apo akóinte ñane retã oiko hag̃ua tekosãso, py'aguapy ha tekojojápe. Marandu'asãihára Pamba'engatu Pe mba'e tuichavéva orekóva marandu'asãihára niko pe tekopotĩ. Omboguapy jave héra peteĩ mba'ehaíre ha upe tembiapo noiporãirõ pe tekopotĩ ogue'imi ichugui. Oipysyrõ'arã huvicha renondépe pe aravo oikotevévã ohai hag̃ua hekopete ha avei oipysyrõ'arã pe pa'ũ hembiapo oikotevèvã marandumyasãime. Peteĩ ta'ãnga ojepurúva oñemyesakã hag̃ua ha, amo hapópe, nomyesakãiva upe marandu, ndaijái'arã marandukuaa rekokatúpe. Oñemba'apokuaa'arã atyhápe. Peteĩ haihakoty niko peteĩ tendakuaaverã opavave oikuaakahápe hapichápe umi mba'e pyahu ojuhúva ha avei mba'e nosẽporãiva. Ndojehaíri'arã peteĩ mba'e ojekuaaporã'ỹvagui; ha noñemyasãiva'erã marandu ojekuaaporã'ỹva. Marandu'asãihára omba'apo'arã orekohápe marandu'ypy ipópe; avei, ohesa'ỹijo'arã ñavõ mba'e oipurútava, ha oipuru'arã hekopete ñavõ ñe'ẽ oipurúva ijehaípe. #Marandu'asãihára ndohejáiva'erã avave oipuru hembiapo mba'e rekomarã ojehupyty hag̃ua térã pokarẽ rehehápe. Akóinte ojepuru'arã ñe'ẽ hekopete, hendaitépe ha hesakãva. Opaite mba'e ja'ekuaáva pa ñe'ẽme ja'ekuaa avei porundy térã pokõi ñe'ẽme. Ko tembiapópe hasy jahupyty hag̃ua marandu karaku ha ñepyrũha. Avei hasy ñamombe'u hag̃ua hekoitépe peteĩ marandu. Araka'eve ndojehaíri'arã peteĩ marandu nahesakãmo'ãirõ, ndaheko'añetemo'ãirõ ha omoñe'ẽva noikũmbymo'ãirõ pe marandu. Marandu ndaha'éi jajerovu hag̃ua. Akóinte oĩ'arã mandu'ápe marandukuaa ha'eha peteĩ mba'e'apo jekupytyrã. Marandu'asãihára oñemoĩ'arã ambuéva pyporépe, oikũmbývo ambuévape. Ha, heta jey, oikova'erã ambuévarõ. Santiago Leguizamón aramano 26 jasyrundy 1991-me, Marandu'asãihára Árape, ojejukákuri Táva Pedro Juan Caballero, Paraguái retãme, marandu'asãihára Santiago Leguizamón. Irundy ava Brasil-ygua hekomarãva, oity chupe ñuháme ha ojuka hikuái ichupe pe tape héra “yvy ijara'ỹva”-pe. Oje'e Santiago Leguizamón ojejukahague oikógui omombe'u Pukoe Mburukuja rupive, mba'e vaieta ojapóva umi pokarẽ oikóva Pedro Juan ha mboypýri Táva Ponta Porãme. 21 mbokara'ỹi ojasuru hetére. 14 tapicha ojejoko ha oñemoinge ka'irãime oje'ègui ha'ekuéra ojukahague Santiago-pe; ha upéikatu ojepoipaite chuguikuéra ndikatúigui ojehechauka ha'ekuéra ojapohague pe mba'e vaiete. 2002-me, Santiago kuatiakuéra oĩva Tekojoja Rógape oñembohyru ha pe jeporeka añeteguáre og̃uahẽ ijapýpe ha oparei. Santiago Leguizamón heñóikuri Villa Hayes, Paraguáipe, ára 26 jasyapy 1950-pe. Omano oreko javérõ 41 ary. Omendáva ha oreko irundy ñemoñare. Ojejuka javérõ ha'ékuri Pukoe Mburukuja jára ha sãmbyhyhára, Táva Pedro Juan Caballlero-pe. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Arete Ko 1 jasypa, ñane retãme ojegueromandu’ajeýta peteĩ jepokuaa mbarete ojaitypóva ha opavave oikuaáva. Upeichaite, oñepyrũvo ko jasypa osẽta ka’aguýgui peteĩ ava imba’ekuaáva hérava Karai Octubre. Kuimba’e oikóva pynandi, hovasy ha oñemonde Paraguáiva: akão kapi'i ha avei oguerekóva peteĩ tejuruguái ipópe. Opavave jaikuaa jasypápe ojehasa’asyha oparupiete ha upéi ae yvy oñepyrũjeytaha ome’ẽ opaichagua temitỹ: avati, mandi'o, yva ha ambuéva. Jasypápe ndaiporiguasuvéima hi’upyrã. Umi oñembosako’iva’ekue añoite ikatúta ombohovái hekopete ko’ã ára vai. Upégui ou peteĩ jepokuaa tuja he’íva ojejapova’erãha peteĩ tuicha ha héva jopara ha ipype oñemoĩva’erãha locro térã locrillo ha heseve kumanda ha avei kurapepẽ, sevói, tomáte, kuratũ ha kesu paraguái. Umíva oñembopupu are porã ha, ág̃a oĩmbávo, oikóta ichugui pe tembi’u ojehecharamove ha hevéva ñane retãme. Pe ñembopupu niko ojejapo peteĩ japepópe - kuarepotígui ijapopyréva- oñemboguapýva tatapỹi térã jepe’a akuporãva ári. Jopara apo niko oñepyrũ kuarahy resẽre. Ijyképe avei oñembopupu mandi’o ojepurútava tembi’u týraramo. Upe árape, okaháre, jajuhúta opaite oikóva peteĩ ogapýpe, asaje jave, oñemboja ha oguapyha oñondivepa ha okaru tuicha porã hikuái, hyvatãmbóte peve. Péicha jeko oñembohovaiva’erã ko jasy ijetu’úva. bendecidos por la abundancia y la felicidad. Ha upe asaje pukukue javeve ndaje Karai Octubre oikundaha oparupiete ome’ẽvo po’a umi oñembosako’iva’ekuépe; ha oha’uvõ hag̃ua umi oñembotavyva’ekuépe. Umi ndojapoiva’ekue mba’eve ha ndorokóiva hi’upyrã, imboriahu ha ohasa’asýta upe ary; ha katu umi oñembosako’iva’ekue ha ojapóva jopara, ohasaporãta upe ary; ndohasamo’ãi hikuái ñembyahýi ha oikóta vy’apavẽme. Ko’ág̃a rupi hetápe, oikóva tavaguasuháre, hasyvéma ojapo hag̃ua upe jopara okaháre ojajapoháicha; upévare, upe árape, jahecháta mba’apoharakuérape osẽrõ imba’apohágui sapy’aitemi, ohekávo ñemuhaguasu térã tembi’u’aporenda, ha upépe ojeruréta hikuái pe jopara hetéva. Umírupi hetaiterei ojejapóta jopara ikatuhag̃uáicha ohupyty opavavépe. Upeichaite avei ojehúta umi ñane retãygua ambue tetãre oikóva rehe. Katuete niko ojapótahikuái upe jopara, ohenonde’a hag̃ua peteĩ ary neporã ha henyhẽva po’águi; térã katu, ojapóta hikuái upe tembi’u imandu’amívontejepe pe jepokuaa tujaitére, ombojeguáva ñane reko tee. Opa ko’ã mba’e rire, hi’ãiteva’erã opavavépe ohupyty pe jopara, po’a reruha. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Arete Mombe'ugua'ukuéra guarani Epifanio Méndez Fleitas heñoiva’ekue San Solano (oĩva San Pedro del Paranáme) 7 jasyrundy 1917-pe. Itúva herava’ekue Prudencio Méndez ha isýkatu Rosa Catalina Fleitas de Méndez. Epifanio oñemoarandu’ypýkuri San Solano-pe ha upe rire San Pedro del Parana tavaitépe. Mbo’ehao mbytegua ojapókuri táva Villarrica-pe ha upégui ouva’ekue Paraguaýpe oñemoarandúvo Facultad de Derecho, Universidad Nacional de Asunción-pe; jepémo upéicha, ndaikatúikuri omohu’ã oñemosẽgui ñane Retegui, ary 1941-pe. Ombo’ejepékuri heta mbo’ehao mbyteguápe ha avei oiko ichugui Colegio Goethe ha Colegio Militar sãmbyhyhára. Omba’apojepe avei heta hendápe, péicha oĩkuri Tahachi Ruvichárõ 1949 guive 1952 peve; ha omotenondékuri Banco Central del Paraguay 1952 guive, 1955 peve. Epifanio Méndez Fleitas niko oĩ umi ñe’ẽpapára ikatupyry ha hemianduporãvéva apytépe. Imitãrusu guive ohai ñe’ẽpoty Castellano ha Guaraníme. Umi hembiapokue oñemyasãijepe heta kuatiahaipyrépe. Ary 1939-pe onohẽkuri iñaranduka peteĩha hérava “Bajo las verdes arboledas”. Haihára, mba’epu’apohára, ñe’ẽpapára ha maranduhára. Oisãmbyhýkuri Kuatiahaipyre “Patria”. Kolo’o hekopotĩva hekópe, Epifanio ojepytaso ha ombohovái Alfredo Stroessner-pe. Kóva -heta ojahéi rire hese- omosẽkuri ichupe ñane Retegui. 30 ary oikojepe ambue tetã rupi, umíva apytépe Argentina, Uruguái ha Estados Unidos. Jepémo oiko mombyry ñane retãgui, ko’ápe oĩ heta kolo’o akóinte imandu’aporãva hese ha upehaguére oiporavókuri Méndez Fleitas-pe MOPOCO sãmbyryhára apytépe; ha avei ojeporavo ichupe ANR sãmbyhyhárarõ ñane retã mboypyri. Umi ijehaikue apytépe oĩ mokõi ojehecharamovéva: Diagnosis paraguaya (1965) ha Lo histórico y lo anti-histórico en el Paraguay (1976). Avei oguereko heta tembiapo ojapóva ambue tapicha katupyry ndive, umíva apytépe: Carlos Federico Abente, Teodoro Salvador Mongelós ha Augusto Roa Bastos. Oikórõguare ñane retãme, ary 1953-pe, ha’e omoheñóikuri peteĩ mba’epu’aty hérava “San Solano” omoirũháme chupe Reinaldo Meza, Barrios-Espínola. Damasio Esquivel ha Nicolás Barrios. 1976-pe oĩjavérõ Buenos Aires-pe ha’e omoingovejeýrkuri upe aty ambue tapichakuéra ndive. Epifanio Méndez Fleitas ombojoaju hekove Fresdesvinda Vall rehe, 6 jasypoapy 1944-pe. Oguereko hikuái poteĩ ñemoñare: Teresa, Bernardino, Prudencio, Epifanio, María de la Cruz ha José. Ha’e oĩkuri avei umi omoheñoiva’ekue Autores Paraguayos Asociados (APA) apytépe; ha hembiapo rupive APA oguereko hóga tee tape Chile ári, táva Paraguaype. Avei oipytyvõkuri ñande purahéi oñemyasãi hag̃ua Europa-re ha peichahápe omoakãraku Luis Alberto del Parana ha iñirũ Agustín Barboza ha Digno García-pe omoheñoi hag̃ua mba’epu’aty “Los Paraguayos” ha omondo chupekuéra, ñane retã reraitépe, Europa-re oikuaaukávo purahéi ñanemba’éva. Umi hembiapokue apytépe oĩ ñe’ẽpoty ha’e ohaiva’ekue ha avei ñe’ẽpoty ambue tapicha mba’éva ha Epifanio omondéva’ekue purahéipe, péicha: "Che Mbo'eharépe", "Hekovia Techaga'u", "San Solano", "La Canción del Demócrata", "20 de Abril", "Nde Pukavy che Korasõme", "San Pedro del Paraná", "Nendivente", "Reseda Poty", "Canto de Peregrino", "Che Ka'aru Ndavy'ái", "Kokue Jára Purahéi", "Tory Ára", "Che Jazmín", ha upe ojehecharamovéva: "Serenata", hetave ambuéva apytépe. Epifanio Méndez Fleitas omanókuri Buenos Aires, Argentina-pe, 22 jasypateĩ 1985-pe, ha oñeñotỹkuri tyvyty Chacarita-guápe. Heta jeju ha jeho rire, 18 jasypateĩ 2004-pe hetekue oñenohẽ tyvytýgui ha -hasy peve- 22 jasypateĩ 2004-pe hetekue og̃uahẽ táva Paraguaýpe ha upe ára guive opytu’úma ñane retãme. Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua‎ 3 jasypo niko Kurusu Ára; ojegueromandu’áva ymaite guive Cristiano-kuéra apytépe ha omombe’úva Constantino, Roma Ruvicha; rembihasakue. Upérõ ndaje, ysyry Danubio rembe’ýpe, Roma-ygua guarinikuéra oñorãirõtakuri Barbaro-kuéra ndive. Roma-ygua niko imbovy hikuái ha upevakuére ndojeroviaguasúi ipu’akáre. Upe pyharépe jeko Constantino oñeno, oke ha iképe ohecha peteĩ kurusu ojajái ha omimbíva ha hese he’iva “ko ta’ãnga reheve ndepu’akáta”. Upehague ko’ẽme, opáyvo Constantino, ojapouka peteĩ kurusu omohendáva Romano-kuéra renondépe; ha -añetehápe- heseve Romano-kuéra ipu’aka ha oñemotenonde hikuái Barbaro-kuéra rehe. Ko mba’e guasuete ojehu rire, Constantino oñemongaraiuka ha oiko ichugui Cristiano ha omopu’ãuka heta Tupão hetãme. Uperire, omondo isy, Elena Marangatu; Jerusalén-me ohekávo Hesukirito kurusu. Elena Marangatu ojuhúkuri upépe umi mbohapy kurusu ha oikuaa hag̃ua mávapa upe Hesukirito mba’ekue omoĩuka peteĩ mitãrusu omanóva retekue mokõivéva ári ha ndojehúi mba’éve; ha oñemoñenóvo upe kurusu mbohapyha ári, upe mitãrusu oikovejey. Upe mba’e guasuete ojehúkuri peteĩ ára 3 jasypo, upe guive opytáva kurusu árarõ. Paraguái retãme niko Kurusu Ára oñemomorã opaite henda rupi ha oike umi ñande jerovia ha jepokuaa apytépe, ñane tavarandúpe. Upe árape heta tapicha oho tyvytýpe omyengovia ha ombopyahúvo kurusu ao; upéicha avei, oĩ oñembojáva kurusu tape oĩha rupi, omyendy tataindymimi ha oñembo’e; ág̃akatu pe mba’e tuichavéva oikóva upe árape niko pe Kurusu Jegua. Ogaygua ha Ogaykeregua oñembyaty voi guive ha omopu’ã peteĩ kurusu rendag̃ua ojejapóva takuáragui ha oñembo’apéva ka’avove’i ha pindo roguépe. Uperire, oñemosã ha oñemosãingo hyepýpe opaichagua chipa (aramirõ, manduvi, mbokaja) ha ijysaja ambuéva (apu’áva, kurusura’ãngáva, kurusumbo’ýva). Uperire, mbytetépe, omohenda hikuái kurusúpe. Kóvape, oñembohéra Kurusu Jegua. Upéi, oñembyatypa ha oñembo’e ha omomorã kurusúpe. Ipahápe, opávo ñembo’e, oiko pe chipa po’o ha heseve oñembosyryku kojói. Avei, ja’eva’erã kurusurape'anduhára omoirũhájepi Kurusu Jegua ha Kurusu Ára ipurahéi asy rupive. Enlaces Ohai David Galeano Olivera Arete Hesu rape Kurusu () oĩ peteĩ ta'ãnga Hesu rape-gua. 3 jasypo niko Kurusu Ára. Hesu rape Ha’ékuéra niko kurusurape'anduhára (estacioneros) ha oñomono’õ hikuái peteĩ atýpe, hetave jey kuimba’e meme; oguatáva tupão peve ỹrõ katu oho kurusu guasu, Hesukirito ojejukahaguépe; ha upépe opurahéi asy hikuái imandu’ávo umi mba’e vaiete Ha’e ohasava’ekue yma oikovérõguare ko yvy ape ári. Ko’ã kurusurape’anduhára oguereko peteĩ guarakapajegua (estandarte) imba’eteéva ha peteĩ kurusu ohenonde’áva ijeguata. Ymaite guive niko ha’ekuéra omoirũ pe Arapokõindy Marangatu (Semana Santa) pukukue javeve; upéicharõ jepe, ojehechave chupekuéra pe arapo marangatu (jueves santo) guive, ojegueromandu’a jave Tupãope pe jepyhéi (lavatorio de los piés); ha upehague ko’ẽme, arapoteĩ marangatu (viernes santo) ha’ekuéra omoirũ ipurahéi asy rupive Hesukirito ñemongurusu ha mano. Oĩ tupão pa’i ndoipotihápe ha’ekuéra oĩ hyepýpe, upéicha jave ha’ekuéra opytánte Tupão jerére; ha upéicha avei, oĩ pa’i ohenóiva chupekuéra omoirũ hag̃ua upe mba’e guasuetépe. Iporã ñamombe’u, pe arapoteĩ marangatu, pyhareve jave, ko’ã kurusurape’anduhára ohoha hikuái umi tyvyty (cementerio) rupi opurahéi asývo umi omanova’ekuére. Umi kurusurape’anduhára peteĩ atypegua niko heta jey oñopehẽnguememe (parientes) ỹramo katu ojo’ogaykeregua (vecinos). Hetave oĩ ijapytepekuéra umi ikakuaapyréva; ha péicha avei, ja’ekuaa hesekuéra ndohopukuihague oñemoaradúvo mbo’ehaópe ha upehaguére oikuaáva umi purahéi asy ohenduhaguérente. Sa’i oĩijapytepekuéra omboguapyva’ekue kuatiáre umi purahei. Pe Arapokõindy Marangatu mboyve ha’ekuéra oñembyatýma ha ombosasko’íma ipuraheikuéra; upéicha avei ojapo hi’ag̃ui jave Kurusu Ára (Día de la Cruz), og̃uahẽvo umi Omanóva Ára (Día de los Difuntos) térã omanóvañembo’ehápe (novenarios). Umi ipurahéikuéra niko ityre’ỹ ha henyhẽ temimbyasýgui. Oĩ ojepurahéiva Guarani, jopara ha castellano-pe. Ambue mba’e tekotevẽva jahechakuaa niko ko’ã purahéipe ndojepuruiha mbaraka, mimby térã ambue tembipuru. Ojepurahéinte. Ha’ékuéra omoheñói jave ijaty, ombohéra; upéikatu, oiporavo iguarakapajeguarã ha oiporavo hikuái mba’eichagua aópa oipurúta. Hetave oĩ oipurúva kasõ isa'y (color) hũ, hovy térã morotĩva; ikamisa katu morotĩ ha ipyti’ápe, ikorasõ ári, oreko peteĩ mba’ekuaaukaha (insignia) imba’ekuérava. Oĩ avei oipurúva ijati’ýre peteĩ aomo'ãha (capa) hũ, pytãhovy, hovy, sa’yju térã apatĩ, peteĩ kurusu ra’ãnga reheve. Avei, oipuru hikuái peteĩ akão (gorra) oguerekóva peteĩ kurusu ra’ãnga henondépe. Oje’e avei ha’ekuéra oha’ãha umi pakõi Hesukirito Remimbo'épe (12 Apóstoles de Jesucristo) ha ohapykuehoha umi parundy tenda (14 estaciones) Hesukirito ho’ahaguépe ogueraha javérõ upe kurusu ijati’ýre. Upe ijeguatápe ojehero kurusu rape (vía crucis). Arapo marangatu pyhare jave ha’ekuéra ojapo itesapeharã (faroles); ha upevarã oipuru hikuái apepu pire, vakañandy ha inimbopo’í. Opurahéi asy rire, umi ogajára oaguyjeme’ẽ chupekuéra chipa ha kojói aku porã reheve, ha oĩ avei ombohasáva chupekuéra guaripolami. Pe arapoteĩ marangatúpe, ha’ekuéra oguerahajepi ipópe umi mba’e ojepuruva’ekue Hesukirito ñemongurusu ha jejukápe, péicha: tapygua ha mbotaha (clavos y martíllo); ñuatĩ akangua’a (corona de espinas), aomo’ãha pytã, hu’y, yvyra puku ygaurãme (esponja) ijapýva; tesapeha, vosa orekóva 30 pirapire, jupiha, aopehẽ ape’atãva, yvyra’ija (cetro), ha mbohapy kurusu. Ñane retãme, ko jepokuaa ou ñandéve Colonia guive. Hesuitakuéra oikuaaukava’ekue umi purahéi ñande ypykuérape ha upéi mbeguekatúpe iñambue ohóvo ha og̃uahẽ ñandéve pe ko’ág̃a jaikuaaháicha. Ko’ág̃a rupi ha ani hag̃ua ho’a tesaráipe ko ñande jepokuaa, kurusurape’anduhára ohekombo’e ita’ýra ha itajyrakuérape ikatuhag̃uáicha omoirũ chupekuéra ijatykuérape ha peichahápe umi purahéi asy tahekove puku hikuái. Ja’eva’erã avei ko’ã kurusurape’anduhára aty ojuasávo tapére sapy’ánte oha’ãha hikuái mávapa upe ikatupyry ha oikuaa hetavéva purahéi asy. Péicha jave, oñepyrũ opurahéi peteĩva aty ha upéi ombohovái chupe ambue ha péicha oho heseve ko’ẽmba meve. Ndaipóri ikane’õva ãicha jave. Ipahápe, ja’ekuaa ko’ã kurusurape’anduhárape oñemomba’eguasuveha ko’ág̃a rupi ko ñane retãme. Ko mba’e ikatu jahechakuaa ko Arapokõindy Marangatu ohasaramóvape, upevarã ñamañánteva’erã umi marandu myasãiha (medios de comunicación) jahecha hag̃ua mba’eichaitépa oñemoherakuã porã ha heta chupekuéra. Upéicha avei, ko jepokuaa (tradición) oguereko haity ijojaha’ỹva hérava Tañarandy, oĩva San Ignacio, Misiones Tetãpehẽme (departamento); upépe 1992 guive, karai Koki Ruíz ojapójepi Arapokõindy Marangatu jave, peteĩ aty guasu neporãmbajepéva hérava Yvága Rape (Camino al Cielo) ha ijatyhápe umi kurusurape’anduhára ohua’ĩva upépe ñane retã tuichakue javevégui. Enlaces Ohai David Galeano Olivera Hesu rape Francisco Solano López heñóikuri 24 jasypokõi 1827-pe, Manorã, Paraguaýpe. Itúva karai Carlos Antonio López ha isýkatu kuñakarai Juana Pabla Carrillo. Oguereko irundy joyke’y, hérava: Inocencia, Venancio, Rafaela ha Beningno. Oñemoarandu’ypýkuri Mbo’ehára Juan Pedro Escalada ndive ha upéi Pa’i Bernardo Parés ndive. Itúva ojupírõ ñane retã ruvichárõ Dr. Francia omano rire, Francisco orekókuri 15 ary. Omoñe’ẽ heta ha opaichagua aranduka. Upéi oñembokatupyry avei Francia ha Inglaterra ñe’ẽme. Imitãrusúpe oikóma chugui Guarini ha 1845-pe ojehupi chupe coronel ramo. 1853-pe oiko ichugui brigadier general ha ohókuri Europa-pe oikuaaukávo ñane retã hérava Paraguay isãsomaha. Upe mba’e rehehápe ha jekupyty rekávo og̃uahẽkuri Gran Bretaña, Francia, Prusia ha Cerdeña-pe. Umi tetãgui ojogua avei ñane retãme g̃uarã yga tuicháva ha opaichagua mboka. Oĩroguare Paris oikuaajepékuri Elisa Alicia Lynch-pe, Irlandaygua, oguerúva’ekue hendive, hembirekóramo. Ary 1862 mbyte rupi ojeporavo ichupe omyengoviávo itúvape, oñembyaty peve peteĩ Amandaje oiporavo’arã ñane retã ruvicha pyahurã. 10 jasyporundy 1862 omanósapy’a Carlos Antonio López ha ita’ýra Francisco ojupi hendaguépe. Uperiremínte ñane retã Amandaje oiporavókuri Francisco Solano-pe ñane retã ruvichárõ 10 ary pukukuerã. Ojupi guive ñane retã ruvichárõ ha mbohapy ary rire peve, Francisco Solano López ojapo heta mba’e ñane retã motenondevévo, péicha: oipysove pe Ferrocarril ha omog̃uahẽ Piraju peve; avei omoñepyrũ Tuvicharenda Rogaguasu, omopu’ãuka Tupãsy Paraguay Tupão ha Paraguay Ñoha'ãnga Róga. Ombohetave mbo’ehaokuéra ha omondo heta mitãrusúpe Europa-pe oñemoaranduvévo. Omoheñói Campamento Cerro León, Pirajúpe, ombyaty ha ombokatupyryhaguépe 5.000 Guarini. Tenondeve gotyo, 1 jasypo 1865-pe, Karai Elizalde, Argentina-ygua; karai Octaviano, Brasil-ygua ha Carlos de Castro, Uruguaigua; omboguapy hikuái herakuéra kuatiáre ombojoaju hag̃ua umi mbohapy tetã mbaretekue ojeitývo Paraguay ári, ñorãirõ guasúpe. Upérõ ñane retã Amandaje ojapókuri Francisco Solano López-gui Mariscal omotenonde hag̃ua ñane retãme upe ñorãirõ guasu aja. Francisco Solano López upémarõ ova Humaita, Ñe’ẽmbukúpe oisãmbyhy porãvévo ñane retã ñorairõharakuérape. Mbeguekatúpe mbohapyve tetã imbaretevéva ñandehegui oñemotenonde ñanderehe ha ñanemboguevi Uruguaya ha Corrientes-gui. Ohasa hikuái Parana ha oikémakatu Paso de Patria, Ñe'ẽmbukúpe. Upéi oñepyrũ pe vore mokõiha. Umi ñorãirõ opytáva mandu’arã apytépe oĩ: Humaita, Pikysyry ha Las Cordilleras. Kurupa’ytýpe jajokókuri Triple Alianza-yguápe. Upéi jaikejey ambue ñorãirõme Corrales, Estero Bellaco, Tujutĩ, Jataity Kora, Boquerón ha Sauce. Ho’ávo Humaita ipoguypekuéra, López oguerova henda San Fernando-pe, Tevikuary rembe’ýpe. San Fernando-pe, Francisco Solano López ojukauka heta ñane retãyguápe oje’égui hesekuéra omotĩha ñane retãme.Umi ojejukava’ekue apytépe, haimete 400 tapicha rupi, oĩkuri Venancio ha Beningo López, ha’éva hikuái Francisco Solano joyke’y. Heta ñorãirõ oiko upe rire (Pirivevúi, Acosta Ñu ha ambuéva). Jepémo upéicha, Francisco Solano López noñeme’ẽi. Péicha, 14 jasykõi 1870-pe ñane retã ñorãirõharakuéra og̃uahẽ hikuái Cerro Kora peve; ha peteĩ brasilerokuéra aty, omotenondéva Gral. Correa da Cámara, osẽ’akue Concepción-gui ipiarikuéra. 1 jasyapy 1870 jave Brasiléro ha 200 Paraguay ñemoñare oñorãirõ hikuái Cerro Korápe. Francisco Solano López-pe ojekutu hu’ýpe hyeguýpe ha kysepykúpe oñembovo iñakã. Vaivaípe ha’e og̃uahẽkuri Aquidabán rembe’ýpe. Upépe ohupytyjeýkuri chupe Correa da Cámara ojerureva’ekue ichupe oñeme’ẽ hag̃ua. Upépe Francisco Solano López oñembo’yjey ha kysepuku ipópe oñorãirõjey upe brasilero ndive. Ho’ájeývo he’i chupékura: “Amano che retãre” ha upépe peteĩ brasilero ojapi chupe ikorasõpe ha ojuka ichupe. Mburuvicha Paraguaigua 1826 - ary Oararecha'akue Francisco Solano López - 24 jasypokõi Omano'akue ...1825-1826-1827... Ary 1800 - 1899 1870 - ary Oararecha'akue Omano'akue Francisco Solano López - 1 jasyapy Rosalía de Castro - 15 jasypokõi ...1869-1870-1871... Ára 1 jasypo niko Mba’apohára Ára ha oñemomorã haimete opaite tetãme ko yvy ape ári. Ko ára ojeporavókuri 1889, Parĩ, Hyãsia-pe, oikórõguare peteĩ Mba’apohára Ava’atyrekoguáva Amandaje, ojegueromandu’ávo umi mba’apohára ojejukava’ekue Chicago, Estados Unidos-pe, ojerurehaguére poapy aravo omba’apo hag̃ua, ára ha ára, imba’apohápe. Upérõ umi mba’apohára omotenondékuri peteĩ mba’apo’ỹ tuicháva oñepyrũva’ekue ára 1 jasypo 1886-pe; ha upévare ojeporavókuri 1 jasypo Mba’apohára Árarõ. Mba’apoharakuéra rembijerure tuichavéva niko pe, ára ha ára, oñemba’apo hag̃ua 8 aravo añónte; oñemoañetévo pe temiandu roky porãite he’íva “poapy aravo mba’aporã, poapy aravo képe g̃uarã ha poapy aravo ogapýpe g̃uarã”. Upérõ oĩva’ekue tapicha omba’apóva 18 aravo hamba’e ha hekorembiguáimava ỹramo katu ohupyty chupekuéra pe virupe'a tuicha tuicháva. Ary 1886-pe, karai Andrew Johnson, EEUU retã ruvicha; omboguapy kuatiáre mba’apohárakuéra omba’apova’erãha 8 aravo añónte ñavõ ára. Enlaces Ohai David Galeano Olivera Arete Peteĩ Mbo’ehára Amandajépe oikova’ekue Táva Paraguaýpe, Paraguái Retãme; ary 1915-pe, oñeg̃uahẽkuri peteĩ ñe’ẽme ha ojeporavo 30 jasyrundy Mbo’ehára Árarõ, opaite mba'apohára ára mboyve. Upe árape, oñemomorãvo Mbo’ehára Ára, oñemomorã avei upe hembiapokue tuichaitéva. Jaikuaaháicha Mbo’eharakuéra rembiapo rupive jaguereko ñane retãme heta tapicha iñarandu ha ikatupyryrasáva, ára ha ára omongakuaa ha omotenondéva ñane retã teko porãve rekávo. Ñane retãme jaguereko heta mbo’ehára ohejámava héra mandu’arãme, hembiapo porãitáre. Umíva apytépe jareko ko’ãvape: Delfín Chamorro, Pedro Escalada, Ramón Indalecio Cardozo, Inocencio Lezcano, Adela Speratti ha Celsa Speratti, Asunción Escalada ha ambuéva. Enlaces Ohai David Galeano Olivera Arete Paraguái Retã Ára Sãso - 14 jasypo. Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemongu'e guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsova'ekue Paraguáipe España poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Ára 25 jasypateĩ 1842 jave, Tetãrerekuára Mariano Roque Alonso ha Carlos Antonio López ohenói hikuái peteĩ Amandajépe, omboajeva'ekue heta mba'e, umíva apytépe ombojo'a ñane retã rekosãso, avei ojeporavo ha oñemboguapy léipe máva máva ñane retã rechaukaha, ava rekosãso heko'ypy guive ha Tekojoja Rekovoña. Tekosãso Kuatiapyre. Pe kuatiapyre he'i iñe'ẽrenondeguápe: “Ko ore ñemboheko'año ha rekosãso niko mba'eguasuete ha ndahekotapykuéiva 30 ary pukukue javeve. Umi ary ohasava'ekuépe ha Paraguái retã ojehekýi guive -heta jehasa asy rire- España poguýgui tapiaite g̃uarãma; avei ojehekýi taha'eha'éva pytagua retã hekombaretesevéva poguýgui”. Pe kuatiapyre oreko pokõi vore he'íva, ñemombykýpe. “Paraguái Retã - La Plata rekohápe- ha'éma tapiaite g̃uarã peteĩ avaretã isãso ha oñemboheko'añóva opavavete pytagua retã hekombaretesevéva poguýgui. Mokõiha: Araka'eve ndaha'emo'ãvéima peteĩ ava térã tekove'oñopehenguéva mba'e. Mbohapyha: Ko'a guive ojeporavóva Tetã Ruvichárõ tapiaite oñe'ẽme'ẽva'erã Amandajépe, akóinte oipysyrõ ha oñangarekotaha ñane retã reko'año ha rekosãsòre. Kóva ndojapóirõ tuvichakuéra, ndikatumo'ãi oisãmbyhy Paraguáy Retã. Ko'ápe ndaijái Paraguái Retã ruvicha ag̃agua ha'ekuéra oñe'ẽme'ẽhaguérema ko kuatiapyre oñemboajévo. Irundyha: umi guarini, tetãygua ha tupãoygua oñe'ẽme'ẽta hikuái ko kuatiapyre oñemboaje rire. Poha: Avavépe noñeme'ẽmo'ãi imba'aporã upe mboyve noñe'ẽme'ẽirõ kuatiapyrépe he'iháicha. Poteĩha: Tetã Ruvichakuéra oikuaaukáta ko jehaipyre umi tetã ñande jereguávape ha Argentina Tetã'aty Ruvichápe, ha upéi oikuaaukajeyva'erã hembiapokue ko amandajépe…”. Sãsoguigua Ñe'ẽme'ẽ. Upérõ -oñe'ẽme'ẽ hag̃ua- tetãygua ijatypaiteva'erãkuri hekohápe. Péicha, Paraguaýpe, opavavete (guarini, tetãygua ha tupãoygua) oñe'ẽme'ẽkuri Tendota Ogavusúpe, 6 aravo, ára 25 jasypakõi 1842 pyhareve javérõ. Uperire, Paraguay tavaygua oñe'ẽme'ẽkuri Táva Rerekua renondépe. Ambue tavakuérape katu oñe'ẽme'ẽkuri hikuái tekojojahára téra mburuvicha renondépe, ha ãva -upe mboyve- oñe'ẽme'ẽraẽva'erãkuri peteĩ tekohaygua poravopyre renondépe. Ha péicha, 25 jasypakõi 1842 jave, Paraguáy Retã tuichakue javeve, ñande retãygua oñe'ẽme'ẽ ha ombo'ajejey Paraguáy Retã hekosãsoha. Mandu'apy Enlaces Ohai: David Galeano Olivera Tembiasakue Paraguái 1811 - ary. Tembiasa Paraguái Retã Ára Sãso - 14 jasypo Oararecha'akue Omano'akue ...1810-1811-1812... Ary 1800 - 1899 Río de la Plata Virreirenda oĩ peteĩ virreirenda Ñembyamérika-pe. Carlos III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda 1776-pe ha oheja ipoguýpe Argentina, Uruguái, Rio Grande do Sul ha Santa Catarina, Brasil, upéicha avei, Paraguái, Bolivia ha Chile yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mba’e, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Aires-pe. 1806 ha 1807-pe Inglaterra-ygua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemomba’e umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdoba-gui ohua’ĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõva’ekue Inglatera-ygua ñemosẽme. 1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra -ára 24 jasypoteĩ ary 1810-pe- avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ España poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ. Tembiasakue Argentina Paraguái Uruguái Volívia Rio Grande do Sul Santa Catarina Umi mba’e ohechaukáva ha omoañetéva ñande reko, ñane arandu ka'aty térã ñane tavarandu -umíva apytépe- jareko umi jepokuaa jeroviapy rehegua. Ñane Retãme ñahendújepi umi ñande rapicha orekóva “ijeroviaha” térã peteĩ “marangatu ojeroviavévare”. Ambuéva katu oipehe’a umi kurusumimi oĩva tape rembe’ýre ha ojapo ichugui peteĩ mbo’y oipurúva kurundúrõ. Oĩvoi -jepémo ohójepi tupãópe- omopu’ãva hóga korapýpe peteĩ ñembo'eha térã tupão'i omomba’eguasuhápe ijeroviahápe, ohecharamo ha ohepyme’ẽvo ichupe ñepytyvõ ohupytyva’ekue hese ae. Oĩ avei heta amyrỹi ipokatúva ha jepémo ndaha’éi marangatu térã tupãremimbou, oñemomba’eguasúva; umíva apytépe jajuhukuaa Cirilo Duarte (Kurusu’i) ha Pablito. Ág̃a katu tekotevẽ ñanemandu’a peteĩ marangatu jojaha’ỹva oñembohérava Karai Mano Marangatúva térã Mano Marangatu. Ñane retãme oĩ peteĩ ñembo’eha -ojekuaavéva- oñemopu’ãva hérape Táva Itápe ha ijatyhápe heta tapicha oúva ñane retã tuichakue javevégui ha ambue tetãgui. Mano Marangatu ojehecharamo heta hendápe: Paraguái, Argentina (Formosa, Chaco, Corrientes ha Misiones) ha avei Brasil-pe (Parana ha Rio Grande do Sul). Ha’ãnga niko ojepuru kurundu ipokatúvarõ ha ojejapo yvyra térã kanguégui. Oĩ heta oguerekóva Mano Marangatu ra’ãnga ijehe, omosàingóva ijajúri. Ko’ág̃a rupi oĩ avei oha’ãngáva Mano Marangatu ra’ãnga hete pirére. Peteĩ mombe'upy he’i, oñemosẽ rire umi Hesuita ary 1767-pe, Guaranikuéra omboja’ohague mbohapy hendápe peteĩ Biblia-pegua ra’ãnga, opytava’ekue peteĩ tupãópe, ha ohechaukáva Hesu, Aña ha Karai Mano Marangatúva ra’ãnga; ha umi opytava’ekue Karai Mano Marangatúva ra’ãngáre, upe guive omomorã ypy ichupe. Ñepyrũrãme jeko oñemomorã peteĩ ava kanguekue ra’ãnga oguapýva. Avei oĩ upérupi Mano Marangatu ra’ãnga oĩva ovakãvo, ku mitã oĩramoguáicha isy ryepýpe. Jaikuaaháicha, péicha ñande ypykuéra Guarani omohenda ha oñotỹjepi ipehẽnguekuérape omano jave. Oje’e pe máva oguerekóva ha’ãnga ijajúri térã ha’ãnga hete pirére ndaikatuiha omano ndojehekýirõ chugui upe Mano Marangatu ra’ãnga omoĩva’ekue ijajúri térã noñemboguéirõ upe ta’ãnga ohaiva’ekue ipirére. “Mano Marangatu” oñangareko pe ijeroviaha rekove, tesãi, mborayhu, ogapy, ñemureko ha po’áre. Mano Marangatúpe ojegueromandu’a opaite omanóva árape (2 jasypateĩ) ha avei arapokõi marangatúpe. Mano Marangatúpe avei oñembohéra: Karai Mano Marangatúva, Karai Kanguekuerei, Señor de la Paciencia, San Justo Nuestro Señor de la Buena Muerte, Señor que Todo lo Puede, San Severo de la Muerte térã “San” -péicha, añomínte- ỹramo katu Marangatu’i. Ñembo'e Ojekuaavéva Kanguekuerei Pytu opaite mba’ére ndepu’akapáva ha nembaretekuépe rejoguáva Sansón-pe; akóinte reñekotevẽva mba’e vai oikopotàvo, ndévengoche rohenói aikuaágui nemarangatuha. Ejeruremína Tupã Tuvichavetépe tachembojerovia opaite mba’e ndéve ajerurévape ha upéicha avei toity ipochy umi chendive iñañáva ndive haopavave tekove ñañáva ári. Mborayhúpe chembotavy ha chembotavysévape, embojevy cherendápe ha nanerendúiramo eñanduka chupe nde kyseyvyra rãimbe. Ogapy, ñembosarái ha ñemurekópe aipota oiko ndehegui chererekua, eme’ẽ hag̃ua chéve po’a ha emombia hag̃ua opa mba’e vai che rekovégui. ¡Nde, Karai Mano Marangatúva, ndéniko chererekua! Taupéicha. Enlaces Santa Muerte Info Page Santa Muerte: blog and book Ohai David Galeano Olivera Jerovia Mombe'ugua'ukuéra guarani Sy Ára ojegueromandu’a ypy Gyresia ymaveguarépe oñemomorãvo Rea-pe, ha’éva teko’apyre’ỹ Zeus, Poseidón ha Hades sy. Pe Encyclopaedia Britannica-pe niko he’i: “Peteĩ arete vy’arã oúva sy momorãgui ojegueromandu’áva Grecia ymaveguarépe. Upe sy ñemomba’eguasu ojejapómi Cibeles, Rea térã Teko’apyre’ỹ Sy Guasu reraitépe og̃uahẽvo ára ipo’áva, Asia Mirĩ tuichakue javeve”. Péicha avei Romano-kuéra ohero hikuái “Hilaria” ko arete guasúpe. “Hilaria” ohasákuri Grecia-gui Romano-kuérape, ogueromandu’áva upe arete 15 jasyapy arako’ẽme, Cibeles Tupãópe, mbohapy ára pukukue javeve. Kirito ohapykuehóva ypykue katu ombohasa upe arete omomorã hag̃ua Tupãsy Maria-pe, ha’éva Hesu sy. Upe arete niko ojegueromandu’ajepi 8 jasypakõi jave ha’éva Inmaculada Concepción ára ha upe guive opytáva sy árarõ heta tetãme. Sy Ára térã Sykuéra Ára niko peteĩ jeromandu’a omomorãva sykuérape. 1870-pe ndaje Julia Ward Howe omoheñoiva’ekue Sy Ára pyahu ko’ág̃a rupi jaikuaa ha ñamomba’eguasuháicha. Ha’e omoheñóikuri upe ára omoherakuãségui py’aguapy ára, sykuéra rupive. Paraguái Retãme Sy Ára oñemomorã 15 jasypo jave ojehecharamóvo Juana María de Lara-pe -kuña arandu ha ipyapýva- omba’apova’ekue kuimba’ekuéra ndive omosãso hag̃ua ñane retã upe 14 ha 15 jasypo 1811 jave. Jepémo ha’e naimembyjepéi upe 15 jasypo ko’ẽme opavavete ohero chupe: Paraguái pyahu sy. Avei, upe 15 jasypo arako’ẽme Juana María de Lara omog̃uahẽ -jopóirõ- Pedro Juan Caballero-pe yvoty apesã isa’y pytã, morotĩ ha hovýva, ouhágui avei ñane retã poyvi sa’y. Enlaces Ohai David Galeano Olivera Arete 22 jasyrundy niko Yvy Ára ha kóva hína hembiasakue pehẽnguemi. Upeichaite, ko 2010-pe oñemboty 40 ary Yvy Ára heñoihague. Upéicha avei kóva ha'e ary peteĩha oñemomorãháme Yvy Ñande Sy Ára, omboajéva'ekue ONU ary 2009-pe, ogueromandu'ávo opaite yvypórape tekotevẽha oñangareko ha hakate'ỹ opaite temimoĩngue oikovéva hendive ko yvýpe. Pe mba'ejerure (Yvy Ñande Sy Ára) omog̃uahẽva'ekue 2009-pe, Bolivia Retã ruvicha Evo Morales, ONU Amandaje Guasúpe; ijatyhápe 192 tetã, omoneíva'ekue pe Yvy Ñande Sy Ára; ikatuhag̃uáicha ñavõ ary opavave tetã ohesa'ỹijo mavamávapa umi apañuãi ombyaíva Yvy Ñande Sy rekove. Pe omoheñoiva'ekue Yvy Ára niko EEUU amandajehára Gaylord Nelson, oipotáva opavave ojesareko ko'ã apañuãi rehe: tekohatyaiha, tekove'etaita ñeñangareko ha ambue jepy'apy tekohaguigua tekotevẽva jahechakuaa ñañangarekoporãsérõ yvy rehe. Ára 22 jasyrundy 1970-pe, 20 sua Estados Unidos-ygua, oñemomba'e tape, atyrã ha atyhakotykuéra rehe ojerurévo peteĩ tekoha potĩ ha hekove arévare. Pe mba'ejerure guasuete ojejapo rire, EEUU omoheñóikuri Tekoha Ñangarekoha Renda ha heseve heta léi tekoha ñeñangareko rehegua. Enlaces Ohai David Galeano Olivera Arete Tekoha renda Marangatu jeromandu'a pypegua (elementos del festejo de los santos patronos).ñembosarai Tupão rehegua Novenario Péva omoñepyrũ marangatu ára jeromandu’a, opa pyhare hi’ára mboyve, oiko misa ha upéi serenata ojeguerúva ichupe, opyta tupãópe ha upéi ko’ẽmboyve ñembokapu oporomombáy, oiko procesión tupão jerére, purahéi ha ñembokapúpe ojegueroguata ichupe, ogakuéra ijeguakapa ha avei tape ohasataha rupi. Procesión Opa tupãópe oiko misa, oĩ tenda ojejapokuévo pe misa niko oiko ñemendaguasu avei. Upe árape avei ambue compañía ha barrio oguerujoa imarangatukuéra ra’anga omomaitei hag̃ua pe hi’ára ojegueromandu’ávape. Areguápe tupão La Candelaria – pe opyta marangatu ra’anga ha hendive ambue oúva compañía ha barrio-gui. Ymave ndaje nameméi oĩ oratorio ha capilla ha upéva aja marangatu ra’anga opyta mayordomo térã mayordomo rógape oñeñangarekóva hese, upépe oñemonde ao pyahu rehe, oñemoĩ hese itajúgui kuãirũ ha mbo’y oñeme’ẽva ichupe jopóiro oipytyvõ haguére pe mávape, upégui oñenohẽ ha ojegueraha tupãópe purahéi ha ñembokapu apytépe, oñemoñepyrũ hag̃ua novenario. Jepokuaáramo ou ambue barrio ha compañía-hágui marangatukuéra ojeguerúva banda púpe, guataháre kavaju ári, poyvi, estandarte, ha ñembokapúpe. Hi’ára mboyve, upe pyharépe oiko misa puraheihápe. Hi’ára oñepyrũ diana mbaja púpe ko’ẽ porã mboyve, campana-pu, banda, ñembokapu, ojehupi poyvi Paraguái ha marangatu ojeromandu’áva mba’e yvate. Avei ojeguereko jepokuaápe ojerahávo serenata ichupe pe pyharépe hi’ára mboyve. Marangatu jeromandu’a upe árape tembiapo tuichavéva ha’e pe misa guasu nemoirũme puraheiharakuéra ndive oĩ tenda ojejapohápe misa Guarani ñe’ẽme, tupão upe árape oñembojeguaka piriríta, yvoty ha globo-pe. Ymave ha ag̃aite meve upe árape oĩ oñemondéva upe marangatu oñemondeháicha oñe’ẽme’ẽva’ekue ichupe ha guataháre og̃uahẽ hendápe, michĩ térã tuicháva. Techapyrã: Blás Marangatu ha’e ñane retã ñangarekohára ha heta táva oguereko Blás Marangatu iñangarekoháramo upérõ ojehecha oñe’ẽme’ẽva omondérõ ijao pytã oguerekóva hembére cinta sa’yju avei oha’anga báculo ha iñakã rehegua pytã. Kuñanguéra kakuaapyréva oiporu iñakãre manto pytã hembe sa’yjúva. Og̃uahẽvo 8 jasypokõi, Tupãsy Ka'akupe ára ojehecha mitã, mitãrusu, kuña ha kuimba’e mombyry mbyrýgui oúva guataháre isy yvága rendápe ha omonde ao hovy, ojehecha avei ogueraháva ladrillo iñakã ári. Arapokõindy Marangatúpe ojehecha kuimba’e oraháva kurusu ijati’y ári iñe’ẽme’ẽramo. Misa guasu rire oiko procesión, oraha ijati’y ári tavaygua ipoguasuvéva, tupão jerére, omoñepyrũ banda hapykuéri cofradía, hermandad, atykuéra, mbo’ehaokuéra, ogueraha estandarte ha poyvi, upekuévo campana ipu, ohóva kavaju ári ha heta ñembokapu. Upe árape oikokuaa avei ñemongarai, primera comunión, confirmación ha ñemenda aty. Ápeve oñemombe’úva ha’e ojejapóva tupão ndive. Oĩ avei tembiapoita ndaha’éiva tupão mba’e. Tape ijeguaka laurel ha ka’avove’i roguépe, piririta isa’ypáva, yvoty, poyvi, ha hetave. Ogakuéra avei ijeguakapáva’erã, poyvi, yvoty, isa’y pyahu, oñemopotĩ. Tupão korapýpe térã hesakãháme oiko parque de diversiones ojeheróva avei kermese, upépe oĩ ñemuha, calesita ha carpa guýpe, lotería, dado kaguaka jekutu, aro rehegua, tiro al blanco, baraja, avei ojehepyme’ẽ tembi’u Paraguái, ojey’yva’erã, casa parroquial – pe oĩ jehepyme’ẽrã tataindy, marangatu ra’anga rosario ha mandu’ara opáichagua. Tembi’u Paraguái apytépe oje’u chipa opáichagua, pastel, sopa Paraguái, chipa guasu, pajagua mascada, chicharõ, chicharõ trenzado, lambreado, butifarra, mbeju aramirõ, mbeju mestizo, rora, perera, kavure, avei tembi’u he’ẽ jepivérõ plaza-pe oiko ika retreta, banda koygua, puraheihára, jerokyhára, ikatu avei oñemomba’egusúvo pa’i, kuairóga térã ogayguakuéra jeporavopyre. Club tuichavévape oiko jeroky guasu ojeiporavohápe mitãkuña iporãvéva, avei ikatu oiko carroza-kuéra, oguerúva mitãkuña iporãvéva, ohasa ohóvo ojoapykuéri ha viru oñemono’õva oñeme’ẽ tupãmba’éramo, tupão ñemyatyrõrã mbo’eho ñemongakuaa ha mba’e. Umi tenda hesakãvehápe oiko toroñemoñarõ, toro candil carrera pe, carrera sortija, bandera jere, carrera vosa ha hetave. Antonio Marangatu, Baltasar Marangatu, Tupãsy La Merce oguerekóvoi iñembosarái. Marangatu rérape oñemongakuaa mymba ikatu kure, vaka, kavara, ovecha, péva ha’e Marangatu rymba, upéva ojejuka hi’ararã oiko hag̃ua ichugui tembi’u karuguasúpe. Comisión Opavave tendápe taha’e barrio térã compañía-pe oñombyaty karai, kuñakarai omba’apóva atýpe, ojapo rifa, tembi’uita jehepyme’ẽrã, jeroky ha mba’e omono’õ hag̃ua viru Marangatu ára jeguerohorýpe g̃uarã. Avei oĩ tendápe desfile de ofrenda, oratorio, capilla, tesãio térã mbo’ehaópe g̃uarã, omyakãva comisión, tavaitépe tupão renondépe ohasa ojoapykuéri karréta ári mba’erepy rehe, mandi’o, mandyju, ryguasu, petỹ ha hetave, jopóirõ, oñeme’ẽrei marangatu rérape. Ohasapa rire karréta umíva mitãkuña poravéva ndive, hapykuéri club deportivo ha opakuévo kuimba’e kavaju ári. Opavave ogueru jopói michiramo jepe. Opakuévo ojeipapa viru téra jopói ha comisión ohepyme’ẽ umíva rifa rupi. Ary 1600 vy’a guasu hi’ari heta ára, oĩ gobernador dignatarios, oñemoñe’ẽ biblia, estandarte jeroguata, oiko procesión plaza mayor rehe campana pu ha ñembokapúpe ojehesape tataindy ha candil-pe. Tupãópe oiko ndaha’éiva upepegua, ñoha’anga ha tavayguakuérape g̃uarã: toro ñarõ, kavaju ñani, ype ñembosarái ndokyvéi jave, mba’asyvai, ñemitỹ nosẽ porãi vove avei oiko ñemba’ejerure. Tavaygua rembiapo Ha umi tembiapo marangatu jeromandu’a rehegua ha ndojejapóiva tupãópe. Bandera jere Ha’e jepokuaa oúva español-kuéragui, tavayguakuéra ojapo procesión Marangatu rérape térã Rey rérape, tenondépe oho banda, ayvúpe ombopúva, marangatu ra’anga ha poyvi péicha oguata plaza jerére ha kuñanguéra ojeroky. Oiko ñembokapuita avei. Cecilio Báez ha Héctor Decoud ohai banda jerégui iñarandukakuérape. Puraheiko'ẽ Avei ou ñandéve español-kuéragui ha ape hekoambue oporomombáy ñembokiha, tembirekorã, tembireko, sy ovetãme oñemomaiteisévape hi’arambotýre purahéi rupi, oñepyrũ guarániagui ha upéi ipya’evéva polca kyre’ỹ, mbyky térã ikatu hi’areve. Ndajojái, ikatu oñeg̃uahẽ kirirĩháme, sapy’a térã momarandu raẽmekuri. Aguyjéramo oñemongaru puraheiharakuérape péicha hérama musiqueada, hi’areve haguére. Ko’ag̃aite peve ojehecha ko tembiapo, pyhare mbyte jave oñepyrũ serenata Marangatúpe g̃uarã, opavave compañía ha barrio omomaitei Marangatúpe hi’ára rehe. Toro ñemoñarõ Og̃uahẽva ñandéve España-gui. Peteĩ ava ikamisa ha ikasõ po’íva, isa’y mokõivéva ha ipópe ao pehẽngue pytã omoñarõ hag̃ua tórope ha ipynandi. Torin apo Plaza-pe ojejapo kora oguerekóva 20 m x 2,5 m apu’akue ha 3m ijyvatekuépe oñemongora karanda’y ha alambre rehe, oguereko brete po’i opáva tranquera rehe oikeha rupi toro ñarõ opyta hag̃ua corral – pe, oike aja torin – hápe. Yvate ojejapo oguapy hag̃ua oguerekóva ogahoja’imi, takuara ha pindo roguégui oñepyrũma toro ñemoñarõ. Kavaju ñani Ko ñembosarái avei ojehecha upe árape Plaza-pe. Mokõi kavaju oñeñangarekóva upeva’erã ha ojeheróva parejero. Kavajukuéra oñemongaru, oñemboguata, oñani ipya’e hag̃uaicha, oñembojahu, oñeñangareko haguére, oke óga guýpe ani hag̃ua he’õ térã oipeju ichupe yvytu ro’ysã. Pe oñangarekóva héra compositor, iñarandúva’ekue upévape ohecháguinte, pytyvõháraramo itúvagui térã itaita, ipaino téra oimeraẽ ipehẽnguekuéragui. Diana Mbyja Marangatu ára ko’ẽmboyve 4:00 aravo jave oñembyaty tavayguakuérape diana púpe, ndaje oñeñe’ẽ vaígui péicha opyta héra, oje’e porãtaramo oje’ẽva’erã Diana Mbyja, ojehecha haguére mbyja Venus ko’ẽmboyve, ojejapo aja upe tembiapo, campana ha ñembokapúpe. Upe aravo guive maymáva oñepyrũma oñembosako’i ou hag̃ua tupãópe ogueromandu’a marangatu ñangarekohára ára. Karu Guasu Ymave, ogayguakuéra, marangatu ra’anga jára upe árape oikopa rire misa guasu, pe asajépe ojapo karu opavave oúvape g̃uarã omomaitei térã o’aguyjeme’ẽva Marangatúpe oipytyvõ haguére ichupe, téra ogueromandu’ánte hag̃ua, pépeve og̃uahẽ oñe’ẽme’ẽva’ekue Marangatu Ñangarekohárape. Enlaces Ohai Mati Galeano. Hesu rape Tupãsy La Candelaria Areguápe Ojeromandu’áva 2 jasykõi jave. Oñemombe’u mombyry, aipo islas Canarias-pe ko’ág̃a España poguýpe, yma, ymave ndaje oikova’ekue te’ỹinguéra. Peteĩ árape te’ỹinguéra oraha ijovechakuéra ñúme, okapi’ipe’u hag̃ua. Peichaháguinte ohecha hikuéi peteĩ máva overapáva ndohejáiva ovecha ohasa amogotyove, oñemondýipa. Kuñakarai ijao overapáva. Te’ỹi peteĩva osapukái kuñakaraípe ojei hag̃ua upégui, peichavérõ jepe, nosẽi. Peteĩva oipyhy kyse tuicha ha oho, oikytĩnguévo pe máva jyva, huguypa, oho mburuvicha rendápe, omombe’úvo ichupe, mburuvicha he’i ogueru hag̃ua ta’anga ohechava’ekue. Omoĩ ta’anga itakuápe opavave ohechatahápe, ijao isa’ypa ha ijape overapáva, upépe ha’ekuéra ogueru ichupe hi’upy, yva opáichagua, jopóirõ omomorãvo péicha Tupãsy ra’anga. Heta ary rire og̃uahẽ pysyrõhára español-kuéra horario hag̃ua yvýre, opyta hag̃ua España poguýpe, péicha ojuhu te’ỹi peteĩvape hérava Antonio Wanehe, ogueraha ichupe ha ohekombo’e hikuéi ijeroviápe, omoambue imba’etee. Ohekombo’epávo ichupe ogueraha jey oheja hendaitépe ha’eháma ohekombo’e hag̃ua ha peichakuérape ha upe guive ohero Kuñakarai Tupãsy La Candelaria. Peteĩ ára ou yvytu vai, oky, y okakuaa, oikepa hogakuérape ha oĩhame Tupãsy La Candelaria, upe ára ipaha ojehecha hague. Araka’eve ndojejuhuvéi ha ndojehechavéi. Ápe ndaje Domingo Martínez de Irala oúrõguare oĩmava’ekue capilla. Tupão La Candelaria ndaje tendota Karai López oipytyvõmiva’ekue ojejapo hag̃ua, upérõ ojogapo Areguápe, upete guive ojeikuaa oĩmahague Tupãsy La Candelaria. Tupão oñemyatyrõ ha ojejapopa ary 1947-me oĩ mokõi Tupãsy La Candelaria, michĩvéva ijao pytãngy ha ijape hovy ha ambuéva tuichavéva, imorotĩmba. Hi'ára jeguerohary Oñepyrũ novenario rehe, ára ha ára og̃uahẽ upépeve peteĩ Marangatu Ñangarekohára opytáma hag̃ua hendive ha hi’árape procesión–hápe ohóva henondépe. Hi’ára mboyve oiko Misa ha serenata guasu. Hi’árapema oñehendu Diana Mbaja ha maymáva oñembosako’íma oje’ói hag̃ua omomorãvo Tupãsy La Candelaria-pe, táva Aregua Ñangarekohára. Oiko procesión tupão jerére, henondépe, opaite Marangatukuéra ra’anga umi barrio oĩháichagui oúva avei omomorãvo ichupe, ijeroguatahápe. Procesión opávo oñepyrũ Misa guasu ojejapóva tupão korapýpe, hetaitereígui imembykuéra oúva upe árape g̃uarã. Opávo oĩ tupão renondépe calesita, kavaju ñani, ñembosarái ha tembi’u opáichagua asaje jave oñepyrũma ojevy hogakuérape ambue barrio–pegua. Avei ogayguakuéra ojapo upe árape karuguasu, Tupãsy La Candelaria rérape. Ymave Marangatu ra’angakuéra ndoúimi omomaiteívo Tupãsýme, upéva oikohague ojapo mokõipa ary rupi. Avei upe ára mitãnguéra ojapo Primera Comunión ha oguata ijykére precesión-hápe. Oĩ jepokuaápe ojejapo hag̃ua pe vy’a arateĩme añónte, hi’ára mboyve, térã hi’ára rire ho’áramo ambue ára, ndaha’éiva arateĩ, péicha oiko, tavao omotenondéva ndoheraguapýigui peteĩ decreto he’ihápe aretéha upe ára. Pa’i Mario ojerúre tavao motenondehárape, ojapo pa ary, oiko hag̃ua aretéramo 2 jasykõi, ojehecha’ỹre ho’a térãpa ndo’ái arateĩme. Ymave avei misa ojejapo tupão ryepýpe ko’ág̃a ojejapo okápe, hetaitereígui tavayguakuéra oúva omomaiteívo Tupãsy La Candelaria. Procesión ymave ojejapo víspera ka’aru, ko’ág̃a ojejapo hi’árape pyharevete. Enlaces Ohai Matilde Galeano Marangatu jeromandu'a pypegua Hesu rape Blas Marangatu. Valle Puku-Aregua Ojehechaháicha Paraguáipe Ary su posa mbohapypa poapýpe español ha Guaranikuéra, oñorãirõhína ha peichahágui yvágape ohecha peteĩ kuimba'e ijao morotĩva ha kyse ipópe, omondýi umi oñorairõvape, péva oiko ára mbohapyhápe jasykõime, upete guive Blás Marangatu ojekuaa Paraguái ñangarekoháraramo, avei oĩ táva oguerekóva ichupe imarangatu ñangarekohára. López oĩrõguaréma Paraguái marangatu ñangarekohára, oje’e hese ahy’o rerekua avei ndokyvéi jave, oky tuichaitereírõ ha ñemitỹ ombyaipárõ, kyjukuéra, pya’e oiko ñembo’e ichupe. Blás Marangatu árape ojehacha heta ava oñeme’ẽva’ekue ichupe, omondéva ijaóichagua, mitãra’y, mitã’i, mitãkuña’i, mitãrusu, kuimba’e ha kuña ijao pytãmba, ijajúrare cinta oguerekóva Blás Marangatu pukukue ha osãingóva’ekue marangatu ra’angáre hi’árape. Ojeguereko jepokuaápe ijahy’opa’ãvape ojeatukupe nupãva’erã oje’évo Blás Marangatu, Blas Marangatu. Ojehechaháicha Valle Pukúpe Tembiasa oñemombe’úva he’i ndaje mokõi ojoyke Reusiendo ha Juan Blás Villamayor Ñorairõ Tuicha, Triple Alianza opa rire, ogueru hikuéi, Blás Maragatu ra’anga peteĩ, aipo ojapo chupekuéra milagro ñorairõ aja. Hógape oiko ñembo’e mante ichupe upéi oúma ógaykére oikóva ha oñemboheta ohóvo ijatýva. Ary 1930 pe omano Reusiendo ha Juan Blás itujáma avei upémarõ ombyaty Faustino Chávez ha Catalina Aguilera de Chávez, Lino Orué ha Juana de Díos de Orué, José León Núñez ha Obdulia de Núñez, Desiderio Aguilera ha Maria Lucia Benítez de Aguilera –pe ha ome’ẽrei Blás Marangatu ra’anga. Ãva omba’apo joa ha omopu’ã oratorio michĩ, karai Juan Blás korapýpe ha upete guive opavave oikóva ko barrio-pe omomorã Blás Marangatúpe, péicha opyta iñangarekoharakuéraramo. Ary 1943-pe oratorio ojeguerova peteĩ korapýpe ome’ẽreíva’ekue Ña Catalina Vda. De Chávez oĩhápe ko’ag̃aite peve. Arzobispo Paraguaygua Monseñor Bogarin oñe’ẽmondo oñemboja’o hag̃ua irundy barrios–pe, upérõguare barrio Blás Marangatugua ojerure ichupe opyta hag̃ua barrio réra peichaténte ha upéicha oiko. Hi'ara Jeromandu'a Valle Pukúpe Oiko ichupe novenario, porundy ára pukukue oñombyaty upepeguáva ha oñembo’e ichupe. Hi’ára mboyve oiko misa ha upéi serenata flauta ha tambor omoirũ purahéi. Upe ára 3 jasykõime ko’ẽ guive oñembosako’íma oho hag̃ua omoirũ Blás Marangatu procesión-pe oratorio jere rupi, ymave ojejapo óga jere rehe ivaietereígui tape. Procesión rire oiko misa guasu, parlante rupi oñehendu vy’a oikóva, sortija, mitãnguéra oñembosarái calesita-pe, carrera vosa, paila jeheréi, ogayguakuéra ojapo karuguasu upépe umi oñe’ẽme’ẽva’ekue karai Blás Marangatúpe, ojejeruréva apytépe, oĩ hetave ahy’o ñemonguera. Karuguasu oiko banda púpe oñehendúva parlante rupi, ka’aru og̃uahẽvo oiko toro ñemoñarõ. Enlaces ohai Matilde Galeano Marangatu jeromandu'a pypegua Hesu rape Kuña Guarani, kuña Paraguái Guaranikuéra omomba’eguasu ikuñanguérape, kuña rembiapo ojehecharamo katuete ijapytépe, héraguimavoi oñepyrũ, péicha jahecha umi mba’e iporãvéva oĩva tekohápe oipuru ombohéra hag̃ua ichupekuéra. Yvoty, Mbyja, Mbyja ko'ẽ, Yvága, Panambi, Jasy, Mburukuja Poty, Jeruti, Mainumby, Ko'ẽju, Ysapy, Yrupẽ, Amambay, Pykasu, Mbyju'i ha hetave. Upéinte karai Carlos Antonio López ohera’o chupekuéra, omyengovia hag̃ua hératee peteĩ castellano-peguáre. Upe mba’e oñepyrũ colonia aja, españa-ygua ombohéra criadas ikuñanguérape, ndoikuaáivoi herakuéra, ambue mba’énte oheka hikuái, ha upekuévo omomemby chupekuéra. Karai Domingo Martinez de Irala, ko’ápe ou ojapo “Paraiso de Mahoma”, kuña Guarani aty imba’erã, oñemohenda Limpio, ymave hérava’ekue Tapuápe, omano mboyve ohai’uka i-testamento, escribano Juan de Valderas rovake, ary 1550-pe, ñepyrũrã ojerure ojejapo hag̃ua chupe misa omano rire, ha upéi he’i kóicha: Diego M. de Irala, Antonio M. de Irala ha Ginebra M. de Irala ha’éva María membykuéra ha’éva i-criada ha Pedro de Mendoza rajy; Doña Marina Irala, Juana memby i-criada; Doña Isabel de Irala, Águeda memby i-criada; Martín Pérez de Irala, Escolástica memby i-criada; Doña Úrsula de Irala, Leonor memby i-criada; Ana de Irala, Marina memby i-criada; ha María, Beatríz memby Diego Villapando criada. Porundy ñemoñare oheja, pokõi sy membykuéra, opavave kuña ñande ypykue ha opavave héra castellano-pe. Péva ha’e ñande “Primer Gobernador del Paraguay”, omoñepyrũva’ekue mestizaje ñane retãme. Pe Nacionalidad Paraguaya ndaha’éi ku oñepyrũva’ekue aipo he’iháicha heta tembiasahára “pacto de alianza hispano-Guaranígui”, ndaha’éi mborayhu pa’ũme, pe mestizaje niko oñepyrũ colonia árape, ojeguerekórõ kuña Guarani ñande ypykue tembiguáirõ. Kuña ha’e pe ohasa asyvéva’ekue upérõ, ojehera’ógui chupekuéra, ha’éva mba’e tuichavéva chupekuéra g̃uarã, héra niko ohechauka hi’ánga. Guaranikuéra apytépe kuña ikatu oiko cacique-ramo. Péicha Semana Santa ary 1539-pe oiko rebelión ojejukahápe heta mburuvicha, péva rire kuñanguéra ojapo avei sublevación españa-yguáre, upe tembiapo omyakã cacica Juliana, nosẽporãi hikuái ha ojeikuaámarõ ha’e omopu’ãhague hapichakuérape ojejuvy’uka plaza-pe, oñe’ẽmondóre péicha Alvar Núñez Cabeza de Vaca. Hesegua oñemombe’u peteĩ pyharépe ndaje, Juliana ojuka iménape españa-ygua karai Nuño Cabrera ha upéi osẽ he’i hapichakuérape ojapo hag̃ua avei hikuái upéicha. Oĩ avei tembiasápe, peteĩ Tratado de Paz, oheraguapýva’ekue Dr Francia ha cacique Nagolati, omyakãva mbajakuérape, ary 1821-pe, upérõ cacica Catalina ojapo ñe’ẽasaháramo. Péicha Catalina ha’e kuña peteĩha oĩva ñane retã rembiasápe omba’apóva tendota ykére ñe’ẽasaháramo. Avei Guaranikuéra apytépe, kuña og̃uahẽvo ára ha’e opytu’usevévo, ikatu oipuru peteĩ mitãkuñáme, omyengoviávo chupe, ojapopa hag̃ua tembiapo ógapegua ha avei ohechakuaa hag̃ua iména remikotevẽ taha’eha’évape g̃uarã. Péicharõ jepe ha’e omyakã hóga ha opavave oñe’ẽrendu chupe, ha’e tembireko, upéva imba’etee, upérõ oñembohéra chupe “Machu”. Kóichagua jepokuaa omombarete ha omoingove ména ha tembireko jokupyty. Kuña Paraguái upévare ipyapy, imbarete, tuicha mba’e ñane retã rembiasápe, hese ae oikove ñane ñe’ẽ Guarani, hese ae oikove ñane retã. Enlaces Matilde Galeano. Aranduka: Protagonismo historico del Idioma Guarani Tembiasakue Paraguái Osvaldo Verón, rekove rembiasa (Ateneo-ygua). O’a Reguera-kue, peteĩ tenda Tatane ka’aguýpe oĩva, Ysyry Santa Lucía-gui naimombyrýiva, Corrientes-pe. Táva iñag̃uivéva upégui, Bella Vista-pe oiko imitã ha imitãrusúpe ha oikuaa ypy Guarani rehegua, 17 ary pukukue. Peteĩ árape osẽ oho Buenos Aires-pe oikuaa’ỹre ituvakuéra ha upégui oikuaavévo ambue tetãnguéra. Avano’õkuaahára ha mbo’ehára mbo’ehaveópe, ohai aranduka, peteĩha “Sociología”, tembikuaaty rehegua, ohaíva Dr. Rodolfo Tercera de Franco. Ambue “Cómo llegué a los Estados Unidos con cien dólares”, omombe’uhápe ijehasa Amérika rupive ha mombe’u’imi década 1960-pegua, avei “Allaite”, ñehesa’ỹijo ha tembikuaareka jepokuaa Guarani ha Hipano rehegua, Corrientes-pe. Oikoha rupi og̃uahẽ Ka’aguy Darién, Panamáme; Yvera yvyapasusũ, Corrientes ha Cartagena Colombia-pe, ymave ha’éva’ekue pirata Morgan tenda jeikokue. Oike ka’irãime Revolución Guatemalteca aja, oñemosẽrõ tendota Miguel Idígoras Fuentes. Europa-pe oĩkuri Congreso Mundial de Apostolado de los Laicos-pe ha upéi hetã rérape, UNESCO rupive, oikórõ encuentro Mundial de Juventudes, upépe oñomongeta Papa Paulo VI ha Juan XXIII. Oñemoarandu Ñe’ẽporãhaipyrépe, Pancho Fuente Buena ha Miguel Ángel Groppo; Adrogué-pe, omba’apo Taller Literario La Rosada-pe. Ha’e mbo’ehára ha sambyhyhára Ateneo Regional Adrogue-pegua. Omano 7 jasyapýpe 2011-pe. Enlaces ohai Matilde Galeano Tekove Argentinagua Félix de Guarania herateéva Félix Giménez Gómez heñóiva'ekue táva Paraguari pe ary 1924 javéramo. Oñemoarandúva'ekue Jehaiporã Letraspe Facultad de Filosofía Universidad Nacional de Asunciónpe. Hekovépe, oñepyrũ va´ekue oipyguara ñane ñe'ẽ guarani ha ohai opáichagua mombe´upy, aranduka guarani rehegua ha ñe'ẽporãhaipyre. "Alfredo Stroessner oĩ ramo guare mburuvicháramo ñane retãme oikéva'ekue heta jevy ka'irãime ha ipahápe oñemosẽva'ekue Paraguáigui ha oho oiko jepe heta tetã rupi, umíva apytépe jajuhu Argentina ha Rusia. Ojevy hetãme jasykõi ary 1989 riremi ha upe guive omba'apo kyre'ỹ ojapo hag̃uã hetaiterei kuatiañe'ẽ", omombe´u karaí Mario Bogado, Guarani Raity pegua haihára. Oñemosẽ mboyve voi ñane retãgui, karai Félix ohaímava´ekue voi mbohapy aranduka: "Poemas de Noche y alba", "Penas Brujulares" ha "Ortografía Razonada de la Lengua Guarani". Félix de Guarania ombohasa va´ekue guarani ñe´ẽme ñande Léi Guasu; Constitución Nacional de 1992, la Biblia (completa) Ñandejára ñe'ẽ; Martín Fierro, Bécquer jehaiporãnguéra, García Lorca, Francisco de Quevedo, Luís de Góngora, Pablo Neruda, Alfonsina Storni, Ortiz Guerrero, José Martí ha ambueve. Félix de Guarania avei ombohasa ñane ñe´ẽme “Don Quijote de la Mancha” José Hernández ohaiva´ekue. Paraguái Retã ombojopói kuri karai Félix de Guaraniape Orden Nacional del Mérito, Maestro del Arte ha Premio Nacional de Literatura, avei oñemboaje chupe “Hijo Dilecto de Asunción” ramo. Opa Paraguái ra´y japyta tyre´ ỹ ha tuicha vy´a´ ỹ reheve. Ko árape, tuicha ñembyasýpe ñandereja karai aranduete hetaite omba´apo va´ekue Literatura Paraguaya ha ñane ñe'ẽ guarani osẽ hag̃uã tenondégotyo ha ojekuaa hag̃uã oparupiete. Ikatu ñambojoja Augusto Roa Bastos rehe añoite. Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua Ñe'ẽasahára Achikória (, ) peteĩ ñana. Hapo ha hogue ipotýva oreko mba'épa ojapo omboguapy tembi’u, ñanemoñeĩ hu’ũ kangymi (ligeramente laxante), oporomongaru ha ha’e avei sevo'i jukaha. Hogue ha ha’ỹingue oñemoĩ peteĩ kuimbe’i (cucharadita) renyhẽngue peteĩntepýpe guarã, oje’u mbohapy térã irundy tepy peteĩ árape ojekaru rire. Okáguio ojepuru ojejohéi hagua mba’asy terã oñemoĩ hagua hi’ári mandyju térã ao potĩre.. Enlaces Ka'avo Ahẽho (, ) ha’e peteĩ ñana ikarapéva, hogue rykue isa’y rovyũ ha he’ẽ iro. Hogue ha hu’ãngue ipotýva oreko mba'épa ojapo tyepy yvytu pohã, oguenohẽ ambýu pyti’apegua, sevo'i jukaha, omopotĩ ñande rete tymba chu’ikuéragui (microbios, bacterias, hongos), oporomonguaru, py’a ha tyerasýpe guarã, kuñáme ombohuguyguejy. Iporã juruhe’ỹme guarã, tete’ypa (hidropesía) ha pytune pohã, ñeĩse térã kuaruse ha ndaikatúi ramo; iporã avei omopotĩ ha omoingo porã hagua py'a, pitikiri'ĩ, tyryru ha ñe'ãvevúi (pulmón). Mba’épepa ndoúi: Ndouporãi kuña hyeguasúvape (ikatu omomembykua ichupe), imembykambúvape ha mitãme oguereko’ỹva gueteri 10 ary ha hajyguekuéra nomba’apo porãivape (inérviogui hasývape). Ojepuru are ramo ikatu omomba’apovai ñande rajyguekuéra (nervio) ha ñande py’a.. Mandu’apykuéra ka'avo Aloe vera (, ) peteĩ ñana. Hykue osẽva ichugui oñekytĩvo pe hogue oreko mba'épa ojapo omboha’eve ñande py’a, omongatupyry ñande py’a ojapo hagua imba’ero, ñanemoñeĩ hu’ũ. Okáguio ojepuru ramo omohu’ũ ñande pire ha omonguera ai ha ñekytĩngue. Hogue ro’okue ou porã tesa mba’asykuérape ha oñepohano hagua ai, kuru ha ñekytĩngue. Oje’u hagua ojeporu hykuere. Okáguio ojepuru hogue, ijapyte ha hykuesẽngue, oñemoĩ hagua pe hasyhápe térã ojejohéi hagua ipype. Pe hykuesẽngue pyahu ikatu ojopi ñande pire. Oñemoĩ hetaiterei ramo ñanembyai tuichakuaa.. Enlaces Ka'avo Suinda ka'aguy (, ) guyra, oiko Amérika yvy gotyo, upeicha jajuhu kuaá Argentina, Vrasil ha Paraguáipe avei. Jeruti okaru anguja, guyra'i. Guyra Santiago de Chile ha'ehína peteĩ táva Chile, oĩ mbytépe tetã retãme. Santiago oĩko peteĩ távagua ve guasu táva yvy. Ko távape oiko 6.310.000 ava (2016 ary). Chile táva César Abraham Vallejo Mendoza (heñói Santiago de Chuco-Perũme, 16 jasyapy ary 1892 – omano Parĩ, Hyãsia 15 jasyrundy 1938 jave), ha'eva'ekue kuimba'e arandu oñemomba'eguasúva ñe'ẽpapára haihára perũgua ramo. Hekovepy Tayta: Francisco de Paula Vallejo BenítezMama: María de los Santos Mendoza Gurrionero. Hembiapo Ñehẽsa'ỹijo Hembiapokue Ñe'ẽpoty Los heraldos negros (1919) Trilce (1922) Poemas humanos (1939) España, aparta de mi este cáliz (1940) Obra Poética Completa (1968). Mombeupyrusu, mombe'urã ha mombe'ugua'u Escalas melografiadas (1923) Fabla Salvaje (1923) El Tungsteno (1931) Rusia 1931 (1931, 1959 y 1965) Rusia ante el segundo plan quinquenal (imprensa: 1932/ livro: 1965) Hacia el reino de los Sciris (imprensa: 1931/ obra completa: 1944) Mombe'u omopirĩva Obra publicada por Enrique Ballón Aguirre, (2 volumes, 1979): Lock out Entre las dos orillas corre el río Colacho hermanos o Presidentes de América La piedra cansada Ambuéva Publicados en 1973, Editora Mosca azul: Contra el secreto profesional El arte y la revolución Joaju Obra poética completa de César Vallejo Narrativa completa: Novelas y cuentos. Escalas, Fabla Salvaje, El Tungsteno, etc. César Vallejo Semblanza, obra y análisis de su poesía por Marco Martos. Biografía y selección de poemas Santiago Amón habla sobre Vallejo en TVE La poesía más relevante de Cesar Vallejo. Parte de su Obra. Seis poemas ilustrados de César Vallejo Resucitar a Vallejo Poemas recitados por José Manuel Castañón. Libros publicados de César Vallejo Hoy me gusta la vida mucho menos en la voz de César Calvo Tekove Perũgua Ñe'ẽpapára Perũgua Teodoro Salvador Mongelos heñói Ypakarai távape 9 jasypateĩ jave 1914-pe. Oñe’ẽpotyapo moköivéva ñane retã ñe’ẽme (guarani ha kastelláno), hákatu he-tave ohai guarani ñe'ẽme. Kuimba’e ñe’ẽyvotyjára hekópe ogueropurahéi hembiapópe hetã, hetãy-gua, hekoha, kuña para-guái... Opa umívare ichupe ojekuaa tapicha mboriahu ñe’ẽpotyjára ramo (El poeta de los humildes). Federico Chávez omandá-ramo guare Paraguáipe, Teodoro S. Mongelós oju-pi diputádo ramo, upéi ou pe diytadúra ha oñemosẽ ichupe ñane retãgui akói-nte oñemoĩ rehe hetãygua-kuéra ykére. 1996-pe “El Lector” omoherakuã hembiapokue oñembyatypapyre peteĩ arandukápe. Omano São Paulo Brasil-pe peteĩ 19 jasypo 1986-pe. Tekove Paraguaigua Kure hína peteĩ mymba oñemongakuaa oje'uhaguã, mymba okambúva ha ipysãkõiva. Heta oĩ tembi'u tee oguerahava kure ro'o, techapyrã "chicharõ ha kure mbaipy". Oĩta opaichagua jave peteĩ vy'aha, Ary Pyahu, arapokõindy Marangatu, ara mboty ha mba'e okárape ojejuka peteĩ kure ojeguerohory haguã. Kure ro'o hembi'ukuaa Heta tembi'u ojejapóva kure ro'o: Mbusia Kuvãju Paleta Chicharõ Mandu'apy Arandukapurupyre Groves, C. P., G. B. Schaller, G. Amato, and K. Khounboline. 1997. Rediscovery of the wild pig Sus bucculentus. Nature 386:335. Larson, G., K. Dobney, U. Albarella, M. Fang, E. Matisoo-Smith, J. Robins, S. Lowden, H. Finlayson, T. Brand, E. Willerslev, P. Rowley-Conwy, L. Andersson, A. Cooper. 2005. Worldwide phylogeography of wild boar reveals multiple centers of pig domestication. Science 307(5715):1618-1621. Joaju Ingyaterrañe'ẽme Pig Genome Resources Feral Pig Fact Sheet Nature: The Joy of Pigs - TV special on PBS Mymba pysãkõi Oaxaca ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 3.801.962 ava (2010). Táva guasu: Oaxaca de Juárez Ambue táva: Oaxaca Tavá Méhiko Máxima Lugo niko heñoi’akue táva Villeta-pe, ára 30 jasypokõi ary 1925-pe. Kuña Paraguaiete hekópe omba’apo kane’õ’ỹre ñane mba’e teetére, upéicha avei ojepytaso ha omyasãi mbarete ñane ñe'ẽ Guarani. Kuña heko jejepo’ỹ ha ipy’aguasúva, ijupevoi oñehekombo’éva. Ogueraha imba’ekuaa ñane retã tuichakue javevére ha upéicha avei ambue tetã rupi. Ary 1938 guive ndopytu’úi hembiapópe. Ohechauka imba’ekuaa Hermanos Larramendia, Herminio Giménez, Leonardo Alarcón, Santiago Cortesi, Demetrio Ortiz, Melga Chase, Hermanos Cáceres, Amalia Benítez, Chiquita Meza, Félix Fernández, José L. Melgarejo, Ramón Gamarra, Silvio Rivas "Pánfilo", Juan Bernabé ha Dora del Cerro ndive ha hetaiteve ambue tapicha katupyry ndive. Iñe’ẽ ryapu oñehendu avei Radio Teleco, Stentor, Nacional, Guaraní, Ñanduti, Paraguay, Cáritas, Comuneros ha upéicha avei Radio Splendid, táva Buenos Aires, Argentina-pegua ha Radio Cardes, táva Montevideo, Uruguaypegua. Ñoha’ãngápe niko Máxima Lugo ha’ehína Roque Centurión Miranda ha Julio Correa remimbo’ekue. Correa ndive oike omba’apo ñoha’ãngápe 1943 guive. 1959-pe ojapo ñoha’ãnga pukarãva Luis Alberto del Parana ndive; 1967-pe ojapókuri peteĩ ñoha’ãnga hérava “Un traje para Jesús”; 1969-pe, omba’apókuri “La leyenda del karáũ”me, Roque Sánchez ñesãmbyhy rupive; ary 1973-pe ojapókuri “La comisaría” ha 1977-pe ojapókuri opaichagua ñoha’ãnga Los Compadres: Alvarez Blanco – Rojas Doria atyha ndive. Avei omba’apo ta’ãngambyrýpe. Upépe ojapókuri ñoha’ãnga Omotenonde ha omoñepyrũ pe ñoha’ãnga okára. Máxima Lugo niko upe oipepirũva’ekue José Ka’ípe (Teodosio Ayala Ferreira) ojapo hag̃ua hikuái pe ñoha’ãnga okára. Hendive ha Dora del Cerro ndive, ary 1962 guive, oikundahákuri ñane retã tuichakue javeve oikuaaukávo José L. Melgarejo rembiapokue porãita; ha upéicha omoñepyrũ hikuái upe ñoha’ãnga aty hérava “Teatro Popular Ymaguare”. Tito Chamorro ohenóikuri chupe omba’apo hag̃ua “La clase de órgano”-pe, oisãmbyhýva Juan Carlos Maneglia. Upéva oĩkuri umi hembiapo paha apytépe. Hekove pukukuépe ohayhu ha omomba’eguasu opaite hembiapo ha ñoha’ãnga ojapóva. Oiko opavave hapicha mba’apohára pehẽnguéramo, ha upéicha avei, hekove potĩ, kuñaháicha, opytáma techapyrãrõ opavave ñane retãyguápe g̃uarã. 13 ary oguereko guive he’i ñe’ẽpoty, ojapo avei ñoha’ãnga, omba’apókuri pukoekuérape ha avei opurahéi. Ombosako’i ha omoheñoi Revista Folklórica Femenina, oĩjepe hetaiterei vy’aguasúpe ha avei heta tekora’ã jehechaukápe. Máxima Lugo ñanderejákuri ára 21 jasypo ary 1991-pe. ... Ahechakuaávo Marlene Sosa Lugo-pe, Máxima Lugo membykuña, isýicha, ohayhu añetéva Paraguay reko ha Guarani ñe’ẽ . Tekove Paraguaigua Agnes Gonxha Bojaxhiu, ojekuaavéva Teresa de Calcuta ramo, heñoiva’ekue ára 26 jasypoapy ary 1910-pe, táva Skopje (Skopie), ko’ág̃a oĩva Yvate Masendóña retãme. Tupãrembiguái ojapóva India-gui hetã mokõiha. 12 ary ombotýrõguare oike Congregación Mariana de las Hijas de María-pe, upépe oñepyrũraka’e oipytyvõ umi oikotevẽvévape. 18 ary ombotýrõguare oheja hetã ha ohókuri táva Dublin, Irlanda retãme, ha upépe oike Congregación de Nuestra Señora de Loreto-pe. Oikoségui tupãrembiguáirõ India-pe, osẽ oho Bengala-pe ha upépe oñemoarandu mbo’ehararã ha oiporavo héra pyahurã: Teresa. Ombo’ejepékuri St. Mary’s High School, Calcuta-pe, ary 1948 peve. Upe arýpe Tupão ruvicha Roma-pegua omoneĩ imba’ejerure ha upe guive oñepyrũ omba’apo umi imboriahuvéva apytépe. Ary 1950-pe Teresa de Calcuta omoheñóikuri pe aty hérava Congregación de las Misioneras de la Caridad, omboajeva’ekue ary 1965-pe Túva Marangatu Papa Pablo VI. Umi oikéva ko atýpe ombojoapy iñe’ẽme’ẽ jepiveguápe peteĩ mba’eve: omba’apo ha oipytyvõvetaha umi imboriahu apĩvape ha pya’eterei oñemopyenda hikuái India tuichakue javevépe ha haimete 100 tetãme ko yvy apére. Teresa de Calcuta omba’apo avei membykua ha tekojuka ñembotovépe, omoirũvo Túva Marangatu Juan Pablo II remiandu moañetépe. Ary 1972-pe, Teresa de Calcuta ohupytýkuri jopói guasu hérava Premio de la Fundación Kennedy, ha ary 1979-pe oñeme’ẽkuri chupe Premio Nobel de la Paz, ha pirapire upéva rehegua ha’e ome’ẽmbaitékuri umi imboriahúvape. Ary 1986-pe og̃uahẽ hendápe Juan Pablo II, Nirmal Hidray térã Korasõ Marã’ỹ Rógape, ha’e omoheñóiva Calcuta-pe ha ojekuaavéva Omanombotaitéva Róga ramo. Ipahápe, Teresa omanókuri, táva Calcuta-pe, ára 5 jasyporundy ary 1997-pe, korasõ mba’asýgui. 23 porandu Teresa de Calcuta Máva pe ára iporãvéva? – Ko ára Mávapa pe mba’e hasy’ivéva? – Javy Mávapa pe mba’e hasyvéva? – Kyhyje Mávapa pe jejavy tuichavéva? – Rejehejarei ndejupe Mávapa opaite mba’e vai rapo? – Chentesereko Mávapa pe mba’e ñanembopy’aroryvéva? – Mba'apo Mávapa pe tekombotapykueha? – Ñeñandu’i Mávapa umi mbo’ehára ikatupyryvéva? – Mitãmimi Mávapa pe tekotevẽ peteĩha? – Ñomongeta Mávapa pe mba’e ñanembovy’apavẽva? – Ñepytyvõ ambuépe Mávapa pe mba’e hekopytũvéva? – Mano Mávapa pe tekomarã ivaivéva? – Ay Mávapa pe tekove hekoñañavéva? – Pe ijapúva Mávapa pe mba’e’andu iky’avéva? – Py’aro Mávapa pe jopói iporãvéva? – Ñyrõ Mávapa pe temikotevẽ tuichavéva? – Ogapy Mávapa pe tape ipya’evéva? – Tape ikare’ỹva Mávapa pe mba’e’andu tuichavéva? – Py’aguapy Mávapa pe mo’ãha hekoañetevéva? – Tekokyre’ỹ Mávapa pe tekombohoryha tuichavéva? – Mba’e apopyre porã Mávapa pe mba’e ipu’akapáva ko yvórape? – Jerovia Mávapa umi tekove ñaikotevẽvéva? – Tuvakuéra Mávapa pe mba’e iporãvéva opaitéva apytépe? – Mborayhu Joaju Rehendusérõ 23 porandu Teresa de Calcuta mba’e, ehesakutu ko’ápe Rehendusérõ Teresa de Calcuta-pe oñe’ẽ jave, ehesakutu ko’ápe Tekove Jopói Nobel Py'aguapyguigua Ára 31 jasypo ñavõ arygua OMS (Tesãi Arapygua Atyguasu) ogueromandu’a Petỹ'ỹ Ára Yvórape, ikatuhag̃uáicha opavave jahechakuaa mba’asykuéra ikatúva ojapyhy ñande rete japitamemérõ petỹ ha ikatuhag̃uáicha avei ñamba’apo ñambogue hag̃ua upe mba’e vaiete ko yvy ape árigui. Pe petỹ ojepitáva niko ha’ehína pe mba’e -oĩva tenda mokõihápe- oporojukavéva ko yvy ape ári, tuguyjupi rire oĩma ha’e, ha –pe mba’e ivaivéva- hese ae, pa tapicha kakuaapyrévagui, omanójepi peteĩ. Tesãi Amandaje Arapygua omoheñóikuri pe Petỹ’ỹ Ára Yvórape ary 1987-pe ohesape’ávo opavavetépe mbeguekatúpe petỹ puru ñande’aho’ipaha ohóvo ha avei opavave jaikuaa hag̃ua mba’eichaitépa pe petỹ ojepitáva ojukakuaa oimeraẽvape. Ko ára jegueromandu’a niko ojepuruva’erã oparupiete oñembohasa hag̃ua opaichagua marandu tesape’arã petỹ ojepitáva rehegua ha upekuévo ojekuaauka hag̃ua OMS kuatiaguasu petỹ ojepitáva rehegua. Petỹ ojepitáva ha’ehína mba’asykuéra apytépe upe ikatúva oñehenonde’a ha oñemboyke taha’eha’éva tekohápe, tekombo’e rupive. Petỹpuru Petỹguigua mba’e’apo ojehero opaite mba’e ojejapóva petỹ memetégui térã oguerekóva michĩmi jepe ha ojepurúva ojepita, ojepyte, ojesu’u téra oñehetũ hag̃ua. Opavavénte oguereko nikotína, mba’e ñanemoakãnga’upáva ha ñanembojepokuaavaíva ipurúpe. Jaipurúma guive hasýma upéi japoi hag̃ua ichugui. Petỹ puru (pita, pyte, su’u, hetũ) niko pe omoheñoivéva umi mba’asy ijetu’uvéva, umíva apytépe japeusamba'asy, pyti'a ha korasõ mba'asy vai. Upeichavérõ jepe, ára ha ára, heta hetave oĩ oipurúva ko mba’e vaiete. Oĩma heta tetã oguerojeráva opaichagua léi petỹ puru rehegua, umíva apytépe, oĩ he’íva mba’eichaitépa oñembohasava’erã marandukuéra petỹ rehegua, oje’ehápe mávapa ikatu ojogua ha oipuru, ha moõ moõrupipa ikatu ojepita. Apytu'ũroky ñanesãso hag̃ua petỹgui Apytu’ũroky Ñanesãso hag̃ua Petỹgui niko oñemopyenda jasypokõi ary 1998-pe ohesape’a hag̃ua opavavetévape petỹ puru ñande’aho’iha ha mba’épa jajapo ha jaipuruva’erã ñamboyke hag̃ua upe mba’e vaiete. TFI oipotávaniko oñemboguejyve ha oñembogueve ohóvo mba’asy ha mano oikóva petỹ puru (pita, pyte, su’u, hetũ) rupive ha, upekuévo, pe tembiapo guasu rupive ñañangareko hag̃ua tekoresãire ko’ág̃a ha tenonde gotyo. Upéva jajapórõ, upéi nañambyasymo’ãi pety puru rapykuere ky’aite taha’eha’ehápe: tesãi, avano'õ, tekoha ha mba’erepýpe. Petỹ puru ojuka ipuruhárape ha avei upe oipuru’ỹvape. Joaju Leer original en OMS Rehechasérõ “Moatatĩ sa’ive, tekove pukurã”, ehesakutu ko’ápe Arete Pachuca de Soto ha'e peteĩ táva oiko Méhiko-pe. Tavayguakuéra: 294.134 ava. Tekotevẽ kapilla San Antonio el Desmonte El Huixmi Méhiko táva Puebla de Zaragoza, ha'e peteĩ táva Méhiko pegua, tetãvore Puebla itavusu. Ogureko 1.692.181 tavayguakuéra. Tekotevẽ kapilla Analco Payuca Méhiko táva Talcahuano ha'e niko peteĩ táva ojejuhu Chíle retãme. Ko távape oiko 158.345 ava (2020 arýpe). Ambuére joaju Talcahuano.cl thno.info ASMAR - Astillero de Talcahuano Chile táva Teodoro Oswaldo Fernández Meizán ha’éniko heñóikuri (* San Vicente de Cañete, 20 Jasypo 1913-gua - † Lima, 17 Jasyporundy 1976-gua) oĩ ko Perũpe,. Teodoro Fernández niko ha’eva’ekue vakapipopora’ãhára ojehecharamoveva’ekue 1930 guive haimete 1950 peve. Hekove pukukue javeve Teodoro Fernández ojeherókuri heta hendáicha; péicha, oje’e chupe: Lolo, el Cañonero, el ídolo. Opavavénte ohecharamo ha omomba’eguasu pe ikatupyry vakapipopo ñeha’ãme. Tembiasakue Universitario de Deportes Ojoajúva okápe Biografía de Lolo Fernández Lolo, cañonero eterno del fútbol peruano Lolo Fernández, el caballero del gol El Gran Cañonero Lolo Fernández Hija de Lolo Fernández: “A él podía borrársele cualquier cosa, pero nunca su ‘U’” Polca Lolo Fernández (Video) Entrevista realizada a Lolo Fernández Parte 1 (Video) Entrevista realizada a Lolo Fernández Parte 2 (Video) Tekove Perũgua Aguapeaso (), ha’e guyra Jacanidae ojoatygua, oikóva jepi yvyapasusũ oĩva Sudamérica ha Panama tetãme. Yvu Guyra Ajajái guyra pytãngy/Ajajái guyratĩ pytã (), ha’e guyra oikóva yvyapasusũ oĩva tetã Estados Unidos ha Sudamérica-pe. Ajajái guyra pytãngy ha‘e peteĩ guyra ijyvatéva 71 cm. Ijuru puku, ipe okakuaa ha ijapu’áva hakuahápe. Ijuru ha iñakãpire nandi, hovyũ sa’jununga. Hague haimete opaite rupi pytãngy, péicha vei ho’o. Oñemohenda Orinoco yvytuaku gotyo, yvyturo’ysã gotyo Caicara yvyturo’ysã meve. Ñu, ka'aguy ijyvyapasusũ oĩháme ha yparágui iñag̃uĩva. Okaru omomỹivo ijuru puku ápe ha pégotyo ytujuhápe ha y naipypukuihápe. Japeusa, vícho, yso, jatyta, kururu, pira, ñunundi’a ha opáichagua ta’ỹi. Yvu Guyra Justo Wilmar Villar Viveros niko heñóikuri táva Cerrito, Paraguái retãme, ára 30 jasypoteĩ ary 1977-pe. Itúva héra Justo Solano Villar ha isýkatu héra Analía Viveros de Villar. Justo omenda Nilsa Alarcón rehe ha oguereko hikuái mokõi ñemoñare: Tobías Wilmar ha Yamila María. Oiko mboyve chugui vakapipopora’ãhára (mangara’ãhára), ha’e omba’apojepékuri heta ambue mba’épe: ñanirýihára, oga’apohára, yvyrara’ãhára, ñemitỹhára ha pirakutuhára. Vakapipopora’ãme ha’e oñepyrũkuri Sol de América-pe, Paraguay retãmegua, ára 10 jasyapy ary 1996-pe, ijaty (Sol de América) itenondehaguépe Libertad rehe (3 - 0). Ever Hugo Almeida niko upe oisãmbyhyñepyrũva chupe. Ary 2001-pe, Justo Wilmar Villar oñehepyme’ẽkuri ha ohasa Libertad-pe. Upépe ohupytýkuri iñirũnguéra ndive pe ñeha’ãru’ã ary 2002 ha 2003-pe, Gerardo Martino ñesãmbyhy rupive, ko’ág̃a oisãmbyhýva Paraguái retã atyha poravopyre. Ary 2004 mbyte rupive, oho Argentina retãme, oha’ãvo Newell's Old Boys-pe, táva Rosario-pe, ha ohupytýkuri ñeha’ãru’ã upe arýpe. Upérõ Justo Villar ojeporavókuri pe mangara’ãha ha’evévarõ. 19 mangañeha’ãme oñemoingékuri 11 jey hese. Ary 2008 mbyte rupi, Justo Villar oho España-pe oha’ãvo Real Valladolid-pe. Ary 2009-pe, ojeporavókuri chupe umi pa mangajokoha ojokovéva apytépe, ko yvy ape ári. Paraguái atyha poravopyre ndive oho Arapygua Ñeha'ãru'ãme oikova’ekue ary 2002-pe Corea ha Japón retãme. Ary 2006 oho Arapygua Ñeha’ãru’ãme oikova’ekue Alemania retãme. Upéicha avei, oĩkuri Venezuela-pe, ary 2007, upépe oñeha’ãroguare Amérika Ñeha'ãru'ã, ha ko’ág̃a oha’ãhina Amérika Ñeha’ãru’ã oikóva Argentina retãme, ko ary 2011-pe. Oha’ãporãitereígui pe ñeha’ãru’ãme, ojeporavóma chupe Amérika Mangajokohárõ. Ko ary 2011-pe -opávo ko Amérika Ñeha’ãru’ã- Justo Villar opytáta Argentina-pe, oha’ãvo Estudiantes de la Plata-pe. ... Rehendusérõ Justo Villar-pe, ehesakutu ko’ápe Rehendusérõ “Adelante Albirroja”, Lorenzo Alvarez mba’e; ehesakutu ko’ápe Rehechasérõ “Paraguay – Brasil”, ehesakutu ko’ápe Rehechasérõ “Paraguay – Venezuela”, ehesakutu ko’ápe Tekove Paraguaigua Nelson Antonio Haedo Valdez niko heñóikuri táva San Joaquín, tetãpehẽ Ka'aguasu, Paraguái retãme; ára 28 jasypateĩ ary 1983-pe. Itúva héra Antonio Haedo ha isýkatu Silva Valdez de Haedo. Nelson omendákuri Martynka Mescheder rehe ha oguereko hikuái mokõi mitã: Nelson Samuel ha Noemí Beata. Imitã guive oikosékuri vakapipopora’ãhárarõ. Mitã’i okaraygua hekópe, Nelson okakuaa hogaygua ndive, mborayhu pa’ũme. Oñepyrũkuri oha’ã vakapipopo (manga) Paraguaýpe, Tembetarýpe. Nelson omombe’újepi heta ohasa’asyhague ourõguare Paraguaýpe ha okehájepi Tembetary apykajere guýpe. Ary 2001 opa mboyve, Nelson Haedo oho Alemania retãme oha’ãhag̃uáicha Werder Bremen-pe. Hesãi ha oñangarekoporãgui hetére ohasaporãmbaite umi temira’ã oñemoĩva’ekue chupe ha upehaguére omboguapy heraguapy kuatiáre ha opytáma katu Werder Bremen-pe. Ary 2003 guive oha’ãmakuri Alemania ñeha’ãru’ã guasúpe. Ary 2006-pe, Nelson Haedo ohasákuri oha’ã Borussia Dortmund-pe. Upépe oĩrõguare ohechauka opavavépe ikatupyryha ha pya’évoi héra oñepyrũ herakuã mbarete ko yvy ape ári. Paraguái atyha poravopyre ndive Nelson Haedo Valdez oha’ãkuri Arapygua Ñeha'ãru'ã, oikova’ekue Alemania-pe, ary 2006-pe; ha upéicha avei, ary 2010-pe, oha’ãkuri Arapygua Ñeha’ãru’ã, oikova’ekue Sudáfrica-pe. Avei, Paraguay atyha poravopyre rupi oha’ãkuri Amérika Ñeha'ãru'ã oikova’ekue Venezuela-pe, ary 2007-pe; ha ko’ág̃a, ary 2011, oha’ã Amérika Ñeha’ãru’ã oikóva Argentina retãme. Opa rire Arapygua Ñeha’ãru’ã oikova’ekue Sudáfrica-pe, ary 2010-pe, Nelson Haedo Valdez oho España-pe ha upépe oha’ã ko’ag̃aite peve Hércules CF-pe. Upépe oñepyrũkuri oha’ã ára 11 jasyporundy ary 2010-pe ha omoinge mokõi jey Barcelona rehe ha omona yvýre Barza-pe, hógape: Camp Nou-pe. ... Remoñe’ẽsérõ: “NELSON HAEDO DIJO: YO SOY GUARANGO Y ESTOY ORGULLOSO DE ESO”; ehesakutu ko’ápe Ko’ápe Nelson Haedo oñe’ẽ Guaraníme Rehechasérõ “Nelson Haedo Valdez goleador con el Hércules”; ehesakutu ko’ápe Rehendusérõ purahéi ojejapova’ekue Nelson Haedo-pe; ehesakutu ko’ápe Valdez Universal Serial Bus (Apopyme'ẽ ombohasapavẽva), ojekuaave pe ñe'ẽmbyky USB, ha'e inimbo ombohasáva apopyme'ẽ mokõi tembipuru kombutadóragui, ombojoaju ha ombojoapypa oiko porã hag̃ua. IBM omoñepyru ypy guive pe kombutadóra, jepémo ohasáma heta ára, naiñambuéi gueteri ijeporupýpe oiko porã rupi. Pe ombojoajúva mouse, impresora téra kuãrendaty ndive sa'i iñambue. Jepémo ko'a imbojoajuha ojeporu gueteri hekopete pe teclado, mouse téra módem rehe, itapykuéma ohóvo ñambojoajúta jave umi ipya'evéva, ikatúva ha'e video digital ha mba'e. USB Universal Serial Bus, téra canal serial universal Kóva ojeporu ojeike ha oñese pya'eve hagua,ikatútava oipytyvo umi dispositivo ko'ága peve oikoteveva'ekue petei tarjeta rehe ijeporura omombegueveva'ekue chupe, ha'e rupi tembiporu oñeikotevetereíva dispositivope guara petei tarjeta. Tenda ha viru jeporukuaa Umi mbojoajuha USB rupive ko'agaite peve peteinteva ojeporu pe plácare ha ambue mouse ohohápe, ikatúta ñambojoapypa opaite dispositivo jaguerekóva, teclado, guive módem peve, ohasávo mouse, impresora, parlante, monitor, scanerkuéra, cámara digital, video plotters ha mba'e, oguerekóma guive pe ñande Pc oñemohenda hagua peteitei ha péicha henda porave ha sa'i ojehepyme'eta. Upéicha avei heta dispositivo apytépe oima ndojeporuvéimava, tenondera oñembohysyiva'ekue avei hembypátama ñane komputadoragui, ikatuhápe avei ojeipe'aite pe placa téra tarjeta dispositivo ryepýpe ha'ekuaáva impresora, mouse, jestick ha mba'e. Ojehechakuaáicha, ha'e petei tembiporu jaiporukuaáva ñande rekovépe herakuaháicha avei PnP (Plug and Play ramo) (renchufa ha reiporu). Ikatu rembojoaju téra reipe'a “hakukuére” umi periférico, remoñepyru téra rembogue'yre ne komputadora. Mba'aporekokuaa Tekohapegua jeporu porã Ñangareko he’ise jeporu are opa mba’e oĩva ko yvýpe. Techapyrã: y, yvy, yvyra, tymba ha itaita. Umi mba’e oĩva yvy apéreningo imba’erepy ñepyrũmby ha ko’ã mba’e jeporu vai he’ise ñemomborei mba’erepy. Oñema’ẽramo opa mba’e porãitáre, marã’ỹme oike avei ojeheja pe oĩháichaite ka’aguy,yvyra ha mymba oĩva ipype reheve, ha umi oñeñorãirõ hague tetã rayhupápe avei. Ka’aguy ñangareko Jareko areséramo yvyra oĩva ka’aguýpe tekotevẽ ñañangareko mbohapy mba’ére: Iñepyrũrãitépe: ñañangarekova’erã umi yvyra ra’ýre onítei oipyhy chupekuéra tata, yso, ha mba’asy. Tata niko jepevérõ ombyaipaite umi ka’aguy, ha’e avei peteĩ tembiporu ojeporúva oñeñangareko hagua hese jesarekópe porã. Oĩvoi yvyra oĩkotevẽva tata hoky porãjevy hagua. Umi mymba’i, ja’e porãsérõ umi mbíra, mberu, kuri’y raso a umi mba’asyeta kakuaa omomarã ka’aguy. Upéicha ramojepe, oñeñangareko katuíramo umi mba’asy reruháre, ñemyatatĩ sapy’amimi, pepo atã rupive, yvyra ñekytĩ hekope porã ha ojeguyru tembiapokue osẽ porãve ko’ẽ ko’ẽre. Jerovia mokoĩha: ojoaju mba’éichapa oñekytĩ pe yvyra oĩva guive (ñekytĩmbaíte) yvyra okakuaapapyre ojeporavóvaraẽ ojeity mboyve (ñekytĩ poravópe) ndive, ha ñemboka’aguy, taa’e hñóiva ojehegui térã yvyra ra’yoñeñotypyre. Mba’eichaitépa oñekytymba térã oñemopy’ỹi upe ñekytĩniko oguerekova’erã hesa renondépe ka’aguy jeguereko are peverãicha. ch) Jerovia mbohapyha: upe ñangareko he’ise avei tojeporupaite pe yvyra ojeitýva. Arandu ojeguerekómava ko’ág̃a rupi yvyra ku’ikue jejopy térã yvyra ñekytĩ pererĩete, ko’ág̃a ojeporupa hakãngué jepe, yvyra naiporãiva, yvyra ipo’íva ndaikatúiva oñembo’i perẽrĩ, ha umi oñembohérava yvyra vai. Kapi’ipe yvy jeporu porã Ikatu hag̃ua jaiporu are kapi’ipe yvy, tekotevẽ, mbyterénte rupi toñeñoty, pe arýpe oñeikotevẽvagui, umi kapi’i mymbápe g̃uarãva, tove tokakuaa ha toñemuña umi ka’avo hesãiva. Upéicha avei, pe yvy pehẽngue ejeguerekóva ári oñemongakuaa’arã mymba ipu’akaháicha hesénte, ha ojehejáva’erã okaru ára rendaitépe ome’ẽháicha pe kapi’ipe oje’éva. Jaguereko areséramo kapi’ipe tekotevẽ jaguereko peteĩ apopyrã, mymba ñemongaru rehegua,tove ta’imbarete tapiaite ha toñemyatyrõ umi tenda hypava’ekue, jehejarei rupive térã ñañoty haguére kapi’ipe mymba rembi’urã jeporavo porãpyre. Oñemohenda mbaretéramo jepe ko’ã apopyrã, hetaiterei yvykapi’ipe tetã mba’éva oĩ ojeporu vaipáva. Mymbáre ñeñangareko Ikatu hag̃uáicha jaguereko are opáichagua mymba, tekotevẽ oñemoañete tembi’u ha añuvã opáichagua mymba oĩvape g̃uarã, pe tenda eñeñe’ẽva apytépe. Mokõi mba’e vai rehe oñemoĩ hína opa mba’e ypy oĩva ko yvýpe: oñembyaipa hekove renda, ñemitỹ, yvypóra rekoha okakuaáve ha yvy oñemboja’o michimichieterei, ojehupi hag̃ua umi mymba rekove tetã mba’éva. Ñemu ikatu’ỹme guyra rague, mymba ratĩ, raĩngue, ryekueha mba’e,oheja hetápe oñehundipa hag̃uáichamavoi. Mymba ka’aguyningo peteĩ mba’e ypy jepururã ñeporãva,virupurukuaa ha vy’arã,ikatúva ojehupi tembiapo ñangareko porã rupive. Mymba jejuka hendapete ikatu ojesareko umi oñemuña hetaitereímava rehe, omanomba’ỹre, uveikatu ojesareko ponóiteke hetaiterei hikuái pe tenda oikohápe. Ojehaihína Tekotevẽ Tenonde Paraguái retã mba’e (1992) Moñepyrumby Tetã Paraguái, héra teépe oñembyatỹva rupive Tetã Atyguasupavẽ Moĩmbahárape, imanduoeávo Tupãre, ohechakuaávo teko marangatu, omoañetepotávo tekosãoeỹ, joja ha tekokatu omoañetévo tekuái tetãygua remoĩmbõva, tembijokuái rupiguáva, omonguoeéva tetãygua voi ha ijahápe maymáva, omombaoee jeyje†vo ipuoeakapavẽ ha ijeiko haoee ae, ojeheoeávo mayma tetãre, omoañete ha omboaje ko Leiguasu. Paraguay, jasypoteĩ, 20, 1992-me. Vore I Kuaapyrã Mopyrendaha rehegua, Derecho, Deber ha Garantía-kuéra rehegua. Tepysã I: Kuaapyrã Mopyrendahakuéra rehegua Artículo 1: Estado ha tekuái* rehegua Paraguái República opaite árama oikóta haoee ae* ha poguypeoe¥*. Haoee Estado ojeikohápe leietére ha oñeñangarekohápe tetãyguáre, ipeteĩ ha oñembojaoeokuaoe¥va ha oguerekopaoe¥va peteĩ hendápe ipokatu sãmbyhyrã, Leiguasu ha leikuéra heoeiháicha. Paraguái retã oipuru iñemboguatápe tekuái tetãygua remimoĩmb†va, jokuaihára rupiveguáva, ijahápe tetãygua maymáva, opaichaguáva, ha ipyendáva teko marangatu* jehechakuaápe. Artículo 2: Puoeakapavæ jeheguiete rehegua Paraguái retãme puoeakapavæ oĩ tetãyguakuéra pópe, ha ãva oipuru ko Leiguasu omohendaháicha. Artículo 3: Tetã puoeaka* rehegua Tetãyguakuéra oipuru ipuoeaka vóto rupive. Tekuái omboguata oñondive Poder Legislativo, Ejecutivo ha Judicial; maymáva oguereko hembiaporã tee, omandaoe¥re ojuehe; oñomoir¤, oñopytyvõ ha omaña ojuehe. Mavavéva kooeã Poder ndikatúi omeoeæ ijupe térã ambuépe, térã peteĩ yvypóra ¥rõ yvypóra at†pe, pokatu oĩoe¥va léipe, térã ombyatypa ipogu†pe puoeakáva oĩva. Dictadura osæte voi léigui. Tepysã II: Derecho, Deber ha Garantía-kuéra rehegua Moakãha i. Tekove ha Tekoha rehegua Pehængue a. Tekove rehegua Artículo 4: Derecho ojeikovévo rehegua Mayma yvypóra oguereko ijeheguiete voi derecho oikovévo. Ko derecho iñañetévaoeerã, ikatúma guive, maymávape oikove ypy guive isy ryep†pe. Juez ndaikatúi ojukauka avavépe hembiapo vaikuére. Estado oñangarekóvaoeerã mayma tekovére oñembyaioe¥ hag̃ua hete ha iñakãme, héra ha herakuã porãme. Léipe oĩvaoeerã moõ mevépa peteĩ tapicha ojapokuaa ojaposéva hetégui oipytyvõmbotávo mbaoeekuaaverã térã tesãirã. Artículo 5: Tortura ha ambue tembiapo vai rehegua Avavére ndojepuruvaoeerãi tortura térã ñembosarái vai ojojaoe¥va yvypóra rekóre. Jejukapaguasu, tortura, yvypóra ñembohapykuerekañy mbaretépe, ha jeporojuka políticakuére, jepeve aréma oiko hague, ndopytareivaoeerãi. Artículo 6: Yvypóra rekove porã rehegua Estado oñehaoeãne yvyporakuéra rekove iporã hag̃ua, ha upevarã omoĩne tembiaporã ohechakuaáva oĩha imboriahuetéva, oĩmbaporãoe¥va, imitãiterei, ha ikaoearúmava. Estado oipytyvõvaoeerã avei oñemyesakã hagua opa mbaoee tetãygua reko rehegua, mbaoeéichapa upéva ojoaju akarapuoeã ndive, tekoha ñembyaioe¥ ndive, ha yvyporakuéra reko porãve ndive. Pehængue II: Tekoha rehegua Moakãha II: Tekosãoe¥* rehegua Artículo 9: Yvypóra rekosãoe¥ ha jeiko kyhyjeoe¥* rehegua Mayma yvypóra oguereko derecho oñeñangarekóvo hese ilibertápe ha kyhyjeoe¥re oiko hagua. Avavépe ndikatúi ojejopy ojapo hag̃ua Léi omandaoe¥va, térã ojejoko chugui ojapóvo Léi oproivioe¥va. Moakãha III: Jojareko rehegua Artículo 46: Yvypora-kuéra peteĩchapanteha rehegua Opaite oikóva ko República-pe peteĩchapánte hekokatu ha ideréchope. Ndaikatúi oñeporombojoav†vo. Estado ojapóne tekotevæva upéicha oiko hagua. Jojaoe¥ rehe ñangareko ndojehechavaoeerãi oñeporombojojaoe¥va ramoguáicha. moakãha IV: Derecho oguerekova familia rehegua moakãha V: Ypykuéra Retã rehegua moakãha VI: Tesãi rehegua moakãha VII: Tekombooee ha Aranduka rehegua moakãha VIII:. Mbaoeapo rehegua moakãha IX: Derecho Económico ha Reforma Agraria rehegua moakãha X: Tetã ñemboguatarã Derecho ha Deber moakãha XI: Tembiaporã tee rehegua moakãha XII: Jeroviakuéra Leiguasu pegua rehegua vore II: Tetã rekuái Ñemohenda rehegua tepysã I: Tetã ha estado rehegua moakãha I: Ñeoeæ ropytakuéra rehegua Artículo l40: Ñe'ẽnguéra rehegua Paraguái ha'e tetã rembiakuaa arandu hetáva ha iñe'ẽ mokõiva. Estado ñe'ẽ tee ha'e castellano ha guaraní. Léipe he'iva'erã mba'éichapa ojeporúta mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe'ẽ ha opaite imbovyvéva ñe'ẽ, ha'e tetã rembikuaa arandu. moakãha I: Tetã ambue ndive ñomoir¤ reko rehegua moakãha II: Tetãygua reko ha Ciudadanía rehegua tepysã III: Estado de Excepción rehegua tepysã IV: Leiguasu ñembopyahu tepysã V: Temimoi ipahapegua ha sapyoeagua Joaju okapeguávandi Paraguái Teko me'ẽ CONFERENCIA GENERAL OPAETE TËTA GUASU RETA IÑEMBOATI MBARAVIKI REGUA: Oñemboati Ginebrape 7 araroi 1989, kuae jaeko 76 ñomboatima; Oyapo reve mborookuai guasu tëtaigua reta regua oyekuatia oï 1975 pevae jei rami; Imaendua reve mborokuai guasu reta jei vaere. Jaeko: Declaración Universal de Derechos Humanos (Tekove yvypora kuera maymayva derecho kuaaukaha), Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos. Imaenduarevevi jeta mborookuai reta ñemomiri regua imiari vaere; 1957 guive jeta oyepoepi teko reta tëtaigua reta peguarä opaete rupi. Kuae jeko pegua ikaviko oñembopiau mborookuai kuaere imiari vae; Jupiko tëtaigua reta oiko vaerä jeko rupi, jae reta oñangareko vaerä iye, omomirata vaerä iñee jare iporoguirovia, tëta guasu ñavo japipe; Jeta tëta guasu japipe oiko vae, tëtaigua reta ikaviäete yoguireko karai retagui jare mbaeti oyemboete jeko, imborookuai, jare mbae ikavigue guinoi vae; Tëtaigua reta jeta mbae ikavigue guinoi: jeko tee tee jare mborerekua, omboete kavi ivipo jare oiko ñovaicharo mbae reve ïru tëta ndive; Kuae mborookuai oyapo vaerä, oñererokuavee kuae reta: Ñomboati opaete Tëta Guasu Pegua (ONU), Ñomboati Ivimbaraviki jare Tembiu Pegua (FAO), Ñomboati Ñemboe, Aragua jare Teko Pegua, Ñomboati Opaete Tëta Guasu Tekoroïsa Pegua, jare Ñomboati Tëtaigua Reta Pegua. Opaete kuae nomboati guasu reta jekuaeño oparaviki päveta, kuae mborookuai oyeapo kavi vaerä; Oyepoepi kuae mborookuai piau tëtaigua reta peguarä jare oñemboguapi 27 araroi 1989 pe jare oñembojeeta “Mborookuai guasu tëtaigua reta regua, 1989”: ÑEMBOYAO METEI (1-12) Mborokuai jai 1 1. Kuae mborookuai guasu oipota oñangareko: a) Tëtaigua reta oiko päve ikotiagui yogueru vae reta ndive, erëi jekuaeño oiko jeko rupi jare iyipi reta iporomboe rupi. b) Tëtaigua reta oikoñomai arakae guive, ndei karai reta ou mbove jare ndei oñemopüa tëta guasu reta mbove, jare jekuaeño oiko jeko rupi jare iyipi reta iporomboe rupi vae. 2. Kuae mborookuai ngaraa oyeporu, tëtaigua reta emae kavi guironotima jeko yave. 3. Yaipori kuae ñee 1” tëtaigua guasu” ñande miari vaerä tëtaigua reta regua erëi aguiye yayavi ñande miari vaerä tëta guasu (país) regua yave. Mborokuai jai 2 1. Tëta guasu juvicha reta toñemambeko oñangareko kavi vaerä tëtaigua retare jare toparaviki jae ndive oyemboete vaerä. 2. Kuae oipota jei: a) Toiko kavi oyoavi mbae reve ïru vae ndive mborookuai jovai; b) Toñemboete jeko jare juvicha, jare toiko piaguive iyipi reta iporomboe rupi. c) Toyembori tëtaigua reta omokañi vaerä oipotague yoavi reta oyoupi jare ambue vae reta ndive, ipiapotaa jare jeko rupi kavi. Mborokuai jai 3 1. Tëtaigua reta toiko piaguive jare iyambae. Kuae mborookuai guasu opaete peguaräko: kuña jare mbia reta. 2. Tëtaigua reta mbaetiko oyererekota jasi katu jare ipiakotiä rupi. Toñemboete opaete mborookuai reta oñangareko jese vae. Mborokuai jai 4 1. Toñemambeko oyeepi vaerä jae reta, juvicha, imbaeyekou, imbaraviki, jeko jare iivi oiko pipe vae. 2. Opaete mbae oyeapo vae, aguiyeta oyeapo ipiapotaä jare ipiakotiä. 3. Yepetëi guinoi jae retai iporookuai, jekuaeño oyovake oiko mborookuai jovai ïru reta rami. Mborokuai jai 5 Oyeporuta yave kuae mborookuai guasu a) Toyekuauka mbae ikavigue tëtaigua reta guinoi vae jare toñangareko jeko jare iporoguirovia. Toñemae kavivi mbaenunga ñemboavai guinoi vaere. b) Toñemboete juvicha, jeko jare mbae ikavigue guinoi vae. c) Toyeparaviki tëtaigua reta ndive oñemboiya vaerä opaete ñemboavai oñeväe ikoti vae. Mborokuai jai 6 1. Oyeporuta yave kuae mborookuai, tëta guasu imburuvicha reta: a) Toapraqndu kavi rari tëtaigua retape, ndei oyeapo mbove oipotague mborookuai, ipuereta oyeapo ikoti vae. b) Toyemboguapi kavi kirëi yave jare kirëipa tëtaigua reta ipuere omee iñee mbaeti reve kia oyopia, oipotague mbae oyeapota ikoti ñavo. Ipuerevi oguapi mburuvicharä, ïru reta rami, kuae tëta guasu rupi. c) Toyemboguapi kavi kirëi oyemborita tëtaigua reta omomirata vaerä jeko jare jekuaeño oparaviki vaerä omae reve iye. 2. Opaete kuae ivate oyekuatia oï vae, oyeapota ipiakatu reve jare metei ñavo jare teko rupi, ipuere vaerä oparaviki metei ñemongeta ndive. Mborokuai jai 7 1. Tëtaigua reta ipuere omee iñee omotenonde verä tembiapo reta tëta omboyekua vae, oñangareko vaerä jeko, iporoguirovia, jekove, imbaeyekou jare iivi. Jokoraiñovi tomee iñee oyeapota yave oipotague mbaraviki ipuere oyeapa ikoti vae. 2. Tëta guasu juvicha reta tomotenonde tembiapo reta tëtaigua oikoa rupi, ombori ombokuakua vaerä jekove, iparaviki, jekoröisa jare iñemboe. Opaete kuae oyeapota oñemae reve tenonde 3. Tëta guasu juvicha reta toñemambeko omae kavi vaerä opaete mbaraviki oyeapo vae osirive vaerä tëtaigua retape jare mbaepa gueru tembiapo reta jekove, jeko jare iivi peguarä. Oyeecha yave mbaeti ikavi, aguiye toyeapo. 4. Tëta guasu juvicha reta, tëtaigua reta ndive, toñemambeko tenonde oñangareko vaerä ivi jare ivipore oikoa rupi. Mborokuai jai 8 1. Oyeporuta yave oipotague mborokuai tëtaigua reta koti, toyemboete jeko jare iyipi reta iporomboe. 2. Tëtaigua reta jupiko jekuaeño oiko verä jeko rupi jare iyipi reta iporomboe rupi, ikavi yave. Mbaeti oñopoë yave mbaenunga mborookuai guasu ndive, toeka tape omoikavi vaerä kuae teko. 3. Kuae ivate oyekuatia oï vae (1+2 ) aguiye toyopia tëtaigua reta oiko vaerä ïru reta ndive mborookuai jei rami. Mborokuai jai 9 1. Tëtaigua reta guirekoñomai iyipi reta iporomboe rupi omboepika vaerä teko oyavi vae retape. Ipuereko yave, toñemboete kuae teko oñopoë yave mbaenunga mborookuai ndive. 2. Tuvicha reta mborookuai oyapouka vae, tomboete tëtaigua reta jeko. Mborokuai jai 10 1. Oyemboepika yave teko oyavi vae retape, toñemae kavi kirëitapa jare mbaenunga teko rupi oiko. 2. Kianunga tëtaigua ombaeyavi yave, toñemboepika chupe oipotague rupi erëi, ipuereko yave, aguiye tomombo tembipirirupe. Mborokuai jai 11 Mbaeti kia ipuereta tëtaigua retape oyeapouka ipiakotiä mbaraviki, yepetëi oyemboepi chupe. Erëingatu ipuereta koräi oparaviki, mborookuai jei yave opaete peguarä. Mborokuai jai 12 Tëtaigua retare toñeangareko mborookuai rupi, mbae oyeapo yave ikoti. Tipuerevi toyeepi jare toeka toyeapo chupe jupi vae. Oyemboya yave mborookuai oyapouka vae koti, tëtaigua reta ipuere toikua kavi ïru vae reta iñee jare jae tipuerevi timiari iñeepe. Oata yave, toeka kia oipoepi vaerä iñee. ÑEMBOYAO MOKOI. IVI REGUA (13-19) ÑEMBOYAO MBOAPI. MBARAVIKI REGUA (20) ÑEMBOYAO IRUNDI. KATUPIRI TEMBIAPO JARE MBAEPOA REGUA (21-23) ÑEMBOYAO PANDEPO. YEEPIKA JARE TEKO ROÏSA REGUA (24-25) ÑEMBOYAO OVA. ÑEMBOE JARE ÑEMOMBEUKA REGUA (26-31) ÑEMBOYAY CHIU. TËTAGUASU IVI IYAPI REGUA (32) ÑEMBOYAO JURI. MBAAPOUKA REGUA (33) MBAE OYEAPOUKAVAE (34-35) ÑEMBOYAO PAÑANDEPO. MBAE OYEAPOUKATA TAIKUETEVAE (36-44) Joaju okapeguávandi http://www.unicefninezindigena.org.ar/pdf/dec_idiomas/Declaracion_derechos%20PI-Guarani.pdf Teko me'ẽ Ñe'ẽmoherakuã opaite tetãyguaita retã ihekombo'e rehegua, Naciones Unidas-gui osẽva'ekue (2007, art. 1-46) Tëtaguasu reta inomboati, Mborokuaiguasu guinoi Naciones Unidas jei rupi jare guirovia reve kerãi metei ñavo Tëtaguasu reta oyapotako kuae tupapire jei rami Tëta reta rupi, Omomirãta reve ñe'e, kerãi Tëtaiguaete reta, oyuvakeko irü tëta rami jare oñemboyekua rambueve, Tëtaiguaete reta guinoiko tekomboe ipuere vaerã jekoae rupi yoguireko, echa jokorãiko oñeandu reta jaema jokueko oñemboeteta chupe, Omomirãta reve ñee, oechaukavi kerãi opaete Tëta reta opaño oyoaviavi jekovae, oporomboriko teko yopara yekourã oiko vaerã opaete Tëta reta kuae ivi iporã yoguirekovae retape, oñemboete vaerã jese, Jokorãinovi, opaño moromboe, ñemongeta Tëta oyereroatavae rupi, oimeko oyechauka yave ambuegue tëta ani kia reta oñemotenonde irü retaguivae, amope tëtaguasupeguai oikoguiño ani ramo ipirembue, iporoguiroviambue, jeko jare ñee ambue ojãa jeko peguañovae, jae retako guinoti javichavae jaema kuae nunga teko mbaetiko mbaeave mborokuai reta jesarovai jare mbaetiko opaetevae jovake ikavi. Jokuaeramo oñeangaoaveitako kuae teko omomoevae reta, Omomirãta reve, kerãi Tëtaiguaete reta oiporu jare oiko rambueve itekombe jeia rupi, onemborisimako ñemomii rupi yoguirekosevaegui, Oñemambeko reve, kerãi arakaeguivema Tëtaiguaete reta jekuae teko jupimbaevae oiporara yogueru, ketigua reta oñevae iiviguasu, iivi jare yekou reta guinoivae rupi ramo jare opirö yoapivi chugui reta, jokuae jekopegua, mbaeti ipuere oiporu kavi iyekou jare mbaeti ipiapotaa rupi kavi okuakua yoguiraja jae reta jëta jei rami, Oikuareve kerãi oñemboetetako imambaeñoma jare oyeapo katuta Tëtaiguaete retape itekomboe, ñemongeta chugui reta oëvaegui, kerãiko yoguirekovaegui jare jeko, iporoguirovia, itekoasa jare mbaeko chupegua reta tekovevaegui; erëi oñemotenondetako tekomboe guinoi ivi, iiviguasu jare yekou reta regua, Jokorãinovi oikuareve, imambaeñomako oñemboeteta jare oyeapo katuta Tëtaiguaete reta itekomboe oñemomirãta reve ñemongeta jare irü mborokuai reta Tëtaguasu ñavo rupi, oguata kavi vaerã teko chupe reta, Omboete reve kerãi Tëtaiguaete reta jekuae oñomboati ñoguinoi ipuere vaerã jeiete omoingove katu mbaraviki reta Jëta regua, yekou reta regua jare Jëta rupi jekoae guiroatavae ipuere vaerã jokoropi guiraja ombosipe reta iyeugui ñemomii rupi jare mbaeñuvanga rupi yoguirekovae, Oikua katu reve, Tëtaiguaete retama omboipi yave omae jare oñangareko mbaenunga teko reta jekuaeño ikavimbae iivi, iiviguasu jare yekou reta guinoivaepe yave, ipuereta omomirãta tembiapoka guinoi jae retavae, jeko jare itekoima ipuere vaerã jokoropi omboipi Jëta ombokuakua ipiapota jare jae reta jei rupi kavi, Oñemae rambueve, kerãi oñemboete yave Tëtaiguaete reta guinoi arakuavae, jeko jare opaño mbaepe ipokikovae, jokuae jokuaeko omee ñembori ñandeve ipuere vaerã Tëta reta okuakua oiko kavi, mbaeti reve ivipo guirokomegua, jokorãiñovi araivipo reta oñemoi kavi vaerã opaetepe, Omotenonde reve, kerãi tuichague ñemboriko sundaro reta opa yave oeya Tëtaiguaete reta iivi jare iiviguasu, ipuere vaerã jokuaeguire oiko piaguive reta, Tëta okuakua jare oyekou pãve opaño mbae omoñemoñaguere jare oñemomirãta teko kavi oyoguiropia vaerã, ovia katu reve oyoupi opaete tëtaguasu jare irüvae reta kerupi rupi ñoguinoivae kuae ivipe, Oikua katu reve tekomboe guinoi oñojëtarãvae jare tëta retavae jaeko ipuere vaerã jekuae oñombori pãve mbaraviki guinoi imichia iñangareko regua, ombokuakua kavi vaerã, ombopoki jare omeeuka vaerã chupe opaño moromboe reta, jokuae mborokuai michia reta; itekomboe jei rami kavi, Oñemae rambueve kerãi opaete tekomboe reta oñemboyekua oï tembikuatia reta rupivae ani ramo iru ñemongeta reta rupi ipuere vaerä oyeapo katu opaño teko reta Estado jare Tëtaiguaete reta ndivevae jaeko amope tuichague ñemambeko jaema jokuae ramo, Tëtaguasu reta omaetaiko keräi ojovae, echako jokuae ñemambeko tuichague jare opaetevae reta peguako, Oñemae rambueve, opaete tembikuatia reta mborokuairami ñoguinoivae, ñemongeta oyeapo jare opaño irü mbaeñemongeta ñombori pegua oyeapovae, jokoräinovi kuae ñemongeta retagui oëgue, ojoko opita jokuae ñemoirü Tëtaiguaete reta oyapo Estado ndivevaepe jese ipiräta vaerä, Oikuakatu reve jokuae Naciones Unidas itembikuatia, Pacto Internacional Derechos Económicos, Sociales y Culturales jeivae jare jokuae Pacto Internacional Derecho Civilpegua oïvae, jokoräiñovi Programa de Acción de Viena, omomiräta reta ñee keräi jupiko opaete tëta reta ipiapotaa rupi yoguireko vaerä, jaema jokuae ramo jae reta oechata keräi rupi Jëta guiroguata vaerä, jaema jokoräi yave, ipia jei rupi kaviko oechata ombokuakua vaerä Jëta, jeko jare keräi yoguirekovae, Imaendua reve keräi meteiaveko ñemongeta kuae ñeemoeräkuape oïvae oyeporuta jokuae ndive oyeopia vaerä Tëtaiguaete retagui itekomboe oiko vaerä ipiapotaa rupi, opaño mborokuai Tëtaguasu reta pegua oïvae jei rupi, Oikuakatu reve keräi Tëtaiguaete reta itekomboe oñemboyekua rambueve kuae Ñeemoeräkua rupi, omboritako Tëtaiguaete reta Estado ndive oñomoirü jare oñombori päve vaerä, teko jupigue rupi, tëta iporokuaiapo rupi, oñemboete reve kianunga ñavo mbaeti reve kia oporomomiivae jare tavimbae rupi oyeparaviki vaerä, Omokirëi katu reve Estado reta oyapo jare oyapouka vaerä jupi rupi jare añete pegua opaete jembiapo reta guinoi Tëtaiguaete reta ndivevae, echako chupeguako oï tembiporu opaete Tëtaguasu reta oyapotavae, javitei jokuae tekomboe kiañavo pegua oïvaere, erëiko oyeparanduaveitako Tëta retape, Oñemboyekuaete reve kuae ñemongeta jaeko, Naciones Unidas ipope oï jekuae omoeräkua jare oepiavei vaerä Tëtaiguaete reta itekomboe, Imaendua reve keräi kuae Ñeemoeräkua jaeko oï tape ipiau rami ipuere vaerä oñemboyekua, omoeräkua jare oepi Tëtaiguaete reta itekomboe, iyambaerä yoguirekovae, opaño mbaraviki reta Naciones Unidas rupi oyeapovaepe oecha yave kuae tekore, Oikua katu jare ñee omomiräta reve keräi opaete kianunga ñavo Tëtaiguaete oikovae guinoi tekomboe mbaetita reve kia omomii opaete itekomboe guinoivae kerupi oyepapa oï opaete Tëtaguasu reta rupivaere, javoi jokuaeguiko oyekna Tëtaiguaete reta guinoi tekomboe opaetevae pegua mbaetita oata chupe oiko vaerä ikavi jare jekuae okuakua Tëta rami, Omboyekua revevi keräiko añave rupi ñoguinoi tëtaiguaete retavae, opañoko oyoavi, kerupi yoguireko rupi jare keräiko jokuae tëta oï rupi, jokuae ramoko mbaetita oyeya ikotïa keräiko jokuae tëtaguasu retavae opaño Tëta itekoima, itekoasa jare jeko reta, Omoeräkua opaete mbaemboete reve Kuae Ñeemoeräkua Naciones Unidasgui oëvae Tëtaiguaete reta itekomboe regua, jaema jokuae ñemongeta reta oyekuatia oïvae, oyoapi oï kuae tupapirepe, jaema jokuaeko oï opaetevae oyapotai vaerä oime reve ñombori jare mbaemboete päve oyokoti, Mborokuaijai 1 Opaete Tëtaigua reta guinoi tekomboe Tëta rami jare kia ñavo rami, ipuere vaerä oyekouete opaete tekomboe kianungañavope oïvae jare ipiaguive oiko vaerävae oikuauka ñeekuatia rupi Naciones Unidas. Jokuaeko jae Ñeemoeräkua opaete kia reta guinoivae jare mborokuai Tëtaguasu reta guinoi tekomboe kia ñavo pegua oïvae. Mborokuaijai 2 Tëta reta jare metei ñavo kia reta Tëtaiguaete yoguirekovae iyaambaeko jare oyuvake opaete irü tëta jare kianunga ñavo reta ndive, guinoi tekomboe aguiye vaerä kiave omomii jare guiroïro oiporu rambueve itekomboe ketigua jare kiako jaevae oechauka yave. Mborokuaijai 3 Tëtaiguaete reta guinoi tekomboe jae reta jeia rupi oiko jare oguata vaerä. Jaema jokuae tekomboe jei oï rami oyoguiroguatata tëta jare jae reta jei rupi oeka ikavi yoguireko vaerä opaete yekouapo rupi, tëta reta iñomoirü jare jekoae reta rupi. Mborokuaijai 4 Tëtaiguaete reta, oiporu rambueve itekomboe ipiapotaa rupi oikovae, guinoiko tekomboe iyaambae yoguireko ani ramo jaei retaño oyereroata vaerä opaño teko reta jëta japipe rupi oasavae regua, jokoräiñovi oiporu vaerä mbaapoka reta jokoropi oväe korepoti oñemombaraviki vaerä jae reta jei rupi kavi. Mborokuaijai 5 Tëtaiguaete reta guinoi tekomboe ipuere vaerä omomiräta jare omombaravikika itembiapoka reta Tëtare omaevae, mborokuai oyapovae, yekouapo regua, tëta reta oikovae jare tekoae reta regua guinoi reve itekomboe añete pegua oñemoinge, jae reta jei yaveko mbaraviki tëtaangareko, yekouapo jare tëtaipo oguatavae, jekoae regua, Estado guirowatavaepe. Mborokuaijai 6 Opaete Tëtaiguaete reta guinoi tekomboe Tëtaguasuigua oiko vaerä. Mborokuaijai 7 1. Kia nunga ñavo Tëtaiguarä oikovae itekomboeko jekove aguiye vaerä jëgua, ikavi oï vaerä opaete jete jare iñemongeta, iyaambae oiko vaerä jare jëguambae oiko vaerä. 2. Opaete Tëtaigua reta guinoi tekomboe yoguireko vaerä iyaambae, ipiakatu reve jare jëguambae reve, echako jae reta ambueyeko irü tëta retagui jare ngaraako kia reta ipope oñemojëgua omokañitei ani ramo mbaeñuvanga rupi oiko, jokoräiñovi ngaraako michia reta ipiakotiä reve oñemondo irü reta oikuambaevae pitepe oiko. Mborokuaijai 8 1. Opaete metei ñavo tëtaiguaete reta yoguirekovae guinoi tekomboe aguiye vaerä kia reta omokañi jeko jare ambuevae tekoi omomoekä chupe reta. 2. Estado reta guinoita mbaraviki iyapoa jupiveiño oyapokatuka jare oyapo katukaye mbaavi reta oyeapogue jare aguiyearama ombaeavi: a) Oimeko yave opaño mbaavi Tëtaiguaete retagui oyeopia yave chugui jeko metei ramiño yoguirekovae ani ramo oiporu vaerä jekoima, teko kavi guinoivae jare oechauka vaerä kiako jaevae. b) Opaete mbaavi Tëtaiguaete reta koti, oipotako ani ramo oñepiröko yave chugui ivi, iviguasu jare yekou reta guinoivae oyeapo katu vaerä; c) Ipiakotïako oñemboyakavo yave echako jokue jeko pegua ojo reta yoguireko ñuvangatarä jare itekomboe jeigue mbaetima oyeapo yave; d) Opaño mbaavi, oyeeyaka yaveko chupe reta jëta jare jeko oñemoirü vaerä irü tëta reta ndive ani ramo tekombue guinoivaere; e) Opaño miarikavimbae reta oipotaiko yave oechauka ñemomii jare kia reta piaguiroïro guinoi irürevae ani ramo Tëtaiguaete reta kotivae. Mborokuaijai 9 Tëtaiguaete reta metei ñavo ani ramo opareve guinoi tekomboe ipuere vaerä oiko metei tëtape ani ramo tëtaguasu jae reta omopüavaepe, jokuae jae reta itekoima, jare arakaeguive keräiko yoguirekovae rami. Mbaetitako kiave ipuere guiroïro ani ramo oyopia chugui reta jokuae tekomboe. Mborokuaijai 10 Tëtaiguaete reta, mbaetitako kiave ipuere ombosiri ani ramo ombotekuarai iivi jare iiviguasugui. Mbaetitako oyereroyakavo reta ipiakatumbae reve, oñemombeumbae reve chupe reta jupi rupi jare mbae jekopeguakovae, ani ramo mbaeti reve tenondeve oyeapo katu ñemongeta jae reta ndive keräirako oñemboepita chupe reta jupi rupi opaete pegua jare, oñemaetako ipuere vaerä oyerovaye jëta kotivae. Mborokuaijai 11 1. Tëtaiguete reta guinoi tekomboe oiporu vaerä jare omomiräta vaerä jekoima arakaeguive oiporu retavae. Kuae oipota jei oechauka, oepi jare omboyekua vaerä tekoima reta, añave rupigua jare kuri pegua opaete tëta reta guinoivae, jokoräiñovi omboyekua vaerä tekoasarenda reta, arakaeigua oechaukavae jenda, tembiporuima, mbaapo iä, mbaemboeteapo, mbaepoki reta, opaño mbaeporäka omboyekuavae reta. 2. Estado reta opatako ombojekoviaye, oyapo kavi reve ñemongeta Tëtaiguaete reta ndive, opaño yekou reta oñepirö chuguivae regua, arakua rupigua mbaeapo reta, mboroguirovia pegua opa oñepirö ani ramo oyeopia chugui aguiye vaeräma oiporu ipiakotimbae reve jare mbaeti reve oñemombeu kavi chupe reta ani ramo mborokuai jare tekoima reta guinoivaere oyeñuvanga ramo. Mborokuaijai 12 1. Tëtaiguaete reta guinoi tekomboe ipuere vaerä oechauka, oiporu vaerä, ombotuicha jare oporomboe vaerä jekoima retare, iporoguirovia reta regua; jare ipuere vaerä jekuae guireko, mbaemboetea jenda reta oepi vaerä iiviguasu rupi ñoguinoivae jaema jokoropi jae retaño ipuere oiporu mbaembaeko guinoivae, jokoräiñovi oimeko yave oë irü tëtakoti, oyereruye vaerä iteögue reta. 2. Estado reta mbaetitako omboavai oyeeka ani ramo oyereruye vaerä opaño mbae reta oyeporu tupao rupivae jare kia reta jetegue. Jokuaerä Estado oyapo katuta ñemongeta Tëtaiguaete reta ndive mbaeti reve oñeomi, jupi rupi jare imambae pegua. Joaju okapeguávandi http://www.unicefninezindigena.org.ar/pdf/dec_idiomas/Declaracion_derechos%20PI-Guarani.pdf Teko me'ẽ Tetãnguéra Joaju Ñamandu, hérava avei Ñanderuvusu ha Ñanderu pa-patenonde, guarani rape jeroviaha tenondegua, oparupi oikóva, pu'akapáva ha opave'ỹva. Oiko yvágape ha mby'a guarani rape jeroviaha he'i Ñamandu ojapo Yvy ha opa oĩva hi'ári yvy ape rupi. "Jechaka mba’ekuaa reve oguero-jera. Oãmy vy ma, o yvára py mba’ekuaa gui, o kuaa-ra-ra vy ma ayvu rapyta rã i oikuaa ojeupe. Ayvu rapyta rã i oikuaa ma vy ojeupe, o yvára py mba’ekuaa gui, o kuaa-ra-ra vy ma, mborayú rapyta rã oikuaa ojeupe. Ayvu rapyta-rã i oguero-jera i mavy, mborayu peteï i oguero-jera i mavy, o yvára py mba’ekuaa gui, o kuaa-ra-rá vy ma mba’e a’ã rapyta peteï i oguero-jera. yvy oiko eỹ re, pytü yma mbyte re, mba’e jekuaa eỹ re mba’e-a’ã peteï i oguero-jera ojeupe." Joaju okapeguávandi | Estudios Guaraníes I “Ñamandu Py’a Guachu” Dominique TEMPLE 2006 Guarani jerovia Cogito ergo sum niko peteĩ ñe'ẽnga he'iséva Ajepy'amongeta, upéi aime. He'i René Descartes (1596-1650), hembiapokuépe hérava Principia philosophiae (1641) (Arandupykuaaty rekorãnguéra). Joaju okapeguávandi Ñe'ẽnga Eppur, si muove (E pur si muove) ha'e peteĩ ñe'ẽnga, he'ise Opáichavo, oku'e Galileo Galilei, 1633 (1564-1642) he'iakue. Joaju okapeguávandi Ñe'ẽnga ¡Eureka! (gyresiañe'ẽme: εὕρηκα/ héurēka) ha'e peteĩ ñe'ẽnga he'ise Ajuhúma! Arquímedes de Siracusa (287-212 Kirito mboyve) he'i akue. Joaju okapeguávandi Ñe'ẽnga Mens sana in corpore sano ha'e peteĩ ñe'ẽnga, he'ise Apy'ã resãi tete resãime Juvenal, Satira X, 356 (Decimus Junius Juvenalis, 60-130) he'iakue. Joaju okapeguávandi Ñe'ẽnga Freddie Mercury o’a isla Zanzíbar, Tanzania-pe, 5 jasyporundy 1946-me. Itúva Bomi ha isy Jer Bulsara, ha’ekuéra ha’e parsis-kuéra rehegua Gujarat, India Británica-ygua. Herajoapy Bulsara ou táva Bulsar réragui ojeikuaaáva avei Valsad-ramo, oĩva Gujarat ñembygotyo. Freddie Mercury oiko zoroástrica jeroviapýpe ha ojerovu ha’ehaguére persa ñemoñare. Upéi Bulsara oñopehẽnguéva ova Zanzíbar-pe, péicha oñeñe’ẽmondógui itúvape ha’éva diplomático. Freddie Mercury oguereko peteĩ heindy hérava Kashmira. Ary 1954-pe, oguereko jave poapy ary, oñemondo oñemoarandu hag̃ua St. Peter’s School-pe, péva ha’e peteĩ mbo’ehao kuimba’épe g̃uarãnte Pachgani-pe, naimombyrýiva Bombay-gui, India-pe. Upépe ijaty banda The Hectics, ombopuhápe piano. Peteĩ iñangirũ he’i ikatupyryetereiha ohendu ha ojapojey hag̃ua tyapu piano-pe. Upépe avei oñepyrũ ojeikuaa Freddie-ramo. Mercury okakuaa India-pe, itia ha ijarýi ndive. Oguereko jave papokõi ary ova hikuái Middlesex, Inglaterra-pe. Oñepyrũ oñemoarandu universidad West Thames-pe, mbo’esyry arte reheguápe. Upépe oñeme’ẽ chupe peteĩ kuatia’atã Diseño Gráfico rehegua, ko mba’e oipuru upéi ojapo hag̃ua Queen ra’angarã. Mercury opyta oiko Inglaterra-pe omano meve. Jasyrundy ary 1970-pe, Mercury oikuaa ypy Brian May, mbaraka mbopuha ha Roger Taylor batería mbopuha, Mercury oiporavo "Queen" ijaty rerarã. Omoambuete héra "Freddie Mercury"-pe oguerekógui pokatu he’i. Oikuaa ypy ary 1970, Mary Austin-pe, hendive oñomoirũ heta ary West Kensington-pe. Upéi oikuaa peteĩ ejecutivo, compañía Elektra Records-peguápe, ko mba’e omomombyry chupe Mary-gui, ojopoi hikuái ha opyta iñangirũteéramo ko mitãkuña. Peteĩ jey ñe’ẽjoyvýpe he’i: “heta oĩ cherayhúva, oporandúva mba’érepa namyengoviái Mray-pe, ha che ha’e upéva ndikatumo’ãi, ha’e chéve g̃uarã che rembirekóicha, che aguerovia oúva chugui añeteha” heta purahéi ojapo Mary-pe g̃uarã, "Love of My Life" ha’e pe ojeikuaavéva. Ary 1985-pe, Mercury oñomoirũ peteĩ peluquero hérava Jim Hutton ndive, poteĩ ary rire oikuaa oguerekoha VIH ha oiko Mercury ndive omano meve. Ára 22 jasypateĩme 1991-me, Mercury ohenói Jim Beach ha’éva manager, ha ojerure oñemombe’u hag̃ua ojapyhy hague SIDA, mba’asy vaiete, ha ojerure opavave iñangirũ ha ipohãnoharakuérape toipytyvõnte hag̃ua chupe jahechápa ndokuerái. Péicha 24 jasypateĩ 1991-me, Freddie Mercury omano, upérõ oguereko 45 ary. Kuatiápe he’i omano hague bronconeumonía-gui, ojapyhýva chupe Imba’asy VIH rapykuerére. Elton John, David Bowie ha Queen atypegua oĩ upérõ. Hete oñembokusugue ha ndojeikuaái moõitépa opytu’u. Oĩ he’íva Mary Austin omosarambi hague Lago Lemán pukukue Suiza-pe, oĩháme peteĩ ha’anga mandu’arãramo, táva Montreux-pe. Kuatiápe oheja ñe’ẽmondo, opaite mba’e oguerekóva, hóga, ha ipuraheikuéra rehegua toñeme’ẽ Mary Austin-pe, ha sa’imimi ipehẽnguekuéra ha heindy Kashmira-pe. Mercury ohai pa purahéi oĩva álbum Greatest Hits: “Bohemian Rhapsody”, “Seven Seas of Rhye”, “Killer Queen”, “Somebody to Love”, “Good Old-Fashioned Lover Boy”, “We Are the Champions”, “Bicycle Race”, “Don't Stop Me Now”, “Crazy Little Thing Called Love” ha “Play the Game”. Omboheko ipurahéi, péicha ojapo rockabilly, rock progresivo, heavy metal, gospel ha disco. Puraheihára Mbya ha'e ypyaguakuéra aty oikovéva Paraguái, Arhentína, Uruguái ha Vrasílpe. Ko'ã ypykuéraguaicha oguereko 25.000 ava opárupi. Ha'ekuéra oñe'ẽ peteĩ Avañe'ẽguáicha hérava "Ayvu". Techapyrã: Ava Islã (áraveñe'ẽme: الإسلام, ) hína jerovia he'íva oikónte peteĩ Tupã, heko tee ha ijeroviapy ou ku aranduka marangatu hérava Korã, ipype he'i «Ndaipóri Tupã ituichavéva Alágui ha Muhámad hína imomaranduhára paha». Ko ñe'ẽngue áraveñe'ẽ oúva, Allah, ojehaíva Ala guaraniñe'ẽme, he'ise Tupã térã Jeroviaha Guasu. Umíva Islã roviahakuéra oñembohérava musulmã. Ha'ekuéra ojerovia Maóma (Muhámad) ha'e akue Tupã imomaranduhára paha, Tupã ombo'u chupe ha ombopa iñemomarandu. Ikatu oĩ amo 1.500 sua musulmã opaite Yvy ári. Islã hína upe tupãrape orekovéva tapicha jeroviahára ipype, Hesu rape rire. Islã oñepyrũ ary 622-pe, táva Méka-pe ko'ãga oĩva Aravia Saudíta retãme. Islã Paraguáipe Paraguáipe oĩ amo 2.750 Islã roviahakuéra. Ha'ekuéra ou Lívano pegua, Ehípto ha ambue tetã pegua. Oĩ 5 Islãróga guasu Paraguái retãme, táva Paraguaýpe, Encarnación, Pedro Juan Caballero ha Ciudad del Este-pe. Korã (karaiñe´eme: Corán) ha´éva kuatiañe´ẽ marangatú Relihion Islãmegua. Ko´a ko kuatiañe´ẽ ojehaíva´ekue áraveñe´ẽme ha oguerekóva 114 vore ijapytépe. Enlaces externos http://www.elcoran.net/ Korã online Islã Pindoráma sãso rembiasa oñemyasãi ary 1821 guive ary 1825 peve, opávo Pindoráma isãsóvo. Táva Rio de Janeiro-pe oñembyaty reraguapy ojejerurehápe Don Pedro topytánte hag̃uã Brasil-pe. Ko kuatia oñemog̃uahẽ Don Pedro-pe 9 jasyteĩ 1822-me, ko tembiapo ojapo José Clemente Pereira, ha'éva Cámara de Senadores myakãhára Rio de Janeiro-pegua. Péicha pe Príncipe Regente ndojapói omondóva ichupe Cortes-pegua ha opyta Brasil-pe. Ko mba'e ojapo oñandu haguére pe temiandu oĩva upérõ omyakãva José Bonifácio de Andrada e Silva. Ko mba'e oñemomarandu Don Pedro-pe 24 jasypakõi 1821-me ha oje'e ojehechavaiha Corte Lisimbã-pegua rembiapo. Don Pedro omyasãi kuatiahai "Gazeta de Río de Janeiro", 8 jasyteĩ 1822-me, ha hetápe omomỹi. Pa ára rire José Bonifácio ha aty ohóva hendive omog̃uahẽ terarysýi karai principe oikuaa hag̃ua. Upe árape Don Pedro oñe'ẽmondo José Bonifácio opyta hag̃ua ministro del Reino ha pytagua rehegua, ko mba'e omombareteve tetãyguakuérape, ojupi haguére peteĩ rapái, araka'eve upéva ndoikói'akue. Joyke'ykuéra Andrada, José Bonifácio, Antõnio Carlos ha Martim Francisco, herakuã mbarete polítikokuéra apytépe ha tavayguakuéra renondépe. Péicha jasypópe pe ñokarãi imbaretevéma Don Pedro ha Corte-kuéra apytépe. Upévare principe regente oñe'ẽmondo: opa mba'e ojejaposéva Brasil-pe katuete oguerahava'erã “tojejapóke” che aheraguapýva, péva he'ise Brasil hekosã nungáma ohóvo, ko mba'e ha'e ojapo haguére 13 jasypópe, Senado Cámara Río de Janeiro-pegua ombohéra chupe ha ipehẽnguekuérape “Brasil pysyrõhára opaite árape”. Oñehenói ojejapo hag̃ua Convención Constituyente (Ñembyaty ojapo haguã consitucion tetãngua) ojehechakuaa hag̃ua tekotevẽha ñemosãsóre. Ohasávo jasy ojehecha opavave temiandu, péicha Pedro oho Sao Paulo-pe oikuaa hag̃ua okaraygua oĩmbápa pe ojeipotáva ndive. Ojevývo Río de Janeiro, 10 jasypondýpe oñemog̃uahẽ ichupe mokõi kuatiañe'ẽ peteĩva José Bonifácio, ojeruréva omondoho hag̃ua jekupyty metrópoli ndive, ha ambue hembirekógui María Leopoldina, he'íva ha'e omoirũha ministro mba'e rembipota. Upépe Pedro ojere omaña iñirũnguéra rováre ha he'i “Che irũnguéra Corte portuguesas ñandeguerekose ipoguýpe ha jejahéipe. Ko ára guive jajehekýi chuguikuéra. Ndaipóri mbe'eve ñanemoirũva gueteri hendivekuéra” oipe'a brazalete hovy ha morotĩva Portugal rechaukaha, ha ombojoapy “Peipe'a brazalete pende jyvágui che irũnguéra. Ñamomaitei Sãso, Portugal poguýgui ñesẽ, ha espada ipópe he'i jey “Che ruguýre, cheréra, ha Tupãre, añe'ẽme'ẽ Brasil-pe ame'ẽva'erã : Sãso térã ñemano! Péicha Brasil oñemosãsõ Portugal-gui 7 jasyporundy 1822-me. Mandu'apy Ombohasa guaraníme Matilde Galeano. Joaju Pindoráma it:Impero del Brasile#Indipendenza brasiliana Mombe'ugua'u () ha'e peteĩ ñemombe'u térã jehaipy rembiapo ñe'ẽporãhaipyre rehegua, oñemombe'úva oñeha'ã hag̃ua ombohovái umi mba'e iñypytũ, hypy'ũ, ojehecha'ỹ ha ojeikuaaporã'ỹva, jepémo upéicha heta ogueroviáva. Omembe'u umi avatee kuéra añetegua'ỹva rembiasa guasu, taha'e ha'éva tupãnguéra, póra kuéra, mymba kuéra ijoguaha'ỹva ha heta ambuéva. Opaite mombe'ugua'ukuéra oĩ niko apytu'ũguigua tavarandúpe. Guarani mombe'ugua'u hetáva, ijapytépe ojeguereko omombe'úva "ñande ypykuéra rehokue", ha mba'éichapa Tau ha Kerana ári ho'a peteĩ ha'uvõ. Imemby pokõi mba'e ome'ẽva vy'a'ỹ, kyhyje, tasy, tasẽ, ñembyahýi, y'uhéi ha mano. Mandu'apy Ñe'ẽporãhaipyre EGIDIA MATILDE GALEANO DE AGUIAR, heñói 4 jasyapy 1963-pe, táva Fernando de la Mora, Tetãpehẽ Central, Paraguaýpe. Omendáva karai Eugenio Aguiar-re, ha imemby mbohapy, Maria Eugenia, Willian Ernesto ha María Makarena. Oñemoarandu mbo’ehao “Villa San Francisco”, Paraguaygua. Upéima oiko chugui Mbo’ehára Guarani ñe’ẽmegua, Instituto de Educación Superior Ateneo de Lengua y Cultura Guarani. Ombojoapy Curso de Actualización en Didáctica y Educación Bilingüe. IES Ateneo de Lengua y Cultura Guarani. Mbo’esyry Inglés ñe'ẽme. Centro Cultural Paraguayo Americano – Conversation Three peve. Osẽ Licenciada Guarani Ñe’ẽmgua oipysyrõ tesis “Táva Aregua Marangatukuéra jeromandu’a-Fiestas Patronales de Aregua”. Universidad Nacional de Asunción. Facultad de Filosofía- Instituto Superior de Lenguas-pe. Ojapo uperire Maestría en Lengua y Cultura Guarani oipysyrõ haguépe tesis “Ñoha’anga guarani, iñepyrũ, hembiasa ha atykuéra omba’apóva ipype”, Instituto de Educación Superior Ateneo de Lengua y Cultura Guarani. Ha’e avei Ñe’ẽasahára Guarani-Castellano; Castellano-Guarani. Matrícula N° 979. Corte Suprema de Justicia. Poder Judicial-pegua. Omohu’ã mbo’esyry ha oiko chugui Doctora en Lengua y Cultura Guarani. Upérõ oipysyrõ Tesis “ Táva Aregua Yvy’apera’anga, hembiasa ha itavarandu”, ojehepyme’ẽva 5 Cum Lade. Ikane’õ’ỹre ombojoapy Posgrado en Terminología y Traductología de Lengua Guarani ha Posgrado Universitario en Cultura Guarani. Ombo’e Guarani Ñe’ẽ 7ha mbo’esyry. Esc. Básica Nº 86 “Domingo Martínez de Irala”-Aregua. 1º, 2º y 3º mbo’esyry mbo’ehararã “Colegio Parroquial Medalla Milagrosa”. Táva Fdo de la Mora, Ary 2001-2002 Mbo’ehára Educación Bilingüe, Cultura Indígena, ha Práctica Educacional. Instituto de Educación Superior Ateneo de Lengua y Cultura Guarani- Róga Tee. Fernando de la Mora. Ary 2004-2006. Mbo’ehára Guarani Ñe’ẽ, Nivel Medio, Colegio Nacional San Lorenzo, Colegio Nacional Taciana Villalba, Colegio Nacional José Dolore González, Mbo’ehára Tercer Ciclo-gua, Escuela San Juan Bautista, opavave táva San Lorenzo-gua. Sambyhyhára Regional Ateneo-Aregua. Mbo’ehára Guarani Ñe’ẽ, Facultad de Ciencias Exactas y Naturales (FACEN-UNA), Universidad Nacional de Asunción. Tekove Paraguaigua TUVICHA LAMBARE REMBIASA’IMI Che niko aikuaase ko’ág̃aite peve, mba’érepa ko’ã cacique ha ambue omanóva’ekue ñane retã rayhupápe ndojehecharamói avei chupekuéra pe 1º jasyapýpe, Mariscal-kuéra apytépe, pysyrõhára apytépe, mba’érepa herakuéra ndojehechái oñeñe’ẽvo Paraguái rembiasáre, umi ohaíva’ekue piko añetehápe Paraguay ra’ytee téiko pytagua? Ápe peteĩ mandu’aimi hesegua ajuhúva. Ko cacique Lambare ndaje ha’e pe Ñande Ypykue ombosako’íva’ekue español-kuéra ñembohovake, ou haguére hikuái ko’ã yvy rupi. Capitán Juan de Ayolas, og̃uahẽ tenda ojeikuaáva Angostura-pe, Paraguái ysyry rembe’ýpe, oity rire Agaces-pe ipoguýpe, og̃uahẽ 15 jasypoapy ary 1536, Villeta, ojaikuaáva Valle Guarnipitan-pe; og̃uahẽvo hikuái osẽma chupekuéra henonderãme Cario, omyakãva cacique Lambare ha cacique Ñandua, ha péicha oñepyrũ ñorãirõ. “Osẽ vaímarõ te’ỹinguéra oñani yvyty Lambarépe, okañy hag̃ua, upépe ojeguereko hikuái Ayolas, péicha oipotágui, mbohapy ára pukue. Ndikatúi osẽ upégui hikuái, ho’amanteva’erã español-kuéra poguýpe. Ohasa peteĩ ary ko mba’e oiko rire, karai Capitán Juan de Zalazar de Espinoza, omopyenda Fuerte Nuestra Señora Santa María de la Asunción, 15 jasypoapy ary 1537-pe. Upérõ españa-ygua ojerure cacique-pe ome’ẽ hag̃ua ijerovia karai Rey Carlos V-pe, Lambare, Carióramo ojerovúva, pya’e ombotove upe mba’ejerure ha osẽ he’ívo: “Nañesũva’erãi yvypóra renondépe. Che jára Tupã ñoite” Domingo Martínez de Irala oĩma gobernador-ramo, cacique Lambare omyakã peteĩ ñepu’ãguasu español-kuéra rehe, ha omoirũ chupe upe tembiapópe cacique Paragua ha cacique Guarambare. Hetave español-kuéra ha ipahápe cacique-kuéra Guarani jepéramo oñorãirõ hasy peve ho’a ha ojegueraha ojejuvy hag̃ua, ha kuatiápe he’i kóicha: Ko Provincia tendota oñe’ẽmondo, cacique Lambare, Guarambare ha Paragua, omopu’ã haguére hapichakuéra oñemoĩ hag̃ua Su Majestad Católica Don Carlos V rehe, ha tekotevẽgui oñemoĩ py’aguapy ko’ã yvy rupi techapyrã rupive, oikuaauka opavave oikóva Cacique Paraguay yvýpe, ko Semana Santa ary 1541-pegua, ojejukátaha Cacique-kuéra Lambare, Paragua, ha Guarambare, ha’ékuéra he’i haguére peteĩnteha Tupã oguerekóva hikuái ha ojehechakuaágui upéva ha opu’ã haguére gobierno rehe oejuvýta opavave renondépe. Ha’ekuéra he’i jey: Tamandare he’iva’ekue, pejutaha ñane pojokua heta ára pytaguakuéra, upévare tekotevẽ pejejuka. Mba’éicha rupi oúta pytaguakuéra omboaparypy tetã Guaraníme, oikuaa’ỹre iñe’ẽ ha imba’embyasy. Kóva ko tetã, Cacique Paraguay mba’e, ndohejamo’ãi heta tetãmbue ou ombopytupa isãso, upévare tekotevẽ oikuaa magma pytaguakuéra, mba’éicha Cario Guarani ha Paraguay ra’y omano ha oporojukava’erã Tupã rérape, ani hag̃ua avave oñotỹ ipy ha hi’ánga y Paraguay ykére ha Paragua yvypýpe. Jaikóva’ekue heta árape, ñande sãsovýpe, ha ko’ág̃a pejúta pytaguakuéra pe mondoho ñane sãso ome’ẽva’ekue oréve heta ára rire Mburuvicha Paraguay ra’yre, ha upéva roipysyrõne romano meve, ani péichante ou pytaguakuéra oikitĩ kyse pukúpe ñane sãso. Péicha Domingo Martinez de Irala, oñe’ẽmondo ojejuka hag̃ua chupekuéra, cacique Paragua, Guarambare ha Lambare, arakõi Pascua-pe, Tupão La Catedral renondépe, ombopochy haguére Su Majestad Católica ha Karai Gobernador-pe, oipuru haguére ijarýikuéra ñe’ẽ, oñomívo hemiandutee ha ombyaívo ambue hapichakuéra ánga, hesaráivo hikuái Castellano-gui ha Guaraníntema oipuruse, upévare. ... (Ko marandu oñeguenohẽ Archivo Simancas España, ary 1940, Sección Historia, Legajo Paraguay, folio 122). Aranduka “Protagonismo Histórico del Idioma Guarani” Roberto Romero mba’e. Ombohasa Guaraníme Matilde Galeano. Ñe’ẽasahára Kuatia Nº 979 Tembiasakue Tekove Paraguaigua Muhámad (محمد), avei oje'e hese "Maóma", oheñóikuri táva Mékape,tetã Aráviape, ary 570 térã 571-pe. Ha'e ombo'eva'ekue tupãrape Islã ha tupã omboguejyvakue hese ikuatiañe'e marangatu hérava Korã, ndaje. Tekove Islã Méka ha´eva táva tetã Aráviape. Aravia Saudíta táva Arávia (áraveñe'ẽme: شبه الجزيرة العربية) herava avei Árave Yvyapy, ha'e peteĩ yvyapy tuicha oĩ Asiape. Aráviape oĩ pokõi tetã ha 70.000.000 tetãyguakuéra nunga. : 1.960.582 km² - 24.300.000 tetãyguakuéra : 665 km² - 670.000 tetãyguakuéra : 83.600 km² - 3.500.000 tetãyguakuéra : 527.970 km² - 20.000.000 tetãyguakuéra : 17.818 km² - 2 596 799 tetãyguakuéra : 212.460 km² - 3.000.000 tetãyguakuéra : 11.437 km² - 770.000 tetãyguakuéra Chinañe'ẽ (中文) ko'a ñe'ẽ oñañe'ẽva tetã China Tekoha Tetãme, Taiguã ha Singapur-pe. ojehaíva ta'ãngáre. Ha'e peteĩ Tetãnguéra Joaju ñe'ẽ. Jehecharã: 頭 Akã 丹 Pytã 愛 Mborayhu Ásia ñe'ẽnguéra Chína Tetarã Retã Taiuã Singapúra Misiones tetãvore Argentina-pe. Itavusu hérava Posadas. Távayguakuéra: 1.097.829 ( censo 2011) Gobernado : Oscar Alberto Herrera Ahuad Argentina TORRES GEMELAS OJEITYPÁRÕGUARE, 11 JASYPORUNDÝPE Ary 2001, 11 jasyporundýme red yihadista Al Qaeda, oñemomba’e irundy aviõnguérare oraháva ipype heta ava, oity hag̃ua irundy tendápe ha’ekuéra oiporavómava upe áramboyve, nomomba’éi mba’eve ha mavavépe, péicha ojuka hikuái upérõ 3000 ava ha 6000 opyta vai, oitypa World Trade Center, Nueva York-pe, Pentágono oĩva Estado de Virginia avei heta mba’e ojoka, oity ha ojekáva. Ko oikóva ombohape ñorairõ Afganistán-pe ojejapóva uperire, Estados Unidos ha oñemoĩva ijykére ohero ko ñorairõme “Guerra contra el terrorismo”.Upe red yihadista Al-Qaida-ygua oĩ 19, oñemboja’óva irundy secuestradores atýpe, aty peteĩteĩme oĩ ombovevekuaáva aviõ. Ko mba’e vaiete oikóva’ekue ojehero 9-11, péicha ojeikuaa heta tetã rupive. Irundy aviõnguérare oñemomba’e ohórõ estado de Kalifórnia gotyo Aeropuerto Internacional de Boston, Aeropuerto Internacional Washington-Dulles ha Aeropuerto Internacional Libertad Newark-pegua. Umi irundy aviõnguéra ohóva’erã estado de Kalifórnia gotyo, mbohapy Los Ángeles gotyo ha irundyha San Francisco gotyo, upévare henyhẽte combustible 91.000 litros ha 65.455 kg ogueraha. Umi mokõi raẽteve oike mokõive Torres Gemelas World Trade Center rehe, mbohapyha ho’a Pentágono-pe Condado de Arlington naimombyrýiva Washington DC-gui ha irundyha ho’a peteĩ ñúme Shanksville Pensilvania-pe. Heta ava ohóva ipype ha tripulación-pegua ohenói celular rupive, omombe’úvo oĩha heta ava aviõ ryepýpe oñemomba’éva hese. Oñehendu jeyjey oñemombe’úva’ekue, ha umi ava oñemomba’éva’ekue aviõnguéra rehe ojuka azafata, peteĩ ava oimerãéva térã peteĩ piloto-pe. Avei oje’e oipuru hague peteĩ spray ombopyta hag̃ua opavave cabina primera clase-pe. Avei oje’e oñemongyhyje hague opavavépe oje’évo ichupekuéra oĩha peteĩ mba’eokapúva aviõ ryepýpe, ág̃akatu American Airlines 77-pe upéva ndojejapói. Ojeguerovia japúnte hague upe oje’éva. Aviõ irundyhágui ojejuhu caja negra, ojehechakuaa upépe avakuéra ohóva aviõme oikuaávo ambue aviõnguéra oike hague umi Torres Gemelas rehe, oñorãirõ hendivekuéra ha upémarõ umi oñemomba’éva’ekue aviõ rehe omomỹi aviõ omondýi hag̃ua chupekuéra. Upéima Al Qaeda myakãhára Khalid Shaikh Mohammed he’i pe aviõ ho’ava’erã kuri Congreso Estados Unidos-pegua ári. Ko’ã mba’e vaiete omongyhyje joaite Estados Unidos-yguápe. Upe ára marandu oñehendúva ha ojehecháva iñambue ojoehegui, ndojeikuaavéima mávapa añetegua. ... Matilde Galeano (ñe’ẽasahára) Marandu: wikipedia Tembiasakue Táva Nueva York 2001 Ára 12 jasyporundy ha'e ára 254ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 255ha umi ary hekope'ỹme. Umi 111 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Mapuche ha'e ava no'o oyva Aviayala ñembype. Argentina Chile Sol de América (avañe’ẽme: Amérika kuarahy) ha’e peteĩ ñoa’ãngatu ñembohysýi oñemopu’ãva’ekue 1909Paraguáipe, ojeikuaa hetavéva ijatyporavopyrére oñembosaráiva mangapy. Ojoajúva oka gotyo futbolsudamerica.com (Epañañe’ẽme). Paraguái Húvol Guarani rekoha Argentina-pe oĩ: tetãvore Misiones, Salta ha Jujuy-pe. Misiones-pe oĩ Mbya ojepapaha porundysu rupi (8.000), Salta ha Jujuy-pe oĩ Ava Guarani ha Tapiete, oñondivepa ojepapa samokõipasu rupi (120.000), avei tavusu Buenos Aires-pe oĩ peteĩ Ava Guarani rekoha Villa 31-pe ojepapa mokõipa. Ko'ã tekohápe opavave oiporu iñe'ẽtee ha ijapytepekuéra oĩ heta mbo'ehára ohekombo'eva mitãnguérape hekohápe ha avei mbo'ehaópe. Tekoha Misiones (Argentina)-pe: Tekoha arandu Peruti Guarani Argentina Tembiasakue Herusalẽ hína tavusu tetã Israelpegua. Paletína avei ojerure hese itavusurã, he'ihái hembiapoukapýpe, upéicha oñemboja'o ko táva ha oiko ko Kuarahyresẽ Herusalẽ. Herusalẽ táva marangatu Hesu, Moise ha Islã rape. Upépe oĩ Salomõ tupãokue ha avei Islã tupão (térã meskíta) "Al-aqsa". Amo 993.200 tavayguakuéra oiko ipype. Herusalẽ SAN FRANCISCO DE LAS LLAGAS ára jeromandu'a. KOKUE GUASU-AREGUÁ Hembiasa Italia-pe: San Francisco de Asis ndaje ikaria’ypámarõ oñandu Ñandejára ñe’ẽ. Ha’e ohechakuaa hapichakuéra jehasa asy, imba’asýva lepra-gui, oho oñangarekóvo hesekuéra rehe, ha ova hese mba’asy, heta oguereko vai ichupe, mante ojerure Ñandejárape omano hag̃ua kurusúre avei.Upéva ndaikatúi, Jesús-nte péicha omanóva’ekue, og̃uahẽ ára omanopota vove, osẽ ichupe “estigma” térã llaga térã ai, ipópe, ipýpe, Jesús-icha, ha péicha omano. San Francisco ra’anga Areguápe: Aipo oñemombe’u, Pa’i Adorno omog̃uahẽhague upépe San Francisco de Asis ra’anga, ome’ẽva Karai Estigarribia ha hogayguakuérape ary 1900-pe, opyta ipoguypekuéra oñembyaty peve comisión omoñepyrũtava tembiapokuéra, omono’õ hag̃ua oñeikotevẽva Oratoio apo oñepyrũ hag̃ua.Upéi Karai Eliodoro Estigarribia ome’ẽrei yvy, mamo oratorio ojejapotahápe. Ohasa ára ha ojejapo San Francisco de Asis ra’anga pyahu tuichavéva. Oguereko ko oratorio peteĩ sy’anga oipytyvõ mbaretéva, mante ohechakuaa ñeikotevẽ ha ogueruka viru, péicha oñemongakuaa, ko’ág̃a oiko chugui capilla. Opavave omba’apo pytyvõme ha jekopytýpe. Hi’ára Jeromandu’a: Kokue Guasugua ñangarekohára ha’e “San Francisco de las Llagas” ojeromandu’a ypy ndaje 4 jasypa jave ha upéi pa’i he’i opyta hag̃ua 17 jasyporundýpe, ani oñembojo’a Jukytyguáva ndive. Oñembyaty Comisión Administrativa ohecha hag̃ua; ára oñepyrũtáva Novenario ha mávapa oñembo’e’ývatahina. Mávapa omoñemondéta San Francisco ra’angápe, ojegueraha hag̃ua hógape ichupe. Mba’épa oñeikotevẽ tupão oñemoporã hag̃ua, jeguaka piriri, pindo rogue, globo ha hetave. Procesión ha Misa guasu avei ha’ekuéra ohechapava’erã ogayguakuéra ombosa’y pyahu hóga, omopotĩ tape oñembo’ao pyahupa, sapatu katuete avei, ha ojehecháma karuguasu rehegua. Ñembo’e Novenario rehegua, oñepyrũ 7 jasyporundýpe, raẽteve ojejapo Celebración de la Palabra ha upéi oñeñembo’e Rosario, opávo oiko Sorteo. Novenario opa 15 jasyporundýpe. Upégui ojegueraha San Francisco-pe máva omondétava ha ombojeguakátava rógape. Avéi upe árapema ojejapo térarysýi ogayguakuéragui oipotáva San Francisco oho hógape ambue arýpe, ha umi apytégui oñenohẽ peteĩ ogayguakuéra réra, ha’étava máva omondétava San Francisco-pe ambue ary oútavape. Katuete ou calesita ha oĩ ave opáichagua ñembosarái. Hi’ára mboyve oiko misa vispera rehegua, opakuévo ojejapo vispera cantada, oĩ voi aty opurahéiva, coro oje’éva ha ave mitãrusukuéra confirmación-pegua. Pe hi’árape niko oiko ñembokapu, voi maymáva oñebosako’i oho hag̃ua capilla –“San Francisco”-pe Kuñakarai, Karai, mitãkuña, karia’y, mitãrusu, mitã’i, mitãkuña’i, mitãra’y opavave, mamavéva ndopytái hógape. Upe ára, arete Kokue Guasúpe, noñemba’apói, ojehomboyve tupãóme ojejapopáma tembi’uita tatakuápe, karai ñeipytyvõme oñembojypáma voi porã, ko’ẽ mboyve guive. Ojapo hag̃ua misa guasu ou pa’i Areguapegua ha oñeipepirũ opavavépe, misa rire ojejapo procesión capilla jerére opavavéva ndive ha bandita púpe ojepurahéijoaite oñehendukuévo avei ñembokapu. Opakuévo ojehecha mboýpa oñemono’õ kuri viru. Tupão renondépe korapy tuichávape ojeho calesita-hápe ha oñepyrũ vy’a ogakuéra rupi, sopa, chipa guasu, tembi’u he’ẽva ha hetave; pyhare Celebración de Palabra rehe opa ko ára ñemomorã. ... Matilde Galeano Hesu rape Mayor Julio D. Otaño hína táva tetãvore Itapúape, Paraguáipe. Oĩ 5 kilometro ysyry Paranágui ha ojetopáva táva argentinagua Eldorado-renondépe, ha oguereko heta comercio hendive. Avei oñeñotýva heta Sóha ha mandi'o ijerére. Paraguái tava Yvyty Perõ ko yvytyru`ã ha`e yvyty ijivatevèva tetã Paraguáipe, oĩ tetãvore Guairápe. Ijivatekue oguahẽ 842 métro. Paraguái yvyapekuaa Teresina ha'ehína peteĩ táva Vrasil, oĩ kurahyresẽ tetã retãme. Teresina oĩko peteĩ távagua ve guasu táva yvy. Ko távape oiko 893 246 ava (2007 ary). Pindoráma táva Ano ha´e hína guýra Yvyamérikagua haguekue hũva ha oikóva atýre. Oiva ano michĩ ha ano guasuvéva. Ha´e Ha´úva ývakuéra, yso, tarave ha upéícha. guyra Ava guarani ha´éva ypyguakuéra aty Guarani oikovéva hína tetã Argentína, Paraguái ha Volíviape.Héra ambue ha´éva hína guarani "chiriguáno". Ko´ãga, oĩ 21.000 ava guaranikuéra Argentinape, 37.000 Volíviape ha avei 1.000 Paraguáipe. Ha´ekuéra oñe´e peteĩ dialecto guarani ha upea ko´aga ñe´e ofisial Volíviape karaiñe´e ha ambue ñe´enguéra ypygua ndive. Ñe´e techapyrã: Avañe´e ha Avañe´e oñe´éva Avaguaranikuéra Aguahẽ - avãe ahapy - aápy ahayhu - aáyu tupã - túnpa ava - áva Ñande - Jánde Guarani Musulmãnguéra ha`e oroviaha Islãrapépe. Islã Araveñe'ẽ térã Arávia ñe'ẽ ha'e hína ñe'ẽ Ásia ha Áfrika pegua. Oĩ amo 550.000.000 oñe'ẽkuaáva Yvy apekuépe. Ha'e peteĩ Tetãnguéra Joaju ñe'ẽ. Árave ha'e ñe'ẽ semítika itujavéva mayma ko'ãgagua ñe'ẽ pa'ũme, péicha, hi'aguĩvéva semítiko ñepyrũgui. Péva aravekuéra ñe'ẽ ñepyrũ, oikóva Arávia yvykũme. Oĩ ñe'ẽporã jehaipyre sa ro'y VI guive ha ha'e ñe'ẽ Korã ojehaihague, kuatiañe'ẽ marangatu musulmã mba'éva. Iñemyasãi sa ro'y VII guive, tenda heñoihague guive, ojoaju mbarete yvága rape islã rehe ha avei aravekuéra tahachi mbaretére, omyasãiva hekopohýi Áfrika yvate tuichakuére. Oipuru araveñe'ẽ achegety ohai hag̃ua. Araveñe'ẽ ñe'ẽhára hetakue ha'e Arhélia retãme 24.300.000, Ehíto retãme 65.900.000, Israel retãme 2.045.000, Lívano retãme 3.450.000, Lívia retãme 5.300.000, Marruéko retãme 20.900.000, Palestína retãme 3.085.000, Síria retãme 16.600.000, Túne retãme 9.400.000 ha Tuykía retãme oĩ 1.200.000 ñe'ẽhára. Ñe'ẽndymi قط (qiTT) mbarakaja قهوة (qahwa) kafe لغة (lugha) ñe`ẽ ماء (maa’) y موز (muuz) pakova و (wa) ha واحد (waaHid) peteĩ المال (al-maal) pirapire بيض (beyD) tupi`a ثلاثة (thalaatha) mbohapy حصان (HiSaan) kavaju حليب (Haliib) kamby خبز (khubz) mbujape Mandu'apy Mburuvicha Róga ha'e óga oikovehápe tendota Paraguáigua. Oime Paraguaýpe. Paraguái ta'ãnga'ita Tóva (Iñe`eme: "q'om" ) ha`e ypyguakuéra aty oiko Cháko guasùpe, Argentina (20.600 ava) ha Paraguáipe (700 ava). Héra ou Avañe'ẽgui "tova guasu". San Francisco de Asís ha’e atykuéra reratee oĩva Cerrito-pe ha oĩméva Hermanos Franciscanos de la Tercera Orden Religiosa ñangareko poguýpe. Ko’áğa ojehero ambueháichama Toba-Quon ñe’ẽme. Río Verde ha’e peteĩ téra añonte oĩva Cerrito atýpe. Atykuéra Toba Quon Km. 180, Km. 146, Km. 186, tape Transchaco-pegua ha’e ko’ã tapichakuéra pehẽnguemínte ha Avapapy aja oĩva’ekue upépe. Hekoypy rembiasa hypy’ũ ha ndaijojái ambue ndive, ojehecharamoite, ijehe’a noñeme’ẽigui péichante. Iñe’ẽ ha hekoypykuaa, he’iháicha Dra. Branislava Susnik. Omba’apo rire, okárape, estancia ñangarekoháramo, oñembyaty hikuái irundy tava’ípe ojekuaaitéva, Región Oriental-pe, Villa del Rosario ag̃uíme ha mbohapy hembýva y otras tres Benjamín Aceval-pe. Iguerova hypy’ũitéva oñemoñe’ẽkuaa Chase - Sardi. 1990. Togue 183-pe. He’iháicha Hermano Burkhard Handel, Toba Qom oñemboheko mbohapy aty tuichávape, ojeipapa’ỹre aty’i oĩva akóinte, kóva ha’e: Rosario, Chaco ha Cerrito-pegua. Tendakuéra oĩháme ha’e: San Antonio, Virgen del Rosario, Estancia Loma Clavel, Región Oriental-pe. Presidente Hayes: Colonia San José, San Francisco de Asís - Cerrito. Km. 180, Km. 146, Km. 186, Río Verde, Región Occidental-pe. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: TOBA QUON Ava Jujuy tetãvore Arahentínape. Itavusu héra San Salvador de Jujuy. Távayguakuéra: 672.260 (2010). Ojoajúva oka gotyo jujuy.gov.ar (español) turismo.jujuy.gov.ar (español) Argentina Salta tetãvore Argentina-pe.Itavusu hérava Salta. Távayguakuéra: 1.333.365 (2015) Ojoajúva oka gotyo salta.gov.ar (español) Argentina Posadas hína tavusu tetãvore Misiones (Argentina)-pegua oĩmeha Ysyry Paranárembe´ype. Upèpe oĩ aeropuerto internacional ha mbo`ehaorusu UNAM (Universidad Nacional de Misiones) aveì. Opytàva 1.003 kilómetro tavusu Buenos Airesgui ha 350 km. tavusu Paraguáipegua Asuncióngui. Ojoajúva oka gotyo www.posadas.gov.ar (español) Argentina táva Kuri'y (Latinañe'ẽme: Araucaria angustifolia) (Karaiñe'ẽme: Pino misionero) hína peteĩ yvyraguáicha Ñembyamérikaguáva. Ikatu ojejuhu ko yvyra Pindorama, Misiones-pe (Aragentina) ha tetãvore Alto Parana-pe (Paraguái). Ypyguakuéra omono'õ ha ho'u kuri ha'yi. Héra ambuéva "Pino Parana". yvyra Eldorado táva Argentinapegua. Oĩ Ysyry Paranarembe´ype ha oguereko 47.556 tavayguakuéra. Ha´e táva mbohapyha guasuvéva Misiones (Argentina)-pe. Opyta 207 kilómetro Posadasgui ohóvo ruta nacional n° 12 rupi. Oñemoheñói kuri ko táva Ary 1919 jave. Argentina táva Ñemokãha tera mokaha Ao mandyjupoyviguáva jaiporúva ñañemokã hag̃ua. Ao Pa'i hína upe tapicha ombo'éva jeroviapy, oporohechauka mba'éichapa ojejapo va'erã oiko hag̃ua jerovia rekópe. Hesu rapépe, pa'ikuéra oporombo'e Ñandejára rehegua ha mba'éichapa ojeikove va'erã Tupã rembipotápe. Joajuha Jerovia Mbita´i (karaiñe'ẽ: sarpullido) síntoma osẽva oñemopa´ãmba haguére glandula ry’airi kuéra jaguereko ñande pire rehe. Oseva ára haku jave. Mba'asy Ñorairõ Boquerón Posu kuimba’e, mbohapy armas, Ejercito paraguayo-pegua oñembosako’i ojeity hag̃ua umi 700 térã 800 boli oipysyrõva Boquerón, ha 20 ára pukukue oñorãirõ hendivekuéra, ndikatúiva osẽ mamove gotyo, oñemongora ichupekuéra ha ndoguerekóigui y, tembi’u ha mboka, ho’a paraguáy poguýpe. Teniente Coronel José Félix Estigarribia, 6 jasyporundy 1932-me, oñe’ẽmondo mba’éichapa kuri ojejapóta upe tembiapo. Regimiento RI3 Corrales, Ytororõ ha peteĩ batallón General Aquino-pegua oñomoirũ ohapejoko hag̃ua boli oúva omoirũ omombaretévo ijatykuéra, upeichahápe omano peteĩtei hikuái, paraguayo-kuéra oñepyrũ ohasa asy y’uhéi, oguerekógui peteĩ láta 18 lts rehegua peteĩ compañía-pe g̃uarã. Upe aja artillería ha unidades centro-pegua ojapi opytu’u’ỹre bolikuéra oĩva Boquerón-pe. Marzara, ha’éva bolikuéra myakãhára upépe, ohechakuaa oñemongora hague chupekuéra, oñe’ẽmondo opavavépe oñangareko hag̃ua munición rehe. Heta oñorãirõ hikuái, bolikuéra ogueru aviõ avei ha jepémo upéicha Regimiento Corrales oñemomba’e retaguardia rehe ha ojoko boli-kuéra oúva omoirũ hag̃ua hapichakuérape. Bolikuéra Enrique Peñaranda-pegua ijatýva 250, Lóa-pe 250 boli ha peteĩ escuadrón de caballería oĩva mayor Moscoso poguýpe oñemoĩ 2.000 paraguayo Regimiento Corrales, ha peteĩ escuadrón RZ1-pegua rehe, ha ohasa sapy’árõ upéva oha’arõ jey chupekuéra Regimiento Ytororõ oñemohendáva Boquerón renondeitépe. Og̃uahẽ 28 jasyporundy ha umi boli oñemongoráva Boquerón-pe, ndoguerekovéima ikarurã ha munición opa ohóvo. Ojapóma 19 ára ha 19 pyhare oñorãirõha hikuái, ojehecha hovakuéra rehe ikane’õ, ivare’a ha ijy’uhéiha, Marzara upémarõ ombyaty oficial-kuérape he’i hag̃ua chupekuéra: jajeruréta paraguayo-kuérape opa hag̃ua ápe ñorãirõ ha jajehekýi Boquerón-gui térã ñamano hesehápe. Upe rire ambue árape 29 jasyporundýpe ko’ẽ porã mboyve ojehecha poyvi morotĩ, opavave okirĩrĩ, oĩ kuhyje peichahágui ha’éramo g̃uarã japu, sapy’ánte peteĩ paraguayo osẽ osapukái chupekuéra “pesẽ peteĩteĩ pende po yvatépe ha mbeguekatu”, ha péicha osẽ meme ohóvo hikuái pirupiru ojehecha. Karai Mburuvichapavẽ Emilio Balbuena, oñorairõva’ekue Chákope, imandu’ávo Boquerón ñorairõre, he’íkuri: “21 ára oñeñorairõ rire, ára 29-pe opásapy’a pe ñorairõ huguyetéva oikova’ekue Boquerón-me. Ko’ẽtĩvo ipu pe turu oikuaaukáva ñorairõ og̃uahẽhague ijapýpe ha Boquerón opytamaha Paraguái retã poguýpe. Volikuéra -Marzana ra’y- omoĩmbaiteva’ekue ijehegui upe ñorairõme, ha ndaipu’akavéigui, oñeme’ẽ hikuái ha oñepomoĩ. Upémarõ, ñane retãygua guarinikuéra oho pya’e porã ha’ekuéra oĩha meve ha oipopyhy umi Volípe; ha ohechakuaávo ivy’a’ỹ ha heterasykatu ome’ẽ chupekuéra tembi’u ha pohãmimi oguerekóva; ha péicha, Voli ha ñane retãygua, ojohecharamo ha ovy’a hikuái upe ñorairõ og̃uahẽhaguére ipahápe. Ambue ára ko’ẽme, Marzana oñepomoĩ rire, ñane retã ruvicha Eusebio Ayala og̃uahẽ Boquerón-me, ohecharamóvo José Félix Estigarribia rembiapokue upe ñorairõme ha omoĩnguévo jeguaka ijati’ỹre, he’i chupe: “Estigarribia nderekokatúgui reikokuaa ñane retã guarinikuéra ruvichárõ. Ñane retã guarinikuéra ruvicha guasu ojapókuri hembiapo hekoitépe. Chako ñorairõ ojapo José Félix Estigarribia-gui peteĩ tuvicha añetete ha ojehecharamóva. Boquerón ome’ẽkuri verapy Estigarribia rérape. Ha’e rupi Cháko ndo’ái Bolivia poguýpe. Estigarribia ipyapýgui Paraguay itenondékuri Bolivia-re Boquerón-me, ha upe mba’e avave ndaikatumo’ái omoambue. Ko árape avei oñemomorã Paraguái retã Guarini ára, ha’éva umi oñangarekóva ñane retãre ha hesehápe heta ñorairõ rupi ohasamava’ekue ha upeichahápe omyenyhẽva verapýgui ñane retã rembiasakue. Paraguái Retã Guarini ome’ẽkuri ipytu, huguy ha hekove ñane retã rayhupápe umi mokõi ñorairõ guasúpe ñane retã oguerekova’ekue: Argentina, Brasil ha Uruguái ndive ary 1865 guive 1870 peve ha upéi Bolivia ndive ary 1932 guive 1935 peve. Mokõivépente ñane retã guarinikuéra ohechauka hikuái ipy’aguasu, imbarete ha hetã rayhu añetete. Francisco Solano López ha José Félix Estigarribia ha’e umi mokõi Guarini ombojeguakáva tetã Paraguáirembiasakue ha hendivekuéra opavave guarini yma ha ko’ág̃aite peve oñangarekóva pe tetãrekosãsóre. Tembiasakue Ñorairõ 1932 Barrio San Miguel (Aregua tavaitépe) San Miguel Arcángel ha’e San Gabriel ha San Rafael ndive, umi mbohapy Tupãpysyrõhára oñeñe’ẽvagui Aranduka marangatúpe. Santa Iglesia ome’ẽ San Miguel-pe tenda iporavopyréva ha ohero chupe “Príncipe de los espíritus celestiales”, “milicia celestial myakãhára”. Héra he’ise “Mávapa Tupãicha”. Aña oryrýi ohendúvo héra ikatupyry, imbarete ha ojapokatúgui Tupã he’íva ichupe. Hembiapo tuichavéva ha’e ojapóva, ñanenohẽ mba’evai poguýgui. Ndaha’éi ku jaiko aja yvy’ape’árinte San Miguel oñangarekoha ñane ã rehe, katuete oĩ ñanendive pe aravoitépe, jajehekýi vove ñande retégui, jaha hag̃uáicha yvágape. Upe aravópe ndaje Aña ñandeguerahase hendive ha San Miguel oñangareko ani hag̃ua upe mba’e ojehu. San Miguel ndaje oñangareko ani hag̃ua, ñaña, mba’evai ojapyhy máva oñemoĩva ipoguýpe rehe. Táva Areguápe: Pa’i Felix Fontini ogueruka ary 1956-me San Miguel ra’anga, Italia-gui, yga rupi. Uperõ tupãomirĩ (oratorio) noĩmbái gueteri, upévare ha’anga opyta, Ña Aparicia Soto viuda de Bogado rógape. Tembiapo oñepyrũ 1956-me ha opa 1958-pe. Nda’arei San Miguel ra’anga ojegueru Argentina-gui, oñeme’ẽ jopóirõ. Ko tava’i ymave herava’ekue Itao. Pe tenda oĩhápe ko’ág̃ite peve ha’e ojehecharamorã, itakuápe ojejapo. Hi’ára jeromandu’a: Aty comisión-pegua omba’apo ary pukukue, ohechávo mba’épa ikatu ojejapo osẽ porãve hag̃ua San Miguel ára jeromandu’a. Ojejapo ichupe novenario ha upe 28 jasyporundy jave ojegueraha tupão Tupãsy La Candelaria peve misa-pe g̃uarã. Pe tenda oñemoĩhápe chupe ojegueroguata hag̃ua ijeguakapa yvotýpe, tape umíva henyhẽ piririta-gui, ogakuéra ipotĩmba ha puraheijoápe ojegueraha. Upe árape oiko festival, karuguasu oñeipepirũhape chakore Roque Espínola ha Antero Aquino, avei oiko tembi’u paraguái jehepyme’ẽ, ka’aru jave chocolate mitãnguérape g̃uarã ha oñembojopói chupekuéra haiha, kuatiahai, oñemono’õva’ekue ary pukukuépe. Ohai Matilde Galeano, Ñe’ẽasahára Guarani-Castellano Ára Taitetu téra tatéto (latiñe´ẽme: pecari tajacu) kureguáicha oikovéva ka´aguy rehe. Ikatu ojejuhu ko´a mymba opaite rupi Argentinaguive Tetã peteĩ reko Amérikaguapeve. Oikovéva ha´ekuéra atýre oihápe 2 ha 20 kurekuéra peve. Okéva ikuápe téra yvýrarapo rehe. Hembi´u ývakuéra, ka´avorapo, anguja, vícho´ikuéra ha ambue. Okambúva Manguruju (Zungaro zungaro) ha'e pira guáicha Ñembyamérikapegua oikovéva Ysyry Parana ha Ysyry Paraguái rehe. Ikatu oguahe 1,5 métro ipukukuépe. Pira Andai´y ka'avo ijavorái, ijyva hi´upy. Ikatu ojejapo hendive heta tembi´u. Ka'avo Takuarembo (Karaiñe'ẽme: Brote de bambú) hina toky osẽ takuárarapógui. Tekovekuaaty Tembi'u Pitikiri´i (Karaiñe´ẽme: riñon) Ñande rete rehegua omopotĩha ñande ruguy ha upepe avei ojejapo kuaru. Kuaru hina tykue ky´áva opyta pe ñemopotĩ rire. Jaguerekóva mokõi pitikiri´i: peteĩ ñande rete´ykepe ha ambuéva yke ambuépe. Hákatu Ikatu jaikove peteĩ año pitikiri´ínte ndive. Tete Jasytata Guasu térã Mbyja Pytã (mba'ehero: ) ha'e peteĩ yvóra opytáva ñande Yvy ykére. Ko yvagamba'e oguereko mokõi jasy ijerére hérava Fobos ha Deimos. Jasy (mba'ehero: ; karaiñe'ẽ: Luna) ha'e hína mbyguai peteĩva ojeréva ñande yvóra Yvy rehe. Yvypóra ndaikatúi oikove Jasy apépe, ndaipóri haguére y ni arapytu upépe. Mba'yrumýi arapyguigua Joaty Soviétiko pegua hérava "Lunik 3" onohẽ ta'anga peteĩha jasy rova ñemígui. Kuimba'e peteĩha og̃uahẽ kuri Jasýpe ko karai Neil Armstrong ary 1969-pe. Ha'e oho mba'yrumýi arapyguigua Tetãvore Joapykuéra pegua héra "Apolo 11"-pe. Ehecha avei La luna, karaiñe'ẽme Mbyjakuaa Joaty Soviétiko (Rrusiañe'ẽme: Советский Союз, Sovietski Soyuz), héra tee niko Tavakuairetã Socialista Soviétikakuéra Joaty (URSS; oúva karaiñe'ẽgui Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas), ha'e akue peteĩ tetã oñembyaty va'ekue tavakuairetã socialista kuéra 1922 guive 1991 meve Eurásiape. Jasykõi Ñepu'ã oiko va'ekue 1917 aja, ha oity Rrúsia Mburuvi, upe rire ou Rrúsia ñesãmbyhy sapy'arã oporokuái hag̃ua, hákatu oikóvo Jasypa Ñepu'ã ha ho'a pe ñesãmbyhy, upéicha oñepyrũ umi bolchevique ñesãmbyhy ojehero va'ekue Tetãygua Ruvichakuéra Amandaje (Sovnarkom). Ha upéi, oñepyrũ pe Rrúsia retãygua ñorairõ, ñesãmbyhy soviétiko pyahu ohenonde'a ha ipu'akárõguare. Jasypakõi 1922-me ojejapo akue Joaty Soviétiko, oñembyaty va'ekue irundy tavakuairetã socialista: Rrúsia, Káukaso Mboypýri, Ukyáña ha Vielorrúsia. Omano rire mburuvicha soviétiko peteĩha, Vladímir Lenin, ary 1924-pe, Iósif Stalin osẽ pu'akahápe tetã rekuái rekávo ha omotenonde hetã omongakuaávo mba'eapopyha, omoĩ hetã poguýpe opaite viru remimono'õ ha ojopy vai umi ombohovaiséva hese. Jasypoteĩ 1941-me, oiko aja Ñorairõ Guasu Mokõiha, pe Alemáña nási ha umi tetã mbaretete mbyteguágui oñepyrũ ondyry URSS rehe, ojapóramo jepe hikuái jekupytyha ani hag̃ua oiko ojehegui ñorairõ. Opa rire ñorairõ tajasu vai ohasávo irundy ary, Joaty Soviétiko ohenonde'a pu'akahápe ha osẽ ipahápe umi tetã mbaretete tuichavévaicha. Joaty Soviétiko ha tetãnguéra oñoirũva hese Kuarahyresẽ Európa pegua, ojeheróva Aty Kuarahyresẽygua, oike akue hikuái Ñorairõ Ro'ýpe, ombohovakévo ha ombohováivo jokuaikuaa ñeimo'ã rehe Tetãvore Joapykuéra pegua ha opa umi tetã oñoirũva hese, ojeheróva Aty Kuarahyreikegua; ipahápe Joaty Soviétiko oñeme'ẽ akue hetaitégui umi apañuái iviru remimono'õre ha tuichágui umi sarambi oiko ijekopyty tetãnguéra ambuévare ha ijokuaikuaápe. Oiko aja Ñorairõ Ro'y, Joaty Soviétiko ojehecha techapyrãicha umi tetã ojaposéva chugui tetã socialista. Ary 1945 guive 1991 me, Joaty Soviétiko ha Tetãvore Joapykuéra omotenonde yvóra rembiaporã ñañe'ẽrõ ñeimo'ã viru remimono'õrã rehegua (capitalismo ha comunismo), jekopyty heta tetãndi rehegua, ñorairõrã rembiapo rehegua, pe oguerova arandupy heta tetãme rehegua, tembikuaaty mba'e pyahúva rehegua ha upe ipype ikatu ja'e avei arapy ñehesa'ỹijo (ã mokõi tetã omoguahẽ arapýpe yvypóra ha heta mba'e ambuéva). Amo 1980 arykuéra ipahápe, mburuvicha soviétiko pahague, Mijaíl Gorbachov, oha'ã akue omoambue ha omoporã hetã umi ñemyatyrõ rupive ojehero va'ekue Glásnost (1985-pe oheja va'ekue toiko mba'e oporomomarandúva hekosãsóva) ha Perestroika (1987-pe oheja va'ekue tetãygua viru remimono'õ heko sãsove), hákatu Joaty Soviétiko ha umi tavakuairetã oñembojoaju va'ekue hese ojei ha oñemosãso 1991 jasypakõime, oñeha'ã rire peteĩ golpe de Estado jasypoapýpe. Upe rire, Rrúsia Joaty ári ho'a opa URSS reko teéva ha ñe'ẽme'ẽ. Joaty Soviétiko yvy apekue heta oñemoambue ituichakuére, hákatu omoĩ rire ipoguýpe Lituáña, Letóña ha Etóña, oñemomba'e rire Polóña pehẽngue kuarahyresẽyguáre ha yvy pehẽngue ambuévare oikóvo Ñorairõ Guasu Mokõiha, ary 1945 guive ojeívo peve, ijyvy apekue ojogua Rrúsia Mburuvi, ndaipórinte ipoguýpe opaite Polóña, Hĩlándia ha Aláska. Mandu'apy Joajuha Sovetika.ru - Sitio sobre la Era Soviética (en ruso e inglés) СССР (enlaces de historia de la Unión Soviética) Imágenes de la Unión Soviética Tekakapa'ã jaguereko ñanderekakapa´ã (Karaiñe'ẽme: "Estreñimiento") jakakarõ hasýpe tepoti ikã ha hatãhaguére. Ñanderekakapa´ãramo ja´u va´erã tembi´u oguerekoha heta fibra. Mba'asy Rafael Correa hìna ( Oheñõi 1963 jave, táva Guayaquilpe, Ecuador-pe) mburuvicha teta Ecuadorygua ary 2007-guive. Mburuvicha Ekuador-pegua Lívano (Áraveñe'ẽme: لبنان Lubnān) ha'ehina tetã Asiaygua. Oguereko hembe`y Para yvy mbytepe rehe. Ijykére jajuhu tetãnguéra Israel (ñembygotyo) ha Siria (kuarahyresẽ gotyo). Itavusu hèrava Beirut. Ko`a tetãme ikatu jajuhu heta Tupãrape: Oiva hina Hesu rape roviahakuèra (40% avakuéragui) ha Islãrape roviahakuéra (ojapo 54%) avei. Lívano oguahẽ kuri isãsõ Hyãsiagui ary 1943-pe. Porto Alegre ha'e peteĩ táva Pindorama retãmegua upe tetãvore opytavéva ñemby gotyo Pindoramagua itavusu, Rio Grande do Sul. Porto Alegre yvy pehẽngue ha'e hína 500 km² apekue, ijyvy ape oguereko heta ysaja, yvyty, yvy guy ha peteĩ ypa guasu, upe Kua'yve (Lago Guaíba poytugañe'ẽme). Opyta 2 027 km táva Brasília pegua, tetã tavusu. Táva oñepu'ã oguahẽvo tekove kuéra umi Ypa'ũnguéra Asóre pegua, amo ary Saro'y XVIII jave. Amo Saro'y XIX jave, oguahẽ heta tapicha oúva Alemaña ha Itália pegua, ou avei España, Afrika, Poloña ha Lívano pegua. Oñembotuicha pya'e ha ko'ãga oguerekove 1,4 sua tapicha tavayguakuéra. Tavaguasu Porto Alegre oguereko ramo jepe heta apañuái, oĩ avei umíva mboriahu oikovéva tapỹime, hepyeterei oikove porã hag̃ua, heta tapicha kyraiterei e ha opitaeterei avei,, óga y hevorakue oñemoporã va'erã, ha hekoha oñeñangarekoporãve va'erã. Hákatu, oguereko heta jopói guasu omohechaukáva Porto Alegre ha'e peteĩ umi táva porãvéva Pindoramaguigua, oikove hag̃ua, omba'apo ha omoñemu hag̃ua, oñemoarandu ha ohasaporã hag̃ua, ava sa'i umíva ndorekói hembiaporã ha ha'e peteĩ táva hekopete oñemoñemu hag̃ua, ha ojehechakuaa chupe táva imba'ehetáva upe Pricewaterhouse Coopers rupive. Porto Alegre avei ha'e peteĩ táva oguereko heta yvyramáta umi hapére ha ha'e peteĩ umíva aranduvéva Pindoramaguigua, heta tekove osẽ itávagui ha oho Porto Alegre-pe omba'apo hag̃ua, oñemoarandu ha oikove hag̃ua. Ary 2014 ojejapo táva Porto Alegre-pe upe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014 ha heta tetã oha'ã upépe. Ku táva osẽ tenonde avei hembiapóre, heko tee hetáva, ha oñemomba'eguasu imba'eporãre, jetepyso ha tembikuaaty rupive, oguereko avei tavarandu heta ha óga guasu tuja oñemohechaukaitéva. Ta'ãnga Mandu'apy Joaju da Prefeitura|4=. portoalegre.rs.gov.br Porto Alegre Tavao Ñanduti Kuatiarogue da Cidade de Porto Alegre|4=. observapoa.com.br Porto Alegre Ñemañaha Alegre WikiMapia-pe Porto Alegre Yno'õ Y Vera hína Yno'õndy Taragui Tetãminipe. Guasuvéva umi Yno'õnguéragui ha´e "laguna del Yvera" ha mokõiha guasuvéva ha´e "laguna de la luna". Upepe oi heta mymbaguáicha ka ka´avoguáicha upévare ary 1983-pe ojejapo "Reserva Natural Provincial" ( 13 000 km²)oñeñangareko hagua ko yvyvore. Argentina Yno'õ Yvytyrysyi Mbarakaju ha`eva hina Yvytyrysyi Paraguáipe oĩva ko tetã ha Vrasil apytepe. Oĩva yvatévo ha kuarahy resẽ gotyo. Upepe oi reserva nacional de Mbarakaju oguereko 64.405 hectárea. Paraguái yvyapekuaa Steven Paul Jobs heñói táva San Francisco, tetavore Kalifórnia, 24 jasykõi ary 1955-pe, ojiekuaave Steve Jobs-ramo, ñemukuaahára ha ipu’akapáva Informáticakuaa reheguápe, avei ñembosaraikuéra Estados Unidosgua. Ha’e ambue ñopytyvõme omopyenda ha oisambyhy Apple Inc. ha pirapire hetave omoĩva The Walt Disney Company-pe. Omopyenda Apple ary 1976-me iñangirũ mitãrusugua ndive, hérava Steve Wozniak, hógape, oñeñongatuhápe mba’yrumỹi. Apple II omoherakuã chupe, ojekuaa opa rupiete, péicha osẽ Time rogue apereguápe ary 1981-me. Upérõ oguereko 26 ary ha hetáma ipirapire, osẽporã haguére bolsa de comercio ary ohasava’ekuépe. Og̃uahẽ ary 1980 ha hendive ambue compañía ombohovakéva hembiapo computadoras personales reheguápe, upéva avei ogueru apañuãi hembiapópe. Ha’e he’i oñembopyahuva’erãha: péicha ary 1984-pe onohẽ Macintosh 128K, ojeguereko primera computadora personal-ramo oipurúva peteĩ interfaz de computadora puruhára rehegua (GUI) ha peteĩ Mouse línea de comandos myengoviárõ. Apple, ha’e omopyendava’ekue, sambyhyhakuéra omoapañuãi chupe, oñemosẽ "Apple Computer" ary 1985-pe. Upémarõ Jobs ohepyme’ẽmba acciones oguerekóva, peteĩ oheja. Upe arýpe oñeme’ẽ chupe "Medalla Nacional de Tecnología", ome’ẽva chupe tendota Ronald Reagan. Ary 1997 ojevy jey Apple-pe, upérõ ohasa asýva, oguereko apañuãi pirapire rehegua, ha upépe opyta isambyhyhárarõ 24 jasyporundy 2011 peve. Ambue arahakúpe Apple oñemotenonde Exxon rehe, oguereko haguére hetave pirepire ko yvyapeári. Ary 1990-pe omoambue peteĩ empresa ojoguáva Lucasfilm-gui, ha ombopyahu ta’anga rehegua omyasãivo "Toy Story". Ko mba’e omoĩ chupe tenondetépe Disney-pe, oguereko haguére hetave pirapire ha’eño. Ko ary omano haguépe ipirapire hetakue ohupyty 8.300 sua dolar ha omohenda chupe 110-pe umi hetave pirapire oguerekóva apytépe, omobe’uháicha kuatiapyre Forbes. Avei hembiapo ombojoapývo Apple-pe ombopyahu industria musical rehegua: onohẽ iPod ary 2001-me ha ary 2003-pe tienda online ovendeha puraheikuéra ha iTunes rehegua, pokõi arýpe oñemu 10.000 sua purahéi ha oñemomba’e ha’eñoite purahéikuéra "en línea" (online) rehe, ojehepyme’ẽva 0,99 dólar, purahéi oñemboguejýpe peteĩteĩ. Registro de patentes apytépe, Tetã peteĩ reko Amérikagua-yguápe, 317 patentes oĩ Apple rérape. Omano Palo Alto, Kalifórnia-pe, 5 jasypa 2011-me. *** Ombohasa Matilde Galeano, Guarani ñe’ẽasahára Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Yvytyrysyi Andes ha´e hína Yvytyrysyi aty oĩha Yvyamérikape. Ijyvyty yvatevéva ha´e Yvytyru´ã "Akonkágua" (6.962 métro Paraguasu ári). Yvytyrysyi Argentina Chile Volívia Perũ Ekuator Kolómbia Venesuéla Beirut térã Veiru ha´eva hína tavusu tetã Lívano. Oĩ Para yvy mbyte rembe´ype. Oguereko 1.700.000 tavayguakuéra (2007). Lívano táva Piraru ha'e hína mymba okambúva parapeguáva. Ituichakue ikatu ohupyty 20 m ha 3 toneláda ipohyikue upe piraru tee michĩmi (Caperea marginata), ha amo 34 m ha 190 toneláda upe piraru hovy techapyrãme (Balaenoptera musculus), mymba tuichavéva oĩ ñande Yvýpe. Joaju Okambúva Kyjachuroto () ha'e peteĩ mymba okambúva oiko para ho'ysãvame, kyja ojoguáva. Okambúva Európa kyja (Lutra lutra) ha'e hína peteĩ mymba okambúva ha so'ónte ho'úva. Hete ipo'i ha ipuku, hetyma mbykymi, itĩ péva ha iñakã tuicha hína. Hete pukukue ohupyty amo 62 ha 69 cm ha huguái ohupyty 37 amo 42 cm, ipohyikue amo 11 kg hína). Hague hũngy ha mbykymi, ijahy'o ojehecha hague morotĩ. Ko mymba ho'u kururu, ju'i, ha opaichagua pira imichĩva. Mandu'apy Joaju Okambúva Rio Grande do Sul ha'e voi peteĩ umi 27 tetãvorégui Pindoráma retãme. Ojejuhu Pindoráma Ñemby Pehẽnguéme ha ijerére ojejuhu yvate gotyo tetãvore Santa Catarina, tetã Arhentína kuarahyreike gotyo ha tetã Uruguái ñemby gotyo, ojajuhu avei Paraguasu Atlántiko kuarahyresẽ ngotyo. Rio Grande do Sul oreko hína ipype 497 táva ha ijyvy apekue hína 282.603 km², upéicha ijyvy niko 3,3% Pindoráma yvy apekuégui, ko tetãvore ituichami Ekuator retãgui. Ko tetãvore tavusu niko táva Porto Alegre ha isãmbyhyhára hína Karai José Ivo Sartori. Umi táva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e hína: Porto Alegre, Caxias do Sul, Pelotas, Canoas, Santa Maria, Gravataí ha Viamão, ko tetãvoréme oiko amo 11.286.500 tapicha. Ta'ãnga Mandu'apy Akonkágua ha´e hína yvyty yvatevéva opa Amerikape ha ohupity 6.962 métro Para ari hu´ãme. Opyta Argentina, tetãvore Mendózape. Yvytyjupihára kuéra Hyãsiaygua Pierre Lesueuer, Adrien Dagory, Edmond Denis, Robert Paragot, Lucien Berardini ha Guy Poulet ha´ekuéra ava peteiha ojupihague hu´ameve ary 1957-pe. Yvyapekuaa Argentina Éverest hína yvyty yvatevéva opaite Yvýpe, oĩ Ásiape, Chína ha Nepal oñomohembe'yhápe, upe yvytyrysýipe ojeheróva Himaláia. Ohupyty 8.848 métro para ári hu'ãme. Himalaia Nepal Tivet Sucre ha'e niko tavusu tetã Volívia, ha Tetãvore Chuquisaca itavusu. Oikovéva hína ipype 300.000 tavayguakuéra (ary 2007-pe). Volívia táva Rio de Janeiro ha'e peteĩ táva Vrasilpe. Ha´eva tavusu tetãvore Rio de Janeiro. Ko távape oĩ 6 323 037 ava (ary 2010). Upepe ojejapota mundial de futbol ary 2014 jave. Ambuére joaju http://www.rio.rj.gov.br/ http://www.camara.rj.gov.br http://WikiMapia.org/#lat=-22.945115&lon=-43.295059&z=12&l=9&m=s&v=2 Mboka (Karaiñe'ẽme: Arma) niko ojeipuruha oporoñongatu téra oporojuka hag̃ua. Avei ojeporu ojejapi hag̃ua mymbakuéra. Ikatu jajuhu heta mbokaguáicha : Mboka atómiko, mbokakuéra ñorairorã, mbokakuéra kímiko, Tembipukuéra, mboka piripipi, Kañõ, Hu'y, Mimbuku hamba´e. Rio de Janeiro ha'e peteĩ tetãvore oĩva Pindoramape. Tavayguakuéra: 15 993 583 Távayguakuéra: 43 696,054 Km Táva guasu: Rio de Janeiro Ambue táva: São Gonçalo, Niterói, Petrópolis. Tetãvorekuéra Vrasilgui São Paulo ha'e peteĩ tetãvore gui Vrasilpe. Tavayguakuéra: 41 252 160 Távayguakuéra: 248 209,426 Km Táva guasu: São Paulo Ambue táva: Guarulhos, Campinas, Osasco, Mogi das Cruzes, São José dos Campos, Ribeirão Preto, ha ambue. Tetãvorekuéra Vrasilgui Mimbuku (Karaiñe'ẽme: Lanza) ha´e hina mba´e porokuturã avakuéra oipurúha oñemoã térã oñeñangareko hag̃ua ojeupe. Ojeporu avei ojuka hag̃ua mymbakuéra. Mboka Hu´y (Karaiñe'ẽme: Flecha) hína mboka haimbe pukumi. Mboka Tepyno (Karaiñe'ẽme: Flatulencia, pedo) hína mba´etĩmbo inéva ñanderete rehegua osẽha tevikuágui. Ñepohãno Lisimbã ha`ehína táva guasu Poytuga gui. Ko távape oiko 545 245 ava. Tenda Porã Lisimbã-pe Poytuga táva Guéi (Karaiñe'ẽme: Buey) ha´e hína vakakuimba'e kapõva, ojeiporúva kokuerembiapokuéra peguara. Okambúva Pindoráma retãvorenguéra niko 26 ha peteĩ Distrito Federal oikoramo ko tetã itavusu. Tetãvore Pindoráma Tetãvorekuéra Vrasilgui Jejy'y (Karaiñe'ẽme: palmito) yvyra Pindoguàicha Ñembyamérikapegua (Paraguái, Misiones (Argentina) ha Vrasil). Ko yvyra`y apytègua hi`upyva. Pindo Albahaca (, ) peteĩ ñana. Hogue ha hu’ãngue ipotýva oreko mba'épa ojapo omboguapy tembi’u, tyepy yvytúpe guarã, ojoko py’a jere, oporomokamby, hu’úpe guarã, oipe’a ñandehegui mba’e rasy, ombovevúi mba’e andu. Mba’épepa ndoúi: Naiporãi ho’u hyeguasúva, imemby kambúva, mitã 6 ary mboyve, ipy’a hasýva (gastritis), hyekue aíva, hyéva (hepoti ykúva), epilepsia ha Parkinson oguerekóva. Hogue ha ha’ÿingue oñemoĩ peteĩ kuimbe’i (cucharadita) renyhẽngue peteĩ tepýpe guarã, oje’u mbohapy térã irundy tepy peteĩ árape ojekaru rire. Okáguio ojepuru ojejohéi hag̃ua mba’asy terã oñemoĩ hag̃ua hi’ári mandyju térã ao potĩre.. Enlaces ka'avo Chikória morotĩ (, ) peteĩ ñana Europagua. Hogue ha hapo oreko mba'épa ojapo omboha’eve ha omboguapy ñande py’a, ñanemonguaru, ñanemoñeĩ hu’ũ kangymi, omopotĩ ñande ruguy, omomba’apo kyre’ÿve ñande py’a. Hogue ha hykuere hi’upy porã ha avei pohã iporãva py’ápe guarã, mba’asy ictericia héravape (“tiricia”: mba’asy ñanembosa’yjúva). Avei iporã ñeĩ atãme guarã ha omohesãi hag̃ua ñande ryekue ani ituju. Iporã avei kanguerasy ha kangue juajuha rasýpe guarã, “artritis” heiha, po ha py ruru, kyra rekópe guarã. Iporã ikatukue javeve ja’u ensaládape. Enlaces Ka'avo Akre ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 732 793 Táva guasu: Rio Branco Ambue táva: Rio Branco Tetãvorekuéra Vrasilgui Alagoas ha`e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 3 120 922 Táva guasu: Maceio Ambue táva: Maceio Tetãvorekuéra Vrasilgui Amapa (Poytugañe'ẽme: Amapá) ha'e voi peteĩ tetãvore Pindoráma retãgui. Ava hetakue: 668 689 Tavusu: Macapa Táva guasu ambuéva: Macapa Tetãvorekuéra Vrasilgui Minas Gerais (Avañe'ẽ: Itakanduatykuéra Maymáva) ha`e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 20 997 560 (2016) Táva guasu: Belo Horizonte Ambue táva: Belo Horizonte, Contagem, Uberlândia, Montes Claros, Governador Valadares, Varginha etc. Vea También Yvytyrysyi Mantiqueira Tetãvorekuéra Vrasilgui Belo Horizonte (Avañe'ẽ: Arapaha Porã) ha`ehína táva Pindoramape, ha´eva tavusu tetãvore Minas Gerais. Ko távape oĩ 2 513 451 ava (ary 2016). Upepe ojejapo akue mundial de futbol ary 2014 jave. Ta'ãnga Pindoráma táva Cerro Porteño ha'e peteĩ vakapipopo klu oiva Barrio Obrero tava Paraguaýpe, Paraguái. Oñepyru 1 Jasypa 1912-pe héraro kuri Cerro Porteño Football Club. Ojapokuaaveva ha'e Húvol, ha oī yvateguápe, hérava Primera División de Paraguay. Ao Hóga pegua ao: Kamisa pyta ha hovy, kasõ hovy ha py aho pyta hovyndi. Okápe gua ao: Kamisa sa'yju, kasõ sa'yju, ha py aho sa'yju. Tembiasakue Oñepyrũ va'ekue Paraguaýpe, Capilla San Juan ypý rupi, upépe 1911 guive heta mitarũsu ha karai oha'ã vy'apope ñeha`a, upéi ouma iñakãme kuera ojapo hagũa hikuái peteĩ klu. Upéi Ñuñez roga kuérape, peteí 01 jasypapy 1912-pe ojehaí Cerro Porteño Acta de Fundación he'iva kóicha. Acta de Fundación (España ñe'ẽme) 1 de octubre de 1912. En la ciudad de Asunción, capital de la República del Paraguay, al primero de octubre de mil novecientos doce, reunidos los abajo firmantes en la casa de la señora Susana Núñez, situada en Capilla "San Juan", acordaron, previo cambio de pareceres, constituir una asociación a la que se le da el nombre de Cerro Porteño Football Club, cuya finalidad será la práctica del football. Leída y ratificada por los presentes, la firman en prueba de conformidad: Pedro David Villagra, Antonio Vasconcellos, Cándido Vasconcellos, Antonio Velásquez, Manuel Moline, Vicente Melgarejo, Nicanor Núñez, Antonio Núñez, Pastor Núñez, Abelardo Núñez, Emilio Gómez, Liberato Ramírez, José Velano, Martín Carvallo, Brígido Recalde, Ciriaco Recalde, Ernesto Cáceres, José Mongelos, Liberato Ocampos, Wilfrido Duarte, Luciano Sánchez, Guido Maldonado, Cristóbal Sánchez, Juan Maldonado, Lucio Ayala, Pedro Benítez, Juan Pablo Riquelme, Emilio Gómez, Ismael Gómez, Germán Centurión, Patricio Aponte, y otros. Ñepyrũha Pedro David Villagra ha'e tenondegua tendota Cerro Porteño pegua. Arý 1912 pe oike Liga Vencedorpe, upeí 1913 pe oike Torneo Ingreso pe, upépe osé niko campeón operde`yre. Peicha oho hese, ha ohasavo arý kuera omono`õ hetáve trofeo. 1919 oguerekoma estatutos. Upéi katu ohòma oho'ã ñande retã ryepyre, táva Concepción ha Villarrica gotyo, umirupi oñepyruma ojuhu hetave tetaygua ohova hese, upéi ojeikuahaguaicha Tavagua kluicha (Club del Pueblo, España ñe'ẽme) Tavagua klu Ojekuaa Tavagua kluicha orekogui hetaiterei ava ñane retãpyre, ha avei oguerekogui heta poriahu. Aveí ojeikuaa chupe koicha, oĩ haguere peteĩ porandu guasu 1952 pe, ojapova'eku peteì kuatiahaipyre hérava "El Golero", upépe osẽ Cerro Porteño ha'eha klu hetave ava (hinchas) oguerekova retã Paraguáipe. 2010pe katu, Abc Color onohẽ jeyma ambue porandu guasu (Titular) ha osẽ jey upeichaite. Estádio Cerro Porteño oha'ã hogapýpe Estadio General Pablo Rojas pe oĩva Barrio Obrero pe, Paraguaýpe, ha oike pype 42.000 ava kuera. Ojejapo va'ekue oñeha'ã haguã Copa América, 1999 pe. Oha'ãva Torneo Apertura 2012 Kópa Paraguái yvateguápe Ko'ãva ha'e Cerro Porteño ogana va'ekue Paraguai pe. Primera División de Paraguay (28): 1913 (Invicto), 1915, 1918, 1919, 1935, 1939, 1940, 1941, 1944, 1950, 1954, 1961, 1963, 1966, 1970, 1972, 1973, 1974, 1977, 1987, 1990, 1992, 1994, 1996, 2001, 2004, 2005 y 2009. Torneo Apertura (5): 1997, 2001, 2004, 2005 y 2009. Torneo Clausura (7): 1996, 1998, 1999, 2001, 2004, 2005 y 2006. Ambue Paraguáigua Torneo Ingreso LPFA (1): 1913. Trofeo Intendencia Municipal (2): 1917 y 1952. Copa William Paats (1): 1920 . Copa de Plata (1): 1920. Copa Comisión Festejos de San Juan (1): 1921. Copa Beneficio Sanidad Militar (1): 1933. Copa Amistad (2): 1935 y 1954. Trofeo Juan Esteban Vacca (2): 1941 y 1942. Trofeo Torres Lugo (1): 1941. Copa Consejo Nacional de Cultura Física (2): 1941 y 1952. Copa Serra (1): 1942. Copa Clausura (2): 1949 y 1950.. Copa Pascual Morassi (1): 1949. Copa Presidencia de la República (1): 1949. Plaqueta Eugen Millington Drake (3): 1945, 1949 y 1950. Torneo Relámpago (1): 1950. Trofeo CPDP (1): 1954. Copa Ciudad de Asunción (3): 1963 1964 y 1965. Copa de la República (3): 1964, 1965 y 1972. Campeonato Nacional de Clubes (1): 1977. Torneo de Verano (1): 1988. Torneo República (3): 1989, 1991 y 1995. Copa de Oro (1): 1997. Ligilla Pre-Libertadores (4): 1980, 1993, 2000, 2002. Ligilla Pre-Sudamericana (1): 2004. Copa Desafío Personal (1): 2007. Ambue retãgua Trofeo Intendencia Municipal (1): 1940. Copa San Miguel de Tucumán (1): 1941. Copa Nuestra Señora de La Paz(1): 1941. Copa Almirante Brown (1): 1949. Copa Patria (1): 1949. Copa Embajada de Brasil (1): 1949. Copa Presidencia de la República (1): 1950. Copa Ministerio de Educación y Cultura (1): 1952. Copa Ministerio de Industria y Comercio (1): 1952. Copa Armada Nacional (1): 1952. Copa Chevrolet (1): 1952. Trofeo Ready (1): 1952. Copa Oficina Comercial de Brasil (1): 1956. Cuadrangular Internacional de Asunción (1): 1964 (Invicto). Trofeo Ciudad de Albacete (1): 1996. Trofeo Los Cármenes (1): 1996. Copa Filigrana (1): 2002. Copa Verano (1): 2005. Copa Santa Fe (1): 2007. Distinciones Copa Luis Alberto de Herrera (1): 1916. Medalla de Oro del Escultismo (1): 1917. Medalla Rogelio Livieres (1): 1918. Diploma de Honor (1): 1939. Premio 12 de Diciembre (1): 1951. Trofeo El Golero (1): 1952. Copa Embajada de España (1): 1961. Premio Comuneros Gerardo Fisch Club Revelación (1): 2010. Cheque de Campeones (1):'''2010 Aranduka Castillo Benítez, José María Club Cerro Porteño, Asunción, 2007-2011. Maldonado, Julio César Medio Siglo de Fútbol Paraguayo Talleres Gráficos El Arte S.A., Asunción, 1951. Escobar, Horario; Rocholl, Agustino; Talavera, Ovidio Javier Cincuenta Años de Historia Azulgrana Editorial El País, Asunción, 1962. Escobar, Horario; Melgarejo, Néstor Club Cerro Porteño: 80 años 1912-1992 Editor CROMOS, Asunción, 1993. Troche, José María Club Cerro Porteño – 90 años de Grandeza'' Editora Litocolor, Asunción, 2003. Enlaces externos Sitio web oficial 1er Sitio Azulgrana Sitio del Hincha Cerrista Cerro Manía Húvol Papaha Rróma pegua oñepyru va'ekue Rróma Mburuvípe. Ko papahagua rupi ojehechaukáva papahakuéra umi tai Rróma peguáicha. Ndaipóri va'ekue techaukarã papaha "mba'eve" (cero). Papaha Guyra campana ha'e peteĩ guyra oikóva Paraguái, Argentina, Brasil, ha Peru pe. Guyra Campána ha'e Paraguái pegua guyra etéva. Mba'éichapa Guyra Campana oguereko kupy hũngy ha sa'yju imi ha hesa hũ osẽva okagotyo. Kuimba'e oreko 28 cm. rupi ha ipohýi 200 gramo. Hete morotĩ, iñakãme nda haguéi ha pire hovy morotĩ lento. Kuña katu oreko 26 cm rupi ha ipohýi 15o gramo, ha hete michĩme sa'yju ve. Héra ou pu ojapóva , ha'etegui umi "campana ipúva" Ho'úva Ko guyra ho'u yva ha vicho. Ojapyhy ho'utava ovevehápe. Paraguái guyra ete 2004 pe ojemõi Paraguaygua guyra ete, Paraguáipe ojehayhu eterigui. Upéicha avei oĩ otympa'apiva ko`ãva guyrãpe. Oiko Región Orientalpe, Amambai, Kanindeju, Alto Paraná gotyo lado. Ojapóva hare polka "Guyra Campana", Félix Pérez Cardozooguenohẽ guyra campána pu arpape ojapo hag̃ua ipurahéi. Enlaces externos www.salvemoslos.com.py Guyra campana rehegua momarandu. Guyra Khirlepposi oĩ ko itáva ha'ehína tetã Rrúsiagui. Oĩ ko peteĩ guasu távagua Yvype. Oreko ve 380 oikovéva. Rrusia táva Espírito Santo ha`e peteĩ tetãvore Pindoramáre Tavayguakuéra: 10 914 128 Táva guasu: Vitória Ambue táva: Vila Velha Tetãvorekuéra Vrasilgui Vitória táva Vrasilpe, ha´eva tavusu tetãvore Espírito Santo. Ko távape oĩ 1 409 939 ava (ary 2010). Ta'ãnga Pindoráma táva Kañõ ha´eva hína mboka tatágui puku oñemomboha ita apuáva mbokapuha ikua guive. Mboka Ñe´ẽpoty (Poesía) Piraretã Yvate Piraretã remombe´úvo. Ojupime mba´epu ndoguejyvéi. Ndoikuaavai gueteri nomarandúvo. Arapýre taiñasai che purahéi. Hechapy, techapyrã, jecharamóme. Rerekóva ndejehe tomomarã. Ipy´apè piro´y oñakaky´one. Oguahẽva pe nde y rehe omaña. Pyhare ku ojeka jajaipáva. Isyrýpe pe yvága vera. Ha iku´i mbyja tuichaicháva. ojapivo piky akãhatã. Ha imimbi ñaimo´ã ohypyipáva. Kogaty,umi kokue porãita. Ñemo´ã ñasaindype opukava. Ha yvytu ijapytepe oguata. Ha ga´u temityngue hovyũhaicha. Ipeky mba´apohára juayhupa. Tetãyguápe taiporã ñeporãháicha Tyvatã, py´aguapypegua vy´a. Ñañuã,jepoeyhu,omeñe´ẽme. Ajoja tosapukái heko rasy. Anivetei ho´upa hy´ai´yetere. Chuguikuerea ambue pe hemity. Ñe'ẽporãhaipyre guaraníme Morangu (Fabula) "Kuimba´e ha Tahýi" Oñapymiro peteí yga ha povavéra umi hyepýpe oĩva´ekue ndive, peteĩ kuimba´e y rembe´yguio ohechapava´ekue upe oikóva he´i ijupe: - Oĩ vaiete piko upe yvága ojapóva, ipochy haguére peteĩ angaipovóra ndive, oinupã ha ojukapa opavavéva heko porãvape avei,upévako oĩ vai vaicha chéve. Upéva he´i aja, peteĩ tahýi ojupiva´ekue ohóvo hetymare ojopi chupe, upévare ha´e ipochyeterei ha ojapo hagua hese, upe tahýi rehe,osẽ ojukapaite opaite tahýi oguatáva guive upe ijerere. Upe rireminte osẽ oñemoĩ haperãme peteĩ yvagapóra marangatu ha apokóvo ijati´yre oporandu chupe: -Reikumbýmapa ko'anga mba'érepa upe yvága ojapo kuimba'ekuéra rehe upe ojapóva, nde rejapoháicha tahýikuera rehe. Nelson Barrios Ñe'ẽporãhaipyre guaraníme Morangu (Fábula) Ka`i ha Jakare Oho ka'i vy'apavehape ojeroky ha ovy'a jerokyhápe. Upeinigo oñatende kichiha ambuere ha oiko vai hapicha ndive, oho hapykuévo ha oñorairõ hikuái.karaja ha ka'i Morangu (Fabula) "Aguara oturuñe´esero guare ynambúicha" Aguara´i ha Ynambu, oiko ñure ovy´a, tiempore oiko hendie Aguara, ha peteĩ árape he´i chupe Ynambu: - Nahániri che irũ Ynambu – he´i chupe. - Aikuaasénte mba´eichaitépa nde retuñe´ẽ po´i, he´i jey chupe ha´e. - Nde, amigo Aguara returuñe´ẽ po´isévõ embovyvy nde juru ha eheja michĩmi retuñe´ẽ po´i, he´i jey chupe ha´e. - Ha guéno, he´i chupe, oho Aguara ha ombovyvy ijuru haé oturuñe´^etavo osopaite hi´ilo ijuru rehegua ha he´i rangue: -pi….pi…. osẽ chupe. - Kã…kã…guã…guã. Nelson Barrios Ñe'ẽporãhaipyre guaraníme Perurima kaso kuéra Ha’ekuera mbohapy tyke’ýra: Sonsorima, Výrorima ha Perurima, mbohapyvéva ohechauka mba’éichapa kuimba’e Paragúai. Sonsorima: Opyta tatapýi ypýpe, oguerekóva itapýi’ime ha oipurúva isýndi, ha’e niko kuimba’e ndoñeha’aséiva mba’evére, ikangy ha ndaipu’akái ha noguerekói jerovia. Výrorima: ha’e omba’apo oñeha’ã, ikatupyry, ha imarangatu, ha imboriahumi ave, ikirirĩ ha he’i ndéve nde rovape teko ha’etéva, hekove techaukarã, ipojera ha kuimba’e omomorãva rehegua. Perurima: ha’e iñarandu vea iryke’ýra apytépe, katuetei ombohovái va’erã oĩro joja’ỹ reko, ha’e oguerovia kiritópe ha ojapóvape oheja heko, ojepy’a ñomongeta ha noimei’ete iñañavandi. Kaso Ñemombe’u Perurima Oguapý ndajeko mbohapy pa’i peteĩ asaje okaru hag̃ua, tuichaicháva so’o ka’ẽ henondepekuéra ha upeichahágui ohecha sapy’a Perurimáme oúrõ ha he’i ojupe: - Ñahenoimína Perúpe okaru hag̃uaicha gua’u ñanendive ha ñañembohorymi hese. Hi’ag̃uimavo Peru oñemondo’o chupe peteĩ pa’i: - Peru, ejúpy jakaru orendive, oja Peru ha oguapýmavoi, ojesareko ha ohecha mbohapymínte oĩ so’o ka’ẽ. Osẽ he’i pa’i Leu: - Jahovasàkatu ha jakaru, opu’ã Pa’i tivu ha he’i: “En el nombre del Padre”, ha oguapývo ipojáima so’òre ha ho’upaitémavoi, upéi opu’a Laku ha he’i: “ Y del hijo”, ha oguapývo ipojáima so’óre ha ho’upaitémavoi. Ohechámarõ ivaita, Perurima opu’ã ha ipojáivo Pa’i Leu so’óre ha he’i: - O g̃uahẽ mboyve “El Espiritu Santo” ta’úkatu che kóva, he’ívo péicha opu’ã oho pa’i Leu so’o reheve. Perurima ha Výrorima Perurima oreko peteĩ yryvu omongakuaa va’ekue michĩ guive, oho Perurima peteĩ ipirapire hetava rógape itajýra omendata va’ekue, oguahẽvo upépe ojotopa peteĩ tembiguándi ha oporandu chupe mba’epa oĩ karameg̃ua ryepýpe, ha’e he’i chupe oĩha ipype jukysy ha chipakuéra, upé jave osẽ óga jára ha oporandu chupe mba’épa ojapo pe yryvu vaietendi, Perurima he’i chupe ohauhyha chupe orekógui jopói jurypyasy rehegua. Óga jára he’i Perupe ikatúpa he’i chupe oĩha karameg̃ua ryepýpe, ha Peru oñepyru oipychy ijyruvúpe ha oñepyryvo purahei ha he’i ógajarape yryvu he’iha chupe oĩha jukysy ha chipa; óga jára ohecharamoiterei yryvo upémaro ha ojogua Perugui heta pirapirére, Peru oho ikyvy Výrorima rógape ha he’i chupe: - pe karai ipirapire hetáva ojoguaha opaichagua yryvu, pya’entéma vyrorima ogueraha avei ambue yryvu, óga jára oha’asẽma pe yruvupa ojapoha ambue yryvu jave chupe mba’épa oĩ karameg̃uaryepýpe ha upe jave pe vyraoisu’u chupe inambipe; ipochyeterei ha ogueruka pya’e Výrorimape ha hetaiterei ombyepoti chupe. Perurima ha hi’ólla de virtud Peru oguereko peteĩ olla’i de virtud, ha oguapy tape yképe ha ombochovi yvyku’i akuupea ari omoĩta hi olla’i de virtud y reheve. Peru ojupi cerro ári ohecha hag̃ua mávapa ou, oikuaa ve’ẽ hag̃ua ichupe hi’ólla de virtud, pirapirére. Ohechávo karai pa’ipe pya’épeko opia tape ykégui; oike ñañandy oguerekohápe tata ha ombyaku y. Haku aja hi’y, oho jey ojupi cerro ári ohecha hag̃ua hi’ag̃uímapa karai pa’i. Ohecháma ramo karai pa’pe oñemoag̃uiha oúvo, vokóipeko oguejy ha ogueraha hi’olla de virtud, yvyku’i aty ári omoĩ. Upe rireminte, oñemboja karai pa’i ha he’i Perúpe: - Mba’éiko rejapo reina - Ajapo che rembi’urã – ombohovai Peru - Mba’écha piko rejapóta ne rembi’urã ku ndereguerekóiva tata – he’i karai pa’i - Ha mba’égui piko ndajapoichéne ko che olla de virtud - va, epokóntena hese ha reñandúta hakuha - Peru ombohovái: Opokóvo hese oñandukuaa hakuha, ha oporandu Perúpe: - Mba’éicha piko péva rejapo. - Ha che olla de virtud niko yvyku’i árinte haku - He’i Peru Upémarõ pa’i ojerure ichupe, ojoguase katuete. Novendeséi, pa’i ojerure asyeterei Perúpe, oipotaiterei avei hi’olla de virtudrã. Heta oñemboheko rire, Peru ome’ẽ 100 peso-re hi’olla de virtud-rã. Vy’ápeko pa’i oho ha Peru okañy ka’aguyre. Pychãi Ha’e niko peteĩ mitã’i nde pirúva ha imboriahuetereíva, ikarẽmante oikóvo itũ hetágui ipype ndisýi ndatúai ha michĩ guive heta oikoasy ha vy’ãme oiko Kaso Ha’e niko peteĩ kuñakarai mena’y memby, ikyvykuéra osẽ oheka omba’apo hag̃ua hikuái, otopa peteĩimba’apo jára iñaña nome’ei chupekuera tembi’u ha upévare ikyvy michĩveva he’i chupe nomba’apovéimaha upéicha ha ipochy ipatrón ha opoi peteĩ jagua ñaro oguerekóvagui ho’upaitevaekue pychãi kyvy og̃uahẽ avei upe ógaitépe heta omba’apo rire ojehu jey chupe ikyvýpe ojehuva’ekue omano jagua jurupe. Peteĩ ara Pychaĩ ojagarra ipoyvi ha oho avei upé óga omano haguepe ikyvykuéra, ha’e ombovy’a mba’apo járape kóva he’i Pychaĩme omuña hag̃ua umi vaka omongueráiva chupe omburea jave; Pychaĩ omuña chupekuéra peteĩ ypa ypýpeve ha upépe ndaikatuvéima ojoko chupekuéra ha omano chugui heta vaka. Imba’apo jára ipochyeterei ha omondýi chupe ha opoi jaguágui, upemarõ Pychaĩ omombo jaguápe mokoĩ so’o kangue onohe va’ekue vakagui ha ipysyrõ upéicha, ipochyvéntema ipatrón ha ombokapu hese ha opytapaite imba’ere pýre. Kachike Kachikengo ojapokuaa opa mba’e ha itavyeterei anga, ndoikumbýetevoi oiko ijerére ha oje’éva, katuetei ojapo herekua’ýme opamba’e, ha upévare kachike ñanembopuka, ha katuetei ojapóva terahe’iva ombopyta vai chupe ha oikoma pukorã. Kaso ñemombe’u ha pukarã Peteĩ ára Kachique ohóta korapype, ojupi mba’yruguatape ha oporandu mba’ymboguatahape: - Ehasaiko korapype? - Ha mba’ymboguatahape he’i chupe: Moneĩ - Ha Kachique he’i chupe: Ikatúpiko che reja área chikape. Kachique ou kane’õre oñani rire ha ou peteĩ karai oporandu chupe: - Kachique mba’épiko ojehu ndéve? - Kachique he’i: atopa peteĩ jaguareté ka’agúype, ha che muña vaipaite! Che rupytýta,a ha ipysyrýĩ ha ndachejagarrái; che ryptýtama ma ipysyrýĩ jey ha ndachejagarrái voi… - Nde barbaro Kachique, nde valetepiko che guive ningo akakapaite mo’a che jehe! - Ha Kachique he’i: ha nde piko mba’ere reimo’ã ipysyrýĩ. Gua’i Villarrikape Og̃uahe Gua’i Villarrikape ha oguataaja tapére okakaseterei hekakahýi mante ko tapicha, ndoikuaái mba’épa ojapóta. Oguata ohóvo tape hũ ári hasyeterei chupe hye ha’ete ku osẽta hyekue, oñandu hekaka osẽ osẽma ohóvo ojpyko hetyma ponóike osẽ chugui, hetaitereima ojejoko niguatahápe ndoikatúi oguahẽ heta avakuéra oĩ upépe ha otĩro. Ndakatuvéima ojoko ha upémaro oguapy tape mbytetépe ha ojora hese, okakáma katu chivuko ono’õ. Upejahe hesa’o hese tahachi Villarrikeño, ha osapukái chupe. Eh, nde tipo mba’éiko rejapo upépe nde individuo, rehasama rája chamigo; Nahániri ombohovái chupe Gua’i, rája morotĩ ariete voiko katu ai aína karai kami, ñanántema ofalta chéve, oñepyndýi hag̃ua. Tadeo Zarratea. Tavaguasu Juti, 1946-pe. Pysyrõha, mombe'uha ha Ñeporoha'ã. Omoñepyrǖva'ekue hembiapo literaturape "Kalaíto Pombero", ohai ramo guare yma 1981-pe. Upe rire oguenohēva'ekue, 1989-pe, "Arandu Ka'aty", 22 kuento mbykymimi aty. Ko'ãva apytepe umi ojekuaaveva hina: "Elfinadorã" ha "Tio Rrei kasokuerakue". Carlos Martinez Gamba he'i "Elfinadorã" oĩha umi kuento paraguayo ikalidaveva apytepe. Ñeporoha'ã hembiapokueva ohechama añerrepresenta ramo "Mitã reko marã", mitãnguera mbovy'aharã ohaiva'ekue, ha "Karai Xuande", tetãyguara jehopa guasu rãimbore ohechaukava. Favula hembihaikueva ogueroikeva'ekue Feliciano Acosta ilivro "Kai rekovekue" pe, ha hemimbohasapyre guaranime kuentokuera opa rupiete ojekuaava oime "Morangu" pe, Natali Krivoshein de Canase rembiapopy. Ñane ñe'ē jekuaaukape ojeporuva'eravā hembiapokue hina: "Gramatica Elemental de la Lengua Guarani", ha umi hapicha heko irūve ndive oguenohēva'ekue katu "Avañe'ẽ" ha "Jaleena guaranime" Tadeo Zarratea omoīmbaite voi tiempo oproivihague hembiapokue ñembohasa ambue ñe'ēme. Kalaito Pomberoniko novela ypykue ñane ñe'ēme, ha avei tenondere opavaite Amerika ñe'ēme. Tembiapo kuera (Natalia Krivoshein de Canese he Feliciano Acosta Alcaraz ndive) (Feliciano Acosta Alcaraz ndive) (Natalia Krivoshein de Canese ndive) (Feliciano Acosta Alcaraz ndive) Mandu'apy Joaju Tadeo Zarratea - WorldCat Zarratea, Tadeo Zarratea, Tadeo Klu River Plate (El Kelito) ha'e peteĩ klu Paraguaigua vakapipopoha'ã oĩ tava mburicao Asuncióngua. Oĩ Segunda División ko'ag̃agua. Heñói 15 jasyteĩ 1911-pe, moñepyrũhára ha'e Don Teodoro Berkemeyer; Oñepyrũ Dr. Cecilio Báez rógape. Ary pe ndoha'ãi ñembosaráipe, ha 1913 pe raẽ oha'ã. Osẽ mbohapyha, ha henonde'a Cerro, Nacional ha Guaraní-pe, 1919-pe osẽ mokõiha ha opyta Cerro rapykuéri henonde'ava, avei oha'ã Olimpia, Libertad, Guaraní, Nacional, Atlantida, Sastre Sport ha Marte Atlético. Upe rire osẽ jey mokõiha 1926 ha 1930-pe. River Plate ndahenonde'áiva, ha oreko aty povavopyre porã ojehecharamóva, ijapytépe oĩ Moncho Rodríguez (1959 pe ha'e omoinge 17 arcokuápe), Clemente Rolón (1973-pe ha'e omoinge 15), Arsenio Meza, Pedro Fernández, Amancio Mereles, Gato Fernández, Arsenio Valdez, Búfalo García, Adolfo Lazzarini, Francisco Riveros, Atiliano Fernández, Alicio Solalinde ha hetave. 'Oñembohéra "El Kelito" ojegueruhaguére heta yvyrape ojeipurúva oñembotyhag̃ua kánchape okobra jeikeha.' Húvol Herminio Giménez - Rekovekue Ha'e ojekuaa ñane retãme; karai José Asunción Flores ha Agustin Barrios ndive ipu'aka're heta mba'epe ha iñaranduhaguére “música paraguayape he'i hikuái” Ha'eningo heñói'akue táva Caballerope oĩva Paraguari ypýpe peteĩ mokõipa jasykõi 1905 jave; Isy Ovetense Artemia Giménez ojukava´va' ekue chupe “rayo” poteĩ jasy ha'e heñói ha guegui. Oguerekorõ pa ary ha'e ombopu ypýma “Banda Militar Paraguariguape” ha ohekombo'e chupe upéro mbo'ehára “Emil Lakowsky”. Ambue ára katu Paraguaýpe oñembo'eyka ombopukuaa hag̃ua “violín” itio mbo'ehára Remberto Giménez rupive “Instituto Paraguayope”. Uperire ombopu “Banda de la Policía de la Capital” pe omyakãva uperõ mokõi mbo'eháva italiano “Nicolino Pelegrini ha Salvador Dentice”. Upépe oikuaa ypy José Asunción Flores pe, Darío Gómez Serrato ha Félix Fernández pe avei. 1920-pe oñembyaty hapichakuérandi ha oforma peteĩ conjunto folklórico; upe atýndi ha'e oho Argentina rupi ombopu ha upérupi heta ojekuaa porã hembiapokue ha heta po'a ohypyty. 1932 ou jey ñaneretãme oho hag̃ua ñoraĩrõhápe Mburuvicha José Félix Estigarribia ndive. Mbohapy ary “Guerra del Chaco” aja omyaka “Orquesta del Comando del Ejercito” ha upévõ ohai “Paraguái rembiapo” “Fortín Toledo” “Boquerón” “Raza Guaraní” oñe'ẽva ñorairo chakopýre 1936-pe opakuévo ñorairõ oho “exiliado” Corrientes, Argentina-pe, upéi ohasa Buenos Aires-pe upépe ombopu “Radio Belgrano-pe” peteĩ aty guasu heravape “Tipica de Tango” ndi; ha hapichakuéra ”Pichuco”, Orlando Goñi ha Alfredo Gobbi apytépe ha'e ohupyty heta jepopete ha jopoi. 1938-pe oho Nueva York Estados Unidos pe upépe ha'e omba'apo “Cadena NBC” pe ha iliberal rõjepe ompopu polka “Colorado”. Porundy jasy oikundaha' ha oikuaayka ñane retã “Kolklore Musical” ha Argentina pegua “Tango” avei upeicha ogũahe Cuba-pe. Sa'i sa'ipe ogüahe Brasil-pe ombopu hagua “Rio de Janeiro ha Tupí” pe avei opytahaguépe oiko mbohapy ary. Upei ohojey Argentina pe ombopu jey Radio Belgrano-pe. Upero ijakurí chupe ou oiko jey ñane retame ha ohai “Poema Sinfonico – EL RAVELERO”, “Canto de mi Selva” ha “Mainumby” oñe'ẽva mba'epa ha'e oguereko hiãme. 1940 ha 1944-pe oho jey Rio de Janeiro-pe omyakã hagüa “Orquesta Sinfónica para Latinoamérica”. Ape katu ombyaty ypy umi opurahéiséva “Coro” ha omoñepyrũ “Agrupación Tradicional Guarani”. Mokõi pairundy pokoi jasy 1944 jave “Congreso Nacional de la Nación” hei purahe'i “Cerro Cora” gui oikotaha “Cancion Nacional”. 1947-pe oiko “Guerra Civil” ha upéró oho jey ñane retã gui are Argentinape. Oho mboyvemi oikuaa Victoria Miñope ha upe guive oiko oñondive iporãrõ ha ivairõ avei. Pokoĩ jasypakõi, 1950-pe ombopu “Concierto Sinfonico”, Teatro Splendid de Buenos Aires-pe. Ha 1950-pe omyakã Brasil ha Argentina pe heta “Orquesta”. 1958-pe katu omba'apóma ta'angaryrype. 1961-pe oñeme'ẽ chupe jopói “El viejo tala” ohaihaguére. OEA he'i aipo “katálogo Nº 15” pe karai Herminio Gimenez ha'eha”haiháva ha músico” ijojahÿva, upeicha “Alto Parana”, “Che Trompo Arasa”, “Mi Oracion Azul”, “Malvita”, “Cerro Cora”, “Lejania” ha “Cancion del Arpa Dormida” ohechauka. Oñepyruro 1970 ohojey Corrientes – Argentina pe ha'e hei'háicha oikoha hogapeguarói; upepe omyakã “Orquesta y Coro Municipal del Teatro Juan Torres de Vera”, ha “Orquesta Folklorica de la Provincia de Corrientes” avei upérõ. Papo jasyapy 1975-pe katu Monseñor Ismael Rolón rupive ou ombopu “Catedral Metropolitanape” “Misa Folklorica Paraguaya” Hembiapokue iporávéva apytépe oi “Cerro Cora”, “Cerro Porteño”, “Mi oración azul”, “Lejania” “Fortin Toledo” “Canción del arpa dormida” “El ravelero” “El pájaro” “La epopeya” purahéi ojehaíva ta'anga ryrýpe guarã, “El viejo tala”. “Las aguas bajan turbias” ha purahéi popular kyre'ý orquestape güarã “Canto de mi Selva” “Che trompo arasa” ha “Cancion de Esperanza”. Oho avei oñembyaty umi tapicha “Movimiento por la Paz” ndive, 130 tetã ambuegui oñondive oipotava tekoporã. Heta oiko rire omano paraguaýpe po jasypoteĩ 1991 jave ombotyrire 86 ary. Tekove Paraguaigua Hecha hag̃ua jetepyso Vakapipopo hecha: Vakapipopo (Jetepyso) Vakapipopo peteĩ ko’emẽ ndaje oi hina peteĩ mitarusű herava William, ha’e oguereko 19 ary ha opáramo imbo’ehao. Ha’e imita’i, ha iguápo, ikatupyry avei, itesapará ha’e hina iñemoarandu, iñakane akue mbo'ehaope. Isy katu he'i chupe oiké haguã mbo'ehao guasúpe. Ombopy’aro voi chupe oho haguã mbo'ehao guasúpe, Willian katu ndo penaí hese. Isy oguereko peteĩ hi’upy ñemuha, Willian omba’apo hendive. Ko mombe’ura oiko hina Inglaterrape 1874pe. Sapy’ante Willian itekoreiete, ha imo’ã pepe ha’eño. Ha opyhy mokoĩ pyao ombojo’a mokoiveva. Ha osema peteĩ apua’i, ombojo’a jey otro pyao ha peicha oho hina. Ha ojapo, ha’eño peteĩ apu’a tuichava ombohérava “Vakapipopo”. Ha'e oñembosaraí ha'eño, ha upéi ombombe'u iñangirukuérape ha ha'ekuéra avei oñembosaraí hendive. Ha peícha hina heñoi avei ko jetepyso herava Húvol. Lucio Rodriguez Rembiapokue - Colegio Presbiteriano Cerritos Jetepyso Budapest téra Vudapé ha´eva hína távaguasu tetã Europapegua Hungyria. Ipype oĩkove 2,38 millõ tavayguakuéra. Ijapytére oñani yrysy Danúvio, ysyry mokõiha pukuvéa Europa-pe. Hungyria táva Danúvio ha´eva ysyry Europapegua. Oñepyru alemañape ha ose Para Hũme délta rehe oñanívo 2.888 kilómetro. Ysyry Európa pegua Alemaña Áuteria Elovakia Hungyria Kyoasia Sevia Rrumáña Vugária Moyndávia Ukyáña Ao parapara´i, (karaiñeeme: uniforme o ropa camuflada) hína ao heta sa´ygua omondeha polisia téra milíko kuéra ka´aguy rehe ani ojehecha hag̃ua ichupekuéra. Ao Primero de Marzo (yma Colonia Chako'i) ha'e peteĩ tenda opytáva tetã Paraguái yvyvópere Kordilléra-pe; opyta 100 km pe tenda Paraguay-gui, oguereko 7.000 tavayguárupi ha 13 yvy ñemboja'opy. Ysyry Yaguy ohasa ijyvýrupi. Oguereko 10 mbo'ehao, umíva apytépe oñemomba'etuichavéva apytépe oĩva Mbo'ehao Niño Jesús. Paraguái tava Rubén Enciso Yegros heñóikuri Tava Puerto Pinasco, Cháko, Paraguai retãme; ára 7 jasyrundy ary 1932-pe. Itúva niko karai Simeón Enciso (t), ha isýkatu kuñakarai Froilana Yegros de Enciso. Rubén Enciso Yegros rembireko mokõiha niko Ivonne Lalane, ha’éva Francia-ygua ñemoñare. Mokõi ita’ýra: Rubén Rene (40), omba’apóva peteĩ Viruópe; ha Rubén Raúl (37), ha’éva tetã mba’apohára. Karai Rubén Enciso Yegros ou’ypýkuri Tavaguasu Paraguaýpe ary 1943-pe, orekórõguare 11 ary, ipaíno Karai José Félix Galeano ndive (ha’éva Maneco Galeano, mba’epu’apohára herakuãporãitéva, ramói). Upéi ary 1946-pe, ha’e ha itúva, isy ha hogayguakuéra ovapaite hikuái Tavaguasu Paraguaýpe ha oiko sapy’aimi hikuái óga oĩva tape General Caballero ári haimete Eusebio Ayala (Tahachiro 7ª Paraguaygua ypypete). Ko’ág̃a oiko upépe peteĩ ijoyke’y. Upe rire, ova hikuái Táva Luque-pe ha upépe oikórõguare, oĩ jave mbo’esyry mokõiháme, mitãrusumbo’ehao Manuel Domínguez-pe, oñepyrũkuri ohai iñe'ẽpotymimi. Imandu’a mba’éichapa imbo’ehára castellano-pegua ojerurémi chupekuéra ohai hag̃ua hemiandu hekoha rehegua (ama, ysyry ha ambue mba’e rehegua). Uperiremínte upe imbo’ehára omomorã umi hembiapomimi ha omoakãrakúvo chupe he’íkuri chupe akóinte ohai hag̃ua. Upéicha oñepyrũ’ypýkuri ohai ñe'ẽpoty ha ojapo mba'epurory. Ko’ág̃a, heta umi hembiapokue ohaíva Guarani ha castellano-pe, oñehendumeme ha ojehecharamo. Umíva apytépe jajuhukuaa ko’ãva: “Che rúpe g̃uarã purahéi”, “Imposible, imposible”, ha “Paraguaya de pies descalzos”. Ipy’arory ha ijuruvyrei imandu’ávo iñirũnguéra: Neneco Norton, Juan B. Mora, Chono Duarte, Dionisio Villamayor, Angel Acuña, Agustín Barboza ha ikompái Américo Pérez Peña-re. Karai Rubén ko’ag̃a oguereko hóga tape Manuel Dominguez 961-pe (Tavaguasu Paraguaýpe). Jepémo ndohechaporãvéi, oiko vy’apópe ha akóinte iñapytu’ũroky ku’ekatu. Kóva ha’e peteĩ jehechakuaa kytomi peteĩ Karai Guasúpe, peteĩ Mbo’ehárape, peteĩ tapicha okarayguápe, akóinte omyasãiva kane’õ’ỹre ñande reko. Ha’éniko peteĩ tekove hekokatúva, hekopotĩva, ndahekojejapóiva ha nomomba’eguasúiva mba’eta. Karai Rubén Enciso Yegros niko peteĩ techapyrã mitã, mitãrusu ha opavavetévape g̃uarã. ** Ohai: David Galeano Olivera Yegros Marie Salomea Sklodowska Curie, ojeikuaavéva Marie Curie-ramo, heñóiva’ekue 7 jasypateĩ 1867-me, Varsovia, Polonia-pe, química ha física Polonia-ygua, upéi oñemohetã pyahu francés-ramo. Omotenonde radiactividad rehegua ñehesa’ỹijo, ha’e raẽteve oipyhy mokõi premios Nobel ha mbo’ehára kuña peteĩha oikéva Universidad de Paris, ombo’e hag̃ua. Táva Varsovia-pe heñói ha oiko ohupyty peve 24 ary. Upéima ary 1891-pe oho Parĩ-pe ombojoapývo iñemoarandu. Omopyenda Instituto Pierre Curie, imembykuña héra Irene Joliot-Curie, iména ndive oipyhýva avei Premio Novel oñondive, avei imembykuña ambue héra Eva Curie. Oñepyrũ iñemoarandu Facultad de Ciencias Matemáticas y Naturales, Universidad de la Sorbona ary 1891-me. Upe guive Marie oñembohéra pyahu Marie Sklodowska, jepéramo ha’e ijehegui oñemoarandu mbarete, omombarete ñe'ẽ francés, matemáticas ha física, oñembojoja hag̃ua iñirũnguéra ndive. Licenciatura Físca-pe ha’e itenonde ijatýpe, ary 1894 ohupyty kuatia’atã Licenciatura Matemáticas rehegua, upévape osẽ mokõiha ikatupyryvéva apytépe. Ikatuhag̃ua ohepyme’ẽ iñehekombo’e facultad-pe ohupyty peteĩ beca Fundación Alexandrowitch-pegua. Omenda Pierre Curie ndive, omanóva 11 ary rire, hendive ary 1895 ñehesa’ỹijo rupive oikuaa Rayos X ha upéi ary 1896 oikuaa radiactividad natural. Pierre he’i Marie-pe ojapo hag̃ua tesis doctoral ko mba’epyahu ojuhúva hikuái. Elsa Neumann Alemania-ygua añónte upérõ oipyhy kuatia’atã Doctora rehegua, ha’e upéva oikuaa ha upévare oñeha’ã ojapo avei tesis. Oiporavo ñe’ẽrã tesis-pe g̃uarã, oipyhy “Naturaleza de las radiaciones que producían las sales de Uranio”, 25 jasypokõi 1903-pe omyasãi hembiapo, hérava “Investigaciones sobre las sustancias radiactivas”, ohupyty Kuatia’atã Doctora rehegua ha mención Cum Laude reheve. Iména omano rire ohupyty cátedra Física rehegua, Universidad la Sorbona-pe, ohejáva iména, opavave oha’arõ imbo’epy, upe ára peve ndojehechái kuña ombo’éva universidad-pe, upérõ ha’e oñe’ẽ radiactividad rehe. Oikórõguare Primera Guerra Mundial ha’e he’i ikatuha ojejapo radiografía móvil, umi pysyrõhárape g̃uarã. Ary 1921-me og̃uahẽ Estados Unidos-pe, oñeha’ãrõhápe tory reheve, oho upépe ohekávo pytyvõ pirapire rehe tembikuaarekarã. Ohechakuaa oĩha físicos ha productores de cosméticos apytépe umi oipurúva material radiactivo ohechakuaa’ỹre hapykuere. Ojapyhy chupe mba’asy hérava anemia aplástica, opyta ohechave’ỹre, ojeguerovia upéva oiko hese omba’apo haguére radiactividad rehe, upérõ ne’irã ojeikuaa ha’eha mba’evai. Oñeñotỹ París-pe. Imembykuña Eva Curie, periodista, pianista omba’apóva mitãnguéra rehehápe ohai isy rekove rembiasa Madame Curie oñemyasãiva Hyãsia, Inglaterra, Italia, España, Estados Unidos ha ambuépe ary 1937-me, osẽ best-seller-ramo. *** Ohai Matilde Galeano, Ombohasa Guaraníme Curie 1867 - ary. Oararecha'akue Marie Curie - 7 jasypateĩ Omano'akue ...1866-1867-1868... Tuguyasuka niko peteĩ mba'asy vai (heko’aréva, ndojekuaáiva araka’etépa opáta ha ndaikatúiva oñepohanõ), ha’éva apañuãi guasu ko yvy ape ári; ombyai, omomarãva ñande rete reko. Tembi’úgui -oikéva ñande retépe- oikova’erã teteasuka, ha’éva ñande rete mongu’eha. Pe teteasuka ohasa ñande ruguýpe, ha upépe teteasukary oipytyvõ oike hag̃ua umi teko’ypy’ápe. Umi huguyasukáva retépe, peteĩva ko’ã mokõi mba’égui ndoikói: teteasukarupa nomoheñói térã sa’i omoheñói teteasukary (Tuguyasuka 1); térã umi teko’ypy’a ñande retepegua o’apo’i teteasukary heñóiva ñande retépe (Tuguyasuka 2). Mba’asy’ypy. Ko mba’asy rupive ñande rete ndaikatúi omoheñói térã ndaikatúi oipuru hekopete pe teteasukary ha upehaguére ñande rete ndaikatúi ojapo asuka ha aramirõ omoingovéva ñande retépe. Mba’asy’ypy apytépe jajuhukuaa: kuaru py’ỹi, y’uhéi, ñembyahýi py’ỹi, tete pohyikue guejy, tete kane’õ ha jesareko meg̃ua. Avei ikatu ome’ẽ po ha py jehýi, gue’ẽ ha py’arasy, hechaporã’ỹ, ai reipa ha kuera mbegue mba’asykuéragui. Ko’ã mba’asy’ypy ojoavy ombaretekuépe. Tuguyasuka ñemohenda. Oĩ mokõichagua tuguyasuka. Tuguyasuka 1, oikotevẽva teteasukarýre oñembohéra avei Mitãrusu tuguyasuka, oñepyrũgui mitã’ikuéra apytépe (jepémo oipyhykuaa kakuaávape). Ñande rete nomoheñóigui teteasukary, kóvagui hasykatúva ojekutúva’erã ára ha ára ome’ẽ hag̃ua hetépe upe teteasukary oikotevẽva. 10%-gui sa’ive umi orekóva koichagua tuguyasuka. Tuguyasuka 2 katu ojapyhy kakuaávape, omoheñóiva teteasukary, ág̃a katu sa’i térã ndo’aporãiva ñande retépe. Teteasukary ndaikatúi oipytyvõ teteasukápe oike hag̃ua umi teko’ypy’ápe. Kóva oipyhýjepi tapichakuérape ohupytývo 40 ary. Eñeñangarekóke hi’upyrãme. Ikatug̃uáicha jareko pe teteasuka hendaitépe tekotevẽ jakarukuaa ha jakaru porã ha ñañangarekova’erã asuka, aramirõ ha mba’eñandy ñamoingéva ñande retepýpe hi’upy rupive. Upéicha avei tekotevẽ ñañeñangareko guari mboy’úpe ha avei juky purúpe. Ñane rembi’úpe oĩva’erã hi’upyrã hesãiva, yva ha umi mba’e oipytyvõtava ñande py’ápe omboguapy porã hag̃ua ha pya’e umi tembi’u; upéicha avei ñamongu’eva’erã ñande rete ani hag̃ua ñandekyra. OMS he’i ko’ag̃aite oĩha haimete 220 sua tapicha huguyasukáva, ikatúva hetave ndojejapóiro mba’eve ha 2030 ikatúva oñembojo’a. Haimete 80% omanóva tuguyasukágui oikókuri tetã imboriahu térã imboriahu ryg̃uatãvape. 14 Jasypateĩ - Tuguyasuka Ára. Ko jeromandu’a ñavõ arygua ojejapójepi ikatuhag̃uáicha opavavéva ñaikũmby porã umi apañuãi oguerúva hendive tuguyasuka, avei jaikuaa hag̃ua ára ha ára hetaiteveha umi hasykatúva upévagui ha mba’éichapa ñamboykekuaa upe mba’asy. Tuguyasuka Ára Arapýpe, heñóiva Tuguyasuka Tetãita Aty ha Tesãi Arapygua Aty (OMS) rupive, ojegueromandu’a ára 14 jasypateĩ jave ojehecharamóvo Frederick Banting ara reñói, omba’apova’ekue kane’õ’ỹre Charles Best ndive ha 1922-pe ojuhuva’ekue teteasukary, oipytyvõmbaretéva umi huguyasukáva pohãnóme. Mba'asy Mombe'urã () ha’e peteĩ tembiapo ñe'ẽporãhaipyre rehegua mbykýva, oñemombe’úva térã ikatúva avei ojehai ha upéi oñemoñe’ẽ. Ha’e peteĩ ñemombe’u mbyky ha añetegua’ỹva. Avateekuéra ndahetái ýrõ peteĩnte, umíva ikatu yvypóra térã mymba. Peteĩ mba’érente ojerepa umi oikóva ipype. Jaguereko Mombe’urã Tavaygua (Cuento Popular) umi oñembohasáva ñe’ẽ rupivénte ñémoñarenguérape, ndojehaíri kuatiáre. Ambue katu Mombe’urã Ñe’ẽporãhaipyréva (Cuento Literario) ko’ãva ha’e umi oñembokuatiáva. Mombe'urã reko Mombe’uregua. (Narrativo) Oiko umi jehupyre ñembohysýire. Añetegua’ỹ. (Ficción) Jepémona sapy’ánte ikatu oñe’ẽ añeteguáre, iporãve hag̃ua opoiva’erã añeteguávagui. Ñe’ẽchaukáva. (Argumental) Ojeipyahávo ojehechakuaava’erã umi oikóva ha mba’érepa oiko. Avei hetepýpe jajuhu ñepyrũmby, mbyte ha ipaha. Ñe’ẽchaukateĩ. (Única línea argumental) Peteĩ mba’ére añónte oñeñe’ẽ. Ojerembytévo. (Centrípeto) Opa mba’e oĩva mombe’urã ryepýpe ojekopa upe ñe’ẽchaukapy rehe. Avateeteĩ. (Un solo personaje principal) Oĩramo jepe ambue ava peteĩmente ojehupa opa mba’e. Mba’e’apoukateĩ. (Unidad de efecto) Ñe’ẽpotýicha avei noñemondohoiva’erã. Oñemoñe’ẽ térã oje’eva’erã ñepyrũmby guive ipaha peve ani opa kyre’ỹ. Mbyky. (Brevedad) Ndaikatúi ipuku. Hetepy Mombe’urã retepy niko kóicha: Ñepyrũmby, Mbyte ha Paha. Ñepyrũmbýpe jaikuaa jahávo umi avateépe, moõpa oiko ha opa mba’e ñaikotevẽtava ñaikũmby porã hag̃ua. Mbytépe oñepyrũ umi apañuãi ñande py’araháva ikatúva sapy’ante opa porã térã ombotyaive umi oikóva ipype. Pahápe umi apañuãi ñemyatyrõ, ýrõ katu oñemyesakã umi mba’e ñemimby. Mombe’urã rekotevẽmby Avakuéra. (Personajes) Ha’e umi oñemombe’úva apohára. Jehupyre. (Hechos) Ha’e umi avatee ojapóva. Tenda. (Lugar) He’i ñandéve moõpa oiko. Ára. (Tiempo) Katuete ymaguare. Moõgui osẽ es.wikipedia.org Ñe'ẽporãhaipyre Ñe’ẽpyahu () ha’e umi ñe'ẽ osẽ térã ojepuru ramóva peteĩ ñe’ẽtépe. Ñe’ẽpyahu ñemohenda Ysaja rupigua Ñe’ẽpyahu. (Neologismo de forma) Oiko oñembojoapývo ñe’ẽ oĩmavavoi peteĩ ñe’ẽme, ha upekuévo iñambue ijysaja. Techapyrã: ñe'ẽkuaaty, avakuaaty, ñe'ẽtekuaa, apykahai, ogykehai. He’iséva rupigua Ñe’ẽpyahu. (Neologismo de sentido) Ko mba’e ojehu oñemoambuévo pe he’iséva peteĩ ñe’ẽ oĩmavavoi peteĩ ñe’ẽme. Techapyrã: kavaju (jeja’o), tĩso'o (ñenupã), kũremói (vare’a), tãirasy (tapicha ay). Pytagua ñe’ẽngue. (Extrangerismo) Ko’ãva ha’e umi pytagua ñe’ẽ oikéva peteĩ ñe’ẽtépe. Techapyrã: ovecha, kavara, kavaju, aramirõ, arapaho, aramboha. Ñe’ẽ kachiãi. (Barbarismo) Ha’e umi ñe’ẽ oje’e térã ojehai vaíva, ikatu avei ou ambue ñe’ẽgui. Techapyrã: oĩai (oĩ avei), amooto (amo gotyo), ndie (ndive). Ñe’ẽpyahu ñemoheñói Ñe’ẽjoapyete. (Composición) Kóvape oñembojoajúva ñe’ẽmanteva’erã. Techapyrã: jagua+rete, pira+pire, apyka+hai, ta'anga+mbyry. Pehe’ãmbyre. (Derivación) Oñembojoapy ñe’ẽpehẽtai mboyvegua térã upeigua, peteĩ ñe’ẽrapóre. Techapyrã: mbo’erã, mbo’epy, ñembo’e, temimbo’e, mbo’ehára. Ñe’ẽpehẽtaipuru. (Parasíntesis) Jaipurúramo umi mokõivéva jahechamava’ekue oñondive. Techapyrã: jaguarete’i, pirapireo, mbo’ekuaahára, mbo’erekokuaahára. Taiñepyrũ puru. (Acronimia) Ñambojoajúramo umi tai omoñepyrũva peteĩ ñe’ẽ. Techapyrã: karaiñe’ẽme: Laser, Radar. Guaraníme ndaipóri gueteri. Pujogua. (Onomatopeya) Ñaha’ã jave tekoha rehegua tyapu. Techapyrã: pararã, perere, piriri, pororo, pururũ, pyryrỹi, guiriri, guarara. Ñe’ẽpurukapy. (Préstamo) Ko’ãva ha’e umi ñe’ẽ oúva pytagua ñe’ẽtégui ha oikéva ambuépe. Techapyrã: ovecha, kavara, kavaju, aramirõ, arapaho, aramboha. Techapyrã ñe'ẽpyahu avañe'ẽkua Moõgui osẽ Wikipedia Enciclopedia Libre. ñe'ẽkuaaty Tymba'aty () ja’e umi mymbakuéra oikóva peteĩ hendápe rehe, peteĩ arapa’ũme ha ikatúva jajuhu peteĩ tekorãndýpe (Ecosistema). Ñemohenda Opaichagua ha hetaiterei rupi mymbakuéra oĩva ko arapýpe, umi oñemoarandúva ko’ã mba’épe ojoavy hikuái ñemohendápe. Oĩ omohendáva kóicha: Mymba saite, mymba ypegua, mymba okambúva, mymba ombo’áva ha mba’e. Oĩma katu ijapytepekuéra hypy’ũvéva, ha katu umi ojepuruvéva ha’e pe oñemohendáva mba’éichapa omýi, ko’ãva ikatu hetymarundy térã mokõi. Ikatu avei oñemohenda, mba’éichapa hete rupive, ko’ãva katu oñemboja’o ikanguéva ha ikangue’ỹvape. Avei oñemohenda moõpa oiko rupive, ko’ãvahína yvypegua térã ypegua, Amo hapópe, ikatúnte avei oñemohenda ojehechakuaávo mba’épa ho’u, ko’ãva ha’e, ho’úva so’o, ka’avo térã ho’úva opaite mba’e. Péicha jahecháma mba’éichapa oñemohenda mymbakuéra ha iporã jahechakuaa oĩha mymba ikatúva oike heta apytépe, upéicha rupi peteĩva ikatu ha’e mymba ikanguéva, ho’úva ka’avo, hetymarundýva ha omokambúva imemby, oñemohendakuaa heta apytépe. Iporã jaikuaa ikatuha ñambyaty mymbakuéra mbohapypa (30) aty rupi ha ko’ãva oñemboja’o jey heta hendáicha, upéicha rupi ijetu’u mymbakuéra ñehesa’ỹijo, jepémona oĩ opaichaguarei. Peteĩ ñemohenda ndahasyietéva niko pe ñamboja’óva mymba ikanguéva ha ikangue’ỹvape. Ikangue’ỹva oñemboja’ojey: Hetekuapáva (Porífedos), Hetekuateĩva (Celentéreos), Yso (Gusanos), Syrymbe (Moluscos), Hetekui'ĩva (Equinodermos) ha Hetymaetávape (Miriápodos). Ikanguéva katu oñemboja’ojey: pira, mbói, otyryrýva, guyra ha okamby'úvape. (Amo hapópe oñemboja’ojey ho’úva so’o, ho’úva ka’avo, ovevéva, ypeguáva ha ka’ikuéra.) Paraguái rymba’aty Paraguái Rymba’aty (Fauna Paraguaya) ha’e umi mymba opáichagua oikóva ñane retã tuichakue javeve ryepýpe. Paraguái Rymba’atýpe jajuhu peteĩsasu (100.000) mymba ikangue’ỹva, mokõisa mbohapypa (230) pira, irundypa poteĩ (46) mbói, sa (100) mymba otyryrýva, poteĩsa poapypa (680) guyra ha peteĩsa poteĩpa pokõi (167) mymba okambúva. Tekovekuaaty Hualpén táva Chilepe. Ko távape oiko 88.046 (ary 2004). Ambuére joaju Municipalidad de Hualpén Chile táva San Pedro de la Paz táva Chilepe. Ko távape oiko 80.447 (ary 2002). Ambuére joaju Municipalidad de San Pedro de la Paz Chile táva Apaxco, ha'e peteĩ táva Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 25.080 ava. Tekotevẽ kapilla Apaxco de Ocampo Coyotillos Méhiko táva Pedro Moliniers heñóikuri ára 29 jasypoteĩ ary 1936-pe, Zavala-kue, ko’ág̃a hérava táva Fernando de la Mora. Pedro Moliniers oikékuri mitãmbo’ehao itavaguápe ha omohu’ã imitãrusumbo’ehao Táva Paraguaýpe. Ary 1958-pe omohu’ã iñemoarandu ñoha'ãnga rehegua ha oiko ichugui ñoha’ãngahára. Upéi, ary 1975-pe oiko ichugui Guarani Ñe’ẽ Mbo’ekuaahára ha upéva ohupytýkuri ISL-pe, aty peteĩháme. Pedro Moliniers ombo’ejepékuri Guarani ñe’ẽ hetaiterei hendápe, umíva apytépe, Tavaguasu Mitãrusu Mbo’ehaópe, avei Instituto Superior de Lenguas, Idelguap, Escuela Municipal de Locución Radial ha Televisiva-pe. Ary 1978-pe omoheñóikuri, hemimbo’ekuéra ndive, Guarani Ñe’ẽ ha Reko Aty Tavaguasu Mitãrusu Mbo’ehaópe ha ary 1985-pe omoakãkuri pe amandaje omoheñoiva’ekue GUARANI ÑE’Ẽ HA REKO ANAMANDAJE. Avei omoheñói ha heta ary omoakã Guarani Ñe’ẽ Mbo’ehára Aty ñane retãmegua. Pedro Moliniers ohai mbohapy aranduka heta oipytyvõva mbo’eharakuérape: “Guarani peteĩha”, “Guarani mokõiha” ha “Guarani mbohapyha”. Avei ohai Guaraníme “Perurima rembihasakue” ha Modesto Romero Cueto ndive ombohasa Avañe’ẽme ha ohai “Jurumy’ỹi”, “Tetãygua resay”, “Paje”, “Pombéro Ra’y” ha “Aña rymba”. Omoheñói ha oisãmbyhýkuri Modesto Romero Cueto ndive ñoha’ãnga aty hérava “Moliniers-Romero Cueto” ha oñondive omyasãi ñoha’ãnga Guaraníme 35 ary rasami, ñane retã pukukue javeve. Pedro Moliniers niko peteĩ mbo’ehára ojehecharamóva ha oñemomba’eguasúva ha ha’eva’ekue techapyrã heta Guarani ñe’ẽ mbo’ehárape g̃uara. Heta oñorairõkuri Guarani rayhupápe ha hatã ojepytasókuri ñane Avañe'ẽ ñemombaretépe. Pedro Moliniers omanókuri ára 1 jasypakõi ary 1997-pe, táva Paraguaýpe. *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Tataupa tera "tinamu tataupa" (Latinañe'ẽme: Crypturellus tataupa, ha Karaiñe'ẽme "inambú" ) ha´éva guyra añembyamerikayguáva. Oikovéva ka´aguýre ha noimei gueteri "peligro de extincion"-pe. Guyra Hueypoxtla, ha'e peteĩ táva Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 33.080 ava. Tekotevẽ kapilla Hueypoxtla Santa María Ajoloapan Méhiko táva Ka´apiky (Latinañe'ẽme: Parietaria debilis G. Foster) ha´eva Pohã ñana yvyamérikapegua hoguekuéra rovyũva. Ojeiporúva tererépe. Ka'avo Jaku (Karaiñe'ẽme: Pavo montés o pava de monte) ha´eva hína guyra ñembyamérika pegua haguekuéra hũva. Oikovéva ka´aguýre ha ho´úva vichokuéra ha upéicha. Ikatu jajuhu mokoi espésie: Jaku poi (Penelope superciliaris). Ko´a guyraguáicha ndaipóri Uruguáipe. Jaku guasu (Penelope obscura) Guyra Ko'ãva ha'e umi guyra héramavavoi guaraníme. Oñembohysýi achegety rupive héra guarani rehe ha upéi ijykére oĩ héra tembikuaatyguigua ha ipahápe héra karai ñe'ẽmegua. Lista de Fauna Paraguay Lista de FaunaParaguay.com: Mandu'apy Cristina Elisabet Fernández de Kirchner (La Plata, 19 jasykõi 1953) ha'e peteĩ ojokuaikuaáva ha ñe'ẽngára Argentína pegua, ha'e akue Argentína retã ruvicha 10 jasypakõi 2007 guive 9 jasypakõi 2015 peve. Ára 10 jasypakõi 2019 guive ha'e hína ombyekovíava Argentína retã ruvicha. Ha'e oheñói kuri 19 jasykõi ary 1953-pe,táva La Platape, Buenos Aires Tetãminipe. Ary 2003-pe iména Néstor Kirchner, omanohague ary 2010-pe, ojupi ko tendotáramo Argentína ha ary 2007-pe ojupi ha'ete tendotáramo pe tetãme. Ary 2011 ipu'aka kuri jeýma hetã jeporavo ruvicharãme ha oisãmbyhy ary 2015 peve. Mandu'apy Joajuha Biografía de Fernández de Kirchner en el sitio web del Senado de la Nación Argentina. Biografía por CIDOB. Tekove Argentinagua Ñe'ẽngára Amazonas ha`e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 3 538 359 Táva guasu: Manaos Ambue táva: Manaos Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Bahia ha`e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 3 538 359 Táva guasu: Salvador Ambue táva: Feira de Santana, Vitória da Conquista, Comaçari, Itavuna, Juazeiro. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Ingleñe'ẽ ha ingyaterrañe'ẽ (English) ha'e ko ñe'ẽ germánico occidental oñeñe'éva Tetã peteĩ reko Amérikagua, Ingyaterra, Kanatã ha heta tetã Asia ha Afrikapeguápe. Inglesñe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ hermánika kuarahyreikepegua heñóiva ñe'ẽ oguahẽva saro'y V jerére Gran Bretáña-pe; angloñe'ẽ, sahoneñe'ẽ, ha jútoñe'ẽ rupive, táva hermániko oĩva Alemaña ha Ndinamayka rembe'ýpe. Péicha oñepyrũ rupi ikatu jahecha ko árape frisõñe'ẽ ha váho alemãñe'ẽ ha inglesñe'ẽ jojogua. Inglesñe'ẽ kuatiahaipy ñepyrũ oĩ ary 700 rupi. Jepe maymáva yvyguasúre oñeñe'ẽ inglesñe'ẽ, Gran Bretáña oĩ Tetã peteĩ reko Amérikagua renondépe, ko ñe'ẽ ojepuru oparupiete tekojokuái ha mba'e repy rembipuru ramo. Ha oñembo'e rupi ápe ha pépe katuete oikemimi ñe'ẽtee arapypegua pa'ũme. Avañe'ẽme Jaiporúva avei joparápe heta ñe´enguéra ouha ko'a ñe'egui:"CD" (oje'e "sidi"), "Shopping" (ñemuha guasu) ha upéicha. Ha'e peteĩ Tetãnguéra Joaju ñe'ẽ. Tetã peteĩ reko Amérikagua Autaralia Ingyaterra Kanatã Índia Yvyafrika Techapyrã Che = "I" Nde: "You" Ha'e: "He, she, it" Ñande, Ore: "We" Peẽ : "You" Ha'ekuéra : "They" Ñe'ẽtéva Ñe'ẽ: To speak (Che añe'ẽ: I speak) Ñembosarái: To play (Che añembosarái: I play) Japo: To do (Che ajapo: I do) Mandu'apy Joaju Tetãvore Joapykuéra Tavetã Joaju Irilánda Autaralia Kanatã Yvyafrika Selánda Pyahu Castro táva Chilepe. Ko távape oiko 39.366 (ary 2002). - 427,5 km² Ambuére joaju Municipalidad de Castro Chile táva Puerto Montt táva Chilepe. Ko távape oiko 175.938 (ary 2002). - 1673 km² Ambuére joaju Municipalidad de Puerto Montt Chile táva Antofagasta táva Chilepe. Ko távape oiko 361.873 (ary 2017). Ambuére joaju Municipalidad de Antofagasta Chile táva Raminta ha'éva hína porã téra mitãkuñagui ha kuñagui Lituañape. Raminta he'ise "py'aguapy, tekoguapy" lituañañe'ẽgua. Ára téragui: 6 jasyapy. Tembiapo Los Ángeles ha'e peteĩ táva Tetãvore Joapykuéra retãme. Ha'e táva tuichavéva hetãvoréme, Kalifórnia, ha táva tuichavéva mokõiha Tetãvore Joapykuéra retãme, Táva Nueva York rire. Ko távape oiko amo 3 792 621 tavayguakuéra, ojeipapaháicha ary 2010-pe. Los Ángeles oñepyrũ táva ramóicha ára 4 jasyrundy ary 1850-pe. Los Ángeles tavapykuéra herakuãite, umi ojeikuaavéva mbytépe oĩ Hollywood ha Santa Mónica. American Horror Story ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ñoha'ãngáicha ha omopirĩva, ojapo Ryan Murphy ha Brad Falchuk. Osẽ peteĩháme upe ára 5 jasypa ary 2011-pe, ta'angambyry ñembohasaha FX-pe. Oguereko 96 ñembyatykuéra. Ko tekoha'ãngandy ipehẽngue peteĩ omombe'u Harmon ñemoñare rembiasa, ováva táva Los Angeles-pe, kuñakarai Vivian omomembykua rei rire ha iména Benjamin omohatĩ hese rire, hóga pyahu Los Angeles távape oguereko póra, máva omano hógape opyta ipýpe ha ndaikatúi osẽ. Ipehẽngue mokõi omombe'u tarova róga Briarcliff hembiasakue, ha máva omba'apo ha oĩva ko tarova rógape. Ipehẽngue mbohapy omombe'u kuña paje reko hembiasakue táva New Orleans-pe, Tetã peteĩ reko Amérikaguape. Ipehẽngue irundyha hérava American Horror Story: Freak Show ojejuhu táva Jupiter-pe, Florida retãvorépe, ha omombe'u ava hekopete'ỹ rembiasa, "ógapu'a rechaukaha" oĩva, amo ary 1950 jave, ha mba'épa umi tapicha ojapo omomba'apo hag̃ua ku ógapu'a. Ku pehẽngue poha, ary 2015 pegua, oñembohérava American Horror Story: Hotel ha ava tee ha'e Lady Gaga, kuña opurahéiva herakuã. Ipehẽngue poteĩha, American Horror Story: Roanoke, omombe'u ména ha hembireko rembiasa ova akue óga tuja okápe, heta póra ha mba'e vai oiko upépe. Ipehẽngue pokõiha, American Horror Story: Cult, omombe'u Tetã peteĩ reko Amérikagua rendota jeporavo upe jasypateĩ 2016-pe rembiasa ha ohechauka mba'éichapa peteĩ aty omongyhyje peteĩ táva michĩ. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua FX Hekoha'ãngandy FX (Fox eXtended Networks) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuérape ojejuhúva. Oñepyrũ 1 jasypoteĩ 1994-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Viamão ha'ehína peteĩ táva Pindoráma retãme. Tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Viamão Canoas ha'ehína peteĩ táva Vrasil. Tetãvore Rio Grande do Sulpe. Rio Grande do Sul táva Cachoeirinha ha'ehína peteĩ táva Vrasil. Tetãvore Rio Grande do Sulpe. Rio Grande do Sul táva São Leopoldo ha'ehína peteĩ táva Vrasil. Tetãvore Rio Grande do Sulpe. Rio Grande do Sul táva Igreja Evangélica Assembleia de Deus de Viamão (Karaiñe'ẽme: Iglesia Evangélica Asamblea de Dios de Viamão) (Avañe'ẽ: Tupão Ñandejára Amandaje Viamão pegua) ha'e tupao aty Hesu rapégui táva Viamão-pe oñemopyendáva, Pindoráma retãme, tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Joajuha http://www.adviamao.com.br/ Tupao Assembleia de Deus de Viamão ñandutípe. Viamão Calama táva Chilepe. Ko távape oiko 138.402 (ary 2002). Ambuére joaju Municipalidad de Calama Chile táva Deimos ko yvagarete ojeréva yvóra Jasytata guasu rehe, ha'e imbyguai. Ndaikatúi jaikove Deimos-pe ndaipóri haguére y ha yvytu avei upépe. Márte mbyja'ekuéra Fobos ku mbyguai ojeréva yvóra Jasytata guasu rehe. Ndaikatúi jaikove Fobos-pe ndaipóri haguére y ha yvytu avei upépe. Márte mbyja'ekuéra Óscar Nicanor Duarte Frutos heñói Coronel Oviedo, Paraguáipe, 11 jasypa 1956-pe. Ojupi mburuvicháro ára 15 jasypoapy ary 2003 pe, Luis Ángel González Macchi rire ha opa ary 2008 pe. Nicanor Duarte Frutos Kapiovi arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Misiones-me. Ko távape oiko 3.335 ava (2001 ary). Argentina táva Ceara ha`e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 8.450.527 Táva guasu: Fortaleza Ambue táva: Fortaleza Tetãvorekuéra Vrasilgui Goia (Goiás) ha`e peteĩ tetãvore Pindorámape. Tavayguakuéra: 5.884.996 Tavusu: Goiânia Ambue táva: Goiânia Tetãvorekuéra Vrasilgui Maranhão ha`e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 6.118.995 Táva guasu: São Luís Ambue táva: Imperatriz, Timon, Caxias, Açailândia, Codó, Santa Inês, Bacabal ha Balsas Tetãvorekuéra Vrasilgui Poyvi ha'e niko peteĩ ao pehẽngue ijysaja ojehechavéva hína takamby irundyjojáicha. Oñemosaingo yvyra po'íre ha ojeipuru ojehechaukarã peteĩ tenda, tetã térã táva. Poyvi Paraguái Oguereko mbohapy tysýi mboyke ijojáva: peteĩ pytã (tekojoja), morotĩ (py'aguapy) ha hovy (sãso). Avei oguereko mokõi Tetã Ta'anga ojoja'ỹva: peteĩ tenondépe he'íva “República del Paraguay" (petẽi palma ha petẽi olivo ojejokuáva iguýpe ha ojeíva ojuehe yvate gotyo ombokuaaporãva peteĩ mbyja sa'yju mimbíva apu'a hovy mbytépe) ha ambue hapykuépe he'íva “Paz y Justicia” (peteĩ leõ ha peteĩ gorro frigio –he'iséva sãso-). Takamby irundyjoja ha'e peteĩ ysaja ijyke irundýva ha hugua irundýva avei, ipype oñemoha'anga arã takambykuéra ijehai kare'ỹva ojehegui. Papapykuaa Hannah Montana ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetã peteĩ Amérikagua pegua, japopapyre Michael Poryes, Rich Correll ha Barry O'Brien rehe. Ohasa peteĩháme akue ta'angambyry mbohasáha Disney Channelpe ára 24 jasyapy ary 2006pe ha opa ára 16 jasyteĩ ary 2011pe. Oguereko 100 ñembyatykuéra ha 4 pehẽnguepekuéra (Temporadas). Ava tee Miley Cyrus: Miley Stewart/Hannah Montana Emily Osment: Lilly Truscott Mitchel Musso: Oliver Oken Jason Earles: Jackson Stewart Billy Ray Cyrus: Robby Ray Stewart Moises Arias: Rico Suave Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Disney Channel Hekoha'ãngandy Disney Channel ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Oñepyrũ ára 18 jasyrundýpe ary 1983-pe. Hekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Liv and Maddie Hannah Montana Wizards of Waverly Place Phineas and Ferb Sonny with a Chance The Suite Life on Deck The Suite Life of Zack & Cody That's So Raven Joajuha Disney Channel henda tee Internet-pe Disney Channel Internacional Disney Channel Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Arumarã (, ) ha'e guyra oikóva ñu oĩva tetã Argentina, Bolivia, Brazil, Paraguái ha Uruguái-pe. Yvu Guyra Akãtĩ (, ) ha'e guyra oikóva yvyapasusũ oĩva Ñembyamérika-pe. Akãtĩ ha'e peteĩ guyra ijyvatéva 12,7 cm. Okaru vícho. Yvu Guyra Arapapa (, ) ha'e guyra guasu oikóva yvyapasusũ oĩva Ñembyamérika ha México-pe. Arapapa ha'e peteĩ guyra ijyvatéva 54 cm. Okaru pira, vícho, jatyta, kururu, japeusa, tupi'a, anguja. Yvu Guyra Chorao (, ) ha'e guyra gua'a oikóva ka'aguy oĩva Argentina, Brazil ha Paraguáipe. Chorao ha'e peteĩ guyra ijyvatéva 32 cm. Yvu Gua'a Ytusaingo ha´éva hína táva tetãvore Taraguipe, Argentinape. Oguereko 21.610 tavayguakuéra (2001). Po kilómetro ko táva guive opytáva représa tetãkõingua Jasyretã ojeprodusíhápe 40 % electricidad oiporúva tetã Argentina. Ysyry Parana ohasáva ko táva rehe ha hembe´ýpe oĩ jejahuhakuéra porã oguerúva heta turista kuéra. Argentina táva Villa Alemana, táva Chilepe. Tavayguakuéra: 122.806 ava (2002). Ambuére joaju Municipalidad de Villa Alemana Chile táva TV Globo ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua. Japopapyre 26 jasyrundy 1965-pe. Herakuã Tembiasagua'ukuéra Avenida Brasil O Clone Fina Estampa Passione Caminho das Indias Viver a Vida A Favorita O Profeta Ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua Chillán táva Chilepe. Ko távape oiko 161.953 (ary 2002). - 511 km² Ambuére joaju Municipalidad de Chillán Chile táva Los Ángeles táva Chilepe. Ko távape oiko 166.556 (ary 2002). - 1.748 km² Ambuére joaju Municipalidad de Los Ángeles Chile táva Yungay táva Chilepe. Ko távape oiko 16.814 (ary 2002). - 824,5 km² Ambuére joaju Municipalidad de Yungay Chile táva Atyha Rotary International. Ára 23 jasykõi ary 1905-pe heñóikuri Estados Unidos retãme, ojapóma 100 ary rasami, pe aty jekupytyguigua tuichavéva ko yvy ape ári, noĩriva tetã poguýpe, noporomboykéiva sa’y térã jeroviakatúre, ha’éva ROTARY CLUB. Ko atyha guasuete omoheñoiva’ekue peteĩ mitãrusu tekomo'ãhára hesapysóva, Wisconsin-ygua, hérava Paul Percy Harris. Ha’e ha mbohapy iñangirũ omoañetékuri peteĩ ára 23 jasykõi ary 1905-pe, táva Chicago-pe, peteĩ atyha tuicha ojoavýva umi ambuégui. Ko ha’ekuéra omoheñóiva niko ndaha’éi tetemongu’erã atyha añónte, ndaha’ei avano’õrã atyha añónte, ndaha’éi ñepytyvõrã atyha añónte, kóva niko ha’ehína atyha peteĩha jekupytyguigua ko yvórape. Upépe ijákuri iñepyrũhá guive mba’apohára katupyry ha kuimba’e omba’apóva opaichagua mba’erepy ñemúme, hekopotĩva, ohechakuaáva hapicha remikotevẽ ha akóinte itenondevéva hekohápe. Uperiremínte, upe atyha oñepyrũva Chicago-pe okakuaave ha upéicha rupi oñemoheñói heta atyha heseguaite ambue táva Estados Unidos-guápe ha ary 1911-pe oñemoheñói peteĩ atyha Rotary rehegua ambue tetãme; Táva Winnipeg, Canadá retãme. Upéi Rotary okakuaave ha oñemyasãi atyha hesegua Inglaterra, Irlanda ha Escocia-pe. Pya’etereíniko okakuaa Rotary ñemongu’e ko yvórape ha ijapoharépe jepe ohesarea. Oparupirei oñemopu’ã Rotary atyha ha peichahápe herakuã mbarete ko yvorapýpe ha ary 1918-pe Rotary og̃uahẽ Río de la Plata-pe ha upevakuére oñemoheñói Rotary Atyha peteĩha Sudamérica-pe, ha’éva Rotary Atyha Montevideo-gua. Upéi, Buenos Aires (1920), Río de Janeiro (1923), ha Santiago de Chile (1925). Ára 28 jasypateĩ ary 1927-pe peteĩ aty oĩháme tekove joheipyre tava guasu Paraguaygua, omoheñóikuri Rotary Atyha Paraguaýgua, ha’éva Rotary Atyha peteĩha Paraguay retãme. Umi imopu’ãhare apytépe jajuhukuaa karai Zoilo Díaz Escobar, ha’eva’ekue imotenondehára peteĩha, Quinto Censi, Manfredo Russo, Teodoro Malbrane, Rogelio Livieres, Eliseo Da Rosa, Manuel Ferreira, Hipólito Sánchez, José Rodríguez Alcalá, Tomás Osuna, Máximo Croskey, Víctor Abente Haedo ha ambue. Rotary Atyha Táva Paraguay rire oñemopu’ãkuri Villarrica (1929), Concepción (1939), Encarnación (1940), ha ambuéva. Ko’ag̃aite jaguereko 21 Rotary Atyha Paraguái retãme. Rotary niko peteĩ atyha ono’õ háme tekove poravopyre omba’apóva mba’erepy ñemúme, mba’apohára katupyry ko yvoragua, ojoajupáva hikuái omoañete hag̃ua opaichagua jekupytyrã, omyasãi hag̃ua tekopotĩ mba’erepy ñemúme ha ambue tembiapópe ha oipytyvõ hag̃ua tapicha jehechakuaápe ha py’aguapy ñemombaretépe, ko yvy ape ári. Rotary-pe ijaty kuimba’e ha kuña ipire morotĩ, sa’yju térã hũva, ijeroviakatujoavýva ha isa’y opaichaguáva, ojohayhu, ojohecharamo ha omba’apóva hikuái tekoayhu, tekojoja ha tekopeteĩme. Pe irũ reko ha tekoayhu heñoiva ijapytepekuéra ha’e pe omombaretéva chupekuéra oipytyvõ hag̃ua ambue oikotevẽvape opaichagua tembiapo rupive, ha’ekuéra ojapóva peteĩteĩ, mba’apoháraicha ha ohechakuaávo hekohápe. Iñepyrũha guive Rotary oñeha’ãkuri ohupyty pe jeiko peteĩ ñe’ẽme ha py’amarangatúpe opaite tetã rupi ha upevarã omombarete pe ñomongeta ha oheka mba’éichapa ikatu oñembogue opaichagua ñeko’õi. “EME’Ẽ NDEJEHEGUI EJEPY’APY MBOYVE NDEJEHE”, ha’ehína ñe’ẽporavopyre oisãmbyhýva Rotariokuérape ymaite guive ko’ag̃aite peve. Rotary-pe ijaty 1.200.000 rasami kuimba'e ha kuña (ijañepyrũva Rotary atyhápe ary 1986 guive), omba’apóva 166 tetãme oñeha’ãva hikuái omombarete jekupyty reko taha’eha’éva mba’erepyñemurã hekopotĩvape. Rotary Atyha rupive niko ohasajepe heteitereí tapicha iñarandu ha ikatupyrýva ha hekove opytáva mandu’arã, péicha: Karai Winston Churchill, Michel Debré, Walt Disney, Thomas Edison, John F. Kennedy, Thomas Mann, el Príncipe Reiniero de Mónaco, Franklin D. Roosvelt, Albert Schweitzer, Margaret Thatcher, Neil Amstrong, Fernando Belaunde Terry, Franz Lehard ha hetave. Aranduka “Un Siglo de Servicio”-pe -oñonohẽva’ekue, ary 2005-pe, oñemomorãrõguare Rotary sa ary- oñemyasãi 100 Rotario poravopyre ko yvy ape arigua rekovekue ha umíva apytépe jajuhukua mokõi rotario ñane retãyguáva, ha’éva: Eusebio Ayala ha Raúl Sapena Pastor. Ko mba’e ñanembovy’ava’erã opavavépe. Tembiapo Angol táva Chilepe. Ko távape oiko 53.996 (ary 2002). - 1.194 km² Ambuére joaju Municipalidad de Angol Chile táva {{Ficha de país | nombre_oficial = 'भुटान अधिराज्य' (Bhuṭān Adhirāzya) ' འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་་' Brug.rGyal.Khab Druk Gäkhap 'Tetã Vutã' | nombre_común = | de = de | imagen_bandera = Flag of Bhutan.svg | imagen_escudo =Emblem of Bhutan.svg | imagen_escudo_tamaño = 100px | símbolos = | imagen_mapa = Bhutan (orthographic projection).svg | lema_nacional = | himno_nacional = འབྲུག་ཙན་དན་ Druk Tsendhen | capital = Thimphu | capital_población = 79.185 ava(2005ary) | capital_coor_fmt = | capital_coor = 27_28_N_89_38.5_E | ciudad_más_poblada = Thimphu (ཐིམ་ཕུ) | idiomas_oficiales = Dzongkhañe'ẽ | gobierno = Democracía Parlamentar Unitário ha Monarquía Constitucional | dirigentes_títulos1 = Rey | dirigentes_nombres1 =Jigme Khesar Namgyel Wangchuck | dirigentes_títulos2 = Primer Ministro | dirigentes_nombres2 =Jigme A. Thinley | fundación = ~1600 ary | fundación_hitos = • Monarquía Constitucional (2007) | superficie = 38.394 | superficie_puesto = 135 | superficie_agua = 1.1% | fronteras = Índya ha Chína | costas = n/d | población = 708.427 ava (est2011ary) | población_puesto = 165 | población_densidad = 18.0 | PIB_nominal = US$ 1.412 bi | PIB_nominal_año = 2010 | PIB_nominal_puesto = | PIB_nominal_per_cápita = US$ 1.978 (2010) | PIB = US$ 3.875 bi | PIB_año = 2010 | PIB_puesto = | PIB_per_cápita = US$ 5.429 (2010) | IDH = 0.611 | IDH_año = 2007 | IDH_puesto = 132 | IDH_categoría = Alto | moneda = དངུལ་ཀྲམ Ngultrum(Nu.) (BTN) | gentilicio = Vutãgua | horario = UTC+6.5 | horario_verano = aní(+6.5) | cctld =.bt | código_telefónico =975 | prefijo_radiofónico = | código_ISO = BT | miembro_de = ONU, }} Vutã herateéva Tavetã Vutã (dzongkhape འབྲུག་ རྒྱལ་ཁབ་ Brug rGyal-Khab'') tetã Ñembyásiape oiméva yvytyrysýi Himalájape ha ndorekóiva yrembe'y parápe. Omohembe'y yvate gotyo Chína ndive ha ñemby ngotyo Índia ndive. Kóva niko mburuvichavusujokuái tekome'ẽrehegua ha tekuái róga oime tavusúpe, Tímbu. Vutã tetã imichĩete yvýpe, ijyvy apekue katu 40 994 km² ha oikovy 800 000 ava. Vutã oñemboja'o mokõipa tetãvorépe. Vutã ypykue oñepyrũ saro'y VIII-pe ñande árape ava Tíbetgua omoinge aja vudarape ha imburuvi ñemboguasu Vutã yvy ãgagua gotyo. Saro'y VII peve ava ko yvýpe oñorairõraka'ejepi, ha tuvicha tíbetgua Shabdrung Ngawang Namgyal ombojoapy chupekuéra ha omboguasu ko yvy. Ta'anganguéra Guarulhos ha'e hína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. São Paulo táva {{Ficha de país | nombre_oficial = Việt Nam | nombre_común = | de = de | imagen_bandera = Flag of Vietnam.svg | imagen_escudo = Emblem of Vietnam.svg | imagen_escudo_tamaño = 100px | símbolos = | imagen_mapa =Bandovietnam-final-fill-scale.svg | lema_nacional = | himno_nacional = Tien quan ca | capital = Hanoi | capital_población = 6.079.185 ava(2010ary) | capital_coor_fmt = | capital_coor = 21_02_N_105_01.5_E | ciudad_más_poblada = Hanoi (Hà Nội) | idiomas_oficiales = Vietnamhañe'ẽ | gobierno = Democracía Parlamentar | dirigentes_títulos1 = Rey | dirigentes_nombres1 =Truong Tan Sang | dirigentes_títulos2 = Primer Ministro | dirigentes_nombres2 =Nguyen Tan Dung | fundación = ~1100 ary | fundación_hitos = • Monarquía Constitucional (1945) | superficie = 333.394 | superficie_puesto = 135 | superficie_agua = 1.1% | fronteras = Chína, Laos ha Cambodia | costas = n/d | población = 90.008.427 ava (est2011ary) | población_puesto = 165 | población_densidad = 18.0 | PIB_nominal = US$ 121.000 bi | PIB_nominal_año = 2010 | PIB_nominal_puesto = | PIB_nominal_per_cápita = US$ 1.378 (2010) | PIB = US$ 299.875 bi | PIB_año = 2010 | PIB_puesto = | PIB_per_cápita = US$ 3.354 (2010) | IDH = 0.611 | IDH_año = 2007 | IDH_puesto = 132 | IDH_categoría = Alto | moneda = | gentilicio = | horario = UTC+7 | horario_verano = aní(+7) | cctld =.bt | código_telefónico =84 | prefijo_radiofónico = | código_ISO = VN | miembro_de = }} Vietnam ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Ñemby Asia pegua.

Ijerére ojejuhu yvate gotyo China Tekoha Tetã (Yunan ha Guangxi'') ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Laos ha Cambodia. Itavusu ha'e upe táva Hanoi.

Távayguakuera: 90.000.427 ava Ape Tetãkui: 331.210 km² IDH: 0.572 (2007) PIB: US$ 121.412 bi(2010)

Ñe'ẽ: Vietnamañe'ẽ, nepálñe'ẽ, sharchhopñe'ẽ, khengñe'ẽ, bhumthangñe'ẽ, ... Ta'ãngakuera Ára 8 jasyapy jave ojegueromandu’a Kuña Yvoragua Ára. Upe árape oñemomba’eguasu kuñakuéra jepytaso ohekáva tekojoja kuimba’ekuéra ndive avano’õme ha ijupe g̃uarã, peteĩteĩ, tekoveháicha. Ary 1977-pe Tetãita Atyha omboaje Kuña Yvoragua ha Tetãita Py’aguapy Ára, upe guive ojegueromandu’áva, hetaiterei tetãme, ára 8 jasyapy jave. *** Kuña Paraguái Ára Arete Viña del Mar táva Chilepe oimeha Paraguasu Py'aguapyrembe´ýpe. Ko távape oĩko 334.248 (ary 2017) ha oguereko jejahuhakuéra pora ohohápe heta chileyguakuéra ha ava ambue tetaygua. Ambuére joaju Municipalidad de Viña del Mar Chile táva Vitakúra (epañañe’ẽme: Vitacura, oúva mapucheñe’ẽgui fütra kura, «ita guasu») ha’e peteĩ komúna ojejuhúva Santiágope, Chíle tavusu. Hi’área ohupyty 28,3 sp² ha oguereko 85,400 tavaygua. Ambuére joaju Municipalidad de Vitacura {es} Chile táva Coronel táva Chilepe. Ko távape oiko 95.527 (ary 2002). Ambuére joaju Municipalidad de Coronel {es} Chile táva Lota táva Chilepe. Ko távape oiko 49.089 (ary 2002). Ambuére joaju Municipalidad de Lota {es} Chile táva Chiguayante táva Chilepe. Ko távape oiko 81.302 (ary 2002). Ambuére joaju Municipalidad de Chiguayante {es} Chile táva Tera'ãnga (Karaiñe'ẽme: Estatua) ha'e peteĩ tembiapo porãguerojerágui ojejapóva ojogua hag̃ua peteĩ mba'e. Ohechauka teko, yvypóra, ha mba'e ambuéva. Ha'e peteĩ mba'eporã. Itágui téra kuarepotígui, ikatu ojejapo ñai'ũgui téra mba'e hatã ambuévagui, ava ojapo peteĩ ysaja pyahu ko mba'égui. Tembiapoporã Mba'eporã ha`e oimeraẽ tembiapo japopapyre Yvypóragui ndive tupytyrã iporãrasáva ha momarandugui, ajevéramo omombe'u temimo'ãkuéra, py'akyrỹikuéra ha peteĩ techa yvóragui. Mba'eporã Guaranime Pe artesanía indígena paraguaya ikatu oñemohenda mokõiha atipe: Artesanía indígena añetehápe oiméva, ombo?pu'áa cerámica, cestería, tejido ha hilado-kuéra, talabartería ha arte plumario, upéicha Artesanía mestizo, oiméva umi oipyaháva ha enkahe, talla yvyrágui ha ambue producto metal reheguáva. Mba'eporãkuéra Jeroky Mba'epu porã Ñe'ẽpoty Ñe'ẽporãhaipyre Ta'anga'o Porãguerojera Ta'anga Santa Catarina ha'e voi peteĩ umi 27 tetãvorégui Pindoráma retãme. Tavayguakuéra: 6.910.553 Táva guasu: Florianópolis Ambue táva: Joinville, Blumenau, São José, Chapecó, Criciúma, Itajaí, Jaraguá do Sul, Palhoça, Lages ha ambuéva. Ta'ãnga Ta'ãnga'ita ha Óga ita tuicháva ha`e peteĩ tembiapo py'aguasugui mba'eporãgui, tembiasakuegui ha tembiapogui. Avei oĩ ta'ãnga'ita japopapyre hag̃ua omandu´a peteĩ máva ha peteĩ tembiasa. Ta'ãnga'ita herakuã Sãso Tetera'ãnga Tupão guasu León Taj Mahal Pu'aka Yvyrapã Tupão guasu Marangatu Basilio Kirito Pysyrõhára Cristo-Rei (Ta'ãnga'ita) Koty Tesaroryrã Rómagui Eiffel Óga tuicha Tenda Pytã Paraguái Ta'ãnga'ita Mburuvicha Róga Panteón Nacional de los Héroes Palacio de los López Tembiapoporã Sãso Retera'ãnga térã Sãso Tera'ãnga (Inglesñe'ẽme:Statue of Liberty) ha'e peteĩ ta'ãnga'ita, oĩ Sasõ Ypa'ũme, Táva Nueva York, Tetãvore Joapykuérape. Ojejapopa ára 28 jasypa 1886-pe. Kóva niko Hyãsia jopói ome'ẽ va'ekue Tetãvore Joapykuérape 1886-pe oñemboarete hag̃ua ojapóma 100 ary upe tetã hekosãsoha ha ohechauka hag̃ua ã mokõi tetã ijekupyty porãha. Karai Frédéric Auguste Bartholdi ha Gustave Eiffel ojapo. Iyvatekue ohupyty 46,05 métro, ha ipohyikue 225 toneláda. Oiko chugui Yvypóra reko rembiejakue ary 1984 guive. Joajuha Inglesñe'ẽme Página web oficial del National Park Service, Statue of Liberty National Monument Statue of Liberty National Monument Información al visitante. Ta'ãnga'ita Táva Nueva York Yvypóra reko rembiejakue (Karaiñe'ẽ: Patrimonio de la Humanidad) ha'e Unesco ojeheroháicha tenda imba'eguasúva Yvýpe (taha'e ha'éva tavakuéra, ka'aguy, yvyty, ypa, itakua, óga guasu térã ta'ãnga'ita) ha ijeporavopyre 21 Tetãre oĩ Unesco Amandaje guasúpe.. Ko Unesco rembiapo hupytyrã ha'e ojuhu, ombokuatia ha oñangareko tenda oimeraẽva imba'eguasúva yvypóra rekoteépe ha tembiejakue yvypóra ypykue oheja ymaguare guive. Paraguáipe Ruinas jesuíticas de Jesús y Trinidad Ehechavékena: Ruinas jesuíticas de Jesús y Trinidad Ruinas jesuíticas de Jesús y Trinidad oiméva Departamento Itapúa-pe, Paraguái, ko’ãva reducción ojeguerekóva gueteri, ko’ãva apytépe umi táva omopyendáva’ekue misionero jesuita oikundahávo Ñembyamérika siglo XVII jave. Ko’ã fundación religiosa, umi oĩva mbytépe, omoheñóiva ary 1609 ha oipysóva 150 ary pukukue. Ko’ã reducción ijeiporavóva ha omombove’úva ha’éha Patrimonio Histórico de la Humanidad péva UNESCO rupive ary 1993 jave. Ehecha avei Unesco Tekopy tee ojehechakuaa'ỹva Yvypóra reko pegua Mandu'apy Joaju Unesco renda Ta'ãnga'ita Unesco Kirito Pysyrõhára ha Kirito Korokovádogui (Poytugañe'ẽ: Cristo Redentor - Cristo do Corcovado) ha'e peteĩ Kirito retera'ãnga, oĩ Rio de Janeiro távape, Pindorama retãme. Oreko 38 metro ha oĩ 709 metro yvatekue yguasu ári, yvyty Korokovádo ári. Ha'e peteĩva umi Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua mbytépe. Omboty'oakue ára 12 jasypápe, ary 1931-pe. Amo 1 900 000 tapicha kuéra oho ohecha Kirito Pysyrõhára opa arýpe. Ta'ãnga'ita Táva Rio de Janeiro Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua Óga tuicha Eiffel (Hyãsiañe'ẽ: Tour Eiffel, /tuʀ ɛfɛl/) ha'e peteĩ óga tuicha itakanduágui ijapopyréva oñemopu'ã akue saro'y XIX-pe, oĩ Champ de Mars okarusúpe, Parĩ távape, óga mba'eguasúva karai Gustave Eiffel ojapo akue. Kóva niko upe óga yvatevéva Parĩ távape, ijyvatekue ohupyty amo 324 métro. Ojejapopa ára 31 jasyapy 1889-pe. Oiko chugui Hyãsia rechaukaha herakuãvéva yvórape. Oñemopehẽ irundy vorépe. Joajuha Ta'ãnga'ita Hyãsia Koty Tesaroryrã Rrómagui ha'e peteĩ ñoha'anga óga tuicha, jogapopapyre I arapa'ũgui, Rróma mbytepe, Itália. Kurive, itéra ha'ekue Amphitheatrum Flavium. Guive 1980 ha'e Tembiejakue Yvypóra rekogui (Patrimonio de la Humanidad) ha guive 7 jasypokõi 2007-pe ha'e peteĩ Pyahu Pokõi Tembiechapyrã Yvóragui Ãgagua. Koty Tesaroryrã Rrómagui orekokue tesaroryrã ñeha'ãkuéra kysepukúpe ñorairõhagui ha tesaroryrã herakuã. Jeporu Ijeporu ha'ekue ñeha'ãkuéra kysepukúpe ñorairõhagui, jejuka máva ha jejuka mymba. Tymba'api ha'ekue tapiagua, mymbajuka tymba ka'aguy Afrikagui. Ijeporu ha'ekue avei Ñorairõ Yga rehegua. Ko'ãgagua ijeporu ha'e turismo. Rróma Ta'ãnga'ita Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua Karaguata´y ha´éva táva Argentinape, tetãvore Misiones (Argentina)pe oikovehápe 1.191 tavayguakuéra. Opyta 30 kilómetro táva Eldoradoguive. Argentina táva Mosuku ha'e Rrúsia tavusu. Ko tavaguasu oguereko 10.562.099 tavaygua. Tavaguasu Mosuku hína tavaguasu tuichavéva opa Európape. Ijapytépe oĩ upe ysyry Mosokóva ha hembe'ýre opyta "Óga morotĩ" (Белый дом) oikovehápe mburuvicha guasu Rrúsia retãgua. Mandua'py 2013 - ary. Ararechauka Jasyteĩ Jasykõi Jasyapy Jasyrundy Jasypo Jasypoteĩ Jasypokõi Jasypoapy Jasyporundy Jasypa Jasypateĩ Jasypakõi Tembiasa Elección presidencial Paraguaipe Heñói Omano'akue Joaju ...2012-2013-2014... Mato Grosso do Sul ha`e peteĩ tetãvore Pindorámape. Tavayguakuéra: 2 449 341 Táva guasu: Campo Grande Ambue táva: Ponta Porã, Dourados, Corumbá. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Máto Gyróso (Mato Grosso) ha’e peteĩ tetãvore tetã Pindoráma rehegua. Tavayguakuéra: 3 305 531 Táva guasu: Kyjapa Ambue táva: Várzea Grande, Rondonópolis, Sinop, Cáceres. Ta’ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Parana ha'e peteĩ tetãvore pindoramagua. Tavayguakuéra: 10 439 601 Táva guasu: Kuri'ytýva Ambue táva: Foz do Iguaçu, Londrina. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Marangatu arandupykuaatype, ha'e peteĩ aty tekogui ha tekorãgui ojokuái yvypóragui. Arandupykuaaty Apytu'ũ, arandupykuaatýpe, he'ise mba'éichapa peteĩ tapicha ojepy'amongeta, mba'éichapa hemimo'ã ha oñemoarandu, opamba'e imandu'áva, oñandúva ha oipotáva, mba'éichapa ojekupyty ha ohecha hapichakuéra ambuévare. Oĩ ko'ã apytu'ũ rembiapo apytépe yvypóra akãme añónte oĩva, ambuéva katu mymbakuéra avei oguereko. Umi apytu'ũ rembiapógui niko osẽ yvypóra remiandu, umíva hese yvypóra ohechakuaa ha oñandukuaa hekoha, hapichakuéra ha hembiasa, upévare osẽ ichugui umi mba'e jajeroviáva, mba'e ñanderechaukáva ñanderasyha, mba'e ñanemopirĩmbáva ha mba'e jajaposéva. Arandupykuaaty hína pe ohesa'ỹijóva ha oipyguaráva mba'éichapa yvypóra apytu'ũ oiko ha omba'apo. Mandu'apy Joajuha Arandupykuaaty Marangatu Vasílio Tupão guasu ha'e peteĩ tupão guasu tape ypýre ombo'éva Moskupe, Rrusia. Omboty'oakue 12 jasypokõi 1561-pe. Oĩ Tenda Pytã. Guive 1990 ha'e Tembiejakue Yvypóra rekogui (Patrimonio de la Humanidad). Ta'ãnga'ita Mosku Ñorairõ ýpe oiko yvypóra oipurúvo yga guasu oñorairõ hag̃ua, oñeha'ã ha oñeñombohovake yguasúpe, paraguasúpe térã ysyrýpe. Ñorairõ Ypa Mirĩ (Karaiñe'ẽ: Laguna Merín - Poytugañe'ẽ: Lagoa Mirim) ha'e peteĩ ypa tuicha. Oĩ Pindoráma rembe'y gotyo (Rio Grande do Sul) ha Uruguái. Ijapekue ha'e 62.250 km². Mandu'apy Ypa Pindoráma yvyapekuaa Uruguái yvyapekuaa Ary ha'e peteĩ aty 12 jasygui. 12 jasy ha'e: 1 ary. 1 poarajere ha'e: 5 ary. 1 parehegua ha'e: 10 ary. 1 sa ro'y ha'e: 100 ary. 1 su ary ha'e: 1000 ary. Ary Jasy ha'e peteĩ ára aty, apytépe 31 ha 28 ára. Jasyteĩ oguereko 31 ára. Jasykõi oguereko 28 ára. Jasyapy oguereko 31 ára. Jasyrundy oguereko 30 ára. Jasypo oguereko 31 ára. Jasypoteĩ oguereko 30 ára. Jasypokõi oguereko 31 ára. Jasypoapy oguereko 31 ára. Jasyporundy oguereko 30 ára. Jasypa oguereko 31 ára. Jasypateĩ oguereko 30 ára. Jasypakõi oguereko 31 ára. Jasy Poarajere ha'e peteĩ aty 5 ary. Ary Parehegua ha'e peteĩ aty 10 ary. Ary Sa ro'y ha'e peteĩ aty 100 ary. Ary Su ary ha'e peteĩ aty 1000 ary. Ary Okarusu Pytã (Rrusiañe'ẽme:Красная площадь, Krásnaya plóshchad) ha'e peteĩ tenda Mosku távape, Rrúsia retãme. Ipyrusu ohupyty 70 métro ha ipukukue 330 métro. Oiko chugui Yvypóra reko rembiejakue ary 1990 guive. Joajuha Mosku Ta'ãnga'ita Pietà (Avañe'ẽ:Poriahuvereko) ha'e peteĩ tera'ãnga ha ta'ãnga, omoha'anga Hesu jyvape Mariagua (Isy). Techapyrã Tembiapoporã Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni (Kaprese, 6 jasyapy 1475-pe / Róma, 18 jasykõi 1564-pe) ha'ekue peteĩ mboparaha, pandára, ñe'ẽpapára ha arkiteto Itália pegua. Ha'e tuichave mba'eporã apoha kuarahy reike pegua. Hembiapokuéra Tekove Italiagua Chopĩ sa'yju (, ) ha'e guyra oikóva ñu pa'ũ oĩva Argentina, Brazil, Uruguái ha Paraguáipe. Yvu Guyra Chotoy titisiri (, ) ha'e guyra oikóva ñu ha ka'aguy oĩva tetã Argentina, Bolivia, Brazil, Paraguái ha Uruguái-pe. Chotoy titisiri ha'e peteĩ guyra ijyvatéva 19-22 cm. Okaru vícho ha yso. Yvu Guyra Eichuja'i (, ) ha'e guyra oikóva ñu oĩva Ñembyamérika, Mbyteamérika ha Méjiko-pe. Chotoy titisiri ha'e peteĩ guyra ijyvatéva 15 cm. Okaru yva. Yvu Guyra Gua'a pytã (, ) ha'e guyra gua'a oikóva ka'aguy oĩva Ñembyamérikape, Paranaguasu ka'aguy guasu-pe. Gua'a pytã ha'e peteĩ guyra ijyvatéva 100 cm. Okaru ta'ỹi, yva ha yvapo. Yvu Gua'a Paranaguasu hérava avei Ysyry Amasóna (poytugañe'ẽme: Rio Amazonas térã Rio Solimões, karaiñe'ẽme: Río Amazonas) ha'e ysyry hi'yetáva opaite Yvýpe, ha ysyry pukuve mokõiha, opyta Ñembyamérikape ha osyry umi tetã Perũ, Kolómbia ha Pindoráma rupive. Oñepyru Perũme, ysytyrysýi Andes-pe, umi ysyry Marañon ha Ukaiali ndive ha osẽ paraguasu Atlántiko-pe. Paranaguasu niko pukueterei (ysyry Nilo mante ipukuvéva). Ysyry Paranaguasu oguereko 6500 km ipukukue, ha umi ysyry ambuéva osẽva chugui omohe'õ Amasóna ka'aguy guasu, hembe'ýre oĩ táva guasu Iquitos, tetãvore Loreto, Manaus, tetãvore Amazonas itavusu ha táva guasu Belém, tetãvore Para itavusu. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Pirajaguara Kuriju Tukã Ysyry Ñe'ẽporãhaipyre ha'e opa mba'eporã ojehaíva térã oñemoĩva kuatiápe. Ñe'ẽporãhaipyre ikatu he'ise avei opa kuatiakuéra ha mba'e ojehaímava peteĩ tetãme, upéicha oje'évo "Paraguái ñe'ẽporãhaipyre" he'ise opa mba'e ojehaímava ha oñemoĩ kuatiápe ku tetãme. Ikatu rehecha avei Tembiasagua'u Mombe'urã Ñe'ẽpoty Kuatiañe'ẽ Ta'angamýi ha'e peteĩ mba'eporã japova'erã ta'ãnga omýiva. Auguste ha Louis Lumière ojapoakue ta'ãngamỹi 1895-pe, Parĩpe. Oikatu pa'ũndy mbohapy: Japo-raẽ, japo ha japo-rire. Tembikuaaty niko pe jajapóva jaikuaa hag̃ua ñande rekoha ha ñañemoaranduve hag̃ua, upe niko ojejapo va'erã ñehesa'ỹijo ha ñeporandu rupive. Umi tembikuaaty jaipurúva jaikuaa hag̃ua ñande rekoha ojehero tembikuaaty tekohaguigua, umíva apytépe oĩ kímika, tekovekuaaty, mbyjakuaa, yvyrekokuaa ha mba'erekokuaa, ko'ãva oipuru ñehesa'ỹijo ha ñeha'ãreko ohechauka hag̃ua imarandu, imba'ekuaarã ha ijapopyme'ẽ. Ñahesa'ỹijo ha jajetypeka hag̃ua jaipuru va'erã pe tembikuaaty rape, ku aporeko he'íva jaikuaa porã hag̃ua peteĩ mba'e ñamaña hekopete va'erã hese, jaheka va'erã hekotee, ñaha'ã chupe ha jajapo va'erã hese kuaara'ã, upéicha ikatu jahupyty techaukapy hesakãva ha ikatu ñañemoaranduve hese. Umíva oipuru tembikuaaty hembiapópe ha ohesa'ỹijo omoheñói hag̃ua mba'e pyahu térã ojetypeka hekoháre ohechauka hag̃ua mba'éichapa oiko ojehero hína "tembikuaatyhára". Ojetypeka hikuái peteĩ mba'e rehe omaña porãvo hese, oha'ã ha ojapo va'erã hese kuaara'ã opaichagua, upéicha tembikuaatyhára omyesakãkuaa mba'éichapa oiko peteĩ mba'e ha mba'épa ikatu oikóta hese. Mandu'apy Joajuha Scientific American Investigación y Ciencia - Scientific American karaiñe'ẽme Plasma ha'e peteĩ umi mba'e rekoteekuéra, mba'etĩ ojoguáva. Ojehecha plasma oñembojo'ávo mbaretekue mba'etĩre ha umi tovendy (electrones) ojei tumingue'águi. Joajuha Mbyjakuaa Mbyja (Karaiñe'ẽ: estrella) hérava avei Jasytata ha'e peteĩ apu'a plasma ijapopyre tuichaitereíva ha hendypáva. Mbyja Yvy hi'aguĩvéva niko Kuarahy, kóva imombyry Yvýgui amo 149.597.870.700 m. Ambue mbyjakuéra ikatu jahecha pyhare jave resarupi, ojekuaa peteĩ kyta hendypáva. Avei oĩ heta mbyja ndaikatúiva jahecha resarupi ha ñaikotevéva peteĩ techambyry jahecha hag̃ua. Peteĩ mbyja oguereko ipa'ũndýre pe mbyte (núcleo), ahoja (manto) ha ára pytu (Atmósfera). Mbyjakuéra ikatu oiko 1.000.000 terã 100.000.000.000.000 ary, peteĩ mbyja tuicháva oiko sa'ive ambue mbyja michĩvévagui. Umaite guive mbyjakuéra oñembyaty mbyjatýre ko'ãva oñembohéra ojoguahápe ta'anga. Mandu'apy Mbyjakuaa Arapy (karaiñe'eme: Mundo) ha Arapyete (karaiñe'ẽme: Universo) ha'e opa mba'e ha ára, ha opa teko teterehegua mba'egui ha ku'erã. Arapy Reñói Ñepyrũrãme ndaipóriva’ekue mba’eve. Oikoraka’e peteĩ typy’ũvusu (caos). Upeichaháguinte heñóisapy’a mbara'e (energía) osẽhágui avei arapy, sapy’aitépe, peteĩ tesapirĩme. Upe mba’eguasuete ojehúva oñembohéra Big Bang (Kapu’ypy Guasu). Upe guive ava imandu’a avei hembikuaa ypýre. Upe kapu’ypy ojehúkuri ojapóma parundysu sua ary (14 mil millones de años). Oje’e hag̃ua arapy oguerekoha parundysu sua ary, ndahi’areiete, tembikuaa rekahára (investigadores) oisãmbyhy peteĩ arapyrechaha (telescopio), oñembohérava Hubble, peteĩ mbyja atýre, oĩva mbyjaita’aty (constelación) hérava Escorpio-pe; imombyrýva ñande yvy’apu’águi (planeta) 7000 tendy arajere (año luz). Oje’e umíva umi mbyja aty ha’eha umi itujavéva arapýpe, ha heñoihague ojapo su sua ary, oiko rire upe kapu’ypy. Umi mbyja apytépe jajuhukuaa avei heta mbyja kusugue, ijaku’i ha ho’ysã mbeguekatúva. Ko’ã mbyja rupive ikatu ojekuaa mboy arýpa oguereko arapy. Mbyjakuaa Justin Drew Bieber (1 jasyapy ary 1994 táva Stratford Canadá retãme) ha'e opurahéiva ha purahéi haihára Kanatãgua. Michĩmi guive ohayhu purahéi ha oñemomarandu ijeheguínte batería, piano, trompeta ha mbaraka mbopúpe. Ogueroguata mboyve 13 ary, oike petei purahei ñeha'ãháme ha aimete oguahẽ hu'ãmeve. Ikatu hag̃ua ipehenguekuéra ndaikatuiva ohecha ipurahei, ohupi Youtube-pe. Pya'eterei ndaha'evéima ipehenguekuérante ohendúva ipurahéi ha ohecháva chupe, hákatu hetaiterei mitãkuña ha mitakuña'i oñongatu chupe iñe'ãme. Ohendu avei chupe peteĩ purahéi mba'apo pegua tuvicha, ha oipy'ỹvo ichupe omba'po hag̃ua purahéipe. Upe arýpe omotenonde peteĩ CD hérava "One time". Uperire oguahe ambue hérava "My World". Upete guive ojupi ipurahéi hu'ã hu'ãvéme. Bieber Tesãi Arapygua Ára niko oñemomorãjepi ára 7 jasyrundy jave, ñavõ ary, ojegueromandu’ávo Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) arareñói, ojehuva’ekue ary 1948-pe. Arykuéra ohasávape, ojeporavójepi peteĩ mba’ekuaarã oipy’apýva OMS-pe ha upe mba’e ojeporavova’ekuére oñemba’apo peteĩ ary pukukue. Tesãi Arapygua Ára niko, amo hapópe, ha’ehína peteĩ tembiapo guasu oñemboguatáva ko yvy ape ári ha oñehenoihápe maymávape -atykuéra moakãhára guive, opaite tapicha taha’e ha’ehapegua peve- ojesareko hag̃ua peteĩ teko asy reruháre ikatútava ojaho’i ko ñande rekoha guasu. Ojesarekóvo umi teko asy reruháre iñapysẽva ohóvo, ko ára momorã avei omoheñói peteĩ pa’ũ ikatuhápe jajojuhupa ñañangareko hag̃ua tesãire ha opavavete tapicha rekokatúre. *** Leer original de la OMS Ára Petỹpuru Petỹguigua mba’e’apo ojehero opaite mba’e ojejapóva petỹ memetégui térã oguerekóva michĩmi jepe ha ojepurúva ojepita, ojepyte, ojesu’u téra oñehetũ hag̃ua. Opavavénte oguereko nikotína, mba’e ñanemoakãnga’upáva ha ñanembojepokuaavaíva ipurúpe. Jaipurúma guive hasýma upéi japoi hag̃ua ichugui. Petỹ puru (pita, pyte, su’u, hetũ) niko pe omoheñoivéva umi mba’asy ijetu’uvéva, umíva apytépe japeusamba’asy, pyti'a ha korasõ mba’asy vai. Upeichavérõ jepe, ára ha ára, heta hetave oĩ oipurúva ko mba’e vaiete. Oĩma heta tetã oguerojeráva opaichagua léi petỹ puru rehegua, umíva apytépe, oĩ he’íva mba’eichaitépa oñembohasava’erã marandukuéra petỹ rehegua, oje’ehápe mávapa ikatu ojogua ha oipuru, ha moõ moõrupipa ikatu ojepita. Mba'asy Jeroky ha'e peteĩ tembiapoporã, yvypóra rete ñemomýi ojeipuruhápe atõi ñembopúre, ohechauka hag̃ua arandupy ha avano'õ heko tee. Jeroky ojeipuru oporombohory hag̃ua avei, tembiapoporã ha arandupy jehechaukápe térã ikatu ojeipuru jerovia jehechaukápe avei. Yvypóra rete oku'évo mba'epúre omombe'u hag̃ua temiandu ha py'andýi. Mandu'apy Joaju "Theodor Bastard" ha'eva peteĩ atypy atõi Rrusiagua, táva San Petersburgo-gua. Ombopu trip-hop, darkwave, neofolk, ambient atõi. Atypy oñepyrũ'akue ary 1996-pe. Pehenguekuéra Fyodor Svoloch - mbaraka, electrónica, ahy'o Yana Veva - ahy'o Monti - teclado, sampling Max Kostyunin - bajo eléctrico Kusas - percusión, drum-programación Andy V.Dmitriev - percusión Apopykuéra Восемь способов добиться леди (1996) Wave Save (1999) Agorafobia (2000) Live In Heaven (2000) BossaNova_Trip (2002) Пустота (2004) Суета (2006) Белое: Ловля Злых Зверей (2008) Белое: Предчувствия и Сны (2009) Oikoumene (2012) Ветви (2015) Joaju okapeguávandi Sitio oficial Video purahéive «Benga» Puraheihára Ojeporavókuri 23 jasyrundy Aranduka Ára ramo, upe árape omanohaguére mbohapy haihára arandu ha katupyry: Miguel de Cervantes, William Shakespeare ha Garcilaso de la Vega. Pe tembijererure omog̃uahẽkuri UNESCO-pe Tetãita Haimyasãihára Joaju oipotágui tetãrekokuéra oñemyasãive ha avei oñeñangareko hag̃ua haihára rembiapo remimba’ére. UNESCO omboajékuri Aranduka Ára 1995-pe ha ojegueromandu’a ñepyrũ 23 jasyrundy 1996 guive heta tetãme, ko yvy ape ári. Aranduka ha ñemoñe’ẽ ñemoherakuã heñoi’ypýkuri Cataluña-pe. Upépe 23 jasyrundy jave ojegueromandu’a Jorge Marangatu Ára, ha upe árape jeko kuimba’ekuéra ome’ẽmi peteĩ rosa poty, jopóiramo, imborayhujárape; ha 1925 guive, umi kuña ombohovái kuimba’ekuérape ome’ẽvo chupekuéra, jopóiramo, peteĩ aranduka. Aranduka jajuhukuaáva Ñandutípe Arte de la Lengua Guarani – Antonio Ruíz de Montoya Cuentos Guaraníes Diccionario Guarani Sermones y Ejemplos – Nicolás Japugua’ỹ Mitología Guarani La tierra sin mal – H. Clastres Mbya iñe’ẽ el idioma Guarani-Chiriguano a su alcance El arte de la Lengua Guarani – Antonio Ruíz de Montoya Influencias del Guarani en Sudamérica y las Antillas – Moisés Santiago Bertoni Semántica y etimología del Guarani Tava'i - Pa’i José Fernández Arete Aranduka Teko me'ẽ niko mba'e oporojapoukáva hekópe térã ombotovéva peteĩ mba'e, tekojoja ohekáva, oporombojovake hag̃ua. Mburuvichakuéra omopyenda va'erã teko me'ẽ oikotevẽicha avano'õ ha hetã reko. Tapichakuéra ndoikóirõ teko me'ẽ he'iháicha oñemoĩ porã va'erã ha oho va'erã ñembojovakehápe. Teko me'ẽ rupive jaikuaa mba'épa ndaikatúi jajapo avano'õme, upéicha ikatu ja'e teko me'ẽ omboheko tapichakuérape ha ndohejái toiko porã umi oporomboykéva ha oporohundiséva, upéarõ teko me'ẽ omombarete tekoiterape opavavépe. Ehecha avei Jekopytyjoja Yvypóra tekoiterape Tetãygua reko Mandu'apy Pyahu Pokõi Tembiechapyrã Yvóragui Ãgagua Pu'akávakuéra Ta'ãnga'ita Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua de:Weltwunder#Die „Neuen 7 Weltwunder“ Mba'erekokuaa niko pe tembikuaaty omohesakã mba'éichapa oiko ñande arapy ha mba'éichapa mba'ekuéra omýi ára ha arapy rupive, ha mba'épa omomýi chupekuéra. Ohesa'ỹijo mbaretekue (tendyry, mbaretepyte, magnetismo) ha ikatu ohesa'ỹijo umi arapy pypeguáva, umi mbyja ha yvóra, térã umi mba'e michĩva ndaikatúi jahecha, umi tumingue'a ha imba'éva. Upéicha ko mba'erekokuaa ñanepytyvõ jaikuaa hag̃ua mba'éichapa omýi mba'ekuéra, mba'éichapa oñemoambue, mba'e mba'égui ojejapo, mba'eichaitépa haku térã ro'ýta mba'ekuéra. Ymaite guive, yvypóra oñemoarandu mba'erekokuaa rupive, oikógui pe mbyjakuaa, mba'erekokuaa mba'éva hína, umi arandu Gyrésia Ymaguare, Mesopotámia ha Ehíto Ymaguare pegua ohesa'ỹijo arapýre. Opa rire Ára Mbytegua, Galiléo Galiléi omombarete mba'erekokuaa ha upéi Isaac Newton ojapo umi tekorã mba'erekokuaa rehegua ko'ágã meve jaipurúva. Ojapo ary sa'imi, karai Albert Einstein tuicha omohesakã ko tembikuaaty he'ívo tesape ipya'ekue nandíre niko naiñambuéi, upégui osẽ ko mba'ekuaarã joguerahaviárava (teoría de la relatividad), ombojoaju avei ára ha pa'ũ jaikuaa porãve mba'éichapa oiko arapy. Mandu'apy Joajuha Mba'e ha'e opakatu ima'erãva, oĩva peteĩ tenda arapýpe ha oguerekóva mása. Mba'e ha'e opakatu oikóva. Umi teko teterehegua mba'égui ha'e: Hatã, Hykue, Plasma ha Mba'etĩ. Umi Teko Teterehegua Mba'égui Hatã Ita Itatĩ Yrypy'a Kuarepoti Hykue Y Kamby Mba'etĩ Arapytu Plasma Mbyja Kuarahy Mba'erekokuaa Tembiporu Tembikuaaty Mbyjakuaa Mba'e Ehíto, héra tee hína Ehíto Tavakuairetã Árave (Áraveñe'ẽme: جمهوريّة مصرالعربيّة Ŷumhūriyyat Miṣr Al-ʿArabiyyah), ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhu Áfrika ipehẽngue yvate kuarahyresẽme. Ehíto yvy apekue ojejuhuve Áfrika ipehẽngue yvate kuarahyresẽme, oĩ avei Ehíto ipehẽnguemi Ásiape ojejuhúva, ojejuhuhápe yvyapy Sinai. Ijerére ñemby gotyo ojejuhu tetã Sudano, kuarahyreike oĩ tetã Livia ha yvate kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Paletína ha Israel retã. Yvate gotyo ojejuhu para Yvy mbytépe ha ñemby kuarahyresẽ ngotyo oĩ pe para Pytã. Ehíto retã apekuére oñemyasãi upe yvy ojeiko'ỹha héra Saára. Ysyry Nílo ohasa yvy ojeiko'ỹháre ñemby guive yvate peve. Ysyry hasahápe oiko hetaite tekove, ijerére hína oiko ava hetakue tuichavéva Áfrika pegua. Haimete opa Ehíto retãygua oiko tavaguasúpe ha távaguasu ijerére, Káiro, ko tetã itavusu, ha Alejandría. Ko tetã ijyvy apekuépe oñepyrũ yma ku Ehíto Ymaguare mburuvi guasu, heta mba'eguasu ha mba'eporã ko ára ojehecha gueteri oheja. Ko'ãga ko tetã imba'eguasuite Kuarahyresẽ Aguĩgua rendápe. Ko ára jave Ehíto oiko hína tavakuairetã ramóicha mburuvichavy rapépe. Ary 2013 ha 2014 mbytépe ko tetã rekuái iñesãmbyhy hekovia sapy'a, oiko rire upe "golpe de Estado" omosẽva tendota Mohamed Morsi. Mandu'apy Joaju Ehíto retã rekuái henda tee. A Country Study: Egypt. Library of Congress. Kamisa jyva'ỹre ha'e peteĩ ao, kamisa ndorekóiva jyva. Ojepuruvéva jetepysóre, arahakúpe ha képe, ojepuru avei kamisa guýre. Ao Jyva ha'e peteĩ tete pehẽngue ojoajúva ati'y ha jyvanga. Tete Jogapokuaa ha'e peteĩ mba'eporã jogapo ha japose pe tenda mamópa oikove yvypóra. Tembi'ukuaa ha peteĩ mba'eporã oñemoarandu pe jokuaa "yvypóra ha itembi'u". Oñemorandu opa tembi'u opa tembiapogui. Tembiapoporã Tembiapo Tembi'u Porãguerojera ha'e peteĩ mba'eporã omoha'anga ta'ãnga itape, tujupe, yvyrape, ha ambue. Oha'ã teko, máva, hamba'e. Tera'ãnga Tembiapoporã Ta'ãnga'ita Guarani viru Paraguái retã pegua, upe ary 1944 guive. Viru ymaguareve Yvyamérikape. Ára 5 jasypa ary 1943 jave, mburuvicha Higinio Morínigo ojapouka aja Paraguáipe, osẽ pe tekorã Nº 655, omoheñóiva upe "Régimen Monetario Orgánico de la República del Paraguay". Péicha heñói ypy va'ekue viru Guarani ha 1944 guive ojepurúma pirapire guarani Peso rangue, ko'ãga peve. Fuente Mandu'apy Viru Paraguái Real ha'e viru Pindoramagui. Guive 1994 Viru Pindoráma Florence Nightingale ha’éniko heñóikuri Táva Florencia, Italia retãme, ára 12 jasypo ary 1820-pe. Itúva ha isy niko ikatupyry ha upéicha avei ndaha’éi ku oikotevẽguasúva rehegua hikuái. Mokõi iñemoñare: Partenope ha Florence. Oiko rire heta tetã Europa-peguáre og̃uahẽ ha opytaite hikuái Inglaterra retãme, oguerekohaguépe peteĩ óga neporãmbajepéva ha oikohaguépe vy’apavẽme. Itúva oñangareko mokõive mitãkuñáre ha ohekombo’e porã chupekuéra. Upeichahápe ha’ekuéra omoñe’ẽkuri opaichagua ñe'ẽporãhaipyre ha oñembokatupyry avei papapykuaápe. Upe guive Florence opyta ohayhuete papapykuaa; ha he’íkuri oikotaha chugui papapykuaahára, jepémo isy ndohechaporãmbái upe mba’e, ndaha’éigui kuña uperõgua rembiaporã. Ary 1837-pe, orekórõ 17 ary, oñandu Ñande Ru ñehenói ha upe guive Florence he’íkuri nomendamo’ãhái ha, omano meve, omba’apohata hapicha oikotevẽvéva rehehápe. Ary 1840-pe, Florence oguerekorõguare 20 ary, oñepyrũkuri oñemoarandu papapykuaápe ha pya’evoi itenondeve hapichakuéra apytépe. 5 ary rire Florence oiporavókuri ambue tape ha he’i ituvakuérape, amo hapópe, ha’e oikoseha Hasykatuvarerekuárõ. Isy ohendúvo upéva haimete omano. Imemby oikóva ikatéva apytépe oiporavõ peteĩ tembiapo oje’apo’íva. Ary 1849-pe, Florence Nightingale ohókuri Egipto retãme ha upépe oĩrõguare táva Alejandría-pe ohecha tasyo iky’aitereíva ha nahesãiva ha upe guive oñeha’ãkuri oñemoarandu ikatuháicha Hasykatuvarerekua kuaápe. Ary 1850-pe ojevýkuri Inglaterra retãme ha upépe oisãmbyhýkuri (oñehepyme’ẽ’ỹre chupe) peteĩ tasyo michĩva ha oñangarekóva kuña añónte rehe. Upépe oĩrõ oñepyrũ Crimea Ñorairõ-pe ha vokóikema Florence oho upépe oikuaávo oĩhague heta hasykatúva oikotevẽva ñepytyvõre. Ohókuri hendive 38 kuña ha’e ohenoiva’ekue ha omoirũva chupe. Ary 1854-pe og̃uahẽ Turquía retãme ha upépe omopu’ãkuri ikatuháicha peteĩ tasyo mirĩ oñangarekohaguépe hetaiterei ñorairõhára hasykatúvare. Florence ohechakuaákuri upépe oĩha heta omanóva naipotĩrigui upe tenda oñeñangarekohápe hesekuéra. Florence omboguapypaite kuatiáre opa mba’e oikóva ha mba’érepa, mba’éichapa ha araka’épa hasykatu hikuái upépe og̃uahẽva. Ivirúgui ojogua hi’upyrã ha yva pyahu ha ipotĩva ha opa umi mba’ére umi hasykatúva okuerajey ohóvo hikuái. Oje’e hembiapokuéra rupive nomanoihague 5.000 ñorairõhára Inglaterra-ygua. Ojevývo Inglaterra retãme ojehechakuaa ha oñeme’ẽ aguyjevete chupekuéra. Upéicha heñóikuri Hasykatuvarerekua pyahu ko’ág̃a jaikuaaháicha. Florence Nightingale-pe ojapyhýkuri peteĩ mba’asy oĩrõguare Crimea-pe ha upéva ogueraha chupe tupápe hi’aramano meve. Ndaikatúi opu’ãve ha hi’ári ndohechavéi. Imbaretégui, noñeme’ẽi ha upeichahápe omopu’ãkuri Nightingale Mbo’ehao oñehekombo’ehápe Hasykatuvarerekuarã. Hekove pukukue javeve Florence ohaijepe 200 aranduka hasykatuvarerekua ha tasyo rehegua rasami. Ha’e omanókuri táva Londres, Inglaterra retãme, ára 13 jasypoapy ary 1910-pe. *** Ohai: David Galeano Olivera Nightingale Jetepyso ha'e opakatu tete rehegua tembiapo oguereko peteĩ teko aty ha tekorã, ikatu oñeha'ã año térã atýpe. Pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua he'i jetepyso ñeha'ã ha'e umi mba'e kuéra yvypóra ikatu ojapóva jokoha'ỹ, ha mba'e ypy pe Ñembosaraipavẽ ha'e «opa yvypóra ikatu va'erã oñeha'ã jetepysópe ñemoingoe'ỹre ha ñembosarái hapére, oreko va'erã ñemoirũ, ñepytyvõ ha tekohayhuhápe ha ñeha'ã hápe». Mandu'apy Joaju Jetepyso Apỹi Kimi rehegua, hérava avei apỹi (oúva "apy") ha eleménto (karaiñe'ẽgua: elemento químico) ha'e mba'e ysaja tumingue'a ijojáva ijapopyre. Ku apỹi oĩrõ ijysaja peteĩva orekóta itumingue'ambyte ipype pehẽjy (protones) hetakue ikatúva ojeikuaa, aipórõ ikatu omoinge pe apỹi peteĩ ñemohendápe oñembohysýiva tumingue'a papapýre (número atómico). Oĩ oimeraẽ apỹinguéra Kimi rehegua ojejuhúva tekoháre ha oĩ oimeraẽ ambuéva yvypórante ojapo. Mandu'apy Tembikuaaty Mba'e Apỹi Kimi rehegua Kímika Kímika (araveñe'ẽgui: Quimia), ojeheróva avei kimi térã kimi kuaa, ha'e pe tembikuaaty tekohaguigua ohekáva ha ohesa'ỹijóva umi eleménto kímiko rehegua, mba'éichapa ojoaju hikuái ha mba'épa oiko chugui ojoaju rire. Upéva he'ise, kímika niko pe tembikuaaty ohechaukáva ñandéve mba'épa oiko mba'ekuéragui, mba'éichapa ojehe'a ha mba'éichapa heko iñambue. Linus Pauling omyesakã kímika he'iseha pe tembikuaaty ohesa'ỹijóva umi mba'ereko (sustancia), hekopy (mba'éichapa tumingue'akuéra oñemohenda ha ojoaju), imba'eteéva ha mba'éichapa oiko umi mba'erekógui mba'erekokuéra ipyahúva ára pukukuévo. Kímika rupive, tuichaitépe pe ojeheróva kímika supramolecular rupive, ikatu jaikuaa mba'éichapa tumingue'akuéra ono'õ, upéicha hesakã ñandéve mba'etĩ hekopy, molécula mba'ekuéra, itavera ha kuarepoti hekopy, ikatu hag̃uáicha jahecha mba'éichapa ojejapo hikuái ha mba'éichapa iñambue. Kímika py'ỹinte ojehero pe «tembikuaaty ombojoajúva» ikatúgui ñambojoapy hese umi tembikuaaty tekohaguigua ambuéva, ojoajúvo mba'erekokuaa rehe jareko pe mba'erekokuaa kímiko, pe tekovekuaaty rehe jareko tekovekuaaty kímiko, mbyjakuaa rehe jaipuru pe mbyjakuaa kímiko, pe yvyrekokuaa rehe ojoajúvo jareko yvyrekokuaa kímiko, ha upéicha heta ambuéva. Hetave umi mba'e kímiko rehegua ikatu ñahesa'ỹijo pe lavoratório añónte, jaipurúvo aporeko oñemopyenda porãmava, taha'e ha'éva japokóvo tembiporu ha mba'e kímiko térã ñaha'ãmbávo jaikuaa hag̃ua pe osẽva ñane rembiapógui. Ko tembikuaaty jaipurúva ko'ágã, pe kímika javegua, ou pe alkimía rembiapógui, peteĩ tembiapo ojoguáva tembikuaaty hákatu naiñañetéi, pe tembiapo rupive heta ñeha'ãreko ojejapo va'ekue ojeipurúvo kímika mba'e, mba'erekokuaa, tekovekuaaty, kuarepoti ha pohã rembikuaa mba'e, ha heta ñemoarandu ambuéva. Tapichakuéra ndoipuruvéima ko alkimía oiko rire mbohapy mba'e: karai Robert Boyle omyesakã mba'éichapa oiko mba'etĩ, ojeikuaaramo pe mba'e retakue ñeñongatu rehegua ha karai Antoine Lavoisier omyesakã mba'éichapa mba'ekuéra okái tatarapo rupive. Ko tembikuaaty oñepyrũ oñemohenda porãve ojejapo rire pe eleménto kímiko rechaukaha ha osẽ rire pe mba'ekuaarã tumingue'a rehegua, upéicha oiko umi tembikuaatyhára omyesakãmbávo rire pe mba'ekuéra retepy reko, mba'épa umi ion, mba'épa pe ñembojoapy kímiko ha ñemoambue kímiko. Héra ypy Ko ñe'ẽ kímika ou pe ñe'ẽ «alkimía»-gui, peteĩ tembiapo ymaguare ojoguáva tembikuaaty javegua, hákatu naiñañetéi, upe rupive heta ñeha'ãreko ojejapo ojeipurúvo kímika mba'e, mba'erekokuaa, tekovekuaaty, kuarepoti ha pohã rembikuaa mba'e ojoajúvo jeroviapy mba'e rehe. Ko alkimía oiko amo ary 330 guive, umíva oñemoarandúva hese oheka mba'éichapa ikatu ojapo itaju, mba'éichapa y rekopy, mba'érepa ha mba'éichapa mba'ekuéra omýi, oñemoambue ha ojoaju, mba'éichapa yvypóra ánga ojoaju hetére. Py'ỹinte ojehero va'ekue «kímiko» umi oñemoarandúva alkímia rehe ha upéi ojehero upéicha hembiapokue. Ko ñe'ẽngue alkimía katu ou araveñe'ẽgui al-kīmīā (الکیمیاء). Ijypýpe, ou Gyrésia ñe'ẽ ymaguarégui, umi ñe'ẽnguégui χημία térã χημεία (khemia ha khemeia). Pe ñe'ẽngue peteĩha ou Ehíto Ymaguare réragui, Ehíto Ymaguare ñe'ẽme. Upéicha, khemeia ikatu he'ise "Ehíto rembiapoporã". Oĩ katu ambuéva he'i al-kīmīā ouha χημεία ñe'ẽnguégui, he'ise «mbojoapy». Ha ambuéva katu he'i, kóva pe herakuãvéva, ouha Gyrésia ñe'ẽ ymaguarégui khumos, peteĩ ka'avo rykue, ha ikatu he'ise "mbohykue rembiapo", ha upéicha pe "rykue" ikatu he'ise kuarepoti, ha upégui ikatu he'ise "kuarepoti apo". Mandu'apy Joajuha Kímika Itakandua ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, kandua ita. Apỹi Kimi rehegua Tatavevýi hérava avei Idyroheno (Karaiñe'ẽgua: Hidrógeno) ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, mba'etĩ vevýi. Oĩ pe ype ha 75% Arapygua. Apỹi Kimi rehegua Tataveve hérava avei Élio (Gyresiañe'ẽgua:Ήλιος, helios, "Kuarahy") ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua. Átomo mba'era'ã ha'e 4. Apỹi Kimi rehegua Techaukaha Rysýi Apỹigua ha'e peteĩ techaukaha rysýi oñemohendahápe opaite apỹi kímiko, umi eleménto hína. Karai Dmitri Mendeleiev ojapo ha omoha'anga ko tysýi ary 1869 aja. Apỹi Kimi rehegua Kímika Roenthenio ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua. Átomo mba'era'ã ha'e 111. Itéra ha'e terakuãpe Wilhelm Conrad Roentgen. Apỹi Kimi rehegua Ita'ive hérava avei Lítio ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, kuarepoti pytã ha hu'ũ. Apỹi Kimi rehegua Kuarepoti Pytã ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, kuarepoti pytã ha hatã. Ha'e peteĩha kuarepoti opuruva rehe pe yvypóra. Apỹi Kimi rehegua Tatarapo (Karaiñe'ẽme: oxígeno) hérava avei tataru, ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, pytu ñaikotevẽva jaikove hag̃ua. Átomo mba'era'ã ha'e 8. Apỹi Kimi rehegua Temiandu, hérava avei andu, opa py'andýi apytu'ũme ojejapóva oñanduka mba'e ñembyasy térã mba'e oporombovy'áva tekove retépe ha tekove rekópe, mba'e ijysajakuaa'ỹva. Apytu'ũkuaaty hína pe tembikuaaty oñangareko yvypóra remiandukuéra rehe. Py'akyrỹi Amerísio hérava avei Amerikakuarepoti ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, kuarepoti morotĩ ha itatĩva. Itéra ha'e terakuãpe Amérika. Átomo mba'era'ã ha'e 95. Apỹi Kimi rehegua Papaha ha'e peteĩ ñeimo'ã papapykuaagua, omombe'u hetakue, peteĩ mba'e ha tepy. 0: Mba'eve 1: Peteĩ 2: Mokõi 3: Mbohapy 4: Irundy 5: Po Papapykuaa Papaha Papapykuaa ha'e pe tembikuaaty ohesa'ỹijóva papahakuéra, ysajakuéra ha mba'éichapa mba'ekuéra oñemohenda ha oñembohysýi. Ikatu ojereho avei matemátika, ñe'ẽngue oúva Gyresiañe'ẽgui μάθημα (máthema) ha he'ise "tembikuaaty térã ñemoarandu". Ko tembikuaaty rupive ikatu ñañemoarandu ko'ã mba'e rehe: Papaha: ikatu jaikuaa mba'éichapa ojepapa mba'ekuéra. Mba'ekuéra rekopy: omombe'u ñandéve mba'éichapa mba'ekuéra oñemohenda hetepýpe, mba'éichapa ikatu heko ambue térã oñembohysýita, upe he'ise ko tembiapo rupive ikatu jaikuaa pe papapy ne'ĩra jaikuaa, ko tembiapo ojehero álgebra. Ñemohenda: ikatu jaikuaa moõpaite oĩ mba'ekuéra ha mba'éichapa oñemohenda peteĩ tendápe, ko'ápe ikatu jaipuru umi coordenada. Kóva jahero ysajarekokuaa. Ñemoambue: mba'éichapa mba'ekuéra iñambue, kóva jahero papapykuaa ñehesa'ỹijo. Joajuha A'e'ỹ ha'e peteĩ temiandu reko omyañáva oñemboyke haguã mba'e térã máva. Py'akyrỹi Wikiñe'ẽndy (Wikcionario) ha'e peteĩ ñanduti ñe'ẽndy ohaíva ñanduti poruhára kuéra voi. Tembiasakue Wikiñe'ẽndy 1701 - Tembikuaaty (29 jasypo 2012) Vikipetã Techaga'u ha'e peteĩ temiandu ome'ẽva hechase peteĩ tapicha, mba'e, tenda, sapy'a ha ambue. Py'akyrỹi Ñepu ha'e temiandu oñemohechaukáva yvypóra oñandukuaávo hapicha oñandu avei, ipy'andýiva mbaretete, oimeraẽ iñepúva ohechakuaa hapicha ñembyasy ha ombovy'ase chupe, oipe'ase chugui iñembyasýgui. Py'akyrỹi Py'amokõi hérava avei Py'aheta ha'e peteĩ temiandu ndajaikuaáiramo mba'épa jajapóta térã jajoguáta. Py'akyrỹi Angapyhy ha'e peteĩ temiandu vy'agua, horýva ha ombojehu heta vy'a. Py'akyrỹi Tatatendy ha'e peteĩ Apỹi Kimi rehegua, mba'etĩ Marangatu, ndoguerekói sa'y. Apỹi Kimi rehegua Tatapu'ã'ỹ ha'e peteĩ Apỹi Kimi rehegua, Mba'etĩ Marangatu, ndoguerekói sa'y ha hi'átomokuéra ha'e 18. Apỹi Kimi rehegua Pytundyry apojovai'ỹ térã, oñembohasávo karaiñe'ẽgui, mba'etĩ marangatu ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua aty. Ko atýpe oike opa umi pytundyry hi'átomokuéra hekopeteĩva ha ojejogua, pytundyrynguéra isa'y'ỹva. Umi pytundyry apojovai'ỹ: Tataveve. Tatatendy. Tatapu'ã'ỹ. Kripton Tatapytagua. Radon. Ununóktio Apỹi Kimi rehegua Hyãsiakuarepoti hérava avei Hyãsiaita ha'e peteĩ Apỹi Kimi rehegua, kuarepoti pokã ha alkalíno, ndojeipurúva mba'evépe. Itéra ha'e terakuãme tetã Hyãsiare. Apỹi Kimi rehegua Tatapytagua ha'e peteĩ Apỹi Kimi rehegua, Mba'etĩ Marangatu ha heta pohýi. Apỹi Kimi rehegua Kuarepotiatã hérava avei Silísio ha'e peteĩ Apỹi Kimi rehegua, kuarepoti hatã ha mbarete, hungy itatĩva. Ha'e peteĩ Kuarepoti Nunga. Ojeipuru ojejapo hag̃ua itavera ha silikóna avei. Apỹi Kimi rehegua Ñongatuita hérava avei Itañongatu ha'e apỹi kimi rehegua, kuarepoti Nunga porupyre ñongatu hag̃ua vakapi ha yvyra. Ha'e hatã ha hungy kuarepotiva. Apỹi Kimi rehegua Kuarepoti Nunga hérava avei Kuarepoti háime ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua aty. Kuarepoti Nunga oguereko Kuarepoti ha kuarepoti'ỹ ysaja. Voro Kuarepotiatã Alemañakuarepoti Ñongatuita Itajoaju Telurio Poloñakuarepoti Apỹi Kimi rehegua Paranãmbuka (peroñe'ẽme: Pernambuco) ha'e peteĩ tetãvore Pindorámape. Tavayguakuéra: 2 449 341 Táva guasu: Recife Ambue táva: Jaboatão dos Guararapes, Olinda, Caruaru, Paulista, Petrolina. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Kuarepoti'ỹ ha'e peteĩ Apỹi Kimi rehegua aty, ndaha'éiva kuarepoti. Kuarepoti'ỹ oisãmbyhy vai tendyry ha pe jope, ndoguerekói mimbi. Opaháime kuarepoti'ỹ ha'e mba'etĩ. Tatavevýi (H) Tatapỹi (C) Nitróheno (N) Tatarapo (O) Flúor (F) Fósforo (P) Itaysy (S) Tatahovy (Cl) Bromo (Br) Iodo (I) Apỹi Kimi rehegua Sa'y itaju herava avei Itajuva ha'e peteĩ sa'y, ha'e peteĩ jehe'a sa'yju ha pytã'yju. Hecha Avei: Itaju (Kuarepoti) Sa'y Pytã'yju herava avei Narãsa'y ha'e peteĩ sa'y. Narãicha. Jehe'a pytã ha sa'yju. Sa'y Sa'y Tata herava avei Tatasa'y ha'e peteĩ sa'y tataicha. Jehe'a sa'yju ha Pytã'yju. Sa'y en:Scarlet (color)#Flame Mása ha'e pe oha'ãva mbovýpa mba'e retakue oĩ. Oipuru kilogramo oha'ã hag̃ua. Techapyrãme, peteĩ yvyty imása tuichavéva peteĩ itágui. Mása ndaha'éi pohyikue. Mba'e Mba'erekokuaa Pytundyry térã mba'etĩ ha'e niko peteĩ umi teko teterehegua mba'égui (umi ambuéva niko mba'e hatã, mba'e rykue ha plasma), ijysaja'ỹva. Pytundyry rekopeteĩva ikatu ijapopyre tumingue'a hi'añóva (techapyrãme upe pytundyry apojovai'ỹ héra tatatendy), ikatu hi'eleménto ñembyatynguéra peteĩ tumingue'a atýgui ijapopyre (tatarapo techapyrãme), térã tumingue'a opaichagua ijapopyre. Ñande Yvy ára pytúpe ojehecha pytundyry opaichagua, ojejuhu heta tatarapo ha dióxido de carbono, upévare ñande yvága hovy. Mandu'apy Joaju Mba'e Caxias do Sul ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 441.332 áva (2010 ary). Ha'e peteĩ táva heta tuicha. Rio Grande do Sul táva Ta'angambyry mbohasáva ha'e peteĩ óga mbohasáva ombohasa ta'angamỹi ha pu ta'angambyry hag̃ua. Telefuturo ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua. Japopapyre 12 jasypateĩ 1964pe. Ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua TV Cerro Corá herava avei canal 9 ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua. Japopapyre 29 jasyporundy 1965pe. Ha'e peteĩha ta'angambyry mbohasáva Paraguáipe. Ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua Luis Federico Franco Gómez (Asunción, Paraguái, 23 jasypokõi 1962 ) ha'e Paraguái tenondeta 2012, 2013 pee. Mburuvicha Paraguaigua Ára 27 jasyporundy ha'e ára 270ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 271ha umi ary hekope'ỹme. Umi 95 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi 1984: Avril Lavigne (opurahéiva, purahéiapoha, ao moha'angaha ha actriz kanatãgua.) Mano Jasyporundy Belleville ha'e peteĩ táva Ontário Tetãvore, Kanatã retãme. Oguereko heimete 50.000 ava kuéra. Kuña opurahéiva Avril Lavigne oheñói táva Belleville-pe. Kanatã táva Avril Lavigne (AFI: [ˈævrɨl_ləˈviːn]; Belleville, 27 jasyporundy, 1984) ha'e peteĩ opurahéiva, purahéiapoha, ao moha'angaha ha actriz kanatãgua. Oñepyrũakue hembiapo tembipu porã 2001pe. 2011-pe, irundy purahéi aty, Let Go, Under My Skin, The Best Damn Thing ha Goodbye Lullaby, oñemu 30 suakuéramive kopia. Tekove Kanatãgua Ára 7 jasyporundy ha'e ára 250ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 251ha umi ary hekope'ỹme. Umi 115 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Pindorama sãsõ rembiasa'imi, Vrasil-pe. Tembiasa 1822: Vrasil ohupyty sãso Poytugagua. 1932: Ñorairõ Boquerón. Teñõi Mano 1940: José Félix Estigarribia, Paraguái mburuvicha. Jasyporundy 1822 - ary. Tembiasa Pindorama sãsõ rembiasa'imi - 7 jasyporundy. Ekuator sãsõ - 24 jasypo. Oararecha'akue Omano'akue ...1821-1822-1823... Ary 1800 - 1899 Montreal (Hyãsiañe'ẽpe:Montréal) ha'e peteĩ táva Kévek Tetãvore, Kanatãpe. Oguereko mokõi ñe'ẽ: inglyesñe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ. Ha'e peteĩ táva heta apopy. Kanatã táva Québec herava avei Kévek ha'e tuichave Kanatã tetãvore. Oguereko 7 651 531 ava ha ituichave táva ha'e Montreal, itáva guasu ha'e Kévek táva. Oguereko mokõi ñe'ẽ: inglyesñe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ. Kanatã Hyãsiañe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ Indoeuropagua, oñe'ẽva 220 sua ava rehe. Ou latinañe'ẽgua. Ha'e peteĩ Tetãnguéra Joaju ñe'ẽ. Ñe'ẽ rapykuere ikatu oñembyeja'o irundy árape: hyãsiañe'ẽ ymaguare (ijypyetégui sa ro'y XIII peve), hyãsiañe'ẽ mbytepegua (sa ro'y XIV - XVIII) ha hyãsiañe'ẽ ipyahúva (sa ro'y XIX guive). Ñepu'ã ohupytykáva heko ko'ãgagua ohupytyva'ekue upe rirégua árape. Maymáva ñe'ẽjoavy hyãsiañe'ẽ, ápe ndoikéi fransiáno, ñe'ẽ mbyky pyrenda, oñemyengovia mberekatuhína, oñemoĩ porã rire ñe'ẽpavẽ rupive. Jepeve ã mba'e, ko'ã ñe'ẽ, ojepurúva hembe'ýre ha ko árape ojehecharamo, ojepurúgueteri ñe'ẽporã ha marandu'ípe, ha oĩ heta aty oñangarekóva hese. Ñe'ẽ opu'ãvéva rrománika pa'ũme ha'e hyãsiañe'ẽ, térã imombyryvéva latinañe'ẽ pegua. Edad média oñepyrũvo oñembopyahu ypy, oike mbarete rupi hyãsiañe'ẽme hermániko ñe'ẽ opytáva Hyãsia ko'ãgagua yvate gotyo rupive. Oñe'ẽva Kanatã Hyãsia Mali Ehipto Italia Madagaka Marrueko Mandu'apy Joaju Hyãsia Véyhika Suísa Luxemburgo Mónako Kanatã Gujána Hyãsiapegua Mandagaka hérava avei Madagakar (karaiñe'ēme: Madagascar) ha'e peteĩ tetã oĩva Áfrikape. Itáva guasu ha'e Antananarivo. Oguereko 20 042 551 ava ha oñe'ẽ Hyãsiañe'ẽ ha Mandagakañe'ẽ. Tetã Afrikagua 1 jasyrundy ha'e 91º ára arygua. Arete Japu ára. Tory mba'apope ára. Tembiasa 1864: Triple Alianza ojapova. Teñõi Mano Jasyrundy 2 jasyrundy ha'e 92º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 2005: Juan Pablo II, papa. 2006: Roque Vallejos, ñe'ẽpapára paraguáigua. Jasyrundy 3 jasyrundy ha'e 93º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi 1367: Enrique IV Ingyaterra rehegua Mano Jasyrundy 4 jasyrundy ha'e 94º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyrundy “Ñande Ypykuéra” Narciso R. Colmán mba’éva Rupavẽ ha Sypavẽ imemby mbohapy kuimba’e ha heta kuña. Umi ojeikuaavéva apytépe oĩ: Tume Arandu, ikatupypyrýva, ojeikuaáva arandu túvaramo, oúva ichupe yvágagui; ha’e Pa’i Sume mombe’upykuéragui. Marangatu, ha’éva Kerana ru. Japeusa, heñóiva ipýguio, ha’e memby hekovaíva, opamba’e oñepyrũ ojapo hapykuéguio. Hogayguakuéra ndaija’éi hese ome’ẽ haguére ojavývo heindy Yrasẽmape pohãvai; upéi oñapymi ýpe ha omano, hetégui oiko japeusa, ha péicha oiko hapykue gotyo opaite árama. Kuñanguéra apytépe oĩ: Porãsy, he’iháicha héra porã sy, imbaretéva. Guarasyáva, o’yta kuaáva, omendáva Karive ndive, herajo’áva Paragua (Raza Guarani ypykue). Tupinamba, avei imbaretéva omenda Mba’erory ndive, herajo’áva Amaraso, Paragua ryke (Raza Tupi ypykue), Yrasẽma, ysyry purahéi, iñe’ẽ puasyetéva, ombopu porãitéva mbaraka. Ohasávo ary…atýpe oĩ peteĩ kuñataĩ ndeporãva ha’éva Kerana, Marangatu rajy, Tau, ha’éva aña ñemoñare oñembokíva hese, ha ojerováva karia’y nde porãvape ha omondaséva kuñataĩme; oñemoinge Angatupyry, imarangatu rekóva, oñangareko hag̃ua hese. Oñorãirõ pokõi ára pukukue, pyhare jepe ha osẽ itenonde Tau, oipytyvõ ichupe Pytajovái, heko ñañáva, imbarete ha oñorãirõ kuaáva. Tau ha Kerana ári ho’a Tupã ñe’ẽpochy ha upévare omoñemoña hikuái pokõi tekove ndevaipajepéva ha’éva: Teju Jagua, Mbói Tu’ĩ, Moñái, Jasy Jatere, Kurupi, Ao Ao y Luisõ. Teju Jagua: Hete ojogua umi teju tuichávape, ha oguereko pokõi jagua akã. Kóva ha’e Tau ha Kerana memby ypykue. Hete tuichágui ndaikatúi oipuru mbarete oguerekóva. Okaru yvakuéra, eirete oguerúva chupe ipehẽngue Jasy Jatere. Mbói Tu'ĩ: Kóva ha’e Tau ha Kerana memby mokõiha, hete mbói ha iñaka tu’ĩ. Oje’émi hese Ha’eha mba’e he’õ rerekuára. Avei ha’e pira, mbusu, ysapy ha yvoty ñangarekohára. Moñái: Kóva hina Tau ha Kerana memby mbohapyha. Ñu ha yvytu jára, ipokovívare ha mondaháre oñangareko ha oipytyvõ. Omondáva omono’õ Cerro Yyytykuápe, ko’ag̃a hérava Cerro Kavaju Atyrápe. Avare Tume ohapyva’ekue itakuápe ha upe guive opyta héra Moñaikuare. Jasy Jatere: Kóva hina Tau ha Kerana memby irundyha. Ko mitã’i yvágaicha hesa hovy asy ha kuarahy mimbícha iñakãrague sa’yju. Og̃uahẽvo asajepyte ndaje osẽ omosarambi mborayhu ha tetia’e. Oje’e hese opívo oguataha ha oguerekoha ipópe ka’a rakã pehẽngue ome’ẽva ichupe mba’ekuaaita. Oipurúva oguerokañy hag̃ua mitã oguaraháva ipehẽngue Ao-Ao. Kurupi: Kóva hina Tau ha Kerana memby poha. Karia’y karape oikóva asajepyte ka’aguýre ñemiháme. Oikóje ohapera’arõ mitãkuña osẽva asajerei hógagui, Kurupi ojuráne katuete ha ogueraha ka’aguy hesakãhápe kapi’ipe rovyũ ha hyakuãvureíva ári orairõ ombotarova térã ojuka peve. Ao Ao: Kóva hina Tau ha Kerana memby poteĩha. Oje’e Ao Ao oikoha kure ka’aguýramo ha ijatýha hendivekuéra; oiko hag̃ua oñondive kuimba’e ro’o rapykuéri. Ndaje kuimba’ekuéra ojehekýi hag̃ua Ao Aógui, ojupí yvyra raka rehe; ha upéicha jave Ao Ao ojo’o yvy ha oity yvyra, ho’u hag̃ua kuimba’e. Luisõ: kóva hina Tau ha Kerana memby pokõiha. Ojogua peteĩ jaguápe; ivai, hesa vera ha iñakãguasu. Pyharepyte vove oho ojapajeréi te’ongue ári, upévare hesa’yju ha ine. Oĩramo kuña imembýva pokõi kuimba’e, pe ipahaguéva ha’eva’erã katuete Luisõ. Pyhare reñandúramo oñarõva ha opoko nde py ipo ro’ysãme, ha’e Luisõ nemomarandúva nde ára paha. Referencias David Galeano Olivera arandukágui. Ombohasa Matilde Galeano Hesu (; ; c. 4 Kmb  – c. 30/33 Kr) hérava avei Hesu Nasaregua ha Hesu Kirito, ha'e vaekue peteĩ ñemoñe'ẽngára ichugui oiko vaekue Apirykuarape mbytete. Apirykuakuéra oguerovia ha'eha Tupã Ra'y ha pe Kirito heta oñeha'arõ vaekue, irúra oje'eraẽ vaekue Ñoikuaave'ẽ Ymápe, oúva yvýpe oipysyrõ hag̃ua opaite yvypóra hag̃ua. Ojejerovia Hesu heñói táva Belẽme, amo ary 1 guive térã 8 peve, ha ohasa akue hekove táva Nasarépe, isy Maria ha itúva Hose ndive. Omano akue amo ary 30 peve térã ary 34 peve, táva Herusalẽme. Hesu rapé-pe, Kirito imano akue rire omoingovejey akue ára mbohapyhápe ha ojupi yvága vy'arendápe. Tekove Hesu rape Hesu rape hérava avei Kirito rape () ha'e peteĩ tupãrape ojeroviáva peteĩ Tupãre mante (religión monoteísta) oñembohapéva Hesu Nasaregua rekovére, rekombo'ére ha rembiapóre. Hesu rapépe, Kirito ha'e Ñandejára ra'y ha ou Yvy ape ári oipysyrõ opaite yvypóra hag̃ua ha omano rire oikove jey mbohapy ára rire ha ojupi yvága vy'arendápe. Ko'ágã hína Hesu rape rehe ojerovia amo 2.300.000.000 tapicha oparupi Yvy tuichakue javeve. Hesu rape oguereko avei peteĩ aranduka marangatu hérava Tupã ñe'ẽngue ryru, oñemombe'uhápe ko jerovia mbo'erã ha Hesu rekove. Hesu rape Nasare ha'e peteĩ táva Israelpe. Hesukirito ohasa akue peteĩha rekove ary Nasarepe. Nasare oguereko 81.410 ava. Israel táva 25 jasypakõi ha'e 359º ára arygua. Jasypakõipe. Arete Arareñói Tembiasa Teñõi Mano Jasypakõi Jagua (Canis lupus familiaris) () ha'e peteĩ mymba okambúva ha ho'úva so'o oñemohendáva umi jaguapehẽ mbytépe, upéicha jagua peteĩ jaguaru juehegua (canis lupus). Peteĩ ñehesa'ỹijo osẽ ku kuatia rembikuaáva hérava Nature-pe ohechauka yvypóra osaite'o jaguarúpe ha omoambue hete ha heko, ha upe guive jagua okarukuaa heta mba'e ha heko iñambue. Opaichagua ituichakue, ijysaja ha hague irrásare (jagua ñemoñangáre). Ijapysa ha itĩ mbarete, itĩre oñandu porãve mba'ekuéra ijerére. Umi rrása michĩ ikatu oikove 20 ary pukukuévo, oñeñangarekoporãrõ hese, ha umi rrása ambuéva oiko pa térã papo ary aja. Oĩ amo 800 jagua rrása, ituichakue, hete ha heko opaichagua, oguereko avei opaichagua sa'y ha hague. Jagua niko oiko porãve yvypóra ndive ha upévare oĩ umi oipurúva jagua oñemoirũ hag̃ua, iñangarekoháraicha, omba'apoháraicha, ogueraháva yvypóra ha mba'ekuéra yrypy'áre, tymba'apiha, ñañihára, oisãmbyhýva umíva ndohecháiva ha oĩ avei umi jagua rerekua omboguatakuaáva ovecha ha vaka kuéra. Ary 2001 jave, ojeipapami oiko amo 400.000.000 jagua yvy ape ári. Mandu'apy Joaju Biodiversity Heritage Library bibliography for Canis lupus familiaris Dogs in the Ancient World, artículo sobre la historia de los perros. Vértebras del perro. Dogs breed. Atlas virtual Jaguapehẽ Jaguapehẽ ha'e peteĩ okambúva pehẽngue, so'o'úva. Jagua. Aguara. Jaguapehẽ Índia ―héra tee hína Tavakuairetã Índia (hindi ñe'ẽme, भारत गणराज्य, Bhārat Gaṇarājyala; ingleñe'ẽme, Republic of India)― ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Ásia ipehẽngue ñembyguápe. Ko tetãme oikove amo 1380 sua tapicha, upéicha ko tetã niko upe mokõiha orekovéva tapichakuéra ipype opa Yvýgui. Índia ijyvy apekue niko 3.287.263 km², upéicha ha'e tetã tuichavéva pokõiha. Ijerére ojejuhu ñemby gotyo paraguasu Índiko, kuarahyreike gotyo upe para Árave ha kuarahyresẽ ngotyo Vengála parapyte ojejuhu, ko tetã y rembe'y ohupyty amo 7.517 kilómetro. Índia jerére ojejuhu yvýre kuarahyreike gotyo tetã Pakitã, yvate gotyo Chína Tetarã Retã, Nepal ha Vutã ojejuhu ha kuarahyresẽ ngotyo oĩ Vangalande ha Miama. Upéicha avei, Índia ykére oĩ yguasúre ypa'ũ Seilãu, Mayndíva ha Indonésia. Índia itavusu niko táva Ndéli Pyahu ha itáva orekovéva tapichakuéra hína Mumbái. Ko yvýpe ojehecha Índo avano'õ ñepyrũ (tekovekuéra oiko va'ekue 3300 Kirito mboyve guive 1300 Kirito rire peve ysyry Índo jerekuévo), yvy herakuã hape omoñemurã hetaitégui ymaite guive ha ojehechahápe heta mburuvi guasu oñepyrũ ha oñemyasãi upe guive, ojehechakuaa Índia avano'õ ijypykue opaichagua, hembiasakue ipukuiteha ha itavarandu mba'eguasuiteha. Irundy umi jerovia tuichavévagui opa Yvýgui, Indu jerovia, Vuda rape, Jain Dharma ha Síki jerovia oñepyrũ ko tetãme, upéicha avei oguahẽ upépe jerovia tetãnguéra ambuéva techapyrãme pe masdaiásna, Moise rape, Hesu rape ha islã oiko aja ary 1000 Kirito rire, upéicha omoheñói jerovia ambuéva opaichagua ko tetãme mante ikatu ojejuhu. Mbeguehápe upe Kuarahyresẽ Índia Atyvete (aty omoñemúva Ingyatérra pegua) oñembojára ko tetã yvy apekuére oñepyrũ guive saro'y XVIII ha oiko chugui peteĩ kolónia Tavetã Joaju pegua saro'y XIX guive, Índia oñemosãsónte Tavetã Joaju poguýgui ary 1947-me, hetãygua oheka rire isãsorã ñerairõ'ỹre. Índia ha'e hína ko'ãga peteĩ tetã ñembyatypyre ijyvy apekue oñemohendáva 28 tetãvore rupi ha 8 yvy pehẽ Joaty pegua, iñesãmbyhy oñemboguata tavakuairetã amandajerapépe. Ary 1991 guive Índia pya'eite oñemomba'eheta ha oñemoporã porãve, oikógui upépe heta ñemyatyrõ oñemboguata porãverã iviru remimono'õ; ojehecháramo jepe heta apañuái hetãyguakuéra apytépe, hetaitégui umi imboriahuitéve, umi nomoñe'ẽkuaáiva ha ndohaikuaáiva, umi ohasa asýva mba'asy isarambipávare, umi oñemongaru vaíva ha kuñanguéra ndaikatúiva ohupyty tekoiterapekuéra. Índia avano'õ ko'ãgagua niko ijerovia opaichagua, iñe'ẽ hetaitéva (iléi guasu ohechakuaa 22 ñe'ẽnguéra hákatu ojeikuaa oĩveha) ha ijypy opaichagua, ojehechágui heta tetã ambuéva retãygua oguahẽ akue upépe ymaite guive ha ojopara, ojehechakuaa avei Índia apekue ka'aguy guasu ha yvytyrysýi henyhẽva, upépe oiko mymbakuéra ha guyrakuéra opaichagua, ndaikatúi jajuhu tenda ambuévape. Upéicha avei, Tavakuairetã Índia oĩ umi tetã ipokatúva apytépe orekógui iñorairõha atýpe mbokapu guasu oipurúva átomo mbaretekue. Ojehechakuaa ñehesa'ỹijo rupi Índia apekue rekoha oñembyaiha, Índia ho'a ñemoĩha 140-gui ha oho ñemoĩha 177-pe ary 2016 guive 2018 peve upe Tekoha Ñangarekorã Techaukahápe ojapóva mbo'ehára kuéra ohesa'ỹijóva, mbo'ehaorusu Yale ha Columbia pegua. Tenondeite, ko ñehesa'ỹijo ohechauka yvytu ko tetãme "oñembyaiete". Héra ypy Índia rera ou "Índo" ñe'ẽnguégui, upéva niko ou Peysiañe'ẽgui hindu (/jíndu/), sánskrito ñe'ẽgui Sindhu, kóicha ojeherógui ymaite guive upe ysyry Índo. Umi Gyrésia Ymaguare retãygua ojehero umi Índia retãygua ινδοί (/indoí/), he'iséva umíva ysyry Índo pegua. Tekome'ẽrusu (Índia léi guasu) ha ñe'ẽnguéra ambuéva oñeñe'ẽva ko tetãme ohechakuaa avei hetã héra teeha niko Bharat (oje'éva [ˈbʱɑːrʌt̪]). Ko ñe'ẽngue Bharat niko ou upe mburuvichavete Bharata, karai guasu imombe'uguau ymaguareite Indu tavarandúpe. Hindustán ―ijypýpe niko peteĩ ñe'ẽngue Peysiañe'ẽgui he'iséva ‘indukuéra retã’―, oñembohera Índia retã ipehẽngue yvategua hákatu sapy'apy'a ojeipuru oñembohera opaite tetã. Ñe'ẽnguéra Hindi ha ingleñe'ẽ ha'e ñe'ẽnguéra tee Índia-pe; hindi ha'e avei ñe'ẽ tetã mba'éva ojeiporúva tetã sãmbyhyhárupi. Tekome'ẽrusu ohechakuaa 22 ñe'ẽnguéra (oñembohérava "ñe'ẽnguéra tekome'ẽrusugua", ñe'ẽ tee ambue ñe'ẽndi (sánskrito ndoikéi ijapytépe) umi 28 tetãvorekuéra oĩva India Tavakuairetã ryepýpe: asames, vengali ñe'ẽ, vodo, dogri, hindi, kanares, kachemiro, konkani, maitili, malavar, meitéi, marati, nepali ñe'ẽ, oriya, urdu, penyabi, sánskrito, santali, sindi, tamil ha telugu. Mandu'apy Joaju FIFA, héra tee hína Tetãita Joaty Vakapipopógui (Hyãsiañe'ẽme: Fédération Internationale de Football Association), ha'e upe joaty guasu vakapipopo omohendáva ha ojapóva upe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Oñepyrũ akue ára 21 jasypo ary 1904-pe ha ijatyha róga oĩ Suísa retãme, Zúrich távape. Joaju Fédération Internationale de Football Association, sitio web oficial de la FIFA (en inglés, español, francés, alemán, portugués y árabe) FIFA 2014 - ary, oñepyrũ akue ararundýpe. Ararechauka Jasyteĩ Jasykõi Jasyapy Jasyrundy Jasypo Jasypoteĩ Jasypokõi Jasypoapy Jasyporundy Jasypa Jasypateĩ Jasypakõi Tembiasa Ukyaña oñepu'ã ha oñembohovái imburuvicha Victor Yanukóvich. Jetepyso Ára 7 jasykõi guive 23 jasykõi peve ojejapo pe Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2014, táva Sóchi, Rrusia retãme. Ára 12 jasypoteĩ guive 13 jasypokõi peve, ojejapo FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014, Pindorama retãme. Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...2013-2014-2015... Velẽ (Áraveñe'ẽme: Bayt laḥm) ha'e peteĩ táva Paletína retãme, upe yvy pehẽngue hérava Sihorytáña-me, ojejuhu amo 9 km ñemby gotyo táva Herusalẽ-gui umi yvyty Hudéa pegua imbytépe. Ipype oiko amo 25 266 tavayguakuéra, ojeipapaháicha ary 2007-pe, umívagui imbyte musulmã ha mbyte ambuéva Hesu rapére ojeroviáva. Ko táva mba'eguasu hína umi ojeroviávape Hesu rapére, he'ígui upe Tupã ñe'ẽngue ryru ko táva ha'e voi Hesu Nasaregua itáva reñóiha, he'iháicha Marandu Lúka pegua ha Marandu Matéo pegua. Mandu'apy Joaju Belén, la ciudad del Rey David Paletína táva 2015 - ary, oñepyrũta arapope. Ararechauka Jasyteĩ Jasykõi Jasyapy Jasyrundy Jasypo Jasypoteĩ Jasypokõi Jasypoapy Jasyporundy Jasypa Jasypateĩ Jasypakõi Tembiasa Oararecha'akue Omano'akue Joaju ...2014-2015-2016... Lituañañe'ẽ ha'e ko ñe'ẽ Indoeuropeo oñeñe'éva Lituañape. Oĩ háime irundysua yvypóra yvype oñeñe'éva lituañañe'ẽ. Ko ñe'ẽ ha'e tujave oikovéva ñe'ẽ ogapypeguape Indoeuropeo. Ñe'ẽndy Maitei - Labas Mba'éichapa? - Kaip gyveni? Porã - Gerai Vai - Blogai Che réra... - Mano vardas... Tereiko porã - Viso gero Aguyje - Ačiū Che oiko Paraguáipe - Gyvenu Paragvajuje Ndoñe'ẽ avañe'ẽ - Nekalbu gvaranių kalba Joaju Európa ñe'ẽnguéra Lituaña Indoeuropa ñe'ẽ Paravisión ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua. Japopapyre 12 jasypa 2005pe. Ombohasa marandu, jetepyso ha heta série ta'angambyrygui. Ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua Red Guaraní ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua. Japopapyre 1 jasypokõi 2002pe. Ombohasa marandu, ha heta ambue. Ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua LaTele ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua. Japopapyre 21 jasyporundy 2008pe. Ombohasa marandu ha heta tembiasagua'u. Ta'angambyry mbohasáva Paraguáigua Rio Grande do Norte ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 3 168 027 Táva guasu: Natal Ambue táva: Mossoró, Parnamirim, São Gonçalo do Amarante, ha ambue. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Rondônia ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 1 576 423 Táva guasu: Porto Velho Ambue táva: Ji-Paraná, Vilhena, Ariquemes. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Roraima ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 460.157 Táva guasu: Boa Vista Ambue táva: Rorainópolis, Caracaraí, Alto Alegre. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Vrasil Distrito Federal (poytugañe'ẽme Tetãvore Joaty) ha'e peteĩ tetãvore Pindorama pegua. Upépe oĩ Vrasil itavusu: Brasilia. Tavayguakuéra: 2 562 963 Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Mangapy Tembiesarái Yvypavẽ, hérava avei Mangapy Tembiesarái Yvypavẽ FIFA pegua, Mundial de Fútbol ha FIFA Tembiesarái Yvypavẽ ha'e peteĩ Vakapipopo Ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua FIFA ojapo. Ojejapo irundyrundy ary, 1930 guive. Vrasil oguereko 5 FIFA pu'aka rechaukaha, Italia oguereko 4, Alemaña oguereko 4 avei, Uruguái, Hyãsia ha Argentina oguereko 2 FIFA pu'aka rechaukaha, Epaña ha Ingyaterra oreko peteĩ. Tembiesaraikuéra 1930: Ipu'akavéva: 1934: Ipu'akavéva: 1938: Ipu'akavéva: 1942: Ndojejapói upe Mokõiha Ñorairõ Guasu oikógui. 1946: Ndojejapói upe Mokõiha Ñorairõ Guasu oikógui. 1950: Ipu'akavéva: 1954: Ipu'akavéva: 1958: Ipu'akavéva: 1962: Ipu'akavéva: 1966: Ipu'akavéva: Ingyaterra. 1970: Ipu'akavéva: 1974: Ipu'akavéva: 1978: Ipu'akavéva: 1982: Ipu'akavéva: 1986: Ipu'akavéva: 1990: Ipu'akavéva: 1994: Ipu'akavéva: 1998: Ipu'akavéva: 2002: Ipu'akavéva: 2006: Ipu'akavéva: 2010: Ipu'akavéva: 2014: Ipu'akavéva: 2018: Ipu'akavéva: 2022: Ojejapóta Katárape. Húvol FIFA Tukãtĩ, (Poytugañe'ẽ: Tocantins) ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 1 383 453 Táva guasu: Palmas Ambue táva: Araguaína, Gurupi, Porto Nacional. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Tetã Autarália (ingleñe'ẽme ha'etehápe: Commonwealth of Australia; AFI: [ˈkɒmənwelθ ɒv ɒˈstreɪliə]), hérava avei avañe'ẽme Auterália, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva yvyrusu Oseaníape, tetãkua oñesãmbyhýva tavetãporokuái tekorãháme ñembyatypyre (monakía constitucional federal). Autarália niko tetã ituichavéva Oseaníape ha ijerére oĩ heta ypa'ũnguéra ipoguýpe paraguasu Py'aguapýpe, Índikope ha paraguasu Antartidaguápe. Tetã ambuéva Autarália hi'aguĩvéva ha'e Indonésia, Kuarahyresẽ Timor ha Papúa Gynea Pyahu yvateite gotyo, umi Ypa'ũnguéra Salomõ, Vanuátu ha Hyãsia hetãvore hérava Kalendónia Pyahu yvate kuarahyresẽ ngotyo, ha Selánda Pyahu ñemby kuarahyresẽ ,gotyo. Autarália tetã ituichavéva poteĩha opa tetã ambuéva apytépe, ijyvy apekue hína 7.686.850 km². Itavusu, táva Kambérra (Canberra), ojejuhu Autarália Tavusu Rekohápe. Ko tetãme oiko 25.600.000 tapicha ary 2020 aja, umíva niko haimete oikopa táva ojejuhúva yrembe'ýpe: Sínei, Melbourne, Brisbane, Perth, Adelaida ha itavusúpe Kambérra. Ko yvýpe ko'ágã jahero Autarália oiko va'ekue heta avakuéra ha te'ýi, umi ypykue, ojapo 42.000 ary kuéra guive. Heta tapicha Europagua oguahẽ akue Autarália rendápe saro'y XVII guive. Héra Ypy Ku ñe'ẽ Australia ("Autarália" avañe'ẽme) ikatu ou latinañe'ẽ pegua Australis, he'iséva ñembygua: pe mombe'ugua'u oñe'ẽva “peteĩ tenda ojeikuaa'ỹva ñembýpe ojejuhúva” rehegua (terra australis incognita), ou Rróma Mburuvi mombe'ugua'u pegua. Mandu'apy Oseania térã "Paraguasuyvy" ningo yvyrusu ojeipysóva paraguasu Py'aguapype, guive paraguasu Índikope ha Antartiko peve. Ipukukue rupi, 9.008.458 km², ha'e michĩve yvyrusu yvype. Oseaniape oĩ Autaralia, Pyahu Selanda, Kirimbati, ha ambue tetãnguéra ha ypa'ũnguéra. Oseania Tetãvore Joapykuéra ha'e peteĩ tetã oĩ Yvateamérika, ijerére ojejuhu Kanatã yvate gotyo ha Méhiko ñemby gotyo. Ko tetã ijyvy oñemohenda 50 tetãvore rupive, peteĩ umívagui niko ypa'ũ hérava Havái, ipoguýpe ypa'ũ oĩ avei heta ypa'ũ aty Oseaníape, ojejuhuhápe Samóa Amérika pegua, ha Karíve, pe ypa'ũ hekosãsóva Puerto Rico ojejuhuhápe. Tetãvorekuéra Tetãvore Joapykuéra yvy oñemohenda 50 tetãvore rupive, oĩ avei peteĩ "Distrito Federal" hérava Washington D.C. (Kolumbia Táva), ojejuhuhápe ko tetã itavusu. Aláka Alaváma Arisóna Arkansas Connecticut Dakóta Ñembygua Dakóta Yvategua Delaware Florida Georgia Havái Idaho Illinois Indiána Iowa Kalifórnia Kansas Kentucky Kolorádo Kuarahyresẽ Virginia Luisiana Maine Maryland Massachusetts Méhiko Pyahu Michigan Minesóta Misisípi Misúri Montána Nebraska Neváda New Hampshire New Jersey New York Ohio Oklahoma Oregon Pensilvania Rhode Island Tenesi Texas Utah Vermont Virginia Washington Wisconsin Wyoming Yvate Karolina Yvy Karolina Tetãvore Joapykuéra 31 jasyapy ha'e pahague ára arygua. Jasypakõipe. Arete Ary Pyahu Tembiasa 1991: Opa akue Joaty Soviétiko. Teñõi 1378: Calixto III, papa católico (f. 1458). 1491: Jacques Cartier, explorador Hyãsia pegua (f. 1557). 1514: Andreas Vesalio, anatomista ha fisiólogo belga (f. 1564). 1571: Go-Yōzei, emperador japonés (f. 1617). 1658: Juan de Cabrera, teólogo jesuita, karai arandu ha haihára Epáña megua (f. 1730). 1668: Hermann Boerhaave, pohanohára neerlandés (f. 1738). 1720: Carlos Eduardo Estuardo, personaje Itália pegua pretendiente al trono (f. 1788). 1729: Johann Gottlieb Georgi, químico, geógrafo ha naturalista Alemáña megua (f. 1802). 1741: Isabel de Borbón-Parma, aristócrata Epáña megua (f. 1763). 1763: Pierre Charles Silvestre de Villeneuve, militar Hyãsia pegua (f. 1806). 1738: Charles Cornwallis, militar ha gobernador colonial Vyretáña Guasu pegua (f. 1805). 1771: Juan Manuel Rodríguez, ojokuaikuaáva salvadoreño (f. 1847). 1803: Johann Carl Fuhlrott, investigador Alemáña megua (f. 1877). 1815: George G. Meade, general Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1872). 1842: Ernesto Tornquist, empresario Arhentína pegua (f. 1908). 1846: Ferdinand Domela Nieuwenhuis, socialista anarquista neerlandés (f. 1919). 1851: Ernst Betche, botánico ha explorador Alemáña megua (f. 1913). 1855: Giovanni Pascoli, poeta Itália pegua (f. 1912). 1858: Vincas Kudirka, poeta lituano (f. 1899). 1860: Ovidio Rebaudi, haihára, kimihára, kundahára ha tembikuaatyhára paraguáigua. 1869: Henri Matisse, omongolóva Hyãsia pegua (f. 1954). 1870: Sodimejo, la persona más longeva que se haya registrado (f. 2017). 1878: Elizabeth Arden, empresaria Kanatã megua (f. 1966). 1878: Horacio Quiroga, cuentista, dramaturgo ha poeta Uruguái pegua (f. 1937). 1880: George C. Marshall, militar Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1959). 1881: Max Pechstein, omongolóva Alemáña megua (f. 1955). 1889: José Miguel de Barandiarán, etnólogo Epáña megua (f. 1991). 1893: Nazario S. Ortiz Garza, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (f. 1991). 1899: Silvestre Revueltas, músico Méhiko pegua (f. 1940). 1900: Selma Burke, escultora ha educadora Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1995). 1901: Silvestre Vargas, músico ha violinista Méhiko pegua (f. 1985). 1903: Nathan Milstein, violinista Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1992). 1905: Guy Mollet, ojokuaikuaáva Hyãsia pegua (f. 1975). 1907: Ramón de la Fuente Leal, vakapipopo oha'ãva Epáña megua (f. 1973). 1908: Simon Wiesenthal, jefe del Centro Judío de Documentación de Viena, exprisionero en un campo de concentración (f. 2005). 1910: Peter Wentworth-Fitzwilliam, soldado ha aristócrata Vyretáña Guasu pegua (f. 1948). 1911: Amanda Ledesma, mba'eapohára Arhentína pegua (f. 2000). 1912: John Dutton Frost, militar Vyretáña Guasu pegua (f. 1993). 1913: Enrique Serrano Viale Rigo, ojokuaikuaáva chileno (f. 1985). 1914: José Manuel Lara, editor Epáña megua (f. 2003). 1916: Ítalo Luder, ojokuaikuaáva Arhentína pegua (f. 2008). 1917: José María Gironella, novelista Epáña megua (f. 2003). 1920: Jorge Lardé ha Larín, historiador salvadoreño (f. 2001). 1921: Lynn Compton, militar ha juez Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2012). 1925: Candy Jones, modelo pin-up Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1990). 1929: Agustín Acosta Lagunes, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (f. 2011). 1929: Enrique Sobisch, omongolóva ha dibujante Arhentína pegua (f. 1989). 1930: Odetta, opurahéiva de folk afroTetãvore Joapykuéra pegua (f. 2008). 1933: Edward Bunker, haihára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2005). 1943: Ovidio Hernández, músico Méhiko pegua, del trío Los Panchos (f. 1976). 1935: Billy Apple, artista neozelandés (f. 2021). 1935: Carlos Ballesteros, omotenondéva teatral ha mba'eapohára Epáña megua (f. 2011). 1935: Salmán bin Abdulaziz, rey saudí. 1937: Anthony Hopkins, mba'eapohára Vyretáña Guasu pegua. 1937: Avram Hershko, biólogo israelí, premio Nobel de Química en 2004. 1937: Francisco Gabica, ciclista Epáña megua (f. 2014). 1938: Marien Ngouabi, ojokuaikuaáva congoleño, presidente entre 1969 ha 1977 (f. 1977). 1941: Hugo Berly, vakapipopo oha'ãva ha entrenador chileno (f. 2009). 1941: Alex Ferguson, entrenador Vyretáña Guasu pegua de fútbol. 1942: Andy Summers, músico Vyretáña Guasu pegua, de la banda The Police. 1943: John Denver, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1997). 1943: Ben Kingsley, mba'eapohára Vyretáña Guasu pegua. 1943: Pete Quaife, bajista Vyretáña Guasu pegua, de la banda The Kinks (f. 2010). 1943: Yawovi Agboyibo, ojokuaikuaáva togolés (f. 2020). 1944: Taylor Hackford, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1945: Concha Márquez Piquer, opurahéiva Epáña megua (f. 2021). 1945: Bárbara Carrera, mba'eapohára nicaragüense. 1947: Joaquín Araújo, haihára ha ecologista Epáña megua. 1947: Rita Lee, opurahéiva Pindoráma pegua, de la banda Os Mutantes. 1947: Tim Matheson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Donna Summer, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2012). 1949: Rainer Fetting, escultor Alemáña megua. 1951: Tom Hamilton, músico Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Aerosmith. 1953: Richard Páez, pohanohára traumatólogo, exvakapipopo oha'ãva ha entrenador venezolano. 1953: Jane Badler, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1953: James Remar, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Alex Salmond, ojokuaikuaáva Vyretáña Guasu pegua. 1954: Pedro Zarraluki, narrador Epáña megua. 1955: Luis Ángel Márquez, cantaranduka apohára Arhentína pegua. 1956: Delano Rigters, vakapipopo oha'ãva surinamés. 1958: Mario Mazzone, periodista ha locutor Arhentína pegua (f. 2007). 1959: Val Kilmer, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Paul Westerberg, músico Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Replacements. 1962: Juan Marín, empresario ha ojokuaikuaáva Epáña megua. 1963: Scott Ian, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Anthrax. 1965: Gong Li, mba'eapohára china. 1965: Nicholas Sparks, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Ricky Espinosa, guitarrista punk ha opurahéiva Arhentína pegua, de la banda Flema (f. 2002). 1969: Luis Dámaso, tenor Epáña megua. 1969: Thom Russo, productor discográfico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Bryon Russell, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Brent Barry, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Claudio Bermúdez, opurahéiva Méhiko pegua. 1971: Ricardo López Felipe, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1972: Joey McIntyre, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda New Kids on the Block. 1972: Grégory Coupet, vakapipopo oha'ãva Hyãsia pegua. 1973: Shandon Anderson, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Tony Kanaan, piloto Pindoráma pegua de automovilismo. 1975: Mikko Sirén, baterista finlandés, de la banda Apocalyptica. 1975: Sendoa Agirre, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1976: Ibrahima Bakayoko, vakapipopo oha'ãva marfileño. 1977: Donald Trump Jr., empresario Tetãvore Joapykuéra pegua. Marta Hazas, mba'eapohára Epáña megua. PSY, opurahéiva ha humorista surcoreano. 1978: Gustavo Kuffner, periodista deportivo Arhentína pegua. Johnny Sins, mba'eapohára pornográfico Tetãvore Joapykuéra pegua. Sugey Ábrego, mba'eapohára ha conductora Méhiko pegua. 1979: Bob Bryar, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda My Chemical Romance. Guillermo Díaz Gastambide, vakapipopo oha'ãva Uruguái pegua. José Juan Figueras, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1980: Richie McCaw, rugbista neozelandés. 1981: Francisco García, baloncestista dominicano. 1981: Guilherme do Prado, vakapipopo oha'ãva Pindoráma pegua. 1981: Ricky Whittle, mba'eapohára Vyretáña Guasu pegua. 1981: Tobias Rau, vakapipopo oha'ãva Alemáña megua. 1982: Ronald Belisario, beisbolista venezolano. 1982: Craig Gordon, vakapipopo oha'ãva Vyretáña Guasu pegua. 1982: Rafael Ledesma, vakapipopo oha'ãva Pindoráma pegua. 1982: Jesse Huerta, opurahéiva Méhiko pegua. 1984: Luis Fernández Estébanez, mba'eapohára Epáña megua. 1984: Demba Touré, vakapipopo oha'ãva senegalés. 1985: Shay Laren, modelo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Daniella Cicardini, ojokuaikuaáva chilena. 1987: Javaris Crittenton, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Seydou Doumbia, vakapipopo oha'ãva marfileño. 1987: Fabricio Agosto, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1989: Mamadou Bagayoko, vakapipopo oha'ãva marfileño. 1989: Mohammed Rabiu, vakapipopo oha'ãva ghanés. 1991: Djené Dakonam Ortega, vakapipopo oha'ãva togolés. 1992: Jacob Akrong, vakapipopo oha'ãva ghanés. 1992: George Odhiambo, vakapipopo oha'ãva keniano. 1993: Bradley Dack, vakapipopo oha'ãva Ingyatérra pegua. 1993: Amato Ciciretti, vakapipopo oha'ãva Itália pegua. 1997: Ludovic Blas, vakapipopo oha'ãva Hyãsia pegua. 1997: Aldemir dos Santos Ferreira, vakapipopo oha'ãva Pindoráma pegua. Mano 192: Cómodo, emperador rrománo (n. 161). 335: Silvestre I, religioso romano, papa entre 314-335 (n. 270). 406: Godegisilio, rey vándalo (n. 359). 1384: John Wycliffe, karai arandu ha teólogo Ingyatérra pegua (n. c. 1320). 1510: Blanca María Sforza, aristócrata Itália pegua (n. 1472). 1588: Luis de Granada, religioso ha haihára Epáña megua (n. 1504). 1679: Giovanni Alfonso Borelli, pohanohára, matemático ha físico napolitano (n. 1608). 1691: Robert Boyle, físico ha químico angloirlandés (n. 1627). 1719: John Flamsteed, astrónomo Vyretáña Guasu pegua (n. 1646). 1818: Jean-Pierre Duport, violonchelista ha compositor Hyãsia pegua (n. 1741). 1865: Fredrika Bremer, haihára ha activista sueca (n. 1801). 1882: Léon Gambetta, ojokuaikuaáva Hyãsia pegua (n. 1838). 1886: Mariano Felipe Paz Soldán, historiador ha geógrafo peruano (n. 1821). 1888: Samson Raphael Hirsch, rabino Alemáña megua, fundador de la nueva ortodoxia (n. 1808). 1893: Ignacio Luis Vallarta, abogado, ojokuaikuaáva, jurista ha diplomático Méhiko pegua (n. 1830). 1902: Cándido López, omongolóva Arhentína pegua (n. 1840). 1917: Federico Zandomeneghi, omongolóva Itália pegua (n. 1841). 1925: J. Gordon Edwards, omotenondéva Tetãvore Joapykuéra pegua ta'angamýi rehegua mudo (n. 1867). 1936: Miguel de Unamuno, haihára ha karai arandu Epáña megua (n. 1864). 1953: Cristóbal de Castro, haihára Epáña megua (n. 1874). 1957: Óscar Domínguez, omongolóva surrealista Epáña megua (n. 1906). 1964: Ólafur Thors, ojokuaikuaáva islandés (n. 1892). 1970: Javier Rojo Gómez, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (n. 1896). 1971: Pete Duel, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1940). 1972: Roberto Clemente, beisbolista puertorriqueño (n. 1934). 1974: Thedy, pajáso Epáña megua (n. 1885). 1976: Judith Westphalen, omongolóva peruana (n. 1922). 1980: Marshall McLuhan, ensayista Kanatã megua (n. 1911). 1980: Raoul Walsh, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1887). 1985: Ricky Nelson, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1940). 1986: Carolina Álvarez Prado, omongolóva Arhentína pegua (n. 1902). 1993: Zviad Gamsajurdia, ojokuaikuaáva georgiano, primer presidente de su país (n. 1939). 1994: Woody Strode, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1914). 1997: Billie Dove, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua ta'angamýi rehegua mudo (n. 1903). 2000: José Greco, bailarín ha coreógrafo Itália pegua (n. 1918). 2000: Alfonso Corona del Rosal, abogado, militar ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (n. 1906). 2001: Javier Benjumea, empresario ha ojokuaikuaáva Epáña megua (n. 1915). 2003: Enrique Buenaventura, dramaturgo colombiano (n. 1925). 2004: Gerard Debreu, economista Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Hyãsia pegua (n. 1921). 2004: Raúl Matas, periodista ha conductor de televisión chileno (n. 1921). 2005: Lorenzo Gomis, poeta ha periodista Epáña megua (n. 1924). 2005: Carlos Roffé, mba'eapohára Arhentína pegua (n. 1943). 2007: Piedad de la Cierva, científica Epáña megua (n. 1913). 2007: Ettore Sottsass, arquitecto ha diseñador Itália pegua (n. 1917). 2008: Julio Nieto Bernal, periodista ha locutor de radio colombiano (n. 1935). 2008: Donald Westlake, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1933). 2010: Raymond Impanis, ciclista belga (n. 1925). 2010: Per Oscar Heinrich Oscarsson, mba'eapohára sueco (n. 1927). 2011: Penelope Jones Halsall, haihára Vyretáña Guasu pegua (n. 1946). 2012: Moisés Broggi, pohanohára ha pacifista Epáña megua (n. 1908). Sergio de Castro, artista plástico ha músico francoArhentína pegua (n. 1922). Susana Dalmás, profesora ha ojokuaikuaáva Uruguái pegua (n. 1949). Antonio Ugo, mba'eapohára Arhentína pegua ta'angamýi rehegua, teatro ha televisión (n. 1951). Andreu Vivó, gimnasta Epáña megua (n. 1978). 2013: James Avery, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1948). Hugo García Robles, haihára, gastrónomo ha crítico de arte Uruguái pegua (n. 1931). 2014: Edward Herrmann, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1943). 2015: Natalie Cole, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1950). Wayne Rogers, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1933). 2016: Demetrio Románovich Románov, príncipe, banquero, filántropo ha aranduka apohára ruso (n. 1926). 2020: Robert Hossein, mba'eapohára, omotenondéva ha haihára ta'angamýi rehegua Hyãsia pegua (n. 1927). Jasypakõi Ovidio Rebaudi ( * Asunción; 31 jasypakõi ‎, 1860 - †Buenos Aires; 17 jasypa, 1931) ha'e akue peteĩ kimihára, haihára, kundahára ha tembikuaatyhára Paraguái pegua. Imitã aja oho Itália retãme oñemoarandu hag̃ua mokõi ijoyke'y ndive, amo Colegio Real Carlos Alberto-pe, ha 1876-pe oñepyrũ oñemoarandu kímikare. Ha upéi, Buenos Aires-pe, ary 1882 aja, oñemoarandu jey kímika avei. Ovidio Rebaudi ojapoakue heta kundaha ka'a he'ẽ rehe. Tekove Paraguaigua 1860 - ary Tembiasakue Oararecha'akue Ovidio Rebaudi - 31 jasypakõi Omano'akue ...1859-1860-1861... Ary 1800 - 1899 1800 - ary. Tembiasa Yvy oguereko 978.000.000 ava. Oararecha'akue Omano'akue ...1799-1800-1801... Ary 1800 - 1899 1801 - ary. Tembiasa Oararecha'akue Omano'akue ...1800-1801-1802... Ary 1800 - 1899 1802 - ary. Tembiasa Yvy oguereko 1.000.000.000 ava. Oararecha'akue 26 jasykõi: Victor Hugo, ñe'ẽpotyhára hyãsiagua. Omano'akue ...1801-1802-1803... Ary 1800 - 1899 1803 - ary. Tembiasa Tetã peteĩ reko Amérikagua ojoguakue tetãvore Luisiana Hyãsiagua. Oararecha'akue Omano'akue ...1802-1803-1804... Ary 1800 - 1899 Victor Hugo (Vesãsõ, 26 jasykõi, 1802 - Parĩ, 22 jasypo, 1885), ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára, mombe'ugua'uhára ha haihára hyãsiagua, peteĩ tuichavegua haihára hyãsiañe'ẽgua. Hera tee niko Víctor Marie Hugo, heñóikuri ára 26 jasykõi ary 1802-pe, Besanzón, Hyãsia retãme. Itúva herava’ekue Joseph Leopold Sigisbert Hugo ha isýkatu Sophie Trebuchet. Imitãme Víctor oikókuri París-pe ha upéicha avei Madrid ha Napoles-pe. Upéi, isy oheja itúvape ha oikókuri Víctor Lahorie ndive, imborayhujára pyahu. Imitãrusúpe, ary 1815 rupi, Víctor Hugo ohaiñepyrũkuri iñe’ẽpoty ypykue (Francés ñe’ẽpoty ryru). Oñehekombo’e ijehegui, isy ha ijoyke’ykuéra oha’ã hikuái umi hembiapokue. Oje’e hese oĩha umi haihára ikatupyryvéva apytépe hyãsiañe'ẽme. Víctor Hugo rembiapokue apytépe jajuhukuaa opaichagua haipyre, polítikaguigua ñe’ẽsyry jepe. Ñe'ẽpapára, ñoha'ãngahaihára ohechakuaa ha oñandupypukúva hetãygua remikotevẽ. Umi hembiapo ombopyahu Hyãsia ñe'ẽporãhaipyre. Oikohague rupi oipysyròmbaretékuri hemiandu ha upe mba’ére oñemosẽva’ekue hetãgui haimete mokõipa ary (1852 – 1870). Umi hembiapokue ojekuaavéva apytépe oĩ: Odas y baladas (1826), Las hojas de otoño (1832) ha Las contemplaciones (1856), Los castigos (1853), La leyenda de los siglos (1859 ha 1877). Ojapoakue avei heta mombe'ugua'u: Nuestra Señora de París (1831) ha Los miserables (1862). Víctor Hugo omanókuri Táva Parĩ-pe, ára 22 jasypo ary 1885-pe. Oñeñotỹkuri Panteón de París-pe, ára 1 jasypoteĩ ary 1885-pe ha upérõ omoirũpahákuri chupe mokõi sua tapicha ohechakuaa ha omomba'eguasúva hekove. Arandukapurupyre Ohai: David Galeano Olivera Tekove Hyãsiagua Ñe'ẽpapára Hyãsiagua 1799 - ary. Tembiasa Oararecha'akue Omano'akue 14 jasypakõi: George Washington ...1798-1799-1800... Ary 1700 - 1799 1798 - ary. Tembiasa Tasymombiaha oñepyrũva. Oararecha'akue Omano'akue ...1797-1798-1799... Ary 1700 - 1799 99 ary. Oñepyrũ akue ara'apy. Tembiasa Oararecha'akue Omano'akue ...98-99-100... Ary 1 - 99 als:90er#Johr 99 Mangapy (karaiñe’ẽme: fútbol) ha’e peteĩ ñoa’ãngatu oñembosaráiva mokõi atyporavopyre ndive, mokõive oguerekóva 11 ñembosaraihára ha 4 tekojojahára oñangarekóva ñembosaráire. Mangapýpe oje’e avei húvol (oúva ingyaterrañe’ẽgui football), ha vakapipopo ñembosarái. Ko ñoa’ãngatúpe oñemongu’eva’erã peteĩ manga ñu oñembosaraihápe, jyva ha po jeipuru’ỹme, ha oñemohendava’erã pe manga nde rovajára rokẽme, hérava yvyrapã (arco), ojejapórõ upéva, oje’e ojejapo hague peteĩ gol, ingyaterrañe’ẽgui, goal. Yvyrapãhára añónte ikatu opoko manga ijyva ha ipópe. Ary1930 guive, FIFA ojapo pe Mangapy Tembiesarái Yvypavẽ (hérava avei Mundial de Fútbol), irundyrundy ary ohasávo. Upépe opa tetãnguéra oñembosarái mangapy peteĩ osẽ hag̃ua pu’akáva. Mandu’apykuéra https://www.apf.org.py/laravel-filemanager/files/3/Estatuto%20Asociaci%C3%B3n%20Paraguaya%20de%20F%C3%BAtbol%202017-2018.pdf https://app.glosbe.com/gn/es/mangapy Jetepyso Húvol Ñoa’ãngatu Henrique Capriles Radonski (heñoi Karacape, 11 jasypokõi 1972-pe), ha’e petei politiko ha abogado Venesuélagua. Ha'e akue mburuvicha Barutape municipalidad de Karacas pegua omandava'ekue 2000 guive, 2008 peve, pe arype oñemomarandu chupe mburuvicha Miranda tetãvorepe. Kapriles ha'e kandidato mburuvicha ara Venesuélape oje elegi hagua sumokoi pakoi. Pe marandu ha'e petei tema tuicha mba'eva kampañape. Tava Miranda ha’e petei religión-nde venezuelape, oparticipava pe programa PISA de OCDE pe. Tekove Venesuélagua Tupã ñe'ẽngue ryru, hérava avei Tupã ñe'ẽngue, Tupã Ñe'ẽ térã Tavo'y (Karaiñe'ẽ:Biblia) ha'e aranduka ryru marangatu Hesu rapegua. Tupã ñe'ẽngue evereoñe'ẽme, arameoñe'ẽme ha gyresiañe'ẽme ha oguerekóva 66 arandukakuéra. Ha'e opa'ũndyva mokõi pehengue: Ñe'ẽme'ẽ Tuja ha Ñe'ẽme'ẽ Pyahu. Joaju Tupã Ñe'ẽ Hesu rape Aranduka Jeroviapy, térã ajengatu, niko yvypóra jegueroviapy kuéra oporombojepokuaáva oporomboguata hag̃ua imbo'epýre ha upéicha ijapaite avano'õre ha arandupýre. Oĩ jeroviapy opaichagua, upéarõ ojehecha heta jegueroviapy aty ha jeroviahakuéra ojoavýva. Ndaipóri ramo jepe ñe'ẽpeteĩ he'i hag̃ua mba'épa he'iseite jeroviapy, karai Bernard Lonergan ohechakuaa jeroviapy ha'eha niko avano'õ remiandu, rembiasa, jegueroviapy, jepokuaaha ha jerovia rembiapo, ha ãva rupi umi ojeroviáva ombohovái iñeimo'ã arapýre ha ijokuaa itupãre térã ijeroviaháre. Oĩ heta jeroviapy omohenda imbo'epyrã, upéicha ohechauka umi ojeroviávape mba'éichapa heko porã va'erã ha mba'éichapa hembiapo va'erã opyta hag̃ua jeroviapy ñembyatýpe, upéicha avei ojehecha jeroviapykuéra ojapo henda marangaturã (tupão, tekove marangatu róga, opy, paje róga) térã imbo'epy ojejuhu aranduka marangatúpe (Hesu rape oreko iñaranduka marangatu héra Biblia ha Islã oreko Korã, techapyrãme). Jeroviapykuéra ojapo iñembyatyrã, umi ojeroviáva oñembyatyhápe oikuaave hag̃ua ijeroviapýre térã omomba'eguasu hag̃ua ijeroviahápe. Jeroviapykuéra omombe'u avei mba'éichapa oñepyrũ tekove ha arapy, térã omombe'u mba'érepa yvypóra oiko ko Yvýpe. Oĩ ñehesa'ỹijo he'íva ikatu oĩha amo 4200 jeroviapy Yvy jerekuévo ha hetaveiterei ko'ãga ndaiporivéima ojeroviáva hese. Ñehesa'ỹijo ojejapo akue ary 2012-me heta tetãme ohechauka 59 % opaite tekovekuéragui «ijeroviapyha» ha 36 % ndorekói jeroviapy (umíva ndive oĩ 13 % ndojeroviái Tupãre). Heta jeroviapýpe, peteĩ umi jegueroviapykuéra mba'eguasuvéva apytépe oĩ pe jegueroviapy he'íva oĩha peteĩ térã heta tupã (Hesu rape he'i oĩha Ñandejára ha Islã he'i oĩha Ala, techapyrãme), umi jeroviapýpe tupã niko tekove guasu opamba'e ipoguýpe orekóva, upe ojapo opamba'e, upe ojejerovia va'erã hese ha oñemomba'eguasuva'erã chupe. Oĩ jeroviapy he'íva oĩha peteĩ Tupã mante ha ndaipóri ijeroviaha ambuéva, upéicha avei oĩ jeroviapy he'íva oĩha Tupã opaichagua, techapyrãme peteĩ oñangarekóva yvýre ha ambuéva oñangareko ýre, peteĩ oñangareko umi omanóvare ha ambuéva oñangareko umi ñorairõme ohóvare. Heta jeroviapýpe he'i oĩha mba'e pokatu ambuéva, umíva apytépe oĩ aña, tupã remimbou ha tupã rymba, póra iporãva ha póra iñañáva. Marandu'i Mandu'apy Jerovia Mborevi Rape hérava avei Tapekue (Karaiñe'ẽ: Vía Láctea) ha'e ñande tapiryja oĩhápe ñande Kuarahy, ñande Yvy ha ambue yvoreva kuéra, oĩ avei hetaiterei mbyjatykuéra. Mborevi Rape niko tapiryja tuichavéva mokõiha arapýpe, Andrómeda tapiryja ituichave añónte. Mandu'a Mbyjaty hérava avei Mbyja'apesã'aty ha'e peteĩ mbyja aty. Oĩ 88 mbyjaty arapýpe. Oĩ avei heta mbyjaty'i. Oñembyatýva (Pléyades) Ñandu Pysã (Crux) Menave'ỹnguéra (Orión) Mborevi Tupã Rokái (Sagitario) Aguara Tupã Rokái (Escorpio) Mandu'a Mbyjakuaa Mbyja Ko'ẽ (mba'ehero: ; Venus) ha'e peteĩ yvóra (planeta) oĩva Kuarahy Ypykatúpe. Ha'e yvóra mokõiha Kuarahy mombyrýre. Mbyja Ko'ẽ ndoguerekói jasy ha ndoguerekói avei tekove, y, ha ambue mba'e oñeikotevẽva ojeikove hag̃ua. Yvóra ojeréva Kuarahýre Mekúrio (mba'ehero: ) ha'e peteĩ yvóra itaguigua oĩva Kuarahy Ypykatúpe. Ha'e niko yvóra peteĩha Kuarahy guive ha ha'e avei yvóra michĩvéva Kuarahy Ypykatúpe. Mekúrio ndoguerekói jasy ha hi'aiguĩete Kuarahýgui. Ko ñe'ẽngue "Mercurio" ou latinañe'ẽgui, ha he'ise "Tupã Ñemugua". Mbyjakuaa Pe Kuarahy Ypykatu (karaiñe'ẽ: Sistema Solar) ha'e peteĩ mbyja ypykatu oĩhápe ñande Yvy. Oreko ipype umi yvága mba'e aty ojeréva ha oñemohendáva mante peteĩ mbyjáre, hérava Kuarahy, pe mbyja ypykatu oúva héra. Upe mbyja mbytegua, mbyja ypykatu imba'e tuichavéva (oreko ituichakue 99,85 % opa másagui), ojapo ha omosẽ imbaretekue guasuhápe jehe'a mbytegua rupive, tatavevýi ombohasa tataveve (idróheno ha élio), mokõi eleménto tenondégua orekóva ipype. Mba'ekuaarã ojekuaavéva ko'ág̃a rupive, pe Kuarahy ypykatu ojejapo ha oñemohendámava umíva 4600 sua ary guare, peteĩ arai guasuete imba'eku'íva ojehundíva va'ekuére. Opa mba'ekuéra hembyre ojapo peteĩ apu'a guasu ha popeno oñemohenda ha oñemboja'o opa yvórare ha ambuévare. Kuarahy Ypykatu oĩ ko'ag̃aite Arai Imbyjaitáva Apegua, ha upe oĩva "Kambuchi Apegua" renda Jyva Oriõ pegua, tapiryja Mborevi Rapépe, umi 28 000 ary tembipe imbytégui oĩva. Heta mba'égui ojeréva Kuarahy, opaite nunga imása oĩva poapy yvórape ojeréva apu'avy ha ñemohendapy.Irundy yvóra Kuarahy hi'aguĩvéva, imichĩvéva ave, Mekúrio, Mbyja Ko'ẽ, Yvy ha Jasytata Guasu, hérava avei yvorakuéra itaguigua, oguerekóva ipype ita ha kuarepoti.Ha yvóra Kuarahy imombyryvéva, yvóra mba'etĩva hérava avei "Ituicháva Húpitericha", tuichaitereive yvóra itaguiguágui. Mokõiva ituichave, Húpiter ha Satúyno, oguerekóva ipype heta tataveve ha tatavevýi; umi tuicháva hypy'a, ha'e umíva hérava Yvaja ha Yrarýi, oguerekóva ipype heta y hypy'a, amoniáko ha metáno. Kuarahy ypykatu oguereko avei heta tenda orekóva mba'e michĩ ojeréva Kuarahy. Upe Tajave Ku'asã, oĩ mante Jasytata Guasu ha Húpiter apytépe, ojogua umi yvóra itaguigua oguerekógui heta kuarepoti ha ita, ku tendápe oĩ peteĩ yvóra michĩ hérava Seres. Yvóra Yrarýi ijeremboypýri oĩha Kuiper Ku'asã ha Apu'a ha'eño, mokõi tenda ha'eha Yvága mba'e Yraryimboypýri ha oguereko ipype heta y, amoniáko ha metáno. Umi tendápe oĩha irundy yvóra michĩ Haumea, Makemake, Eris ha Plutõ, ymave oikéva va'ekue upe atýpe yvóra, ha ko'ãga katu ojehechakuaa ndaha'eiha peteĩ yvóra. Umi yvága mba'ekuéra imombyryvéva Yrarýigui hérava avei Plutõrana, ha Seres avei, umíva heko apu'a. Oĩha avei, ambue mba'e michĩ ojeréva joa upe tendápe, heta Jaguaveve ha Sandu'a hérava avei Sentáuro, ha heta mba'eku'i ováva. Poteĩ yvóra ha mbohapy yvóra michĩ oguereko mbyguai (jasýicha) ojeréva hese. Kuarahy yvytu, peteĩ mba'esyry heko plasma oúva Kuarahýgui, ojapo peteĩ apu'a kambuchiguáicha ohupyty apu'a ha'eño peve. Pe Oort Arai, oñeimo'ãva upépe oúva jaguavevekuéra, ha'e Kuarahy Ypykatu rembe'y, opytáva peteĩ ary tembipe imombyrykue. Ñehesa'ỹijo ha Jehecha Heta tapicha aty ha tetã guasu ymaguare ohecha va'ekue yvága ha omohenda hikuái Yvy imbytépe, opa mba'e oikóva yvága "ojere gua'u" Yvýre; Vavilónia retãicha oñemohenda, hákatu ohesa'ỹijoite va'ekue yvágape ha mbyja kuéra. Yvy ikuarahyreiképe, karai Gyrésia retãygua hérava Anaximandro he'i va'ekue ñande Yvy opytáva Yvága mbytépe, he'i Yvy niko peteĩ angu'a ndovaváiva guáicha. Karai Pitágoras ha hemimbo'ekuéra he'i peteĩhápe ñande Yvy ijapu'áva, kuarahy kañy ha jasy kañy jehecha rupive; ha saro'y IV Kirito mboyve karai hérava Platõ ha hemimbo'e hérava Aristóteles ohai kuatiáre mba'éicha ñande Yvy, apu'a ha yvága imbytépe. Hákatu, karai gyrésia retãme Claudio Ptolomeo hembiapo ojekuaavéva. Heta hetave karai oñemoarandúva yvága he'i va'ekue upéicha, og̃uahẽ karai poloñagua Nicolás Copérnico peve he'i akue ñande Yvy opyryrỹi imbytére 24 aravóre ha ojere avei Kuarahýre peteĩ arýpe. Sa ro'y XVII-pe Copérnico hembiapo ojekuaa Galileo Galilei rupive, pe karai ojapo peteĩhápe pe "techambyry" oipytyvõva hese ohecha peteĩhápe Húpiter ijasykuéra. Upe guive pe karai Johannes Kepler ha karai Isaac Newton oñemoaranduve yvágare ha ombotuicha mbyjakuaa ha yvága jekuaa, ohesa'ỹijoiterei va'ekue ha oñemohenda Yvy renda jekuaa. Ary 1704-pe ojejapo ko ñe'ẽ "Kuarahy Ypykatu" ombohéra hag̃ua opa ojeréva kuarahýre. Karai vyretáñagua hérava Edmund Halley ohesa'ỹijo jaguaveve kuéra ha mba'éicha ojere kuarahýre (Upévare oĩha upe jaguaveve Halley, oñembohéragui karai Edmund Halley herakuãre). Sa ro'y XX-pe, ára 12 jasyrundy ary 1961-pe, karai Yuri Gagarin oho peteĩhápe yvágape mba'yrúpe; ha Tetã peteĩ reko Amérikagua Apolo 11 hembiapo rupive orahauka karai Neil Armstrong Jasýpe. Ko'ãgaitépe, pe Yvága ha pe Kuarahy Ypykatu oñehesa'ỹijo ha ojehecha techambyry rupive, mba'ema'ẽha ojeréva kuarahy rupive ha yvypóra jeho yvágape rupive. Yvága mba'e Kuarahy Ypykatu pegua Mbyja Pe mbyja peteĩva imimbi guasúva ha opytáva ypykatu imbytépe; upévare, ha'e mbyja ñande Yvy hi'aguĩvéva ha ñane hesakãvéva. Ohechaukávo yvágape oñemohenda ára rehasa ha pyhare rehasa. Kuarahy imbaretekue og̃uahẽva Yvýpe ojepurúva ka'avo ha yvyramáta rekovépe. Mbaretekue oúva oñemohenda avei ararova ha mba'epytu yvýpe ha yvytúpe. Umi yvóra ha ijasykuéra Mekúrio: Ha'e peteĩha yvóra itaguigua Kuarahy guive ha yvóra michĩvéva Kuarahy Ypykatúpe. Mekúrio ndoguerekói jasy ha hi'aguĩtee Kuarahýre, upévare hakueterei. Mbyja Ko'ẽ: Ha'e yvóra pypeve mokõiha Kuarahy guive. Mbyja Ko'ẽ ndoguerekói jasy ha ndoguerekói tekove, y, ha ambue mba'e ñeikotevẽva jaikove hag̃ua. Yvy: Ha'e yvagamba'e ojeréva Kuarahýre tenda mbohapyhápe, peteĩ yvóra itaguigua. Yvýpe mante oĩ jeikovepy ha tekoha renda porã umíva oikove hag̃ua, oguereko peteĩ yvagamba'e guasu ojeréva hese hérava Jasy, ndaikatúi jaikove jasýpe ndaipóri haguére y ha yvytu upépe. Jasytata Guasu: Ha'e hína yvagamba'e opytáva aiguĩ ñande Yvýgui, mbohapyha Kuarahy guive. Ha'e peteĩ yvóra itaguigua avei ha oguereko mokõi jasy ijerére hérava Fobos ha Deimos. Húpiter ha ijasykuéra: Ha'e peteĩ yvóra mba'etĩva, poha Kuarahy guive mombyrykuépe. Oguereko 79 jasy ha heta mba'etĩ ipype ha ijapére. Ha'e hína yvóra tuichavéva Kuarahy Ypykatúpe. Satúyno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra poteĩha Kuarahy guive. Oguereko 82 jasy ijerére ha heta mba'etĩ. Ha'e mokõiha yvóra tuichavéva Kuarahy Ypykatúpe. Oguereko heta kuãirũ avei. Uráno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra pokõiha Kuarahy guive. Oguereko 27 jasy ha heta mba'etĩ. Oguereko heta kuãirũ avei. Netúno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra poapyha Kuarahy guive ha upe imombyryvéva. Oguereko 14 jasy ha heta mba'etĩ ipype ha ijapére. Oguereko heta kuãirũ avei ojeréva hese. Yvorakuéra michĩva Kuarahy Ypykatu oguereko 5 Yvóra michĩva. Ceres: Ha'e peteĩ yvóra michĩ, oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Giuseppe Piazzi ojuhuakue Seres pe 1 jasyteĩ, 1801-pe. Seres ndoguerekói mbyguai. Plutón: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Plutõ oguereko po mbyguai: Caronte, Hidra, Nix, Cerbero ha Estigia. Clyde William Tombaugh ojuhuakue Plutõ pe 18 jasykõi, 1930-pe. Haumea: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Oguereko mokõi mbyguai: Hiʻiaka ha Namaka. Makemake: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Makemake oguereko peteĩ mbyguai hérava ko'ag̃aitérõ S/2015 (136472) 1 térã MK2. Michael E. Brown ojuhuakue Makemake pe 31 jasyapy, 2005-pe. Eris: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Eris oguereko peteĩ mbyguai añónte hérava Disnomia. Eris ha'e yvóra michĩ tuichavéva oĩva yvágape. Michael Brown, Chad Trujillo, ha David Lincoln Rabinowitz ojuhuakue Eris pe 8 jasyteĩ, 2005-pe. Yvága mba'e Ambuéva Jaguaveve: Kuarahy ypykatu oguereko heta jaguaveve Oort Arai rehegua. Yvagamba'e Yraryimboypýri: Ha'e opa yvága mba'e oĩva upe Yrarýi ypy jerére. (Oort Arai) Tajave Ku'asã: Ha'e peteĩ tajave aty oĩva yvágape. Yvorakuéra Yvorakuéra Michĩva Mbyguaikuéra ha Yvóra Kuãirũnguéra Mbyguai, hérava avei "jasy", ha'e peteĩ yvagamba'e guasu ojeréva peteĩ yvórare, pe mbyguai ikatu ha'e yvagamba'e michĩ oúva Tajave Ku'asã pegua, umi mbyguai Fobosicha ha Deimosicha ha ambue mbyguai Yvóra Mba'etĩva pegua, ha yvagamba'e michĩ Kuiper Ku'asã pegua, mbyguai Tritõicha, Yraryipegua, térã ku mbyguai ikatu ojejapóva térã oúva ijyvóra pegua, ñande Jasýicha, ñande Yvy pegua. Pe Yvorakuéra Mba'etĩva oguereko yvyku'i ha yrypy'a'i oveve ijerére, ko mba'eku'i hérava Yvóra Ku'asã, Satúyno oguereko heta ku'asã poguasu ojeréva hese, ha ambue yvóra oguereko avei. Yvága mba'e michĩve Umi yvagamba'e michĩ hérava "Yvága mba'e michĩvéva Kuarahy Ypykatu pegua" ha'e heta yvagamba'e oĩva ñande mbyja ypykatúpe: tajavekuéra, yvága mba'ekuéra Yraryimboypýri, jaguaveve kuéra ha ambuéva imichĩva. Tajavekuéra (asteroides) Tajave michĩve yvóragui, ko yvagamba'e ha'e yvy'áicha ha oĩ mante Jasytata Guasu ha Húpiter apytépe, ha oguerekóva kuarepoti ha yrypy'a ipype. Opyta ku yvagarenda hérava Tajave Ku'asãme. Ku yvagarenda oguereko peteĩ yvóra michĩ hérava Seres, ku yvóra ojogua peteĩ tajavépe, hákatu ndaha'éi tajave. Oĩ heta tajave ojeréva ambue tajave guasuvérehe, ha oĩ avei ambue tajave ojeréva yvórare. Sandu'a (centauro) Sandu'a, hérava avei Sentáuro, ha'e yvágamba'e jaguavevéicha ojeréva Kuarahýre ha oĩ Húpiter ha Netúno mbytépe, ituichave jaguavevégui. Peteĩha sandu'a ojehecha peteĩhápe hérava Kirõ (Quiron), ojogua tajavépe ha ojogua jaguavevépe, ha ko'ág̃a Kirõ oñemohendapyrejey ha oñemohenda jaguaveve ramõ. Sandu'a tuichavéva ha'e "10199 Chariklo", oguereko 250 km mbytehasaha. Yvagamba'e Yraryimboypýri Yvagamba'e Yraryimboypýri ha'e yvagamba'e yrypy'arekóva ha ojeréva Kuarahy amovéva Yrarýi jerére, ha ojogua sandu'ápe. Ko yvóra michĩ hérava Plutõ ha Eris oĩ ko yvága rendápe. Peteĩha yvága mba'e Yraryimboypýri ojehecha peteĩhápe ary 1992-pe. Mandu'apy Henda Ambuéva Mbyteamérika ha'e peteĩ yvyrusu Amérikape. Ipukukue rupi, 731.000 km² Tetãnguéra Húpiter (mba'ehero: ; karaiñe'ẽme: Júpiter) ha'e yvóra mombyryvéva poha Kuarahy guive. Ojeikuaa oguerekoha 79 mbyguaikuéra ha heta mba'etĩ ijapekuépe. Húpiter ha'e hína yvóra tuichavéva Kuarahy Ypykatúpe, ha upe mba'e guasuvéva mokõiha ko mbyja ypykatúpe, Kuarahy rire. Húpiter oguereko ijerére heta yvytimbo kuãirũ. Mandu'apy William Shakespeare (Stratford-upon-Avon,26 jasyrundy - 1564 — Stratford-upon-Avon, 23 jasyrundy - 1616) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára ha tembiasagua'uhára Ingyaterra rehegua. Ha'e haihára tuichave Inglyesñe'ẽgua. Hembiapokuéra herakuã ha'e Rromeo ha Julieta, Hamlet, Macbeth ha ambue ñe'ẽpotynguéra ha tembiasagua'ukuéra. Opaete Shakespeare hembiapokuera oñembohasáva ambue ñe'ẽme (Hyãsiañe'ẽ, Karaiñe'ẽ, Poytugañe'ẽ ha Avañe'ẽ avei). William Shakespeare niko heñóikuri tava'i Stratford-upon-Avon, Warwickshire, Inglaterra retãme, ára 26 jasyrundy ary 1564-pe. Itúva herava'ekue John Shakespeare ha isýkatu Mary Arden, ha'ekuéra oguerekókuri poapy ñemoñare ha William niko mbohapyha umíva apytépe. Oje'e William ojehekombo'ehague -jepémo ndaipóri kuatiápe ko marandu- itáva mbo'ehaópe, Stratford Ñe'êtekuaa Mbo'ehao (Stratford Grammar School), oporombokatupyrýva latin ñe'ẽtekuaa ha ñe'ẽporãhaipyrépe. William Shakespeare niko ñoha'ãnga'apohára, ñe'ẽpapára ha ñoha'ãngahára. Shakespeare niko haihára ikatupyryvéva inglés ñe'ẽme ha oĩ avei umi haihára yvoragua herakuãvéva. Ára 28 jasypateĩ ary 1582-pe, orekorõguare 18 ary, William omendákuri Anne Hathaway rehe, orekóva 26 ary. Ára 26 jasypo ary 1583-pe, itajýra Susanna oñemongaraíkuri Stratford-pe; upéicha avei, ára 2 jasykõi ary 1585-pe, oñemongaraíkuri iñemoñare Hamnet ha Judith. Kuimba'éva, Hamnet, omanókuri pateĩ ary oreko jave. 1580 mboyve ha paha peve ndojekuaái mba'eve Shakespeare rekovégui, umívape ojehero “ary ñehundipyre”. Oje'e ary 1590 rupi Shakespeare ohohague oiko Londres-pe, ndaje omoirũkuri peteĩ ñoha'ãnga atýpe. Avei oje'e oikohague chugui mbo'ehára okaraygua. Ary 1592-pe, Londres-pe, Shakespeáre-gui oikóma ñoha'ãngára herakuãpyréva. Ary 1598-pe, héra omoakãkuri ñoha'ãngára rysýi tembiapo “Peteĩteĩ hekópe”, Ben Jonson mba'éva. Uperiremínte ha'éma ñoha'ãngára, haihára ha ñoha'ãnga aty “Chamberlain kuimba'e” jára ambue ndive, aty oñembohékuri péicha Karai Chamberlain ha'égui ipytyvõhára. Upe ñoha'ãnga aty ojekuaa mombyry ha ipo'aiterei. Jacobo I ojupírõ Inglaterra ruvichárõ, omoĩ ipoguýpe upe ñoha'ãnga aty ha oñembohera pyahu “Tuvicha kuimba'ekuéra”. Oje'e Londres-pe oiko aja ombyatyhague heta pirapire ha upéicha rupi ojoguahague ambue óga Stratford-pe, ha'éva mokõiha óga kakuaave upepegua. Mokõive itajýra noñemoñáikuri. Shakespeare ojevy itávape ary 1611-pe, upépe omanókuri ára 23 jasyrundy ary 1616-pe, orekorõguare 51 ary ha hetekue oñeñotýkuri tupão Santísima Trinidad, Stratford-pe. Okyhyjégui hetekue ojeguerovárõ oĩhagui, péva ha'égui upérõ peteĩ jepokuaa oñekotevẽ jave tyvy pyahu; oje'e Shakespeare ohaihague kóicha ityvy akãme: “Angirũ teete, Hesu rérape, aníke rejo'o kusugue ápe oĩva. Taherakuã porã tapiaite kuimba'e ndopokóiva ko'ã itamimíre ha taherakuã vai tapiaite upe omomýiva che kanguekue”. Peteĩ mombe'upy he'i Shakespeare rembihai osẽ'ỹva araresáre oñeñotỹhague hendive ha avave noñeha'ãikuri ojepovyvy ohecha hag̃ua añetépa okyhyjégui Shakespeare jehaipyrégui oĩva ityvy akãme. Upéicha avei, ñavõ ary, hi'arambotýpe, ohóva guive ha'ãnga'ita oĩháme ojepokuaa hikuái omoĩvo ipópe peteĩ guyra rague pyahu. Hembiapo apytépe jajuhukuaa: La comedia de las equivocaciones (1591), Sonetos (1592-1597), Tito Andrónico (1594), Enrique IV (1594), Romeo y Julieta (1595), El sueño de una noche de verano (1595-1596), Eduardo III (1596), El mercader de Venecia (1596-1597), Hamlet (1601), Las alegres comadres de Windsor (1601), Otelo (1603-1604), El rey Lear (1605-1606), Macbeth (1606), Antonio y Cleopatra (1606) ha La tempestad (1612). Joaju William Shakespeare Ohai: David Galeano Olivera Ñe'ẽpapára Ingyaterragua Inca (oúva ñe'ẽ quechua, inka, he’iséva rey térã príncipe), ha’e téra ohenóiva sambyhyhára cuzqueños-pe, he’iséva soberano, ko aty oiko tenda ojepysóva Cordillera de los Andes-pe, siglo XV, ou mboyve español-kuéra oñemomba’évo ko yvy tuichaitévare. Ko téra avei ojeipuru oñembohéra hag̃ua tavaygua Imperio incaico térã Incanato-pegua. Inca ha’e peteĩ téra ohenóiva peteĩ cultura ha peteĩ periodo prehispánico-pe. Inca-kuéra ndaha’éi aty étnico Cuzco-pegua, jepémo upéi upépe oñemohendáta, ha’e ndaje peteĩ aty ováva hendágui amo ary 1100 Kirito o’a rire, oĩ he’iva osẽ hague Altiplano, valle Cusco térã Cuzco-gui, upépe haimete 300 ary pukukue omba’apo ha ojokupyty ambue atykuéra rehe oikóva upe rupi. Ohasa ary ha oiko chuguikuéra aty ipu’akáva ha itenondéva ambue atýgui, opyta oiko upépe ou peve invasión chanca ha ojupi peve Pachacutec Inca Yupanqui tendotárõ, oñepyrũ jave ojeipyso ambue yvy rupi. Inca-kuéra tendotáicha omono’õ ha omyasãi jepokuaa ymaguare oĩva Cordillera de los Andes-pe. Ojehecharamovéva hesekuérare ha’e pe akãreñói, ha ikatupyrykue, omyasãi, omohenda ha oisambyhy hag̃ua upe sistema andino yvy tuichaháicha oikohápe. Mba’e omopyendáva upe cultura ha tekove andino ñemboheko ha’e pe oñopehẽngue ayllu, ombohéra hikuái, peteĩ avakuéra aty ojoguerekóva oñopehẽnguéramo ha he’íva o’ahague hikuái peteĩ túvagui, ha’éva ipehẽngue túva avei. Upéva ombojoajuvéntema chupekuéra, katuete oñopytyvõva’erã hikuái opa tembiapo ojapóvape ára pukukue; ko tembiapópe ha’ekuérao henói ayni. Avei opavave omba’apóva’erã oñondive osẽ hag̃ua tenonde gotyo atyháicha ayllu-ramo: ko tembiapo ojeikuaa minca-ramo. Umi oikóva ayllu-ramo oguereko peteĩ mburuvicha ojeheróva curacas térã cacique, ha’ekuéra tendotarõ oisambyhyva’erã avano’õ jokupytykuaa, ombohekova’erã avei vy’arã, ombyaty ha oñeñongatu hag̃ua ñemitỹngue ñemono’õ, yvy ñemboja’o opavavépe g̃uarã ha ohechava’erã umi omba’apótava tembiapokuérape. Economía Inca ndoikuaái pirapire, ndoikuaái ñemu rehegua, avei ndoikuaái trueque ha mba’apo ñemombarete chupekuéra g̃uarã ha’e pe oĩhaguére oñopehẽngue oñondive. Oñopehẽngue apytépe oñomombarete akóinte, ág̃a katu avei mburuvicha omba’apova’erã, pévape ojehero mita. Mburuvicha ojerurénte jopóiramo mba’apohára, ogueraháva oñemitỹ hag̃ua ijyvy, omba’apo hag̃ua ñai’ũre, omopu’ã hag̃ua andenes térã obras arquitectónicas, kakuaáva. Omyengoviávo mba’apoharakuérape hembiapokue omyakãvo rituales, oñangareko tapekuérare, oĩvo tekotevẽ ome’ẽrei imba’eteéva, ikatu vy’arã aja; ko tembiapo ohechaukáva jokupyty ijapytépe, mburuvicha omyengoviahápe ayllu mba’apohára rembiapo ojeikuaa redistribución-ramo. Og̃uahẽ hu’ãitépe ipu’aká rehe, Inca-kuéra omotenonde sistema político ha administrativo ha oje’e ambue aty te’ỹi rehegua ndohupytýi hague, ko ñande yvy America tuichaháicha. Ko Imperio Inca, ha’e peteĩ teocracia, ja’e porãsérõ ojerovia Tupãre ojapo hag̃ua opáichagua tembiapo, hembiapokuéra apytépe ñemitỹ ha sistema ayllu, térã aty oñopehẽnguéva, ha omyakãva mburuvicha inca, ha ojeguerekóva tupã hekovévaramo ha ijehecharamomby. Organización política-pe inca-kuéra oguereko mokõi pu’aka, oñemomba’eguasúva, omba’apo oñondive hikuái, péicha techapyrãrõ peteĩ inca hanan yvategua ha peteĩ inca hurin yvy gotyogua. Péicha avei, mburuvichakuéra avei oĩ mokõi, ayllu apytépe, jaikuaa oĩha péicha mokõi curaca peteĩ hanan ha ambue hurin. Inca-kuéra guy rupi, oĩ inca ymaguare pehẽnguekuéra, ko’ãva oñopehẽngue ijaty oñondive ha ojehero panacas he’iséva familia noble, ko’ãva akóinte imandu’a pe inca omanómava’ekue rehe, ojapo ñembo’e hérape, oñangareko imba’ekuére, ha umi iñangirũnguéra rehe. Ko’ãva panaca-kuéra ipu’aka ha upévare ikatu ombotove máva ojeiporavóva oiko hag̃ua inca-ramo. Ko’ãva guy rupi oĩ mburuvichakuéra ho’áva inca-kuéra poguýpe, umíva ndaijapevýpeguáiramo, oñehekombo’e cuzco-ygua ndive ha heta jehecharamo hendive. Aty oĩva upe rire ha’e curaca-kuéra, oisambyhýva ayllu-kuéra. Tavayguakuéra ijaty hatun runa-pe, ha’e téra ojeikuaáva ko categoría-pe, ko atýpe oĩ chokokue ayllu-pegua, ko’ãva katuete ohóva’erã omba’apo mita, tembiapo jopyruhápe, Imperio Inca-pe g̃uarã. Oĩ osẽva sapy’aite ko atýgui, ha umívape ojegueraha ambue tenda rupi, ko mba’e ojeikuaa mitimaes o mitmaqunas, aty ojeguerováva heta henda rupi heta tembiaporãicha, taha’e ñemitỹ, oga apo, térã ombokakuaa hag̃ua tenda. Ipahápe oĩ yanacona-kuéra, ko’ãva oñeguenohẽite ipehẽnguekuéragui ha omba’apo ica-pe g̃uarã añóntema, opáichagua tembiapo chupe g̃uarã. Oñemba’apo porãve hag̃ua, ivy tuichaháicha oñemboja’o irundy pehẽme térã suyos he’iséva parte, upévare oñembohéra Tahuantinsuyu he’iséva ñe’ẽ quechua-pe Tierra de los Cuatro Cuarteles térã de las Cuatro Partes, oñemboja’o jeýva irundy hendápe: Antisuyu, Collasuyu, Cuntisuyu y Chinchasuyu. Ko Imperio Inca ha’e peteĩ tenda ñemitỹhára itenondéva rehegua: tenda peteĩteĩme g̃uarã ojapo peteĩ aporeko oñemono’õ porãve hag̃ua upégui. Oipuru andenes térã terrazas ñemitỹrã ha péicha ojepuru porã yvy oĩ yvyty ru’ãme, ojeheróva camellones térã waru waru tenda ijyvatehápe, ikatuhápe y ojaho’i yvy, avei ha’ekuéra itenondekuri irrigaciones-pe. Ha hetave mba’e ñemitỹ rehegua. Oikuaáma arado de pie oñembohérava chaquitaclla. Papa térã patata, avati, ky'ỹi, aratiku, papaya, tomate ha kumandakuéra. Llama ha upe mymba ojeipurúva mba’yrúramo; avei vicuñas ojeguereko ogapy rupi, ha alpaca oguerekógui lana iporãitéva aorã. Ambue mymbakuéra ojeguerekóva óga rupi ha’e: guanacos, perros, cobayas ha ocas. Tembiapojegua cerámica, tejidos, metálico jeguakarã, ha tembiporu ñorãirõrã ijeguakapáva. Jepémo ndoguerekói kavaju hikuái, térã mba’yru oguatáva, ndoguerekóinte avei jehai ndoikuaái, peichavérõ mburuvichakuéra mante oñomomarandu ijyvy tuichaháicha. Ojapo tape oporogueraháva opa gotyo, péva ombopya’e upe ñomomarandu, oĩ upevarã ava oñani pya’éva, ojeheróva chasquis ambue tapépe oĩma tapicha oha’arõva ichupe ombojoaju hag̃ua upe tembiapo, oñani 402 km peteĩ árape umi tapekuérare. Tavayguakuéra jeipapa, taha’e tropas, tembipuru, térã ambue inventario generale ojejapo quipus rupive, ha’éva cinta aty hetáichagua isa’ýva, oñeñapytĩva ha’ekuéra sistema codificado oikuaaháicha hikuái, ha péichape oipapa. Yga yvyrágui ijapopyréva ojeipuru mba’yrúramo, pya’eve oñeg̃uahẽ hag̃ua oimehápe, taha’e ysyry tuicháva térã mirĩva rupi. Civilización inca tembiapo apytépe oĩ templos, palacios, obras públicas ha fortalezas oñemohendakuaáva Machu Picchu-icha, upe guive ojehechapaite oimíva guive. Edificio kakuaa oguerekóva ipype mampostería encajada argamasa-ỹre, péicha oĩ Templo del Sol Cuzco-pe, oñemopu’ã ojeguereko’ỹre tembipuru oñeikotevẽva. Ambue tembiapo ojapova’ekue hikuái ha’e puentes colgantes, soga-gui ijapopyréva, ipukúva cien mts, avei tape’i oroja pya’eve y ha omohe’õ hag̃ua yvy ñemitỹrã ha acueducto avei. Ha’ekuéra oikuaa bronce jeiporu tembiporu ha jeguakarã. Jerovia ha’e upe tembiapo oñemomba’eguasuvéva. Ha’ekuéra omomba’eguasu tupã Viracocha, omoheñóiva ha mba’ejára máva hekovéva guive. Upéi oĩ ambue tupã: Pachacamac, dios del Sol, Inti (opavave inca ru), ha diosa de la Luna, Mamaquilla, de la Tierra, Pachamama, ha diosa del rayo, de la lluvia, Illapa. Ñembo’e ha’ekuéra ojapóva heta ha katuete ñemitỹ rehegua ha avei tesãi rehegua, umíva apytépe oĩ ñembo’e ojapóva hikuái ñemitỹ mono’õ ha mba’asykuéra ñemonguera rehegua. Umi ceremonia tuichavávape omymba juka hikuái, ndojeikuaái ava ojejuka hague peichahápe. Ko’ã ceremonia ñembo’e rehegua ojapo oñemoĩ porã hag̃ua tupã ndive. Avei oheja mandu’arã tavarandu ha pumbasy, umívagui sa’i og̃uahẽ ko’ág̃a peve. *** Ohai Guaraníme Matilde Galeano - Matricula N° 979 Tembiasakue Azteca-kuéra Siglo XI-me cultura tolteca-kuéra, oñepyrũ oñembyai mbeguekatu ha ohejarei metrópoli, Tula. Atykuéra chichimeca-kuéra, oguerekóva ijepokuaápe ovamemeva’erãha, itenonde ambue atykuéragui región central México-pegua. Mokõi siglo rire siete tribus nahuatlaca-pegua og̃uahẽ valle México-pegua norte guio, peteĩ tendágui ojeikuaáva Chicomóztoc-ramo, tenda hérava “las siete cuevas”, oñeimo’ã upe tenda ha’eha zona La Quemada. Aty azteca, upéima ojekuaa ojekheroha mexica, aty itenondevéva, omopyenda peteĩ tenda atyrã hérava Tenochtitlan ojere ko tendáre yno’õnguéra, umíva apytépe Texcoco. Okakuaa ohóvo upe tenda, ojehecharamo valor militar oguerekóvare oñemopu’ã haguére calzadas ojeipurúva represaba y upe yno’õ rehegua ha ojapo upe tendágui peteĩ isla fortaleza ikatu’ỹvape oñeg̃uahẽ. Oĩrõguare Itzcóatl tendotárõ, rey de Tenochtitlan ary 1428 ha ary 1440 peve, ko aty oipyso ipu’aka valle de México tuichaháicha, ko táva oñemotenonde ambue atykuérare ha oiko chugui principal potencia centro ha sur México-pe, og̃uahẽ potaitépe siglo XV. Ko civilización, ipyenda cultura tolteca ha chichimeca-pe, ha’e upe itenondevéva, iñarandúpe ha avei arte-pe. Pe economía azteca ojeko ñemitỹre, umíva apytépe avati ñeñotỹ ha avei tributo-kuéra ha’ekuéra ojejuréva umi táva ho’áva’ekue ipoguýpe ñorãirõ aja. Péicha ipirapire heta ha ipu’akápe okakuaa ohóvo avei omopu’ã heta táva kakuaa ha ipype omopyenda organización social, política ha jerovia rehegua. Heta tembikuaahárape g̃uarã pe ñe’ẽ “azteca” oñe’ẽ peteĩ tenda imombe’ugua’úva hérava Aztlán, oĩva norte gotyo, tetã México, ko’ag̃aguápe. Azteca-kuéra oñembohéra ijupekuéra “mexicas”. Civilización azteca ojeipyso Mesoamérica-pe, oñepyrũrõguare siglo XIV, periodo posclásico aja. Siglo XVI peve, azteca-kuéra ipokatu tenda centro ha sur México-pe, ha omopyenda gran imperio, ha okañýva conquista española-rire. Cultura tolteca opa siglo XII Kirito rire aja, heta táva og̃uahẽ meseta central México-pe, ha tenda ojeréva lago Texcoco rehe. Azteca-kuéra, aty opámava ohóvo, opytántemava’erã zona pantanosa kuarahyresẽ gotyo yno’õ rehegua. Ojere hesekuéra atykuéra ipu’akáva mante ojeruréva tributos, ha yva oguerekóva hendarã ha’e islotes oĩva yno’õme ojeréva hese tuju mante. Ary 1325-pe, azteca-kuéra omopyenda táva Tenochtitlán, oĩva’ekue ko’ág̃a oĩháme táva México. Azteca-kuéra omoambue pe yvy oĩ haguépe yno’õ naipypukuietéva, peteĩ tenda ñemitỹrã iporãitereíva, hérava chinampas. Ha’éva islas artificiales oñeñemitỹhápe verduras, hortalizas ha yvotykuéra, ha avei oñemomuñahápe guyrakuéra. Avei azteca-kuéra omopu’ã puentes ombojoaju hag̃ua isla-kuéra yvy ndive; oikuaa avei especie de acueductos, ha ojo’o canales tava rupive ikatuhag̃uáicha oiko mercancías ha avakuéra jeroja. Táva Tenochtitlán arquitectura-pe umi edificios jerovia rehegua; ha’e gigantescas pirámides escalonadas, ha upe ijyvateitépe ojeogapo tupãorã. Mbeguekatúpe, Tenochtitlán iñambue peteĩ táva ndetuichapajepévape, oguerekóva actividad comercial ndekakuaáva. Azteca-kuéra oguereko alianza militar rehegua ambue tavakuéra ndive. Ko mba’ére ha ipu’akáre, omoheñói peteĩ imperio ojeipysóva México central guive ha ko’ág̃a ha’éva tetã Guatemala peve. Azteca-kuéra apytépe mburuvichavete, ha imperio rehegua ha’e tlatoani, supremo gobernante, oje’e castellano-pe, oguerekóva cuestiones políticas, militares ha tekojoja rehegua. Umi tlatoanis azteca-kuéra ha’e: Acamapichtli (1361-1395), Huitzilíhuitl (1396-1417), Chimalpopoca (1417-1427), Itzcóatl (1427-1440), Moctezuma I (1440-1469), Axayácatl (1469-1481), Tizoc (1481-1486), Ahuízotl (1486-1502), Moctezuma II (1502-1520), Cuitláhuac (1520) ha Cuauhtémoc (1520-1521). Oñepyrũvo siglo XV, azteca-kuéra oisambyhy Tenochtitlán guive ko yvy ndetuichapa jepéva, reino Acolhuacan ha táva Tlacopan, oñondive. Tenochtitlán, Acolhuacan ha Tlacopan ojapo Triple Alianza-pe ojeikuaáva ombohovake hag̃ua tepaneca-kuérape. Cien ary rire, azteca-kuéra og̃uahẽ pe pu’akápe ijojaha’ỹva. Cultura Azteca opa ñepyrũ Siglo XVI aja, okakuaa ñepyrũ ñemboja’o ha pochy azteca-kuéra apytépe. Español-kuéra oñembojoaju tlaxcalteca-kuéra ndive ha ombohovake azteca-kuérape ha itenonde hesekuérare ipahápe. Ary 1519-pe, Hernán Cortés, españa-ygua ho’a porã Moctezuma II-pe, péicha ramojepe upéva ndojokói soberano azteca ñemano ha táva Tenochtitlán ñemopyenda español-kuéra rupive, jasypoapy ary 1521-me. Cuauhtémoc ha’e kuri emperador azteca ipahaguéva. Jepéramo omosẽkuri Cortés-pe Tenochtitlán-gui ary 1520-pe, ndikatúi ojoko azteca-kuéra jehekyiete ha español-kuéra ojapi ary 1525. Cultura Azteca jerovia Umi dioses azteca-kuéra apytépe oĩ: Huitzilopochtli (tupã kuarahy ha ñorãirõ rehegua), Coyolxauhqui (tupã jasy rehegua), Tláloc (tupã ama rehegua) ha Quetzalcóatl (ojeguerekóva arandu rechapyrãrõ). Sacrificio-kuéra, mymba ha ava rehegua, ha’e peteĩ tembiapo ojehecharamóva aztaca-kuéra jerovia apytépe. Pysyrõhárape g̃uarã mba’e tuichavéva ikatúva ojehu chupe ha’e ñemano ñorãirõhápe térã oñeme’ẽ sacrificio-rã ojejapo vove ceremonia jerovia rehegua. Azteca-kuéra avei ojapo guerras floridas; péichahápe oipyso ijyvy hikuái, ha avei omono’õ prisionero-kuéra tenda naimombyrýiva rupi ojuka hag̃ua upéi sacrificio-pe. Azteca-kuéra oguereko ijeroviápe ava ruguy ome’ẽramo sacrificio-pe, omongaruha dioses solares-pe; vaicha chupekuéra upévare kuarahy osẽha ára ha ára, ha upekuévo tekove oñembojoapy taha’e ava, mymba térã ka’avo, yvy ape ári. Tembiapojegua ha tembiapokuaa azteca Arte azteca apytépe itenondeve pirámides ñemopu’ã. Avei ikatupyry arte plumario-pe, ojeipuruhápe guyra rague. Azteca-kuéra oheja heta tembiapo iporãitereíva ijojaha’ỹva, ojapóva oipurukuévo guyra rague oguerúva bosques tropicales sur México ha Guatemala-gui. Peteĩ tembiapo iporãitereíva ha’e Moctezuma penacho ojehacharamoitéva, peteĩ akã rehegua itaju ha quetzal raguegui ijapopyréva. Azteca-kuéra oipuru jehai pictográfica kuatiáre térã mymba pirére. Ojeguereko gueteri ñongatuhápe, ndahatáirõ jepe, ojehero códices. Español-kuéra ou rire, heta moñe’ẽrã azteca rehegua oñemono’õ arandukápe ojehaíva náhuatl ñe’ẽme. Umíva apytépe oĩ: Anales de Tlatelolco, Códices Matritenses, Colección de cantares mexicanos ha Los romances de los señores de la Nueva España. *** Ohai Guaraníme Matilde Galeano - Matricula N° 979 Tembiasakue Méhiko Majakuéra oñepyrũraka'e ary 600 ha 400 Kirito o'a mboyve, yvy ka'aguy ojepysohápe ko'ág̃a Guatemála, Velíse ha Méhiko yvy pehẽmíme. Jepéramo oikove ou peve español-kuéra siglo XVI, ohupyty ru'ã siglo 200 ha 900 Kirito o'a rire. Ojoavývo Teotihuacán ndive, maja-kuéra nomoñepyrũi estructura política unificada, katu omoñepyrũ heta ciudades-estado oguerekóva cultura peteĩchaite. Tembiapojegua, mba'ekuaaita ha arquitectura monumental ojapo chuguikuéra táva itenondevéva heta mba'épe America-pe. Siglo 600 Kirito o'a mboyve, yvy yguy gotyogua pya'e oñembotavaygua heta. Upe tenda ijatyhápe ñemitỹhára, oikotevẽ cacique rehe siglo 400 Kirito o'a mboyve. Péicha tenda ojehecharamovéva apytépe oĩ: El Mirador, Tikal, Cerros, Becan ha Dzibilchaltun, ojeikuaáva tenda ceremonia rehegua, ijatyhápe avei hetaiterei tavayguakuéra. Oñemopu'ã templos tuichaicha ha plaza tuichatuicha ohechauka hag̃ua pu'aka tendotakuéra maja rehegua. Ñai'ũ rembiapojegua ha ambue arte, mba'apoharakuéra rembiapo ojojoguapaite peteĩcha opa hendápe. Umi kasíke maja-kuéra oñoipytyvõmbaite economía-pe ha ambue atygua ndive yvy yvategua Guatemala ndive Costa Pacífico, Izapa ha Kaminaljuyú. Opaite culturas apytégui, maja-kuéra ojepokuaa ojapóvo esculpir estelas ohejávo mba'erechaukaha umi tembiapo poravopyre oikóva itavakuérape. Upéima tendotakuéra ojapouka grabado de estelas orekóva inscripciones omombe'úva ipu'akakue, oñembotuichávo ijypypykuéra ha omombe'úvo conquista rehegua. Arange maja-kuéra ojojogua arange europa-ygua ndive. Upévare cultura maja rehegua ojeikuaa pora ha hekoitépe. Siglo 250 ha 300 Kirito o'a mboyve, maja-kuéra ohupyty tenonde yvatevéva. Hembiapo tee Heta mba'apoharakuéra ikatupyrýva ojuhu hembiaporã umi táva maja-kuera rupi, taha'e arquitectos, tejedores, alfareros, miniaturistas, artesanos de adornos de pluma, canteros ha escultores. Maja-kuéra ojapokuaa arte ha arquitectura poravopyre ha avei heta mba'ekuaaita, astronomía ha matemática rehegua. Omopu'ã complejos ceremoniales ndetuichapa jepéva, pirámides escalonadas kakuaáva itágui apopyre heta tupãme g̃uarã, avei palacios, plazas, observatorios astronómicos ha manga ñembosarái oiko jave competiciones sagradas upépe ojejapóva. Maja-kuéra ojapo arange poravopyre sistema jeroglífico hasynungáva. Tenda peteĩha maja-kuérape g̃uarã ha'ekuri Tikal, oñemopyendáva ka'aguy oĩhápe Petén, Guatamala-pe. Tikal ha'e upe táva itenondevéva, heta mba'e oipytyvõ upevarã. Oñemohendahápe yvy iporãiterei ñemitỹrã, avei posición militar estratégica, péicha rupi oikuaa hikuái tráficos comercial, umíva apytépe cacao rehegua. Tikal ha'e avei, óga jeroviarã ha ombojokupytýva Kaminaljuyú ndive, yvy ijyvateha gotyo, ha avei aty itenondevéva ndive Teotihuacán. Ikatu voi upe jokupyty oiko oĩ haguére ijapytépe omendáva ojuehe térã tembiapo rupive. Oñepyrũrõguare siglo VI heta tavakuéra ombohovake Tikal pu'akápe, umi oikóva yvy gotyo. Ary 592-me oisambyhýva táva hérava Caracol, oĩhápe ko'ág̃a Belice, oiko ñorãirõ ha osẽ porãite hikuái Tikal rovake. Omotenondéva Tikal ho'a ipoguypekuéra ha ojejuka peteĩ sacrificio ritual-pe, ha heta monumentos oĩva'ekue plaza-kuérape ojeitypa. Caracol okakuaa tuichaháicha siglo VIII peve. Upe aja, Tikal poguáva oikovéva omopu'ã peteĩ estado pyahu Dos Pilas ha Aguateca ha ipahápe oñemomba'e Petén rehe oĩva Sur gotyo. Opakuévo periodo clásico ary 600 ha 900 Kirito o'a rire. Avakuéra oikóva upépe katuete hetakuépe oĩ diez millones rupi. Upérõ, civilización maja-pe ojehu peteĩ mba'evai ndojeikuaáiva mba'e térã moõgui ou. Ary 800 ha 900-pe tembiapo escultórica ha arquitectónica opa. Heta tavakuéra ojeheja ha opyta rei ha oikóva ipype opa ohóvo. Ñehundi Umi iñarandúva tembiasakuépe, he'i hetáichagua mba'erepa ikatúne oikokuri upéva, colapso oje'eha castellano-pe, superpoblación, epidemias, guerras ha deterioro medioambiental, upéva omomichĩ jey ñemitỹngue rehegua. Ikatu voi upéva iñambue tavakuéra rupi. Oiko rire colapso umi táva oĩ yvy yguy gotyoguápe, civilización maja pu'aka ova región septentrionales de la península de Yucatán, umí táva apytégui ikatu ja'e: Chichén Itzá, Uxmal y Cobá. Siglo X-pe pueblo tolteca oúva norte de México-gui ova upépe oñemomba'évo ko yvýre, ha cultura maja iñambue ijepokuaápe, arte ha ijerovia toltecas rehegua. Tolteca-kuéra ha'e peteĩ táva avakuéra ñorãirõhára ha ñemuharakuéra ha upérõ majas oñembopirapire heta ha upekuévo ipu'akave. Og̃uahẽvo ary 1000 ha 1250, Chichén Itzá ha'e upe táva ipu'akavéva upe región-pe ha chupe oñeme'ẽ tributo ambue táva oĩva ijeréregui. Ary 1250 rupi Chichén Itzá ojehekýi pu'akágui, itenonde hese ciudad-estado Majapán. Ko tenda fuerte-pe, mbohapy linajes aristocráticos omopyenda unidad estatal región Península Yucatán-pegua. Siglo XV mbyte rupi ko ñomoirũ oñemboja'o haimete 12 miniestados-pe imbaretéva ojoapytépe. Kóicha oĩ ko tenda español-kuéra og̃uahẽ jave Yucatán-pe ary 1517-me. Mandu'apy Ohai Guaraníme Matilde Galeano - Matricula N° 979 Majakuéra Parayva (Poytugañe'ẽme: Paraíba) ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 10 914 128 Táva guasu: João Pessoa Ambue táva: Campina Grande, Santa Rita, Patos, Bayeux ha ambue tuicha táva. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Hapõ (Hapõñe'ẽme: 日本, Nihon térã Nippon), héra tee hína Hapõ Retã (日本国, o Nippon-koku), ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva ypa'ũnguérape Ásia pehẽngue kuarahyresẽyguápe. Hapõ ypa'ũnguéra oĩ paraguasu Py'aguapýpe; ijerére ojejuhu kuarahyreike gotyo para Hapõ, Chína Tetarã Retã, Yvate Koréa, Ñemby Koréa ha Rrúsia, yvate gotyo ojejuhu para Ojotsk, ñemby ha kuarahyresẽ ngotyo para Kuarahyresẽ Chína ha Taiuã. Umi tai ojapóva Hapõ réra ikatu he'ise «kuarahy ypy» térã «kuarahy rupa», upévare ko tetã ojehero avei "Kuarahy osẽva Retã", ojehechávogui Chína guive, kuarahy osẽ arapyre Hapõ retã guive. Ndaipóri ko tetã léi guasúpe peteĩ ñe'ẽ tee, ku Hapõñe'ẽ ojehecha chupe peteĩ "ñe'ẽ tetãygua". Hapõ ha'e niko peteĩ ypa'ũ aty, ko atýpe oĩ 6852 ypa'ũ. Ko tetã pehẽngue ojeheróva Tókio Guasu Pehẽngue Honshū ypa'ũme, oĩhápe táva Tókio, Hapõ itavusu, ha'e niko yvy pehẽngue orekóva hetavéva tapichakuéra opaite tetã ambuéva apytépe, upépe oiko amo 30 sua tavaygua. Heta ñehesa'ỹijo (tekoypykuaaty rupi) ohechauka yvypóra oiko Hapõme ojapo amo 30.000 ary. Jehaipy peteĩha ojeikuaáva oñe'ẽ Hapõre ou Chína ymaguare pegua saro'y I aja ojejapóva. Hapõ rembiasakuépe jahecha ko tetã ohasa are tetã ambuéva poguýpe ha ohasa are avei heko añóva ha isãsóva. Amo saro'y III térã V jave, jahecha Hapõ hekopeteĩha ñemoñanga Iamáto rupive. Hákatu, ary 1185 guive 1868 peve, oisãmbyhy Hapõre aty ñorairõhára ojeheróva "chogunáto" térã bakufu (tekuái tekoháre), mburuvicha guasu réra rupi opororekuái. Saro'y XVII guive, Hapõ oñemoha'eño saro'y XIX peve, ndohejái tetã ambuéva ijyvýpe. Ohasa rire haimete 20 ary tetãygua ñorairõre, oñemoĩ jey tetã rekuáipe karai Meiji Tennō mburuvicha guasúicha ha tetã ruvicháicha ary 1868-pe ha oiko ko tetãgui pe Hapõ mburuvi upe guive. Saro'y XIX pahápe ha XX ñepyrũme, Hapõ mburuvi okakuaa ha omomombarete iñorairõha aty ipu'akaitégui oikóvo pe Chína-Hapõ ñorairõ peteĩha, Rrúsia-Hapõ ñorairõ ha Ñorairõ Guasu Peteĩha. Chína-Hapõ ñorairõ mokõiha oñepyrũ 1937-pe ha oike Ñorairõ Guasu Mokõihápe ary 1941 guive, Hapõ ndaipu'akái ha oñeme'ẽ oiko rire Hirochíma ha Nagasáki ojekapupárõguare ary 1945-pe. Upe guive Hapõ ojapo iléi guasu pyahurã ary 1947-pe ha oiko chugui tetã oporokuái peteĩme léi guasúre, imburuvicha niko upe mburuvicha guasu ha hetãyguakuéra ikatu oiporavo umíva omba'apóva Tetã Amandaje Guasúpe. Ko'ãga Hapõ oĩ umi tetã ipokatuvéva ha mbaretevéva apytépe. Hapõ oĩ heta aty mba'eguasúvape, umíva apytépe oĩ Tetãnguéra Joaju, G7, G4 ha APEC. Hapõ niko pe tetã mokõiha ojehechahápe sa'ive yvypóra ojukáva ambuévape, Singapúra mante upe peteĩha, ha'e avei pe tetã mokõiha ojehechahápe kuña hekove pukukue hi'arevéva ha, he'iháicha ONU, ko tetã niko pe tetã mbohapyha ojehechahápe sa'ive mitã omanóva, opaite tetã ambuéva apytépe.{{Cita web |título=Table A.17 |url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf |obra=United Nations World Population Prospects, 2006 revisión'' |editorial=ONU}} Héra ypy Hapõ réra (Nippon/Nihon 日本, he'iséva: «kuarahy ypy») ijypy niko Chinañe'ẽme: rì běn, kuarahyresẽ, osẽhápe kuarahy. Tai 日 ijypy niko peteĩ apu'a omoha'angáva kuarahy, ha 本 omoha'anga yvyra rapo ha he'ise "ypy". Upévare ko tetã ojehero avei "Kuarahy osẽva Retã". Hapõ réra, Nippon, ojeipuru umi amandaje guasúpe ha atýpe oñembyatyhápe heta tetã, ha ko téra Nihon ojeipuru Hapõ pype. Ko tetã réra avañe'ẽme ou karaiñe'ẽgui (Japón'') ha upe ou Chinañe'ẽgui. Karai Europagua Marco Polo ohórõguare Chínape ary 1270-pe omoĩ kuatiápe Cipangu, ikatu he'iséne rìběnguó. Malájo ñe'ẽme upe ñe'ẽngue Chinañe'ẽgua oñemoambue ha oiko chugui Japang, ha upéi umi karai omoñemúva Poytuga retãygua oñepyrũ oipuru ko ñe'ẽngue saro'y XVI-me, umíva niko oraha va'ekue ko Hapõ réra Európa-pe. Mandu'apy Joaju Ahyganitã ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva ijapekue yvytýgui henyhẽmbáva ha yguasu rembe'y'ỹva Ásiape ojejuhúva. Ijerére ojejuhu kuarahyresẽ ha ñemby gotyo Pakitã, kuarahyreike gotyo Irã, yvate gotyo Tuykomenitã, Uvekitã ha Tajikitã, ha yvate kuarahyresẽ ngotyo Chína. Kavu niko itavusu ha itáva tuichavéva, upépe oiko amo 4.6 sua tapichakuéra. Ko'ãga niko oporokuái Islã Emiráto Ahyganitã megua ko tetãre, oisãmbyhýva talivãnguéra, ho'a rire umi temimoĩmbyre ojehechakuaáva hetã tetãre ha ojeheróva Islã Tavakuairetã Ahyganitã megua, upéicha ojehu 15 jasypoapy 2021-me ho'a rire ko tetã tavusu, Kavu. Ahyganitã hekosãsóma saro'y XVIII ñepyrũme ha oñesãmbyhy oporokuái peteĩme rupive 1973 peve, upépe oiko ko tetãgui peteĩ tavakuairetã, ha upéi ary 1978 aja oiko ku "Saur ñepu'ã", komunistakuéra opu'ã ombohovái hag̃ua tetã rekuáire, upéicha oñepyrũ "Ahyganitã Tavakuairetã Jekopytyjojáva". Joaty Soviétiko oho oipytyvõ hag̃ua ñesãmbyhy komunísta rehe, upe guive ojehecha Ahyganitã ñorairõ (1978-1992), upépe Joaty Soviétiko ha komunistakuéra oñemoĩ umi ñorairõhára aty Islã ijeroviáva rehe, ko'ãva hese oho oipytyvõrã Tetãvore Joapykuéra, Arávia Saudíta, Pakitã ha tetã ambuéva Yvy vore kuarahyreikegua ha Islã ijeroviáva. Ary 1989-pe umi soviétiko osẽ Ahyganitãgui, hákatu oiko gueteri tetãygua ñorairõ ary 1996 meve. Ary 2001 aja, Tetãvore Joapykuéra omyakã ha ondyry Ahyganitãre ombohovái hag̃ua ondyrýrõguare 11 jasyporundýpe táva New York-rehe, upéicha Tetãvore Joapykuéra omosẽ umi talivã oisãmbyhy Ahyganitãre ha omoĩ ombuekoviarã chupekuéra ñesãmbyhy pyahu, kóicha oñepyrũ Islã Tavakuairetã Ahyganitã megua ha oñepyrũ jey avei Ahyganitã ñorairõ. Mandu'apy Joajuha Satúyno (mba'ehero: ; Karaiñe'ẽme: Saturno) ha'e yvóra poteĩha, Kuarahy guive mombyrykuére, upéicha Satúyno niko oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Ojere ijerére 82 mbyguaikuéra ha heta mba'etĩ ijyvy apekuére. Kóva niko yvóra tuichave mokõiha Kuarahy Ypykatúpe. Ijerekuévo ojehecha heta kuãirũ guasu. Satúynope, peteĩ ary hi'are 29 ary ñande Yvýicha ha peteĩ ára hi'are 10,5 aravo. Yvóra ojeréva Kuarahýre Tetã Andorra (Kataluñañe'ẽme: Principat d'Andorra) ha'e peteĩ tetã michĩ oĩ Kuarahyreike Europa, ipukukue ha'e año 468 km2. Oĩ apytépe Hyãsia ha Epaña. Oguereko 78115 ava. Itavaguasu hérava Tuja Andorra. Andorra ha'e añoite tetã oñe'ẽ (mburuvicharupi) kataluñañe'ẽ. Oñe'ẽ avei (ndomburuvicharupi) Karaiñe'ẽ, Hyãsiañe'ẽ ha Poytugañe'ẽ. Andorra viru ha'e Euro. Tetã Angola (kikongoñe'ẽ, kimbunduñe'ẽ, umbunduñe'ẽ: Repubilika ya Ngola) ha'e peteĩ tetã Afrika Kuarahyreike Yvygotyo. Itavaguasu ha'e Luánda. Oñe'ẽ poytugañe'ẽ, kikongoñe'ẽ, kimbunduñe'ẽ ha umbunduñe'ẽ ha ambue. Angola oguereko 33,086,278 ava (2022). Nikaragua (Karaiñe'ẽme:Nicaragua) ha'e peteĩ tetã oĩ Mbyteamérika, ijerére ojejuhu yvate gotyo Hondura; kuarahyresẽ gotyo Paraguasu Atlántiko; ñemby gotyo Kosta Rrika; kuarahyreike gotyo Paraguasu Py'aguapy. Ko tetã oñe'ẽ karaiñe'ẽ ha oguereko 5.465.100 ava. Itavaguasu ha'e Managua. Tetã Amerikagua Arávia Saudíta, héra tee niko Tavetã Arávia Saudíta, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Ásiape ojejuhúva Arávia yvyapýpe (Kuarahyresẽ Aguĩgua), ojejokuái porokuái peteĩme rupive. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Horytáña ha Iráke, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Kuáite, Arávia Emiráto Joapykuéra, Katára ha parapyte Péysia pegua, amo kuarahyreike gotyo ojejuhu para Pytã, ha ñemby gotyo ojejuhu Omã ha Jemẽ, hi'arive ojoaju Varéĩ rehe upe Mburuvichavete Fahd guataha rupive. Ijyvya apekue hína 2.149.690 km², ha ary 2012 aja ojeipapa oikoha upépe amove 29 sua tapicha. Ko tetã niko pe oñemuvéva itakyra ha upévare ojejuhu umi 20 tetã mba'ehetavéva apytépe. Arávia Saudíta ojehero avei «islãróga kuéra marangatu retã» oĩgui upépe pe Mezquita Guasu táva Méka-pe ha Maranduhára Mezquita táva Medína-pe, umi mokõi tenda imarangatuvéva Islã jeroviápe, umi tendápe ndaikatúi oike umi ndaha'éiva musulmã. Sa'ive yvypóra tekoiterape ohechakuaa Arávia Saudíta hetãyguápe. Py'ỹinte ojuka hikuái umi kuimba'épe ojopyhýva, jasypoteĩ 2018 peve kuñanguéra ndaikatúi omboguata mba'yrumýi ha ary 2011 meve ndaikatúi hikuái ovota hetã mba'e rehe. Jahecháramo jepe mbeguehápe iporãvemi, umi aty oñangarekóva yvypóra tekoiterape rehe, Amnistía Internacional ha Human Rights Watch techapyrãme, he'i py'ỹinte umi Arávia Saudíta retãygua oiko tekosãso'ỹ ha jekupyty'ỹ. Mandu'apy Joajuha 1804 - ary. Tembiasa Aiti oguereko sãsõ. Oararecha'akue Omano'akue ...1803-1804-1805... Ary 1800 - 1899 1805 - ary. Tembiasa Michigan ojapova. Oararecha'akue Omano'akue ...1804-1805-1806... Ary 1800 - 1899 1806 - ary. Tembiasa Oararecha'akue Omano'akue ...1805-1806-1807... Ary 1800 - 1899 Rubén Victoriano Rolandi Aguilar (ary 1955 - ára 11 jasypateĩ ary 2020-pe), Paraguaigua tembiapo ava. Heñoiva’ekue Táva Kykyo (Paraguari), ñane retãme; ary 1955-pe. Imitã ha imitãrusúpe oikundaha heta henda rupi, peichahápe oikojepe Chákope ha upevakuére oikuaa porã umi ñande jepokuaa, jerovia ha mba’e’apokuéra. Tataypýpe, Ijarýi omombe’úmiva’erã chupe opaichagua káso: póra, pombéro, pláta yvyguy, mymba ha ka’avokueraguigua. Upéi, are rire, okakuaapávo, Rubén imandu’a umíva umi kásore ha oñemomandu’ávo ijarýire ha’e oñepyrũ umi ñemombe’u ha upekuévo oha’ã ijarýi ñe’ẽ reko. Péicha oiko Rubén Rolándi-gui peteĩ kaso mombe’uha. 1980 guive 1990 peve ojapo heta atyguasu ohenduka hag̃ua umi káso ijarýi omombe’uva’ekue ichupe ha umi ha’e ombyatyva’ekue oikoha rupi. Upéi katu oike Vy’aguasu “Mandu’arã”-me ha upépe opavavénte ohecharamo ha omombe’guasu Rubén Rolandi-pe ha ikáso ñemombe'u. 1986 guive oike ha omba’apo ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANIme. Upépe -heta ary- omyasãi hembikuaa opa henda rupi, umíva apytépe oĩ tembiapo hérava “La semana de los Káso Ñemombe’u”. Oime avei ambue tembiapo guasu oñemotenondeva’ekue Diario Popular ndive, hérava “Viernes de Káso Ñemombe’u” ha og̃uahẽ’akue heta távape: San Lorenzo, Fernando de la Mora, Lambare, Ñemby, Luque, Aregua, Kapi'atã, Villeta, Pirivevúi ha Villa Hayes. Hendive oike upe tembiapópe ambue káso mombeuha katupyry, péicha: Miguelángel Meza, Pablino Gómez Vera, Porfiria Orrego Invernizzi, Roque Jacinto Lovera ha Máximo Zarza Mendoza. 1988 guive 1990 peve -oñandúvo pe ñande reko ha ñane ñe’ẽ osyryha huguýre- ouva’ekue oñemoarandu Instituto Superior de Lenguas-UNA-pe ha oiko ichugui Guarani Ñe’ẽ Mbo’ekuaahára (Licenciado en Lengua Guarani). Ohai mokõi aranduka omohendahápe umi káso ha’e ombyatyva’ekue. Pe iñaranduka ypykue héra “Kásos: ahendu, ahai”, ha ambuéva katu héra Opáicha oñemombe’u ha Rubén Rolandi péicha ombyaty”. Rubén Rolandi omanókuri ára 11 jasypateĩ ary 2020-pe, táva Mariano Roque Alonso-pe, Paraguay retãme. Rolandi Para (Poytugañe'ẽme: Pará) ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 7,588,078 Táva guasu: Velẽ Ambue táva: Ananindeua, Santarém, Marava ha ambue tuicha táva. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Aceguá ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 4.394 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Água Santa ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 3.726 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Agudo ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 16 729 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Alaváma niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 4.863.300 -2016 Táva guasu: Montgomery Ambue táva: Birmingham Tetãvore Joapykuéra Kolorádo ha'e niko peteĩ Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 5.540.545 - 2016 (joheipyre). Táva guasu: Denver Ambue táva: Colorado Springs Tetãvore Joapykuéra Delaware ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 952.065 - 2016 Táva guasu: Dover Ambue táva: Wilmington Tetãvore Joapykuéra Georgia ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 10.310.371 - 2016 (joheipyre). Táva guasu: Atlanta Ambue táva: Augusta Tetãvore Joapykuéra Idaho ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.716.943 - 2017 Táva guasu: Boise Ambue táva: Idaho Falls Tetãvore Joapykuéra Indiána ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 6.633.053 - 2016 Táva guasu: Indianápolis Ambue táva: Fort Wayne Tetãvore Joapykuéra Iowa ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 3.134.693 - 2016 Táva guasu: Des Moines Ambue táva: Cedar Rapids Tetãvore Joapykuéra Kansas ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 2.907.289 - 2016 Táva guasu: Topeka Ambue táva: Wichita Tetãvore Joapykuéra Ñe'ẽ Inuýt, inuktitut, inuttitut, inuktitun, inuinnaqtun ha inuttut (ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ, lit. 'Inuýhag̃ua') (AMT:Inʉktɪɾʊt) ha'e ñe'ẽ ava Ekimalkuéra. Kanatã ha Alaska Hetaichaguakuéra Inutytu ha'e ñe'ẽ Ekimalpe Ártico Oriental Kanatápe. Inutytu oguereko 4 ñe'ẽnunga: Iñupiak (Alaska) Inuinnaktun (Paraguasu Árktiko Kuarahyreike Kanatãpe) Inuktitut (Paraguasu Árktiko Kuarahysẽ Kanatãpe) Kalaallisut ha Kyoẽlándiape (Kyoẽlándia). Ñe'ẽnunga Inutytu oguereko 2 ñe'ẽnungavore: Kevatĩ - Húsonpe Bahía. Mbavĩ (Paphin) - Baffin Island. Nunavík - Képek Ñe'ẽpukuéra Inutytu oguereko 17 pundiekuéra ha 4 pu'aekuéra. Pundiekuéra: P, T,K Q V, L J (i) G R (G̃h). M, N Ng S Lh Nng Ha Pu'ae: A . I . U . Ehecha Avei Iñupiak Jupík Amérika ñe'ẽnguéra tee Kanatã Aláska Kyoẽlándia Húson Yjere ha'e peteĩ tuicha yjere oĩ Paraguasu Árktiko, Yvate Kanatã. Hembe'ynguéra oĩ Kevẽ tetãvore, Ontario tetãvore, Manitova tetãvore ha Nunavu. Ipukukue ha'e 1.230.000 km². Yvate yjere oĩ Tuntyra Ka'avo ha Permavaro. Kanatã Yvóra (karaiñe'ẽ: planeta) ha'e peteĩ yvága mba'e mbyjáre ojeréva, ikatúva ha'e itaguigua térã pytundyrýgui. Oĩ opáichagua yvorakuéra ñande arapy tuichakuépe ha imba'eapỹime. Ojeikuaa ikatuha oĩ ñande tapiryjápe 50.000.000.000 ko'ãichagua yvága mba'e ha hetaiterei jey pe'ãva apytégui ikatúne oguereko pype mba'e hekovéva. Ñande Kuarahy ypykatúpe oĩ poapy yvóra: Mekúrio, Mbyja Ko'ẽ, Yvy, Jasytata Guasu, Húpiter, Ja'yvo, Uráno ha Netúno. Oike va'ekue ko tysýipe Plutõ ary 2006 peve, hákatu ko'ãga oñemohenda ko yvága mba'épe peteĩ yvóra michĩ ramõ. Mandu'apy Joaju Guía de los planetas (Kuarahy Ypykatu ha'angakuéra ha yvorakuéra marandu, karaiñe'ẽme). Yvóra Maryland ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 6.016.447 - 2016 Táva guasu: Annapolis Ambue táva: Baltimore, Columbia, Towson, Frederick, Bethesda, Ocean City Tetãvore Joapykuéra Massachusetts ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 6.859.819 - 2017 (joheipyre). Táva guasu: Boston Ambue táva: Plymouth Tetãvore Joapykuéra Minesóta ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 5.576.606 - 2017 (joheipyre). Táva guasu: Saint Paul Ambue táva: Minneapolis Tetãvore Joapykuéra Misisípi (Ingleñe'ẽme:Mississippi) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 2.988.726 - 2016 (joheipyre). Táva guasu: Jackson Ambue táva: Gulfport Tetãvore Joapykuéra Misúri (Ingleñe'ẽme: Missouri) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 6.093.000 - 2016 Táva guasu: Jefferson City Ambue táva: Kansas City Tetãvore Joapykuéra Montána ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.042.520 - 2016 Táva guasu: Helena Ambue táva: Billings Tetãvore Joapykuéra Nebraska ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 1.907.116 - 2016 Táva guasu: Lincoln Ambue táva: Omaha Tetãvore Joapykuéra Machu Picchu (Yvy-Kechuañe'ẽme: Machu Pikchu "Tuja Yvyty".) ha'e peteĩ tuja távambarete (ciudad fortaleza) ojapova Ĩka-kuéra (Inka), Saro'y XV-pe. Ãgagua oĩ táva Cusco, Perũpe. Ha'e peteĩ Tembiejakue Yvypóra rekogui 1983 jave, ha ha'e avei peteĩ Pyahu Pokõi Tembiechapyrã Yvóragui Ãgagua. Machu Picchu oguereko heta ógakuéra, ógaguasukuéra, tupãoguasukuéra ha Inka hembiapo. Inka-kuéra hag̃ua ha'e akue peteĩ "Marangatu Táva". Machu Picchu omakañyva'ekue herakuã 1534-pe, Epañaguakuéra oñemomba'e akue Inka-kuéra ha Machu Picchu opytava'ekue jehejaeterei. Upéi, 24 jasypokõi 1911-pe, Hiram Bingham ojuhujey akue Machu Picchu. Perũ Tembiasakue Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua Nha Trang táva tetã Vietnampe, tavaguasu Khanh Hoa tetãvore-pe. Oikovéva: 292,274, area of 251 km2 Nha Trang - Wikivoyage Vietnam táva Vung Tau ha'e peteĩ táva tetã Vietnampe, tavaguasu Ba Ria-Vung Tau tetãvore-pe. Oikovéva: 287.765 (2011), ipukukue ha'e 140 km2 Vienã Vietnam táva Pepo'atãrupa térã aviõ rupa ha'e mba'yrumýi yvytugua ñeguahẽha (terminal de vehículo aéreo). Jaipurúva aviõ ñemboguejy hag̃ua ha aviõ ñamopu'ã hag̃ua. Pepo'atãrupa Mba'yruveve ha'e oimeraẽ mba'yruguata ovevéva yvágape. Mba'yruveve ikatu ojepuru ojereraha hag̃ua tapichakuéra térã mba'ekuéra (techapyrãme, aviõ), oĩ avei upéicha ojepurúva oñorairõvo, umíva ojehero mba'yruveve ñorairõha. Mba'yruveve ikatu opyta amo yvága ombohasa pya'eitérõ yvytu ipepo rupive, upéicha ojehecha aviõnguéra ha vevehajere, oĩ avei umíva ovevúiva, mba'evuapu'a techapyrãme. Joajuha Jereraha Ára pavẽ omohendava (APO) térã UTC (Inglyesñe'ẽ, Universal Time Coordinated) ha'e Yvóra ára tekomemegua. Omohenda opaite aravopapahakuéra ha aravo Yvórape. Ára fi:Aikajärjestelmä#UTC Kóva niko tysýi ohechaukáva tetãnguéra ava hetakue rehe, ary 2020-pe. Mandu'apy Tetã Tetãnguéra rysýi Londyre (Ingleñe'ẽme:London) ha'e tavaguasu ha tuichave táva Ingyaterra ha Tavetã Joajugua. Oĩ Ysyry Tamisi hembe'y, Yvykuarahysẽ Tuicha Vyretaña Ypa'ũ-pe. Oñepyrũva ary 43. Jasypokõi 2007-pe, Londye oguerekova'ekue 7.556.900 avakuéra. Ingyatérra táva Tavakuairetã Indonésia (Indonésia ñe'ẽme: Republik Indonesia) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy apekue ojejuhúva hetaite ypa'ũre Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme ha Oseanía ipehẽngue yvatépe. Tetã Indonésia ijyvy apekue oñemyasãi amo 17508 ypa'ũnguéra rupive ha ojeipapaháicha ary 2015-pe oiko ipype amo 255.903.244 tekovekuéra, upéicha ha'e tetã orekovéva tekovekuéra ipype irundyha. Hi'ári avei, Indonésia ha'e tetã orekovéva musulmã ipype. Indonésia ha'e hína peteĩ tavakuairetã oiporavóva imburuvicharã ha umi Amandaje Guasu ruvicharã vóto rupive, tetã rekuái oĩ ko tetã itavusúpe, táva Jakáta. Indonésia ijyvy apekue ha'égui ypa'ũ aty, oñehembe'ýnte yvy rupi tetã Papúa Gynéa Pyahu, Kuarahyresẽ Timor ha Malásia (ypa'ũ Vonéo-pe). Tetã ambuéva ojejuhúva ijerére yguasu rupive ha'e Singapúra, Tailandia, Mburunéi, Filipina, Paláu ha Autarália. Ypa'ũ aty Indonésio pegua ha'e tenda tetãnguéra oñoñemuitéva opaichagua mba'e sa'ary VII guive, upe mburuvi ymaguare hérava Srivijaya oñepyrũ oñemu China ha Índia ndive. Mbeguehápe, umi mburuvicha guasu ypa'ũ aty Indonésio pegua oipuru arandupy, jeroviapy ha tekuái reko ojeipurúva umi tetã ymaguare Índia pegua. Indonésia rembiasakuére heta ojejuhu tetã pytagua ondyrýva umi ypa'ũme oipe'a hag̃ua yvy mba'epy. Karai ñemuhára musulmã oguereha rire islã jerovia Indonésiape ha umi Európa pegua oguahẽ rire avei Indonésia-pe ojapo ikoloniarã, tetãnguéra oñepyrũ ñorairõ oñembojára hag̃ua mba'epykuéra Indonésia ypa'ũ atýgui. Mbohapysa popa ary rire ko tetã oime Tetãnguéra Yvýi ipogúype, ohupyty isãso, Ñorairõ Guasu Mokõiha rire. Ypa'ũnguéra rupive ojehecha Indonésia retãygua ijypykue opaichagua, iñe'ẽ ha ijeroviapy opaichagua avei. Haimete opa Indonésia ypykuekuéra ha'ehína upe te'ýi Háva pegua. Tetã ñe'ẽ tee peteĩva rupive ohupyty oikoha teko joaju, upévare ko tetã ñe'ẽ akã ha'e "Bhinneka Tunggal Ika" ("Teko joaju umi mba'e ojuavýva mbytépe"). Indonésia ijyvy apekuére ojehecha avei tekove'etaita guasu, opaichagua mymba ha ka'a, ha ojeikuaa Indonésia ha'eha peteĩ umi 17 tetãgui ijyvy apekuére ojehecha tekove'etaita guasuitereíva. Orekóramo jepe opaichagua mba'epy ijyvýre, heta tekotevẽ ojehecha umi Indonésia retãygua mbytépe. Mandu'apy Joaju Indonésia rekuái renda tee Vangalande Tekoha Tetã térã Vangalande ha'e peteĩ tetã oĩ Yvy Asia. Ijerére niko ojejuhu India, ha yvýpe Miamar ndive. Vangalande ha'e pokõiha tuichave tetãyguakuéra tetã yvórape 158.570.535 avakuéra ndive. Itavusu ha'e Ndaka táva. Ko tetã oñe'ẽ Vengali ñe'ẽ. Nihéria, héra tee hína Tavakuairetã Joaty Nihéria (ingleñe'ẽme: Federal Republic of Nigeria) ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue kuarahyreikeguápe, upe parapyte Gynéa rembe'ýpe, ko tetã oñesãmbyhy tavakuairetã ñembyaty rekóre ha mburuvicharapére. Ijyvy apekue oñemohenda 36 tetãvore ha peteĩ Tetã Táva ojejuhuhápe itavusu, Avúja. Ko tetãme oiko amo 186 053 386 tetãyguanguéra (ojeipapaháicha ary 2015-pe). Itavusu hína táva Avúja, upépe oiko amo 1 178 568 tavayguakuéra, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e Lagos, ko tetã itavusu ymaguare, upépe oiko amo 13 123 000 tavayguakuéra. Nihéria ijerére ojejuhu tetã Mbenĩ kuarahyreike gotyo, ha kuarahysẽ ngotyo ojejuhu tetã Cháde ha Kamerũ, yvate gotyo ojejuhu tetã Níher. Nihériape oñeñe'ẽ amo 500 ñe'ẽ, hákatu iñe'ẽ tee hína ingleñe'ẽ, umi ñe'ẽ oñeñe'ẽvéva upépe hína joruva, hausa, igbo ha fula. Mandu'apy Joaju Tetã Filipina térã Hilipina (filipinañe'ẽme: Pilipinas; inglyesñe'ẽme: Philippines) ha'e peteĩ ypa'ũ tetã oĩ Yvykuarahysẽ Asia, Paraguasu Py'aguapy. Oguereko 7.107 ypa'ũnguera. Filipina ha'e pakõiha tuichave tetãyguakuéra tetã yvórape 94.010.000 avakuéra ndive. Itavaguasu ha'e Manila táva ha ituicha táva ha'e Táva Kesõ, Filipina oñe'ẽ filipinañe'ẽ ha inglyesñe'ẽ. Tetã Asiagua Xangri-lá (Avañe'ẽme:Changyila) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 12.405 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Westfália (Avañe'ẽme:Uésyhalia) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2.793 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva 1807 - ary. Tembiasa Oararecha'akue Omano'akue ...1806-1807-1808... Ary 1800 - 1899 Óga guasuete (), ha'e peteĩ óga guasu mbarete, orekóva mongorahakuéra ijere ha ógayvate po'i avei. Ojeipurúva ñepysyrõrã ha tekoharã avei. Óga Jogapokuaa Piavy (poytugañe'ẽme: Piauí) ha'e peteĩ tetãvore Pindorámape. Tavayguakuéra: 3 119 015 Táva guasu: Teresina Ambue táva: Parnaíba, Picos, Piripiri. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Sergipe ha'e peteĩ tetãvore Vrasilpe. Tavayguakuéra: 2.068.031 Táva guasu: Aracaju Ambue táva: Nossa Senhora do Socorro, Lagarto, São Cristóvão. Ta'ãnga Tetãvorekuéra Vrasilgui Oregon ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 3.831.074 Táva guasu: Salem Ambue táva: Portland Tetãvore Joapykuéra Pensilvania (Inglyesñe'ẽme: Pennsylvania) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 12.702.379 Táva guasu: Harrisburg Ambue táva: Filadélfia Tetãvore Joapykuéra Teko, avakuaatýpe ha apytu'ũkuaatýpe, he'ise mba'épa ojapo mymbakuéra ha yvypóra ombohováivo pe ojehúva ichupekuéra, taha'e ha'éva ojapóvo hikuái pe oipotáva térã ojapóvo mba'e ndoikuaáva mba'érepa ojapo. Yvypóra reko omombe'u ñandéve mba'éichapa omboguata ha ombohape hekove, mba'éichapa oiporavo pe oipotáva, mba'éichapa oiko iñirũnguéra ndive ha, umícha javérõ, mba'éichapa ombohovái ojehúvo ichupe peteĩ mba'e ha mba'épa oĩ iñapytu'ũnguápe. Pe tembikuaaty oipyguaráva mymbakuéra reko ojeheróva mymbarekokuaa ha pe ohesa'ỹijóva mymba reko ohechaháicha pe tekove ñemoambue ojehero mymba rekorãkuaa. Mandu'apy Arandupykuaaty Achegety niko peteĩ ñe'ẽ taikuéra aty oñemohendakuaáva ha oñembohysýiva. Taikuéra omoha'ãnga taipukuéra, upéicha he'ise opa umi pu jaipurúva ñañe'ẽ hag̃ua, ikatu upéicha jahai pe ñañe'ẽva. Achegety peteĩha ojejapo Ehíto Ymaguare retãme, ojapóma amo 5000 ary. Achegety ojeipuruvéva Latinañe'ẽ achegety Araveñe'ẽ achegety Gyresiañe'ẽ achegety Koreañe'ẽ achegety (Hangũ) Cirilo achegety Chinañe'ẽ achegety" Devanagari achegety Tiveteñe'ẽ achegety Taiñe'ẽ achegety Tengwar achegety Tapiryja () ha'e peteĩ aty joaju heta mbyjakueragua, Mba'etĩ Araikuéra ha yvorevakueragua avei. Tuichavéva tapiryja arapýpe ha'e Andrómeda. Mbyjakuaa Ache rembiasakue. Ache ypykuéra Jaikuaa hag̃ua moõguipa ha mba’éichapa oñepyrũraka’e te’ýi Ache, jahecharaẽmanteva’era, mba’éichapa oñepyrũraka’e avano’õ ko yvy kóvape, ko’ág̃a oñembohérava América. América-pe niko og̃uahẽ avano’õ, oúva Sibéria-guio, ha oike ypa’ũpo’i (estrecho) Bering rupi. Upérõjeko para (mar) ndahypýi ha upehaguére ojehasakuaa upe rupi guatahápe. Upe mba’e ojehu hague ojapomahína mbohapypa su térã irundypa su ary; ýrõ katu yrypy’aguasu (glaciación) opakuévo. Ndojeikuaái ambue atyguataha (migración) upe mboyve ikatuva’ekue og̃uahẽ América-pe. Ava ypy kanguekue ojejuhúva ág̃a peve ipyahueteve, umíva apytépe oĩhína umi ojejuhuva’ekue Tepexpan, México-pe; avei Minessota ha Midland, Estados Unidos-pe. Umívajeko ndohasái irundy su térã pakõi su ary oiko hague hikuái upe rupi. Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapoporã ojapova’ekue ñane retãme ohapykuehóvo ñande rapo, oikuaaporã hag̃ua ñande ypykue: mávapa ha’ekuéra, moõguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñaneretãme, mba’éichapa hete, mba’eichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa omba’apo hikuái. Ha’e he’i umi ñande ypykue ou hague hikuái Asia, Australia ha Malasia-gui. Ha’ekuérajeko oike América-pe ypa’ũpo’i Bering rupi, oĩva ko’ág̃a Alaska-pe. Avei umi ñande ypykue oikejepékuri América-pe para Pacífico rupi. Umi og̃uahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migración) ha’ehína umi oñembohérava Australoide, ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãmehína Choroti, Chulupi, Enxet (Lengua), Tova, Angaite, Sanapana ha Guana. Australoide rire og̃uahẽ atyguataha mokõiha, (segunda corriente migratoria) umíva Sibéria-ygua. Ko’ãva ikatupyryvéma. Oipurúma mymba kangue ojapo hag̃ua hembipururã. Heseguakuerahína Chamakóko ha Ajoréo (Moro). Ipahápe, atyguataha mbohapyha, (tercera corriente migratoria) og̃uahẽva Paraguaýpe ha’ehína umi oñehenóiva Malayo. Ko’ãva katu ñemitỹhára ha oipuru hikuái ita ojapo hag̃ua hembipururã. Iñemoñare ñane retãme ha’ehína umi iñe’ẽ guaraníva: Mbya, Avakatu (Ava guarani), Pãi Tavyterã, Tapiete, Guarájo ha Ache. Jahechaháicha ko’ápe Ache-kuéra ha’e umi atyguataha mbohapyha, (tercera corriente migratoria) og̃uahẽva’ekue apytepegua. Jepémona oĩ avei he’íva vikíngo térã Japonés ñemoñareha, ha katu Tembikuaa rupive ndaikatúi gueteri ojehechauka ko’ã mba’e, upéicha rupi nahesakãporãi ijypykue. Peteĩ mombe’upy he’i; Ache ha Guarani oikohague oñondive Pa’i Rete Kuarahy sambyhypýpe. Peteĩ jey Ache-kuéra oñembyaty opívo peteĩ jerokyrãme, upévare Pa’i Rete Kuarahy omosarambi chupekuéra. Héra ypy Ha’ekuéra oñembohéra ojupe Ache, ko ñe’ẽ he’iségui Ava teete. Kuñakarai Branislava Susnik, raẽvete oikuaa ypy’akue ko téra. Oñembohéra avei chupekuéra Guajaki, ko ñe’ẽ oipuru ambue te’ýi, ojapo’ipotávo chupekuéra. Guajaki he’ise anguja ka’aguy, peteĩ mymba oiko’ỹva mba’everã. Oĩ avei oipurúva Ache-Guajaki ohero hag̃ua ko te’ýi kóvape. Iñe’ẽ ypy Heta tembikuaarekahára he’i ñe’ẽte Ache, ñe’ẽ guarani reheguaha. Ñe’ẽkuaatyhára Robert Dooley katu he’i, ndaha’eiha ñe’ẽ iñe’ẽjoapykuaáva (aglutinante) rehegua, iñe’ẽpeteĩha (aislante) uvei. Osẽ ypyrõguare ka’aguýgui Ary 1.950-pe Ache-kuéra ojojuhu ypykuri Manuel Jesús Pereira ndive. Ha upéi pa’ary’aty 1.950 paha ha 1.960 ñepyrũmby rupi, osẽ osẽ ohóvo hikuái ka’aguýgui oiko hagua Pereira korapýpe. Ko’ã mba’e ojehu, opágui ka’aguy ha’ekuéra oikotevẽva oiko hag̃ua. Ache rembiasa asy Heta anga oiko asy hikuái, juruakuéra omuña chupekuéra, ojapi ha ojuka okakuaapapyrévape ha umi mitãmimíme ogueru omongakuaa ku mymbarõguáicha, térã oguereko hag̃ua chupe tembiguáirõ. Avei oikévo ñande apytépe ova hesekuéra ñanemba’asy ha ndogueropu’akáigui omanombanunga hikuái. Ha avei peteĩ guajaki jejuka ndaha’eiete’akue mba’eve, avave ndohói ka’irãime upévare, ojeguerohory uvei ku peteĩ jaguarete ojejukarõguáicha. Peteĩ Ache re’ongue osẽmi’akue pokõipa su guarani (70.000 g). Che ryvy omombe’u chéve karai Tavarerekua Robustiano Santos omongakuaa hague peteĩ guajaki imitãkuña’i guive, oñembohéra chupe Lorenza Guajaki. Ko karai ra’ykuéra che ryvy irũngue mbo’ehaópe, ha ohendumiva’erã chupekuéra oñe’ẽrõ Achépe. Kóva ojehu táva San Joaquín-pe. Moõ rupipa oiko Aryjere 1.960 ha 1.970 rupi oĩva’ekue po tenda oikómiha hikuái. Aty peteĩha, ojeheróva Ache Guajaki, oiko Yvytyrusu Mbarakaju mboypýri. Aty mokõiha Santa Rosa del Mbutuy ypy rupi, kova opyta Ka'aguasúpe. Aty mbohapyha Itakyrýpe ysyry Akaray mboypýri. Ko’ãva ojehero, Ache Gatu. Aty irundyha oĩ táva San Joaquín jerére, ko’ãvape oje’e Ache Purã. Ha ipahápe jaguereko aty hérava Ache Ua, oikova ysyry Ypetĩguasu, Ñankunday ha ysyry Yñarõ pa’ũme, ko’ãva ha’e umi ho’umiva’ekue hapicha ro’o. Ko’ág̃a rupi oĩ poteĩ aty. Yvatévo jaguereko Cerro Morotĩ, Ka’aguasúpe; Chupapou, Arroyo Bandera ha Koẽtyvu, Kanindejúpe. Ñemby gotyo jajuhu Ypetĩmi, Ka'asapápe ha Puerto Barra, Alto Paraná-me. Ko’ága hekopytáma hikuái, oñemoĩ chupekuéra hendag̃ua, upépe ojogapo ha oñembo’e chupekuéra oñemitỹkuaa hag̃ua. Ache-kuéra rekojepokuaa Ha’kuéra horyeterei ha ikunu’ũreko. Oĩ ramo mbohupa ome’ẽ chupe tembi’u iporãvéva, ha ha’ekuéra ho’u hembymívante. Mba’e porã ha’ekuéra oipurúva ha oñangarekóva ani hagua opyta tesaráipe ningo ko’ãva: “ache pravo gatu” ava horýva, “pichape juja ury” repuka heta nde rapicha ndive, “pichape o achy” reiporoporiahuvereko ha “bue me’e pichape bue’e” reipepirũ nde rapichápe reguerekóva. Ymave ha’ekuera oikomi’akue opívo, jepémona oguereko oñemo’ã hagua karaja térã taguato morotĩ pirekue. Ha’ekuéra ndoikuaái aipo ñemenda, oikónte oñondive ha ikueráivove ojuehegui ojopoínte. Py’ỹinte oñomoakaratĩ, peichajave oñembyepoti upe kuñáme, ha katu upéicha ojejapórõ, ikatu pe kuña ohejaite iménape, upévare sapy’ánte ohejánte ohasarei mba’evete’ỹrõguáicha. Herakuérarã oiporavo mymba réra apytégui. Pe hyeguasúva imembypotávo ojerure peteĩ mymba ro’o ho’uséva, peteĩva ijapytepekuéra oho ojeporeka. Oguerúramo peteĩ Guasu “wachu” pe mitã hérata “Wachugi”. Pe mitã omboajeva’erã upe mymbajukaharépe, hese ae rupi héra haguére. Oĩramo itujáva ha ndaikatuvéima omymbajuka térã ndaikatupyryvéima oikundaha hagua, upévape ojuka hikuái, umi ityre’ỹva ha hasývape ojukánte avei. Oguereko avei peteĩ tekojepokuaa hérava “tõ mumbu”, he’iséva akãjoka térã akã mbokua. Ko mba’e ojapo hikuái omoĩ hagua hekópe umi mba’e ojojavy haguépe. Péicha ha’ekuéra omoĩ porã ojupe jeja’yverekue, ñemoakãratĩ rire térã jeguerokañy rire. Kuña ijasy’i ñepyrũvo ojapo hese “pika bowo”, oikarãi pe ipire huguy peve mborevi kanguekuépe, upéi omona hese tatapỹiku’i ani oñembyai ha okuera porã hagua. Péicha opyta ipirekuérare pe pere ohechaukáva ha’ekuéra ha’eha Ache. Kuimba’éva oipotárõnte ojejapo hese “pika”, térã oporojuka rire tõ mumbu-hápe ýrõ katu ojukárõ peteĩ Beru. Péicha oheja ipirére pore. Ache-kuéra ohenói Beru Paraguayguápe, umi omuñáva chupekuérape, ha he’ise mberu ñanemyangekóiva. Umi Paraguayguápe ojeroviávare katu ohenói Ãpã, he’ise che uru. Kuimba’éva ojapo hikuái “betã mumbu”, kóva ha’e pe hérava guaraníme tembeta. He’ise pe mitãrusu ikaria’ymaha, ikatúma omymbajuka ha oñemokuña. Tembi’uje’u Ka’aguýre oikoramoguare hembi’ukuéra oguenohẽ ka’avógui, (hi’a, hapo, ha’ỹi, hu’ã kyrỹi), eíra ka’aguy, mymba ka’aguy ha “buchu” (peteĩ yso guaraníme hérava tambu , okakuaáva pindo, takuára ha jakarati’a rakãngue itujupyréva apytépe). Ojapo avei hikuái peteĩ tembi’u hérava “bre’e”, kóva niko peteĩ hu’i pindo apyterégui ijapopyre. Ho’u avei hikuái “tangy”, pindo ru’ã kyrỹi. Ache jeroviapy Ambue te’yikuéraicha avei ha’ekuéra oguerovia oĩha ã marangatu ha ã tajasu. Oguerovia avei omano rire hi’ãnguéra ohoha oiko peteĩ mbyjápe, péicha he’i Susnik ha katu Cadogan he’i ohoha kuarahýpe. Bertoni katu he’i umi Ache ogueroviaha pe omanóva ãngue opytaha oiko iñaka kangue kuápe, upévare ojuhúramo kanguekue oñeñotỹ’ỹva ojoka pe iñakãngue, oimo’ãgui péicharõ añoite upe ã ohotaha mombyry. Oguerovia avei omanóvove itúva, oikoha chugui terekua, upévare ohenói chupe apã krei’i (Túva ã). Iguerovia apytépe oĩ avei Mberẽndy; mba’e rendy. Jepémona ndaha’éi apo’ypyhare ha katu ñangarekohára. Oĩ ambue hérava Ãjave, kóva ha’e Aña guaraníme. Apã Vachu he’i Ñanderuvusúpe; Krei’i gatu, Ã imarangatúpe, krei’i buchã ã tajasúpe. Mba’e’apokatu Ache-kuéra kuimba’éva, ojapo jyakãngua, upevarã oipuru ita’apu’a apesỹi ojuhúva ysyry rupi, upéva ombo’ýva oipuru hagua. Ombo’ýva hagua upe ita omoĩ peteĩ yvyra ra’y rakambýpe ha okakuaávo okuera hese, ha’ekuéra oikuaa mboy ára rupipa okueráta hese ha oguahẽvo upéva ou omopẽ ha oikarãi omoporã meve. Ojapo avei yvyrapã ha hu’y, omymbajuka hagua ha inimbovusu ojupi hagua yvate, yvyra rakãre, eíra rekávo. Kuñanguéra katu oipyaha “kromipia”, térã “krumi plla’a”, peteĩ ajaka oguerahaha mitã ha ambue voko hérava “eivicha”, térã “nõko”, pindo ha pynoguasu rajyguégui, sapy’ánte ombojehe’a hese akãrague térã ka’i rague, ijyve hagua. Ojapo avei “rayty”, peteĩ mba’yru ijapu’áva, ajakáicha ojeipyaha ha upéi oñemona hese araity. Ojeipuru ojegueroja hagua eíra térã y. Potĩreko Ha’ekuéra ojahu oke hagua, oñeñandu vai jave térã imbyry’áirõ. Avei ojekyty hagua hikuái ojahúvo oipuru “kmatã”. Upéva ojapo imbarete ha oñeñandu porã hagua. Avei mitã hesãi ha okakuaa pya’e hagua. Mitãkuñarusu ijasy’i ñepyrũva avei ojahúvo oipuru kmatã, oke hi’ãhápe, ojejaho’i ha ndo’úi so’o. Ipuru’ávare ñeñangareko Pe hyeguasúva imembypotávo ojerure katuete peteĩ mymbaro’o ho’uséva, iména térã peteĩva ijapytepekueragua oho ojeporeka ogueru peve, oikuaaguihína pe mymba oguerúva réra oguerahataha pe mitã hekovesẽtava. Tekombo’ekatu Kuñanguéra ombo’e mitãkuñáme mba’éichapa ojapova’erã kromipia, krumi plla’a, eivicha, nõko, ha mba’e. Kuimba’éva katu ombo’e ta’ýrape ojapokuaa hagua yvyrapã, hu’y ha inimbovusu. Heñói jave mitã, Ache apytépe, opytáma isy poguýpe. Isy upe oñangarekovéva hese, itúva osẽ py’ỹire omymbajukávo ha upehaguére akóinte ipore’ỹ. Ováramo térã oguata puku jave, mitã oho ka’írõ itúva ati’y ári oikuaañepyrũ hagua mba’éichapa ojehapykuehóva’erã mymbakuéra. Sykuéra omokambu mokõi mbohapy imembymimi, ohupyty peve mbohapy térã irundy ary. Omombo’o hagua imemby, omoĩ ititíre araity hũva, ha ome’ẽ mitãra’ýpe oimeraẽ guyra pyti’a ojy’ỹva, oipyte hagua. Jakare rãigui -mymba itúva ojukava’ekue- ojapo hikuái mbo’ymimi oipurúva ijajúri. Péicha omomba’eguasu ha ohechauka hikuái maymávape itúva ikatupyryha. Tataypy jerére oguapy ha oñomongeta. Upépe mitãme oñemombe’u heta mba’e ha’ekuéra oikotevẽva oikuaa. Tuva, sy ha ñemoñarenguéra ojojuhupa hikuái okaru ha oñenóta jave. Oke hagua oñemoagui hikuái tatágui, ombyaku hagua hete ha oñombyaku hagua ojoapytépe. Upeichahápe mitã ojepokuaáma ohendúvo itúva, isy ha hogayguávape; avei ojepokuaáma okaru ha okévo oñondive. Imitãvéva hi’aguiveva’erã tatágui, oñeno jave. Tataypýpe mitãmimi ohendu hikuái itúva ha isy purahéi ha mombe’umimi. Sy ha tuvakuéra oporeno iñemoñare rovake. Peichahápe umi mitã oikuaa ñepyrũ ma’erãpa oñeporeno. Umi mitã oikuaávo upe mba’e, oikuaa avei mba’éichapa heñoiraka’e isy ryepýpe. Itujáva ñemomba’e Ha’ekuéra ha’etévaicha ku nomomba’eguasuetéiva umi itujáva rekove. Ndaikatuvéi vove oiko pya’e ha nomymbajukakuaavéi vove ojuka hikuái itujávape. Kyta’akuéra Oipuru hikuái yvyrapã ha hu’y, omymbajuka hagua ha inimbovusu ojupi hagua yvate eíra rekávo. Oipuru avei peteĩ yvyra puku oñorairõ hagua. Oga’apo Achekuéra niko ndahekopytái, upéicha rupi ndojogapói. Ku opytamíta jave térã oñemo’ã hagua ára vaígui, ombyaty mbyaty yvyra ru’ã ha tekotevẽrõ ojaho’ive pindo roguépe ha oike iguýpe. Sapy’aiténte oipuru, pya’e ohejajey upe hóga. Tembipu Oguereko peteĩ tembipu hérava “takwapi”, kóva ha’e peteĩ mimby. Ombopu hikuái ohóramo oporoñandu, oguahẽmbotávo ombopu upe ohohápe oñeñanduka hagua. Ombopu avei ndovy’ai jave. Umi ojesarekova’ekue hesekuéra, naimandu’ái jeroky rehe, mba’eveichagua arandukápe Herakuéra ha he’iséva Herakuérarã oiporavo mymba réra apytégui. Pe hyeguasúva imembypotávo ojerure peteĩ mymbaro’o ho’uséva, peteĩva ijapytepekuéra oho ojeporeka. Oguerúramo peteĩ Guasu “Wachu” pe mitã hérata “Wachugi”. Oguerúramo peteĩ Tatu “Tatu” hérata “Tatugi”; Karaya “Kradja” hérata “Kradjagi”; Guyra “Uru” hérata “Urugi”; Pira “Pira” hérata “Piragi”. Pohãnguéra Arandukakuéra oñe’ẽva Ache-kuéra rehe, naimandu’ái mamove pohãnguéra oipurúva ha’ekuéra rehe. Ojahúvo ojekyty hikuái kmatã-me. Upéva ojapo imbarete ha oñeñandu porã hagua. Avei mitã hesãi ha okakuaa pya’e hagua. Mitãkuñarusu ijasy’i ñepyrũva avei ojahúvo oipuru kmatã. Purahéi Tataypýpe mitãmimi ohendu hikuái itúva ha isy purahéi. Mitãkuña opurahéirõ oñembohéra “Bre’e bapurã” ha mitãrusu hembeta’ỹva gueteri opurahéirõ héra “Bre’e bapurã betallã”. Mburuvicha Ha’ekuéra ningo ndahekopytái ha mbovy ijaty ojuehe, upéicha rupi noikotevẽi tendotáre. Oiko oñondivepaguasu ha oñomba’e hikuái. Umi mitãrusu oñemokuñasémava katuete oho oheka hembirekorã ha opyta oiko upe mitãkuña sy oikoha atýpe. (Matrilocal) Arandukaita purupyre ALVAREZ, L. Reseña de la realidad pasada y presente de las comunidades Ache del Paraguay y su contacto con la fe cristiana. Tesina. (2.006) Asunción - Paraguay. CADOGAN, L. Diccionario Mbya- Guaraní Castellano, 1992, Editorial LITOCOLOR, Asunción -Paraguay. CENTRO DE COMUNICACIÓN Y CULTURA ACHE. Djary purangi emi djamogi wywy ekwawe (Relatos de las abuelas y los abuelos Ache) Primera Edición (2.011) FONDEC. Asunción - Paraguay. D.G.E.E.C. Atlas de las Comunidades Indígenas en el Paraguay. II Censo Nacional Indígena de Población y Vivienda. (2.002) dgeec. Asunción Paraguay. GONZÁLEZ TORRES, D. Cultura Guarani. Segunda Edición (2.007) Editorial Servi Libros. Asunción - Paraguay. SUSNIK, B. Etnografía Paraguaya. Parte 1. 8º Edición (1.974) Manuales del Museo Etnográfico “Andrés Barbero”. Asunción. ZANARDINI J. y BIEDERMANN W. Los indígenas del Paraguay. Segunda Edición (2.006) Artes Gráficas Zamphiropolos. Ava Ysyry Nílo niko ysyry tuichavéva Áfrikape ha opaite Yvýgui. Oĩ Yvate Áfrikape. Ohasa heta tetãnguéra rupi: Sundã, Ñemby Sundã, Etiopía, Ehíto, Ugánda, Tãsáña, Kéña, Rruánda, Vurundi, Erityréa ha Kóngo Jekopytyjoja Retã. Ipukukue niko ohupyty amo 6,650 Km. Umi ysyry tuichavéva osẽva chugui ha'e Nílo Morotĩ ha Nílo Hovy. Oñepyrũ Rruánda retãme ha osẽ Ehítope, Para Yvy mbytépe rembe'ýpe. Avañe'ẽ ñe'ẽngue Nílo ou áraveñe'ẽ 'nīl. Ko ñe'ẽngue 'nīl ou gyresiañe'ẽ Neilos (Νειλος). Ehitoñe'ẽme, Nílo héra niko Hapy (Ḥˁpī) térã Iteru (itrw), he'ise «ysyry térã yrape», omoha'angáva ehitoñe'ẽhai rupi (jeroglífico) oĩháicha ta'ãngape. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Áfrika pegua Ehíto Sudano Tetã Etiopia ha'e niko peteĩ tetã oĩ Afrika Hatĩme, ha'e hína tetã orekovéva tetãyguakuéra mbohapyha opa umi tetã Áfrikape apytépe, ha tetã orekovéva tetãyguakuéra 13ha. Ijerére hína ojejuhu yvate gotyo tetã Erityréa, yvatekuarahysẽ ngotyo ojejuhu Jimbúti, kuarahysẽ ngotyo Somália, ñemby gotyo ojejuhu Kéña ha kuarahyreike gotyo Sundã ha Ñemby Sundã ojejuhu. Itavusu ha'e táva Atĩ Aveva, ha oguereko 102.374.044 avakuéra (2017), Etiopía oñe'ẽ amariañe'ẽ, hérava avei Etiopiañe'ẽ. Tetã Afrikagua Áfrika Ratĩ ha'e peteĩ tendaguasu oĩ Yvatekuarahysẽ Áfrika-pe. Tetãnguéra ojejuhúva Áfrika Ratĩme ha'e Etiopía, Jimbúti, Somália ha Erityréa. Paraguasu Índiko rembe'ýre. Afrika Tetã Erityrea ha'e peteĩ tetã oĩ Afrika Hatĩ, Afrikape. Ojere Yvatepe ha kuarahyreikepe Sudano rehe, ñembykuarahysẽpe Jimbuti rehe, kuarahysẽ para Pytã rehe, ñembýpe Etiopia rehe. Itavusu ha'e Asmara, ha oguereko 4.954.645 avakuéra (2016), Erityrea oñe'ẽ áraveñe'ẽ, inglyesñe'ẽ, ha tigyréñe'ẽ avei. Ygarata Pepo'atãrupa () ha'e peteĩ ñorairõ ygarata opuruva pepo'atãrupa momyimbyre paraguasu rehe. Ha'e tuichaeterei ha heta mbarete. Tetã peteĩ reko Amérikagua oguereko 11 Ygarata Pepo'atãrupa, Tetã Joaju oguereko mokõi, Epaña, India ha Italia oguereko mokõi avei, ha Vrasil, Hyãsia, Rrusia ha Tailandia oguereko peteĩ Ygarata Pepo'atãrupa ñónte. Ñorairõ Jereraha New York ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 19.849.399 - 2017 Táva guasu: Albany Ambue táva: New York City Tetãvore Joapykuéra Tenesi (Ingleñe'ẽme: Tennessee) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 6,156,719 (joheipyre). Táva guasu: Nashville Ambue táva: Memphis Tetãvore Joapykuéra Utah ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 2.763.885 Táva guasu: Salt Lake City Ambue táva: West Valley City Tetãvore Joapykuéra Vermont ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 621.254 (joheipyre). Táva guasu: Montpelier Ambue táva: Burlington Tetãvore Joapykuéra Virginia ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 8.001.024 Táva guasu: Richmond Ambue táva: Virginia Beach Ambue táva: Roanoke Tetãvore Joapykuéra Enxet Enxet ypykuéra Umi og̃uahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migración) ha’ehína umi oñembohérava Australoide, ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãmehína Choroti (Manjui), Chulupi (Nivacle), Tova, Angaite, Sanapana, Guana ha Enxet (Lengua) Jahechaháicha ko’ápe Enxet-kuéra ha’e umi atyguataha peteĩha, (primera corriente migratoria) og̃uahẽva’ekue apytepegua. Héra ypy Ojehero chupekuéra Lengua ha katu ko téra ou ambue te’ýigui. Ha’ekuéra oñembohéra ojupe Enxet, ko ñe’ẽ he’iségui Ava teete. Iñe’ẽ Enxet ñe'ẽ ikatu oike avei ñe’ẽ iñe’ẽjoapykuaáva (aglutinante) rehegua apytépe. Pe iñe’ẽ apytépe pe mba’eguasuvéva ha’e ñe’ẽtéva. Peteĩ ñe’ẽtéva ikatúma he’ipaite oje’eséva guive, sapy’ánte ombohapepámavoi teroñe’ẽje’évape. Timothy Curtis (Ñembojerekatuhára Ñandejára Ñe’ẽ Enxet-pe) he'i oguerekoha heta ha hypy’ũva ñe’ẽ, ndaipóriguasúi ikatu’ỹva ja’e ambue ñe’ẽme oje’éva. Avei he’i ndoipuruseiha ñe’ẽ purukapy, oñeha’ã ombohéra iñe’ẽme mba’e pyahu, jepémona ipuku ha hasy. Moõ rupipa oiko Ko’ã te’ýi oiko Cháko ryepýpe, ñemby gotyove. Ijyvy ojepyso ysyry Monte Lindo guive ñemby gotyo ysyry Riacho Alegre peve yvatévo. (Ko ysyry hérava Riacho Alegre opytahína ysyry Apa rovái.) Kuarahy resẽvo katu ysyry Paraguay guive amo táva Filadelfia mboypýri peve, kuarahy reikévo. Enxet-kuéra rekojepokuaa Ha’kuéra ndahekopytái, ndaikatúi opyta are peteĩ hendápe ojeporekava’erãgui hemikotevẽmby rehe. Voi oñeno oke hag̃ua ha katu ndaha’éi ku okéva pyhare pukukue javeve. Manterei opáy ha opu’ã ohapyña tata’y omyendy tata oñomongeta’imi ha upéi oke jey. Áraporãrõ oke okápe. Ojehesape hag̃ua, nañasãindýirõ, oipuru karanda’y rogue piru térã tuicha omyendy tataupa. Ha’ekuéra ndohaíri iñe’ẽ, oipapa hag̃ua ára oipuru peteĩ yvyra’i haiha joguaha ha upéva omovo’ĩ oikuaa hag̃ua mboy áramapa ohasa ohóvo. Hekovesẽvo peteĩ mitã, sy ha túva omoambue herakuéra. Ojehero “Ma’ẽra sy” térã “Ma’ẽra ru”. Omomba’eterei hikuái iképe ohecháva, amo hapópe oisãmbyhy pe heko. Avei igueroviareikatu , péicha rupi ipohýi hekovekuéra. Ha’ekuéra ojuka mitãme kõinguéramo, oimo’ãgui ogueruha po’a’ỹ. Avei ijetu’u rupi mitã jegueroja ha iñemongakuaa. Ojukave hikuái kuñávape, péicharõ ndahetamo’ãi kuña ha ipu’akavéta térã oguerekóta oguerekoseháicha kuimba’épe. Oĩramo omanóva, ohapypaite hogakueramini ha ova hikuái, opyta poteĩ térã pokõi kuimba’e oñotỹ hag̃ua te’ongue. Oĩramo hasyetéva ha omanombotáva, omoñeno chupe okarape ha ojaho’i peteĩ poyvípe ýrõ pirípe. Kuarahy oikévo, omano ha nomanóipe, oipokua ha oipykua, péicha omosaingo peteĩ yvyra pukúre ha ogueraha ijaty’ýre oñasaingohápe. Pya’e pya’e ojo’o ityvyrã ha ojora yvyrágui ha omboguapy yvykuápe ha ojaty. Umi oporoñotỹ’akue ouva’erã oñemopotĩ. Omboy’u ytaku ha ojahu hikuái, upéi ohapy guajaka ha omotimbo. Ojo’o yvykua ha upépe oñotỹ tanimbu ani oñepyrũ hese, oimo’ãgui ojehutaha mba’evai tanimbúre opyrũvape. Pe omanova’ekue rembipurumimi ojehapypa ha hymbamimi ojejukapa, oimo’ãgui hi’ãngue oikotaha oikundaha upe rupi. Pe omanóva ananguéra opyta oñembyasy, ombosa’y hova tatapỹime ha oikytĩ hi’áva. Oñemoha’eño hikuái, ndohói okaru hapichakuéra apytépe ohasapa peve ára ñembyasy. Peteĩ jasy pukukue oñembyasy, ohasávo upéva oiko peteĩ karuguasu ha jeroky ha upépe ae ojehe’a jey hapichakuéra rehe. Oguereko pokõi ára omboaretéva, oikoha vy’aguasu. a) Mitã ikaria’ypotávo, hérava Yanmana. ã) Mitãkuña ikuñataĩpotávo, hérava Wainkya. ch) Arapoty og̃uahẽvo, hérava Kyaiya. e) Ñorairõra oñembosako’ívo. ẽ) Oñemendávo. g) Ojeguerohorývo mbohupápe. g̃) Opávo ñembyasy manonguére. Yvy ndaijárai, opavave mba’e. Ndaipóri oikoéva ojuehegui, oguerekovéva ha oñemomba’eguasuvéva. Peteĩchante opavave. Te’yimi hory ha ovy’akuaáva hikuái hapichakuéra ndive, py’ỹinte ojapo karuguasu ha churuchuchu. Hekoayhu añete. Ndaipóri imondáva ijapytepekuéra ha oĩramo katuete ojehavira. Pe menda ha’ete hag̃ua, kuña imembyraẽmanteva’erã, jepémona omano pe mitã ha’kuéra ojuaju ojuehe omano meve. Upe mboyve ikatu ojuejajey hikuái. Ndaipóri hembireko hetáva térã kuña iména hetáva. Sapy’ánte ku ñorairõ rire omanombanungárõ kuimba’e, umi opytáva ikatu ikuña heta, oñemoña pya’e hag̃ua, ha ani opa hikuái. Tembi’uje’u Hembi’u apytépe oĩ jety, mandi'o, avati, kurapepẽ, karanda'y ru'ã, eíra ka'aguy, mymba ka'aguy, guyra, jakare ha pira. Yvopégui ojapo peteĩ hu’i. Ojapo peteĩ kaguy, upevarã ombojehe’a yvope a, eíra, avati térã kurapepẽ ha oha’ãrõ hái. Mandi’o, avati, kurapepẽ ha karanda’y ru’ã omomimói ýrõ katu ombichy. Mymba kamby ndo’úi, oimo’ãgui ovataha hesekuéra upe mymba reko. Oipuru avei peteĩ jukeri rogue, omoĩ ñemihápe tembi’úpe ha ho’uka hapichápe, aipo mborayhu omombarete hag̃ua. Enxet jeroviapy. Ha’ekuéra oguerovia oĩha peteĩ Apo’ypyhare ha kóvape omoha’anga peteĩ Lembúrõ. He’i ko Lembu onohẽ hague ikuáragui tuju ha ojapo kuimba’e ha kuñáme kõingue ojáva ojuehe. Ko’ãva ohasa asyeterei péicha ha upémarõ ojerure hikuái Lembúpe tomoambuemi chupekuéra hekove, upémarõ oipehe’ã ojuehegui ha ome’ẽ chupekuéra pokatu oñemoña hag̃ua. Ko gueroviapy kóva ojoguanunga umi Ehítokuéra gueroviápe. Avei oguerovia tekove ndaijapyraiha, oĩha jeikove oñemano rire, ha katu ha’ekuéra ndaha’éi ku omomba’eguasuetereíva upe mba’e. Ha’ekuéra oimo’ã ko Apo’ypyhare ko’ág̃a ohechagiha yvypórape, upévare nomboajéi chupe, oñeha’ãnte ani ojapo ivaíva anitei ojere hese imba’evaikue ha ohasa asy. Oguerovia hikuái peteĩ póra hérava Kilyikhama, kóvagui okyhyje añete ha’ekuéra, ikatu ñambojoja Aña guaraninguéra ogueroviáva rehe. Ambue katu héra Aphangak kóva ha’e umi omanova’ekue ãngue, oikóva oikundaha yvy apére. Mba’e’apokatu. Enxet-kuéra kuñáva ojapo peteĩ poyvi oipurúva ahojáro ha pevaiténte ijaomi. Upevarã oipuru samu’ũ raviju, ou rire Españagua oipuru ovecha rague. Ojapo avei ku’akuaha, paragua, pyapykyja ha kamisa ijyva’ỹva. Yapomá héra peteĩ ahoja ojapóva kyja, guasu térã aguara pirekuégui, ombovyvy ojuehe. Kóva oipuru omo’ã hag̃ua henonde ha humby ha osaingo henymy’ã meve. Ojokua iku’áre peteĩ chumbe joguahápe ýrõ katu oñapytĩnte iku’áre. Karaguatágui ojapo hikuái inimbo, ipoguasúva oipurúva oipyaha hag̃ua kyha térã vona ha ipo’ivérõ katu ojapo chugui pyha onohẽ hag̃ua pira. Mymba pire oipuru avei ojapo hag̃ua chugui peteĩ sapatupe oipurúva hikuái oho jave ka’aguýre omymbajuka. Ñanduguasu py’a pirekuégui ojapo avei peteĩ mba’yru ogueroja hag̃ua eíra. Guyra rague oipuru jeguakarã iñakãre omoĩva. Jatyta pirekuégui katu ojapo votõ ikua peteĩva ha upéi ombojoaju inimbópe ha oiko chugui mbu’y. Ojapo avei kambuchi, japepo ha ñaupyrũ tujúgui. Omokãraẽ kuarahýpe ha upéi ohapy, upevarã ombojere hese heta jepe’a ha ombojepota hese tata. Opaichagua hy’a oĩ ha’ekuéra oikoháre ha oipuru opa mba’erã, ijape oikarãi ha péicha ohai hese ta’anga ombojeguapotávo. Kuimba’éva ojapo ikyta’arã, hu’y, yvyrapã ha peteĩ takape. Potĩreko Ha’ekuéra ojahu pokã ndahetái rupi y, sapy’ante ipukueterei rupi kyve’ỹ. Ijahoja ky’ava’erã ojehecha chupekuéra. Ñemitỹ Sa’i oñemitỹ hikuái okyeterei rupi ha yvy ojaho’ipa y térã katu are are ndokyvéigui. Umi oñotỹmimíva niko hy'a, jety, petỹ, avati ha mandi'o. Tekombo’ekatu Opavave ojesareko’akue hesekuéra omomba’etemi mba’éichapa tuvakuéra omokunu’ũ ha ombojerovia mitãnguérape, ndohaviráivoi ha noñe’ẽpohýirintejepe chupekuéra. Mitãnguérape ojehekombo’e hembiaporãme ñepyrũrã ñembosaraihápe. Mitãkuña’i omoirũ isýpe ka’aguýre oguerahávo mba’yru’i téra oho ysyrýre kagua’i ñembosaraiha reheve. Mitãkuimba’épe katu oñeme’ẽ yvyrapa ha hu’y oha’ã hag̃ua opoi poravéva térã oha’ã ojapi mymba michĩmíva. Itujáva ñemomba’e. Ha’ekuéra ha’etévaicha ku nomomba’eguasuetéiva umi itujáva rekove. Ku ohechavove hasykatu ha chupekuéra g̃uarã ndokueramo’ãvéima, upéicharõ ojukántema chupe. Kyta’akuéra Oipuru hikuái yvyrapã ha hu’y, omymbajuka térã oñorairõ hag̃ua. Oipuru avei peteĩ takape. Oga’apo Enxet-kuéra niko py’ỹi ova, taha’e mba’asy, ñemano térã jegueroviareígui, upévare hogakuéra ndaha’éi mba’eguasuetei. Peteĩ apu’a jerére oikutu kutu yvyra puku, omoñuvaitĩ ha oñapytĩ ojuehe amo hu’ãme ha hi’ári opoi kapi’i, ysypo ha karanda’y rogue. Ndaijyvatéi hogakuéra, ndaikatúi ñañembo’y iguýpe. Piri rovykã ombojuaju ojuehe inimbópe ha upéva oipuru ahojárõ térã oñemo’ã hag̃ua kuarahy ha yvytúgui. Tembipu. Ndahetái tembipu oguereko enxet-kuéra ha ojoguanunga umi tembipu oipurúva te’ýi oikóva ijypy rupi, umíva apytépe ikatu ñambohysýi: Mimby; takuáragui ijapopyre. Tyvuñe’ẽ; (silbato) yvyrágui ojejapóva ha ogueraháva ijajúri jeguakárõ. Kurugu; japepo jurúre oipyso mymba pire he’õva ha ikãvo ojepyso. Ipu hag̃ua ombota peteĩ yvyra pehẽnguépe. Hathpang; kóva peteĩ violín joguaha isã peteĩva oñembopúva peteĩ yvyrapápe. Mbaraka; hy’águi ojejapóva. Ombokua ha omoĩ pype ita ra’ỹi, ombokacha ipu hag̃ua. Herakuéra Ha’ekuéra oipuru herarã, mymba, guyra térã tenda réra. Oĩramo peteĩ mba’e omoambuéva hete térã mba’éichapa pe heko, upéva oipuru avei herarã. Ja’éma haguéicha, tapykue gotyove, sy ha túva omoambue herakuéra, hekovesẽ rire iñemoñare. Ojehero “Ma’ẽra sy” térã “Ma’ẽra ru”. Pohãnguéra Jepémona igueroviareikatu ha oñeme’ẽterei pajépe hikuái, avapajekuéra oikuaa heta ka’avo omongueráva hetaichagua mba’asy ha oipuru añetehápe. Sapy’ánteko oipuru avei hekope’ỹ, ojapovaisérõ hapicháre. Jepichýpe ikatupyry ha’ekuéra. Pya’e, ha ndojavyguasúi, ohechakuaa omanombotáva, oma’ẽpe hesáre. Purahéi ha jeroky Kuarahy oikévo oñepyrũma ombokacha imbaraka ha oñemoĩ opurahéi. Ongululúnte nde’íri mba’eve. Ha’ekuéra omombe’uháicha, ndaje purahéi yma guare he’i’akue heta mba’e ha katu ko’ág̃a umíva opytapa tesaráipe. Oñemongora hikuái umi kuimba’éva ha imbarakapu javeve ombotororekuévo hete oñepyrũ opyrũ hatã hatã. Mburuvicha Wilfred Barbrooke Grubb ningo peteĩ Kirito Ñe’ẽ myasãihára ou’akue ary 1889-pe oike Enxet apytépe, oiko hendivekuéra mokõipa ary, ha’e py’ỹinte imandu’a mburuvicha rehe ha katu nde’íri mba’eve mba’éichanepa ojeporavo térã ojeguereko umívape mburuvichárõ. Arandukaita purupyre D.G.E.E.C. Atlas de las Comunidades Indígenas en el Paraguay. II Censo Nacional Indígena de Población y Vivienda. (2.002) dgeec. Asunción Paraguay. GONZÁLEZ TORRES, D. Cultura Guarani. Segunda Edición (2.007) Editorial Servi Libros. Asunción - Paraguay. GRUBB, W. B. An unknown people in an unknown land. (1913) London. Un pueblo desconocido en tierra desconocida. (1993) Biblioteca Paraguaya de Antropología, XIX. Asunción: CEADUC. METRAUX, A. Etnografía del Chaco. Editorial El Lector. (1.996) Asunción – Paraguay. SUSNIK, B. Etnografía Paraguaya. Parte 1. 8º Edición (1.974) Manuales del Museo Etnográfico “Andrés Barbero”. Asunción. ZANARDINI J. y BIEDERMANN W. Los indígenas del Paraguay. Segunda Edición (2.006) Artes Gráficas Zamphiropolos. Ava Paraguái Argentína oguereko 23 tetãvorekuéra ha peteĩ Táva Hekosãsóva hérava Buenos Aires. Mandu'a Argentina Indochina ha'e peteĩ yvyapy oĩ Yvykuarahysẽ Asiape, ñemby China ha kuarahysẽ India. Péva oĩ Vienã, Kamboja, Laos, Tailandia ha Miamar avei. Tetãnguéra Asia Tetã Tailandia (Taiñe'ẽme: ราชอาณาจักรไทย Ratcha Anachak Thai) ha'e peteĩ tetã oĩ Yvy Asia, Indochinape. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Laos; kuarahyresẽ gotyo Laos ha Kamboja; ñemby gotyo Tailandia Rembe'y koni ha Malasia; kuarahyreike gotyo Miamar. Itávaguasu ha'e Vãkoke. Tailandia oguereko 65.493.298 Tailandia Kambója, hératee hína Tavetã Kambója (hemére ñe'ẽ térã kambojañe'ẽme: ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, Preăh Réachéanachâk Kâmpŭchéa), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Indochína yvyapy ipehẽngue ñembyguiguápe, Ñemby Kuarahyresẽ Ásiape. Itavusu ha itáva tuichavéva niko Nom Pen. Ijerére ojejuhu tetã Tailándia yvate kuarahyreike gotyo, tetã Laos yvate gotyo, Vienã kuarahyresẽ ngotyo ha parapyte Tailándia ñemby ngotyo. Ijyvy apekue niko amo 181 035 km² ha oñeimo'ã ary 2016-pe ijyvýpe oiko amo 16 sua tetãyguanguéra. Tetã jeroviapy tee niko Vuda rape teraváda, Kambója retãyguanguéra pehẽngue tuichavéva (95%) ijerovia Vuda rapére. Upéicha avei, ko tetãme oiko heta tapicha aty hetã ambuéva, umíva mbytépe oĩ umi Vienãgua, Chinagua, umi ijypykuéva te'ýi Cham ha umi ijypykuéva amo 30 te'ýi ambuéva. Nom Pen, itavusu ha itáva tuichavéva, ojejuhuhápe arandupy ypy, oñesãmbyhyhápe tetãre ha oñoñemuvehápe. Tavetã Kambója oporokuái peteĩme ha imburuvichavete hína karai guasu Norodom Sihamoní. Kambója sãmbyhyhára peteĩha hína Hun Sen amo 25 ary ojapo. Ary 802-pe, karai guasu Hajavaramã Mokõiha oñemoĩ mburuvichavetéicha ha omoñepyrũ upe Mburuvi Hemére, oiko amo 600 ary aja ha ijyvy apekue oñemyasãi haimete opa Ñemby Kuarahyresẽ Ásia, tetã mbarete imba'ehetáva ha ipokatu va'ekue. Ko mburuvi heta mba'e arandu ha mba'etee omoguahẽ Índia pegua, ojogapo avei opy tuicháva, Angkor Wat techapyrãme, ojehecharamo ha'eha Tembiejakue Yvypóra reko pegua, ha upéicha Indu jerovia pya'e oñemosarambi upe tetãme. Táva Angkor, Hemére mburuvi tavusu, ho'a rire tavetã Ajutája poguýpe XV saro'ýpe, mburuvi oñemopehẽ ha ho'a heta tetã ambuéva poguýpe, upéicha oiko Hyãsia oñemomba'émeve Kambójare XIX saro'ýpe. Kambója ohupyty isãso tee Hyãsia pegua ary 1953-pe. Vienã ñorairõ oñemosarambi Kambója yvýre ha, upe oikógui, ku aty oñepu'ãva héra Hemére pytãnguéra oñembojára Nom Pen távare 1975-pe. Ku aty niko upe oñepyrũva Kambója retãyguanguéra jejuka heta (1975-1979) ha omoñepyrũva avei guarini Vienãre oñembohérava ñorairõ Kambója-Vienã, ary 1991 peve oiko. Ojejapo rire umi jekuputyha py'aguapyrã Parĩme 1991 pegua, sapy'ami ko tetã oiko Tetãnguéra Joaju Rekuái Sapy'agua Kambójame ñesãmbyhýme (1992-1993), opáramo ojejapo rire jeporavo guasu amo 90% opaite umi Kambója retãyguágui ikatúva oiporavo imburuvicharã ohókuri oiporavo hag̃ua. Peteĩ golpe de estado oiko 1997-pe ha upéicha karai Hun Sen ha ijaty Kambója Retãgua Aty ohupi ñesãmbyhýme, ko'ãga meve oporokuáiva. Ary 2010 guive Kambója imba'ehetave oñemongakuaágui ao ha poyvi apoha, ñemitỹ ha tetã ambuenguéra rehe oñoñemuvégui. Upéichs avei ojeikuaa Kambója y rembe'ýme oĩ itakyra ha mba'etĩ rupa guasu ne'ĩra oñenohẽva tetã ijykégui, Tailandia, oñembojaraségui avei y rembe'ýre. Mandu'apy Joaju Mba'yjua, herava avei Mba'yrumýi puku ha'e peteĩ mba'yrumýi aty oraháva mba'e ha tekove, mba'yjua rape rehe. Ñemýiha (locomotora) omyatã mba'yjua. Jereraha Mba'yjua Ñemýiha () ha'e peteĩ mba'yrumýi omyatã Mba'yrumýi puku, mba'yjua rape rehe. Ha'e tenonde pehẽngue Mba'yjuagua. Mba'yjua Yvate Karolina (Ingleñe'ẽme: North Carolina) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 9.535.483 (joheipyre). Táva guasu: Raleigh Ambue táva: Charlotte Tetãvore Joapykuéra Yvy Karolina (Ingleñe'ẽme: South Carolina) ha'e niko peteĩva Tetãvore Joapykuéra apytépe. Tavayguakuéra: 4,407,709 Táva guasu: Columbia (Yvy Karolina) Ambue táva: Charleston (Yvy Karolina) Tetãvore Joapykuéra Mbyguai térã jasy niko ojeheroháicha oimeraẽ yvága mba'e ojeréva peteĩ yvórare térã yvága mba'e ambuévare. Ojehechameméva yvága mba'e ituichave umi mbyguai oĩ ijerére ha oho hese ojere avei mbyja rehe. Jasyporundy 2011-pe, ojehecha oĩha 375 mbyguaikuéra Kuarahy Ypykatúpe. Mandu'apy Mbyjakuaa Juan Diosnel Chase Martínez ojekuaavéva Diosnel Chase-pe, oheñóikuri táva Villarrica, tetãpehẽ Guaira, Paraguái retãme, ára 24 jasypoteĩ ary 1904-pe (Huã Marangatu árape). Oñeñandu ha okakuaa tavapehẽ Cancha-kuépe. Itúva herava’ekue Luis Chase ha isýkatu Blandina Martínez. Hamói herava’ekue Carlos Chase, norteamerika-ygua, ombojoajuva’ekue hekove Micaela Talavéra-re, ha’éva ñe’ẽpapára katupyry Natalicio de María Talavera reindy. Diosnel Chase niko oñemoarandu’ypýkuri Escuela Elemental táva Villarrica-guápe ha upégui ohasa táva Paraguaýpe ha oike mbo’ehao San José-pe. Imitã guive ombopu piáno, hamói ogueruva’ekue ñane retãme. Ary 1920 rupi, oĩ aja guaranírõ, táva Paraguarípe, Mbo’ehára Carlos Talavera ombo’ékuri chupe mbaraka. Ary 1929-pe omoheñóikuri “Conjunto Guaireño” omoirũhaguépe chupe: Rodolfo Heyn, Felipe Sánchez ha mokõi kuñataĩ puraheihára: Blanquita Villalba ha Dora del Cerro; hendivekuéra oho’ypyva’ekue Argentina retãme. Upéi, ary 1931-pe, Félix Pérez Cardozo ha Ampelio Villalba ndive omoheñói peteĩ mba’epu aty ha ombopu ha opurahéi hikuái Paraguaýpe ha upéi ohasajey táva Buenos Aires-pe. Ary 1936, oikórõguare táva Buenos Aires, Argentina retãme; omoheñoiva’ekue peteĩ aty hérava Melga-Chase, Basilio Melgarejo ndive ha omoherakuãmombyryva’ekue mokõivépe. Ary 1940-pe ojevývo Argentina retãgui, Chase oikundaha ñane retã tuichakue javeve ojapóvo ñoha’ãnga ha upe tembiapópe omoirũjepékuri chupe: José L. Melgarejo, Félix Fernández, Máxima Lugo, Dora del Cerro, Teodoro S. Mongelós, Juan Melgarejo, José Ka’i ha ambuéva. Diosnel Chase omanókuri táva Paraguaýpe, Paraguay retãme, ára 22 jasypoapy ary 1988-pe (Tavarandu Árape). Diosnel Chase rembiapokue apytépe jajuhukuaa: Cáusa neñaña, Virginia, Che lucero ñemimby, Concepción, salud!, Tupãsy Ka’akupépe, Princesa guaireña, Flor de mi alma, Nde tapere che reindy ha ambue purahéi. *** Ohai: David Galeano Olivera Chase Dionisio González Torres heñóikuri Táva Paraguay, Paraguái Retãme; ára 24 jasyapy ary 1907-pe. Itúva herava’ekue Dionisio González ha isýkatu kuñakarai Vicenta Teodosia Torres. Dionisio González Torres oñehekombo’ékuri Mbo’ehao San José (Paraguaygua) ha upéi oñemoarandúkuri Facultad de Medicina, Universidad Nacional de Asunción-me, oikohaguépe chugui pohãnohára ary 1930-pe. Upépe ha’e itenondevékuri iñirũnguéra apytépe ha upévare oñemoĩ ipyti’áre jeguaka itaju. Upégui oho oñemoaranduvévo Berlín, Alemania; ha São Paulo, Brasil-pe; avei, Austria ha Estados Unidos-pe. Dionisio González Torres ombo’eñepyrũkuri oĩrõguare temimbo’erõ. Upérõ ombo’e, pytyvõhárarõ, Anatomía Patológica ary 1928-pe oiko peve chugui Mbo’ehára Tee Histología Normal ha Embriología; Clínica Médica; Histología ha Anatomía Patológica; Medicina Legal ha Deontología. Ombo’ejepékuri Facultad de Ciencias Médicas, Facultad de Derecho y Ciencias Sociales ha Facultad de Química y Farmacia, Universidad Nacional de Asunción-me; ha avei Universidad Católica-pe. Pohãnohára ha mbo’ehárarõ oñemoñe’ẽkuri heta hendápe ha heta atýpe, ñane retã ha ambue tetã rupi. Ojapojepe 300 tembikuaareka opaichaguáva ha avei ohai heta aranduka, umíva apytépe Guarani ñe'ẽ ha Guarani reko rehegua. Iporã avei ñamombe’u, ha’e, py’aguasu reheve, ohohague Cháko Ñorairõme guarini ha pohãnohárarõ. Heta ary omotenonde rire Universidad Nacional de Asunción; Stroessner ho’a rire omoakãkuri avei Ministerio de Educación ñane retãmegua. Ha’e omotenondérõguare, oĩrõguare Universidad Nacional de Asunción ruvichárõ, omoheñóikuri, Reinaldo Julián Decoud Larrosa jerure rupive, pe Guarani Ñe’ẽ Mbo’ekuaahararã mbo’esyry, ko’ág̃a oĩva Facultad de Filosofía poguýpe. Upépe ha’e ombo’ékuri mbohapypa ary pukukue javeve ha omano meve, mbo’erã hérava Guarani Reko ha Paraguáy Tavarandu; ha’éngo ojepytasombaretékuri Guarani ñe’ẽ myasãi ha pysyrõme. Ombo’e aja Guarani Ñe’ẽ mbo’ekuaahararã mbo’esyrýpe, ohaijepe ko’ã aranduka: Folklore del Paraguay, Cultura Guarani, Toponimia Guarani (y origen e historia de los pueblos) en Paraguay, Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y útiles) usadas en Paraguay ha Cómo nos expresamos. Hembireko herava’ekue Adolfina Petit ha iñemoñarekuékatu: Paulo Adolfo, ha’éva tekomo’ãhára, ha Eduardo Dionisio, ygaguarini ruvicha. Dionisio González Torres omanókuri Táva Paraguaýpe, ára 23 jasypoapy ary 2001-pe. Avei ohaíkuri ko’ã aranduka: Compendio de Endocrinología. 1941 O Laboratorio e a Clínica. 1946 Tratado de Endocrinología. 1947 Formulario Farmacológico. 1956 Medicina Legal'. 1957 Temas Médicos. 1958 Técnica de Laboratorio. 1959 El Laboratorio y la Clínica, 2ª Edición. 1960 Temas Médicos. vol. II. Las enfermedades del colágeno. Introducción a la Alergología. Introducción a la Simpatología. 1962 Temas Médicos. vol. III. Problemas de Salud Pública. 1963Temas Médicos. vol. IV. Apuntes para la Historia de la Medicina en el Paraguay. 1964Disertaciones. 1966Medicina Legal. 2a. Ed. 1968Temas Médicos. vol. VI. Historia de la Medicina en el Paraguay. 2a. Ed. 1968O Guaraní. Gramática e Vocabulario. En portugués. 1972.Toxicomanías. 1975Curso de Patología. 1975Medicina Legal. 3a. Edición. 1977Boticas y Boticarios de la Colonia. 1979Folklore del Paraguay. 1980Cultura Guaraní''. 1982 *** Ohai: David Galeano Olivera Torres Pohanokuaa [[File:Zea mays 'Ottofile giallo Tortonese' MHNT.BOT.2015.34.1.jpg|thumb|Zea mays 'Ottofile giallo Tortonese]]Avati''' (Zea mays) ha’e peteĩ ka'avo ha’ỹiva. Hakã ojoguanunga takuárape hakatu ndaijapytekuái, hogue po’i puku ha hi’a apýra haguepa. Oĩ hetaichagua. Ojejuhu ypy América-pe ha ko’águi ojegueraha Europa-pe. Ojeipuru tembi’urã, jepémona ojejapo avei chugui ñandyry. Umi ñande ypykuéra guarani ojapova’ekue ichugui peteĩ ka'u'y (chicha). Oje’u hag̃ua oñemomimói, oñembichy, oñemaimbe térã oñembopororo. Avei oñemongu’i ha ojejepo chugui hu’i. Umi oñeñotỹvéva ha’e ko’ãva: Avati chipa térã avati morotĩ. (Zea mays amylacea) Avati tupi morotĩ (Zea mays indurata) Avati tupi pytã (Zea mays indentata) Avati pichinga térã pororo (Zea mays everta'') Moõguipa osẽ GONZÁLEZ TORRES, D. Cultura Guarani. Segunda Edición (2.007) Editorial Servi Libros. Asunción - Paraguay. Ka'avo Yvy Árapehẽ ha'e opaite 24 aravo pehẽngue ñande Yvýpe oĩva. Opaite Yvy arapehẽ oñemohenda pe ára pavẽ omohendáva rupive. Ára Tetã Ñembyatypyre hérava avei Joaty ha'e peteĩ tetã oguerekova tetãvore sãsonunga ndive. Ikatu oreko tetãvore heta sãso (Epaña) ha mbovy sãso (Vrasil). Opaite Tetã Ñembyatypyre Tetã Jokuaikuaa Tavakuairetã () ha'e peteĩ tenda ñesãmbyhymbyre Leiguasúre ha tekojojáre hekorã rupive, karaiñe'ẽme niko república ha ko ñe'ẽ ou latinañe'ẽ pegua res publica, he'iséva mba'e tavayguágui, Tavakuairetãme ojeiporavo mávapa oisãmbyhyha tetãre ku vóto rupi, ha ava kuéra oiko tavakuairetãme oguereko va'erã heta tekoiterape oñangarekóva hesekuéra. Ehecha avei Porokuái peteĩme Porokuái milíko Jekopytyjoja Mandu'apy Tekuái reko Jokuaikuaa Múnichi ha'e peteĩ táva oĩ Alemañape. Ha'e tavusu ha tuichave táva Mbaviera Tetãvoregua ha mbohapyha tuichave tetãyguakuéra táva rehe Alemañape. Alemaña táva Perevy ha'e hína peteĩ mymba pujase'orekóva rete pehẽngue omoporãva ha omopotĩva huguy. Yvypóra perevi imichĩva, ipéva ha ijapu'amíva, ojejuhúva yvypóra rete ipehẽngue asúpe. Mandu'apy Joaju Bazo y Tomografía axial computarizada - CT Cases.net Tete Baden-Wurtemberg (Vatẽ-Guytembey) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua. Tavayguakuéra: 10.750.794 (joheipyre). Táva guasu: Stuttgart Ambue táva: Mannheim Alemaña Vaviéra (Baviera) ha'e tuichave tetãvore Alemañagua. Tavayguakuéra: 12.464.997 (joheipyre). Táva guasu: Múnich Ambue táva: Nuremberga Alemaña Brandeburgo (Vyrandevuygo) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua. Tavayguakuéra: 2.551.700 (joheipyre). Táva guasu: Potsdam Ambue táva: Cottbus Alemaña Hamburgo (Hambuygo) ha'e peteĩ táva-tetãvore Alemañagua. Tavayguakuéra: 1.763.950 (joheipyre). Táva guasu: Hamburgo Ambue táva: Altona Alemaña Baden-Wurtemberg (Hese) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua. Tavayguakuéra: 6.070.425 (joheipyre). Táva guasu: Wiesbaden Ambue táva: Frankfurt Alemaña Tetã Ahélia (áraveñe'ẽme: الجزائر, al-Yazā’ir) héra teéva ha'ehína Tavakuairetã Ahélia Tekoha ha Jekopytyjojáva (áraveñe'ẽme: الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية, al-Yumhuriyya al-Yazā'iriyya ad-Dīmuqrāţiyya ash-Shaʿbiyya , Berbe: ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ  ) ha'e peteĩ tetã oĩ Yvate Afrikape. Ha'e tetã tuichavéva Afrika pegua, ipukukue 2 381 741 km2. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Para Yvy mbytépe, kuarahyreike gotyo Marrueko ha Tetã Kuarahyreike Sa'ara, ñembykuarahyreike gotyo Mali ha Mauritánia, kuarahyresẽ gotyo Livia, ñembykuarahysẽ gotyo Níher; ha yvatekuarahysẽ gotyo Tunes. Ahélia oguereko 34.800.000 avakuéra ipype (2008) ha itavusu ha'e táva Ahel. Tupãrape ojeroviavéva tetã Ahéliape ha'e Islã rape, 99% tapichakuéra-gua. Mandu'apy Joaju Tetã Áuteria (alemañañe'ẽme: Österreich) ha'e peteĩ tetã oĩ Europape, itavusu ha'e Viéna. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Chekia ha Alemaña; kuarahyresẽ gotyo Liechytenteĩ ha Suísa; ñemby gotyo Eloveña ha Itália;ha kuarahyreike gotyo Elovakia ha Hungyria. Áuteria oguereko 8.334.325 avakuéra (2008) ha ipukukue ha 83.871 km². Oñe'ẽ Alemañañe'ẽ. Ijypykue niko oñepyrũ pe ary 976, oñemopyendárõ guare peteĩ Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu retãvore. Ñemoñare Habsburgo ohupi rire mburuvi sãmbyhýpe amo ary 1278, oiko chugui peteĩ tetã poguasuitéva pe mburuvípe, ha ipahápe oiko chugui pe tenda osẽhágui Mburuvi Marangatu sãmbyhyharakuéra. Oñembovo rire Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu, oikógui pe ñorairõ Napoleón ojapo, oiko Áuteria-gui peteĩ tetã guasu hekosãsóva. Upe guive, oiko rire pe ñepu'ã nosẽ porãiva Hungyriápe 1848-pe, oñemyatyrõ jey ko tetã ojejapo chugui ko Áuteria-Hungyria. Ipahápe, Habsburgo Mburuvi opa 1918-pe opávove pe Ñorairõ Guasu Peteĩha. Pe Tavakuairetã Peteĩha Áuteria oñepyrũ 1919-pe. Amo 1938-pe, Alemáña nási oñemomba'e ko tetãre opa peve ko Ñorairõ Guasu Mokõiha, oñemomba'évo hese umi Ñorairõ Guasu Mokõiha Oñoirũvakuéra. Pe tetã Áuteria ko'ãgagua ipyendaite ary 1955-pe, upe aryitépe niko oike avei Tetãnguéra Joajúpe. Ary 1995 guive oĩ Európa Joajúpe. Kóngo Jekopytyjoja Retã (Hyãsiañe'ẽme: République Démocratique du Congo, Kikongoñe'ẽme: Repubilika ya Kongo Demokratika, kisuahiliñe'ẽme: Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo; (Héra ymaguare Sáire ary 1971 guive 1997 peve), ikatu oñemombyky KJR, ha'e niko tetã hekosãsóva tuichavéva mokõiha Áfrikape. Kóngo Jekopytyjoja Retã niko tetã imboriahuvéva opa Yvýgui. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Tavakuairetã Mbyteafrikagua ha Yvy Sudano; kuarahyresẽ ngotyo Uganda, Rruanda ha Vurundi, ñemby gotyo Sámbia ha Angola, ha kuarahyreike gotyo Tetã Kongo. Itavusu ha itáva tuichavéva ha'e Kĩsasa. Kóngo Jekopytyjoja Retã oguereko amo 100.000.000 retãygua (2021) ha ipukukue niko 2 344 858 km², oñe'ẽ poteĩ ñe'ẽnguéra: Hyãsiañe'ẽ, lingalañe'ẽ, kikongoñe'ẽ, kisuahiliñe'ẽ ha techilumbañe'ẽ. Tetã Afrikagua Antigua ha Barbuda (inglyesñe'ẽme: Kingdom of Antigua and Barbuda Islands) ha'e peteĩ ypa'űaty tetã oĩ Paraguasu Atlántikope, Para Karive. Itavusu ha ituichave táva ha'e Saint John, Antigua ha Barbuda oguerekove 87.883 avakuéra ha ipukukue ha'e 443 km². Antigua ha Barbuda Ekimal ha'e peteĩ réra avape oiko Amérika ha Simbéria. Inuyt, oiko Alaska, Kanatã ha Kyoẽlándia. Jupík, oiko Alaska avei, oiko Península Simbériape Chukchípe. "Inuyt" ha'e guaraníme «tetã» (Inutytúpe, ᐃᓄᐃᑦ (inuit). Ava Enxet ñe’ẽ ikatu oike avei ñe'ẽ iñe’ẽjoapykuaáva (aglutinante) rehegua apytépe. Iñe’ẽnguéra apytépe pe mba’eguasuvéva ha’ehína ñe’ẽtéva. Peteĩ ñe’ẽtéva ikatúma he’ipaite oje’eséva guive, sapy’ánte ombohapepámavoi teroñe’ẽje’évape. Timothy Curtis (Ñembojerekatuhára Ñandejára Ñe’ẽ Enxet-pe.) he’i oguerekoha heta ha hypy’ũva ñe’ẽ, ndaipóriguasúi ikatu’ỹva ja’e ambue ñe’ẽme oje’éva. Avei he’i ndoipuruseiha ñe’ẽ purukapy, oñeha’ã ombohéra iñe’ẽme mba’e pyahu, jepémona ipuku ha hasy. Moõguipa osẽ GRUBB, W. B. An unknown people in an unknown land. (1913) London. Un pueblo desconocido en tierra desconocida. (1993) Biblioteca Paraguaya de Antropología, XIX. Asunción: CEADUC. Amérika ñe'ẽnguéra tee Paraguái arandupy Kyoẽlándia hérava avei Gyoẽlándia (he'ise: sa'ykyretã) ha'e tuichave ypa'ũ Yvygua, tetãnunga (nación constituyente) oĩ Tuicha Tetã Ndinamayka, oĩ Paraguasu Atlántiko ha Paraguasu Árktiko, Yvateamérikape. Kyoẽlándia ha'e ñeñuvã 84% yrypy'agua. Ha'e ekimal hetã, ha itavusu ha'e Nuuk táva. Kyoẽlándia oguerekove 56,749 tavayguakuéra ha ipukukue ha'e 2,166,086 km². Tetã Armenia (térã Aymenia ha Aymeña) (aymeñañe'ẽme: Հայաստան, Hayastan, Հայք Hayq), ha'e peteĩ tetã oĩ Europa ha Asia, itavusu ha'e Erevã ha oguereko 3.215.800 tavayguakuéra. Ijykére oĩ yvate gotyo Georgia, kuarahyresẽ gotyo Aservaijã, kuarahyreike gotyo Tuykia ha ñemby gotyo Irán ha Aservaijã avei. Ipukukue ha'e 29.800 km² ha oñe'ẽ armeniañe'ẽ. Tetã Aservaijã (avei Aseyvaijã) ha'e peteĩ tetã oĩ Europa ha Asiape. Ijykére oĩ yvate gotyo Rrusia, kuarahyresẽ gotyo Para Kaspio, kuarahyreike gotyo Armenia, ñemby gotyo Irán ha yvatekuarahyresẽ gotyo Georgia. Itavusu ha ituicha táva ha'e Mbaku táva. Aservaijã oguerekove 9.164.600 (2011) ha ipukukue ha'e 86 600 km². Almirante Tamandaré do Sul ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2 067 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Alegria ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 4 916 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Alegrete ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 77 673 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Ajurikava (poytugañe'ẽme:Ajuricaba) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 7 255 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Alecrim (Alekyĩ) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 7 045 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Alpestre ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 8 027 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Alto Alegre ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 1 848 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Véyhika, héra tee Tavetã Véyhika, ha'e peteĩ umi mokõipa poteĩ tetã hekosãsóvagui oĩva pe Európa Joajúpe. Ojejuhu Európa vore yvate kuarahyreikeguápe. Ijyvy apekue hína 30.528 km² ha oiko ijyvýpe amo 11 550 039 tapicha, ojeipapaháicha 2021 aja. Itavusu ha pe táva tuichavéva, ojoajúrõ umi táva ijykeguáre, niko Vuruséla ha pe táva orekovéva tapichakuéra niko Amberes. Ko tetã iñe'ẽ tee mbohapy hína: 57 % Véyhika retãyguágui, tuichaitépe Flandes rekohágui, oñe'ẽ Neelándañe'ẽ, upe aja oĩ 42 % oñe'ẽva Hyãsiañe'ẽ (Valónia rekohápe, ñemby gotyo, ha Vuruséla-Tavusu Rekohápe, iñe'ẽ tee mokõiva ojehecha meméva umi oñe'ẽkuaáva Hyãsiañe'ẽ). Sa'ive 1 % Véyhika retãyguágui oiko oñe'ẽhápe Alemañañe'ẽ, ko tetã kuarahyresẽ ngotyo oñomohembe'yhápe Alemáña rehe. Ára Mbytegua opami guive saro'y XVII oñepyrũmi meve, ko tetãre heta ojehecha umi oñemukuaáva ha umi iñarandupy opaichagua. Saro'y XVIII oñepyrũmi guive oiko peve pe Véyhika ñepu'ã 1830 aja, oiko ko tetãgui oñorairõitereihápe, heta tetã mbarete Europagua oñorairõ ijyvy apekuépe, upévare ojehero ko tetã upe aja "Európape oñorairõhápe". Ko tetã oĩ umi omoheñóiva Európa Joaju apytépe, ha heta Európa Joaju remimoĩmbyre ojejuhu ko tetãme, upéicha avei oĩ ambue temimoĩmbyre imba'eguasuitéva ha hóga guasu oĩ ko tetãme, techapyrã pe OTAN. Mandu'apy Joajuha Rio Grande do Sul tavakuéra ha'e 496. (2010-pe) A Aceguá Água Santa Agudo Ajurikava Alecrim Alegrete Alegria Almirante Tamandaré do Sul Alpestre Alto Alegre Alto Feliz Alvorada Amaral Ferrador Ametista do Sul André da Rocha Anta Gorda Antônio Prado Arambaré Araricá Aratiba Arroio do Meio Arroio do Padre Arroio do Sal Arroio do Tigre Arroio dos Ratos Arroio Grande Arvorezinha Augusto Pestana Áurea B Bagé Balneário Pinhal Barão Barão de Cotegipe Barão do Triunfo Barra do Guarita Barra do Quaraí Barra do Ribeiro Barra do Rio Azul Barra Funda Barracão Barros Cassal Benjamin Constant do Sul Bento Gonçalves Boa Vista das Missões Boa Vista do Buricá Boa Vista do Cadeado Boa Vista do Incra Boa Vista do Sul Bom Jesus Bom Princípio Bom Progresso Bom Retiro do Sul Boqueirão do Leão Bossoroca Bozano Braga Brochier Butiá C Caçapava do Sul Cacequi Cachoeira do Sul Cachoeirinha Cacique Doble Caibaté Caiçara Camaquã Camargo Cambará do Sul Campestre da Serra Campina das Missões Campinas do Sul Campo Bom Campo Novo Campos Borges Candelária Cândido Godói Candiota Canela Canguçu Canoas Canudos do Vale Capão Bonito do Sul Capão da Canoa Capão do Cipó Capão do Leão Capela de Santana Capitão Capivari do Sul Caraá Carazinho Carlos Barbosa Carlos Gomes Casca Caseiros Catuípe Caxias do Sul Centenário Cerrito Cerro Branco Cerro Grande Cerro Grande do Sul Cerro Largo Chapada Charqueadas Charrua Chiapetta Chuí Chuvisca Cidreira Ciríaco Colinas Colorado Condor Constantina Coqueiro Baixo Coqueiros do Sul Coronel Barros Coronel Bicaco Coronel Pilar Cotiporã Coxilha Crissiumal Cristal Cristal do Sul Cruz Alta Cruzaltense Cruzeiro do Sul D David Canabarro Derrubadas Dezesseis de Novembro Dilermando de Aguiar Dois Irmãos Dois Irmãos das Missões Dois Lajeados Dom Feliciano Dom Pedrito Dom Pedro de Alcântara Dona Francisca Doutor Maurício Cardoso Doutor Ricardo E Eldorado do Sul Encantado Encruzilhada do Sul Engenho Velho Entre Rios do Sul Entre-Ijuís Erebango Erechim Ernestina Erval Grande Erval Seco Esmeralda Esperança do Sul Espumoso Estação Estância Velha Esteio Estrela Estrela Velha Eugênio de Castro F Fagundes Varela Farroupilha Faxinal do Soturno Faxinalzinho Fazenda Vilanova Feliz Flores da Cunha Floriano Peixoto Fontoura Xavier Formigueiro Forquetinha Fortaleza dos Valos Frederico Westphalen G Garibaldi Garruchos Gaurama General Câmara Gentil Getúlio Vargas Giruá Glorinha Gramado Gramado dos Loureiros Gramado Xavier Gravataí Guabiju Guaíba Guaporé Guarani das Missões H Harmonia Herval Herveiras Horizontina Hulha Negra Humaitá I Ibarama Ibiaçá Ibiraiaras Ibirapuitã Ibirubá Igrejinha Ijuí Ilópolis Imbé Imigrante Independência Inhacorá Ipê Ipiranga do Sul Iraí Itaara Itacurubi Itapuca Itaqui Itati Itatiba do Sul Ivorá Ivoti J Jaboticaba Jacuizinho Jacutinga Jaguarão Jaguari Jaquirana Jari Jóia Júlio de Castilhos L Lagoa Bonita do Sul Lagoa dos Três Cantos Lagoa Vermelha Lagoão Lajeado Lajeado do Bugre Lavras do Sul Liberato Salzano Lindolfo Collor Linha Nova M Maçambara Machadinho Mampituba Manoel Viana Maquiné Maratá Marau Marcelino Ramos Mariana Pimentel Mariano Moro Marques de Souza Mata Mato Castelhano Mato Leitão Mato Queimado Maximiliano de Almeida Minas do Leão Miraguaí Montauri Monte Alegre dos Campos Monte Belo do Sul Montenegro Mormaço Morrinhos do Sul Morro Redondo Morro Reuter Mostardas Muçum Muitos Capões Muliterno N Não-Me-Toque Nicolau Vergueiro Nonoai Nova Alvorada Nova Araçá Nova Bassano Nova Boa Vista Nova Bréscia Nova Candelária Nova Esperança do Sul Nova Hartz Nova Pádua Nova Palma Nova Petrópolis Nova Prata Nova Ramada Nova Roma do Sul Nova Santa Rita Novo Barreiro Novo Cabrais Novo Hamburgo Novo Machado Novo Tiradentes Novo Xingu O Osório P Paim Filho Palmares do Sul Palmeira das Missões Palmitinho Panambi Pantano Grande Paraí Paraíso do Sul Pareci Novo Parobé Passa Sete Passo do Sobrado Passo Fundo Paulo Bento Paverama Pedras Altas Pedro Osório Pejuçara Pelotas Picada Café Pinhal Pinhal da Serra Pinhal Grande Pinheirinho do Vale Pinheiro Machado Pirapó Piratini Planalto Poço das Antas Pontão Ponte Preta Portão Porto Alegre Porto Lucena Porto Mauá Porto Vera Cruz Porto Xavier Pouso Novo Presidente Lucena Progresso Protásio Alves Putinga Q Quaraí Quatro Irmãos Quevedos Quinze de Novembro R Redentora Relvado Restinga Seca Rio dos Índios Rio Grande Rio Pardo Riozinho Roca Sales Rodeio Bonito Rolador Rolante Ronda Alta Rondinha Roque Gonzales Rosário do Sul S Sagrada Família Saldanha Marinho Salto do Jacuí Salvador das Missões Salvador do Sul Sananduva Santa Bárbara do Sul Santa Cecília do Sul Santa Clara do Sul Santa Cruz do Sul Santa Margarida do Sul Santa Maria Santa Maria do Herval Santa Rosa Santa Tereza Santa Vitória do Palmar Santana da Boa Vista Santana do Livramento Santiago Santo Ângelo Santo Antônio da Patrulha Santo Antônio das Missões Santo Antônio do Palma Santo Antônio do Planalto Santo Augusto Santo Cristo Santo Expedito do Sul São Borja São Domingos do Sul São Francisco de Assis São Francisco de Paula São Gabriel São Jerônimo São João da Urtiga São João do Polêsine São Jorge São José das Missões São José do Herval São José do Hortêncio São José do Inhacorá São José do Norte São José do Ouro São José do Sul São José dos Ausentes São Leopoldo São Lourenço do Sul São Luiz Gonzaga São Marcos São Martinho São Martinho da Serra São Miguel das Missões São Nicolau São Paulo das Missões São Pedro da Serra São Pedro das Missões São Pedro do Butiá São Pedro do Sul São Sebastião do Caí São Sepé São Valentim São Valentim do Sul São Valério do Sul São Vendelino São Vicente do Sul Sapiranga Sapucaia do Sul Sarandi Seberi Sede Nova Segredo Selbach Senador Salgado Filho Sentinela do Sul Serafina Corrêa Sério Sertão Sertão Santana Sete de Setembro Severiano de Almeida Silveira Martins Sinimbu Sobradinho Soledade T Tabaí Tapejara Tapera Tapes Taquara Taquari Taquaruçu do Sul Tavares Tenente Portela Terra de Areia Teutônia Tio Hugo Tiradentes do Sul Toropi Torres Tramandaí Travesseiro Três Arroios Três Cachoeiras Três Coroas Três de Maio Três Forquilhas Três Palmeiras Três Passos Trindade do Sul Triunfo Tucunduva Tunas Tupanci do Sul Tupanciretã Tupandi Tuparendi Turuçu U Uviretãma União da Serra Unistalda Uruguaiana V Vacaria Vale do Sol Vale Real Vale Verde Vanini Venâncio Aires Vera Cruz Veranópolis Vespasiano Correa Viadutos Viamão Vicente Dutra Victor Graeff Vila Flores Vila Lângaro Vila Maria Vila Nova do Sul Vista Alegre Vista Alegre do Prata Vista Gaúcha Vitória das Missões W Westfália X Xangri-lá Joaju Poytugañe'ẽme: Federação das Associações de Municípios do Rio Grande do Sul Uviretãma (Poytugañe'ẽme:Ubiretama) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2 296 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva União da Serra ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 1.487 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Unistalda ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2.453 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Uruguaiana ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 125.507 áva (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Panama, héra tee Tavakuairetã Panama (Karaiñe'ẽme: República de Panamá), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Mbyte Amérika ha Ñemby Amérikape. Itavusu hína Táva Panama. Ijerére ojejuhu yvate gotyo para Karíve, ñemby gotyo ojejuhu paraguasu Py'aguapy, kuarahyresẽ ngotyo oĩ Kolómbia ha kuarahyreike gotyo oĩ Kóta Rríka. Ijyvy apekue niko 75 517 km². Ko tetã ojejuhu pe yvyjyvápe héra peteĩcha, peteĩ yvy po'i ombojoajúva Ñemby Amérika ha Mbyte Amérika, ijyvy apekue yvytýgui henyhẽmbáva iñapesỹinte umi ñu oĩva yrape Panama pukukuévo, peteĩ tape henyhẽ ýgui ombojoajúva umi paraguasu Py'aguapy ha Atlántiko, mba'eguasuitéva oipytyvõva ñemu yvy ape ári. Ary 2020 jave, oiko ko tetãme amo 4 279 000 tapicha. Panama ningo ojejuhu yvy iporãitéva ombojoaju hag̃ua umi tetã imombyrýva, upévare oĩ ko tetãme mba'e tuicháva oipytyvõ oñemu porãve hag̃ua mba'ekuéra yga ha y rupive. Jahechávo mba'éichapa oñemohenda ko tetã, jaikuaáta ary 2020 guive Panamáme oĩ 10 tetãvore ha 6 ypykue rekoha. Iléi guasu he'i karaiñe'ẽ hína pe tetã ñe'ẽ tee ha opaite umi Panama retãygua oikuaa va'erã ha ikatu oipuru ko ñe'ẽ. Ary 2006 jave, karaiñe'ẽ ningo pe ñe'ẽ 93.1 % umi Panama retãyguágui oipuruve. Ñe'ẽnguéra ambuéva Panama megua oñemoañete avei mbo'ehao ha tekombo'e rupive umi tekohápe oĩvéva Amérika ypykue. Mandu'apy Joajuha Makbule Hande Özyener jekuaáva Hande Yener (12 jasyteĩ, 1973, Istanbul, Tuykia) ha'e peteĩ opurahéiva Tuykia. Mba'e apu'a Álbumes de estudio Senden İbaret (2000) Sen Yoluna... Ben Yoluma... (2002) Aşk Kadın Ruhundan Anlamıyor (2004) Apayrı (2006) Nasıl Delirdim? (2007) Hipnoz (2008) Hayrola? (2009) Hande'ye Neler Oluyor? (2010) Hande'yle Yaz Bitmez (2010) Teşekkürler (2011) Rüya (2012) EP Extra (2001) Hande Maxi (2006) Tekove Chororo Mokona, hérava avei Pindoramape Chororo Yukumã (karaiñe'ẽme: Saltos del Moconá/poytugañe'ẽme: Salto do Yucumã) ha'e peteĩ chororo oĩ Misiones, Argentina ha Rio Grande do Sul, Pindorama; Ysyry Uruguáipe. Oguereko 10m yvategua. Pindoráma yvyapekuaa Argentina Ysyry Uruguái (Uru-gua-y) ha'e peteĩ ysyry oĩ ñembyamérika. Ohasahína mbohapy tetãnguéra: Pindoráma, Argentina ha Uruguái. Ipukukue ha'e 1770 km. Oñepyrũ Pindoramape ha osẽ Argentina, Para Platape. Ysyry Uruguái Argentina Pindoráma Uráno (mba'ehero: ) ha'e yvóra pokõiha, Kuarahy guive mombyrykuégui. Oguereko ijerére 27 mbyguaikuéra ha ha'e peteĩ yvóra mba'etĩ rekóva ha yrypy'a rekóva, ijerére ojejuhu heta kuãirũ avei. Uráno niko yvóra tuichavéva mbohapyha oĩva Kuarahy Ypykatúpe. Karai William Herschel ojuhúkuri omañavo yvágare Uráno amo ára 13 jasypo 1781-me. Yvóra michĩ térã Yvora'ive (planeta enano) ha'e peteĩ yvága mba'e, yvóra joguaha. Peteĩ yvóra michĩ ha'e oimeraẽa yvága mba'e ojeréva Kuarahýre ha ndaha'éiva peteĩ mbyguai, ha michĩvéva yvóragui. Kuarahy Ypykatu oguereko 5 yvóra michĩ. Kuarahy Ypykatu Séres hérava avei Sére (mba'ehero: ; karaiñe'ẽme: Ceres) ha'e peteĩ yvóra michĩ, oĩva Kuarahy Ypykatúpe. Giuseppe Piazzi ojuhuva'ekue Séres pe 1 jasyteĩ, 1801-pe. Séres ndoguerekói mbyguai. Yvóra michĩ Plutõ (mba'ehero: ha ) hérava avei (134340) Plutõ ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩva Kuarahy Ypykatúpe. Plutõ oguereko po mbyguai: Caronte, Hidra, Nix, Cerbero ha Estigia. Clyde William Tombaugh ojuhuva'ekue Plutõ pe 18 jasykõi, 1930-pe. Yvóra michĩ Éris (mba'ehero: ) ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Éris oguereko peteĩ mbyguai añónte hérava Disnómia. Éris ha'e yvóra michĩ tuichavéva oĩva yvágape. Michael Brown, Chad Trujillo, ha David Lincoln Rabinowitz ojuhuakue Éris-pe 8 jasyteĩ, 2005-pe. Yvóra michĩ Auméa (Haumea; mba'ehero: ) yma hérava 2003 EL61 ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Oguereko mokõi mbyguai: Hiʻiaka ha Namaka. Mandu'apy Yvóra michĩ Makemake (mba'ehero: ) hérava avei (136472) Makemake ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva Kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Makemake oguereko peteĩ mbyguai oñemboheróva ko'ag̃aitérõ S/2015 (136472) 1. Michael E. Brown ojuhuakue Makemake pe 31 jasyapy, 2005-pe. Yvoreva aturi São Paulo Tetãvore oguereko 645 tavakuéra. A Adamantina Adolfo Aguaí Águas da Prata Águas de Lindóia Águas de Santa Bárbara Águas de São Pedro Agudos Alambari Alfredo Marcondes Altair Altinópolis Alto Alegre Alumínio Álvares Florence Álvares Machado Álvaro de Carvalho Alvinlândia Americana Américo Brasiliense Américo de Campos Amparo Analândia Andradina Angatuba Anhembi Anhumas Aparecida Aparecida d'Oeste Apiaí Araçariguama Arasatýva Araçoiaba da Serra Aramina Arandu Arapeí Araraquara Araras Arco-Íris Arealva Areias Areiópolis Ariranha Artur Nogueira Arujá Aspásia Assis Atibaia Auriflama Avaí Avanhandava Avaré B Bady Bassitt Balbinos Bálsamo Bananal Barão de Antonina Barbosa Bariri Barra Bonita Barra do Chapéu Barra do Turvo Barretos Barrinha Barueri Bastos Batatais Bauru Bebedouro Bento de Abreu Bernardino de Campos Bertioga Bilac Birigui Biritibamirim Boa Esperança do Sul Bocaina Bofete Boituva Bom Jesus dos Perdões Bom Sucesso de Itararé Borá Boracéia Borborema Borebi Yvytukatu (Botucatú) Bragança Paulista Braúna Brejo Alegre Brodowski Brotas Buri Buritama Buritizal C Cabrália Paulista Cabreúva Caçapava Cachoeira Paulista Caconde Cafelândia Caiabu Caieiras Caiuá Cajamar Cajati Cajobi Cajuru Campina do Monte Alegre Campinas Campo Limpo Paulista Campos do Jordão Campos Novos Paulista Cananéia Canas Cândido Mota Cândido Rodrigues Canitar Capão Bonito Capela do Alto Capivari Caraguatatuba Carapicuíba Cardoso Casa Branca Cássia dos Coqueiros Castilho Catanduva Catiguá Cedral Cerqueira César Cerquilho Cesário Lange Charqueada Chavantes Clementina Colina Colômbia Conchal Conchas Cordeirópolis Coroados Coronel Macedo Corumbataí Cosmópolis Cosmorama Cotia Cravinhos Cristais Paulista Cruzália Cruzeiro Cubatão Cunha D Descalvado Diadema Dirce Reis Divinolândia Dobrada Dois Córregos Dolcinópolis Dourado Dracena Duartina Dumont E Echaporã Eldorado Elias Fausto Elisiário Embaúba Embu Embu-Guaçu Emilianópolis Engenheiro Coelho Espírito Santo do Pinhal Espírito Santo do Turvo Estiva Gerbi Estrela do Norte Estrela d'Oeste Euclides da Cunha Paulista F Fartura Fernando Prestes Fernandópolis Fernão Ferraz de Vasconcelos Flora Rica Floreal Flórida Paulista Florínea Franca Francisco Morato Franco da Rocha G Gabriel Monteiro Gália Garça Gastão Vidigal Gavião Peixoto General Salgado Getulina Glicério Guaiçara Guaimbê Guaíra Guapiaçu Guapiara Guará Ko'arasy (Guaraçaí) Guaraci Guarani d'Oeste Guarantã Guararapes Guararema Guaratinguetá Guareí Guariba Guarujá Guarulhos Guatapará Guzolândia H Herculândia Holambra Hortolândia I Yakãnga (Iacanga) Iacri Iaras Yvate (Ibaté) Ibirá Ibirarema Ibitinga Ibiúna Icém Iepê Igaraçu do Tietê Igarapava Igaratá Iguape Ilha Comprida Ilha Solteira Ilhabela Indaiatuba Indiana Indiaporã Inúbia Paulista Ypa'ũsu (Ipaussú) Iperó Ipeúna Ipiguá Iporanga Ipuã Iracemápolis Eirapu'a (Irapuã) Irapuru Itavera (Itaberá) Itaí Itajovy (Itajobí) Itaju Itanhaém Itaóca Itapecerica da Serra Itapetininga Itapéva Itapevi Itapira Itapirapuã Paulista Itápolis Itaporanga Itapuí Itapura Itaquaquecetuba Itararé Itariri Itatiba Itatinga Itirapina Itirapuã Itobi Ytu (Itú) Itupeva Ytuveráva (Ituverava) J Jaborandi Jaboticabal Jakare'y (Jacareí) Jaci Jacupiranga Jaguariúna Jales Jambeiro Jandira Jardinópolis Jarinu Jaú Jeriquara Joanópolis João Ramalho José Bonifácio Júlio Mesquita Jumirim Jundiaí Junqueirópolis Juquiá Juquitiba L Lagoinha Laranjal Paulista Lavínia Lavrinhas Leme Lençóis Paulista Limeira Lindóia Lins Lorena Lourdes Louveira Lucélia Lucianópolis Luís Antônio Luiziânia Lupércio Lutécia M Macatuba Macaubal Macedônia Magda Mairinque Mairyporã (Mairiporã) Manduri Marabá Paulista Maracaí Marapoama Mariápolis Marília Marinópolis Martinópolis Matão Mauá Mendonça Meridiano Mesópolis Miguelópolis Mineiros do Tietê Mira Estrela Miracatu Mirandópolis Mirante do Paranapanema Mirassol Mirassolândia Mococa Mogi das Cruzes Mogi Guaçu Mogi Mirim Mombuca Monções Mongaguá Monte Alegre do Sul Monte Alto Monte Aprazível Monte Azul Paulista Monte Castelo Monte Mor Monteiro Lobato Morro Agudo Morungaba Motuca Murutinga do Sul N Nantes Narandiba Natividade da Serra Nazaré Paulista Neves Paulista Ñandejára (Nhandeara) Nipoã Nova Aliança Nova Campina Nova Canaã Paulista Nova Castilho Nova Europa Nova Granada Nova Guataporanga Nova Independência Nova Luzitânia Nova Odessa Novais Novo Horizonte Ñuporãnga (Nuporanga) O Ocauçu Óleo Olímpia Onda Verde Oriente Orindiúva Orlândia Osasco Oscar Bressane Osvaldo Cruz Ourinhos Ouro Verde Ouroeste P Pacaembu Palestina Palmares Paulista Palmeira d'Oeste Palmital Panorama Paraguaçu Paulista Paraibuna Paraíso Paranapanema Paranapuã Parapuã Pardinho Pariquera-Açu Parisi Patrocínio Paulista Paulicéia Paulínia Paulistânia Paulo de Faria Pederneiras Pedra Bela Pedranópolis Pedregulho Pedreira Pedrinhas Paulista Pedro de Toledo Penápolis Pereira Barreto Pereiras Peruíbe Piacatu Piedade Pilar do Sul Pindamonhangaba Pindorama Pinhalzinho Piquerobi Piquete Piracaia Piracicaba Piraju Pirajuí Pirangi Pirapora do Bom Jesus Pirapozinho Pirasunũnga (Pirassununga) Piratininga Pitangueiras Planalto Platina Poá Poloni Pompéia Pongaí Pontal Pontalinda Pontes Gestal Populina Porangaba Porto Feliz Porto Ferreira Potim Potirendaba Pracinha Pradópolis Praia Grande Pratânia Presidente Alves Presidente Bernardes Presidente Epitácio Presidente Prudente Presidente Venceslau Promissão Q Quadra Quatá Queiroz Queluz Quintana R Rafard Rancharia Redenção da Serra Regente Feijó Reginópolis Registro Restinga Ribeira Ribeirão Bonito Ribeirão Branco Ribeirão Corrente Ribeirão do Sul Ribeirão dos Índios Ribeirão Grande Ribeirão Pires Ribeirão Preto Rifaina Rincão Rinópolis Rio Claro Rio das Pedras Rio Grande da Serra Riolândia Riversul Rosana Roseira Rubiácea Rubinéia S Sabino Sagres Sales Sales Oliveira Salesópolis Salmourão Saltinho Salto Salto de Pirapora Salto Grande Sandovalina Santa Adélia Santa Albertina Santa Bárbara d'Oeste Santa Branca Santa Clara d'Oeste Santa Cruz da Conceição Santa Cruz da Esperança Santa Cruz das Palmeiras Santa Cruz do Rio Pardo Santa Ernestina Santa Fé do Sul Santa Gertrudes Santa Isabel Santa Lúcia Santa Maria da Serra Santa Mercedes Santa Rita do Passa-Quatro Santa Rita d'Oeste Santa Rosa de Viterbo Santa Salete Santana da Ponte Pensa Santana de Parnaíba Santo Anastácio Santo André Santo Antônio da Alegria Santo Antônio de Posse Santo Antônio do Aracanguá Santo Antônio do Jardim Santo Antônio do Pinhal Santo Expedito Santópolis do Aguapeí Santos São Bento do Sapucaí São Bernardo do Campo São Caetano do Sul São Carlos São Francisco São João da Boa Vista São João das Duas Pontes São João de Iracema São João do Pau d'Alho São Joaquim da Barra São José da Bela Vista São José do Barreiro São José do Rio Pardo São José do Rio Preto São José dos Campos São Lourenço da Serra São Luiz do Paraitinga São Manuel São Miguel Arcanjo São Paulo São Pedro São Pedro do Turvo São Roque São Sebastião São Sebastião da Grama São Simão São Vicente Sarapuí Sarutaiá Sebastianópolis do Sul Serra Azul Serra Negra Serrana Sertãozinho Sete Barras Severínia Silveiras Socorro Sorocaba Sud Mennucci Sumaré Suzanápolis Suzano T Tavapu'ã (Tabapuã) Tabatinga Taboão da Serra Taciba Taguaí Tãi'asu (Taiaçú) Taiúva Tambaú Tanabi Tapiraí Tapiratiba Taquaral Taquaritinga Taquarituba Taquarivaí Tarabai Tarumã Tatuí Taubaté Tejupá Teodoro Sampaio Terra Roxa Tietê Timburi Torre de Pedra Torrinha Trabiju Tremembé Três Fronteiras Tuiuti Tupã Tupi Paulista Turiúba Turmalina U Ubarana Ubatuba Ubirajara Uchoa União Paulista Urânia Uru Urupe (Urupês) V Valentim Gentil Valinhos Valparaíso Vargem Vargem Grande do Sul Vargem Grande Paulista Várzea Paulista Vera Cruz Vinhedo Viradouro Vista Alegre do Alto Vitória Brasil Yvytyratĩ (Votorantim) Yvytuporãnga (Votuporanga) Z Zacarias São Paulo táva Adamantina ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. São Paulo táva Adolfo ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Águas da Prata ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Alto Alegre ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Américo Brasiliense ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Aparecida ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Anhumas ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Artur Nogueira ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Assis ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Arealva ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Mongoraha Guasu Chinagua hérava avei Mongoraha Guasu (chinañe'ẽme: 長城) ha'e peteĩ mongoraha mbarete ymaguare ojejapóva China Tekoha Tetãme. Ojejapo oñangareko hag̃ua pe Mburuvi China pe Mburuvi Mongolia pegua. Oguereko amo 21.196,18 Km pukukuére ha ha'e ta'ãnga'ita herakuãvéva China Tekoha Tetãme. Ary 1987 guive, Mongoraha Guasu Chinagua ha'e niko peteĩ Tembiejakue Yvypóra rekogui ha ary 2007 guive ha'ehína peteĩva umi Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua mbytépe. Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua Chína Tetarã Retã Pekĩ hérava avei Mbejingo (chinañe'ẽme: 北京) ha'e China Tekoha Tetã tavusu ha oguereko amove 17.000.000 tavayguakuéra. Pekĩ ha Mbejingo he'ise "Tavusu Yvategua". Chína Tetarã Retã táva André da Rocha ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 1 216 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Ararika (Araricá) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 4 868 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Alvorada ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 7 045 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Arroio do Sal ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 7 045 áva (2010 ary). Oguereko heta yrembe'y porã. Rio Grande do Sul táva Bagé ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 116 792 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Balneário Pinhal ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 7 045 áva (2010 ary). Oguereko heta yrembe'y py'aguapy ha ojapo heta eirete. Rio Grande do Sul táva Yvyáfrika térã Ñemby Áfrika (héra tee niko Tavakuairetã Yvyáfrika), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva, oĩva Áfrika Joajúpe, ojejuhúva Áfrika vore ñembyguápe ha ojejokuáiva peteĩ tavakuairetã amandajerapépe ramo. Ijyvy apekue oñemohenda porundy tetãvore rupive. Ko tetã ningo itavusu mbohapy: Pretoria, ojejuhuhápe tetã ruvicha; Bloemfontein, oĩhápe tetã tekojoja ruvicha; ha Ciudad del Cabo, omba'apohápe pe tetã amandaje. Upéicha avei, ko tetã itáva tuichavéva hína Johannesburgo, hi'arive, kóva niko oĩ umi 40 táva tuichavéva apytépe Yvy apekuépe. Yrembe'y pukukue niko 2798 kilómetro umi paraguasu Atlántiko ha Índiko rupi.Ijerére ojejuhu yvate gotyo Namívia, Votusuána ha Simbávue, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Mosambíke ha Esuatíni, oĩ avei tetã Lesóto ojejuhúva Yvyáfrika apytépe. Yvyáfrika herakuãite iñarandupy ha ijeroviapy opaichagua, iñe'ẽ tee hetaitéva (11 ñe'ẽ he'iháicha Yvyáfrika Léi guasu), mokõi ñe'ẽ oúva Európagui: Afrikáans, ñe'ẽ oúva neelándañe'ẽgui, ha ingleñe'ẽ. Ko tetã ijypykuekuéra opaichagua avei. Amo 79,5 % opaite Yvyáfrika retãyguágui ikambáva, ijypykuekuéra ou te'ýi opaichaguágui oñe'ẽva vántu ñe'ẽnguéra iñambuéva, porundy umívagui ko tetã iñe'ẽ tee hína. Upéicha avei ojehecha heta umíva ijypykuekuéra Europagua ha Indiagua. Ko tetã oĩ umi omboypýva Áfrika Joaju ha ONU apytépe. Upéicha avei oĩ Tetãnguéra Ñembojoajúpe, G77-me, G20-pe, BRICS atýpe ha heta ambuéva. Mandu'apy Joajuha Bom Jesus ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 11 556 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Canela (Kanela) ha'ehína peteĩ porãeterei táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 39 238 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Capão da Canoa ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 116 792 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Dois Irmãos ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 116 792 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Tetãnguéra Rysýi Tuichakue rehe ohechauka opaite tetã yvygua ha opaite tenda isãso'ỹva yvórape ituichakue rehe. Tysýi Mandu'a Ehecha Avei Tuichave tetãyguakuéra Tetã rehe Ambue Tenda CIA - The World Factbook Tetãnguéra rysýi Ovecha (Ovis orientalis aries) ha'e peteĩ mymba okambúva. Saite'opyre hag̃uã jepuru ichara (ovechara), ovecha ro'o, kamby ha ovechapi. Oĩ mive 800 ovecha te'ýi yvórape. Mymba pysãkõi Tetã Sundã (áraveñe'ẽ: جمهورية السودان‎, Al-Yumhūriyyat as-Sūdān), ha'e peteĩ joaty hekosãsóva oĩ Áfrika pehẽngue yvate kuarahysẽygua. Itavusu ha itáva orekóveva tapichakuéra ipype niko Kaytũ. Ijykére oĩ yvate gotyo Ehíto, yvatekuarahyresẽ ngotyo para Pytã, kuarahyreike gotyo Tavakuairetã Mbyteafrikagua, ñemby gotyo Ñemby Sundã ha kuarahyresẽ ngotyo Erityréa ha Etiopía. Ñemby Sundã ombojei Sundãgui, ha oñemosãso 2011-me, upéicha Sundã yvy apekue oñemomichĩ ha oñemboja'o. Ysyry Nilo ohasa pe tetã ñemby guive yvate peve. Sundã pukukue niko amo 1.886.068 km2 ha oguereko amo 34.154.490 tetãyguakuéra (ary 2009). Ijerovia mba'eguasuvéva hína Islã. Mandu'apy Tetã Livia (áraveñe'ẽ: ‏ليبيا, «Lībiyā»; italiañe'ẽ: Libia) ha'e peteĩ tetã oĩ Yvate Afrikape. Itavusu ha tenonde táva ha'e Trípoli. Ijykére oĩ yvate gotyo Para Yvy Mbytépe, kuarahysẽ gotyo Ehipto ha Sudano, kuarahyreike gotyo Tunes ha Arhelia, ñembykuarahyreike gotyo Níher ha ñemby gotyo Chade . Mandu'a Mongólia (mongoliañe'ẽme: Монгол Улс) ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva ha yguasu rembe'y'ỹva, tetã Kuarahyresẽ Asiape ojejuhúva. Itavusu ha táva orekovéva tavayguakuéra niko Ulã Mbator. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Rrúsia ha ñemby gotyo ojejuhu China Tekoha Tetã. Mongólia oguereko 3.112.827 tetãyguakuéra ha ijyvy apekue pukukue ha'e 1.564.116 km2 (Ñemoĩha 19º) Mandu'a Tetã Asiagua Erechim ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 96 105 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Esteio ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 80 669 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Frederico Westphalen ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 28 848 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Farroupilha ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 64 275 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Garibaldi ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 30 692 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Tetãnguéra Joaju (karaiñe'ẽme: Organización de las Naciones Unidas - ONU) ha'e atyvusu tuichavéva opa tetãnguéra pegua. Omborokuaijai heta tekombo'e porã, py'aguapy reko rehegua ha kyhyje'ỹ reko rehegua. Oñepyrũ va'ekue ára 24 jasypa ary 1945-pe, táva San Francisco, Estados Unidos-pe. Ko'ãga oguereko 193 tetã oikóva ipype, ha ijatyharóga oĩ táva Nueva York. Tetãnguéra Joaju ñe'ẽnguéra ha'e áraveñe'ẽ, chinañe'ẽ, karaiñe'ẽ, hyãsiañe'ẽ, inglyesñe'ẽ ha rrusiañe'ẽ. Tetãita Joaju Atyvusu niko oñemoheñóikuri ára 24 jasypa ary 1945-pe opa riremi Yvóra Ñorãirõ Mokõiha. 51 tetã omoheñõikuri ko joaju ohekávo hikuái py'aguapy ha angave'ỹ yvórape, omombaretévo tekoayhu ha tekohakuéra ñemotenonde, upéicha avei omba'apóvo tekoporãve rekávo ha ava tekopygua ñeñangarekóre. Ko'ag̃aitérõ oĩ 193 tetã ipype. Tetãita Joaju Atyvusu omboaje hemimo'ã ha hembiaporã peteĩ Amandaje Guasu rupi oĩháme mayma tetã ipypegua. Oguereko peteĩ Pytyvõhára Guasu Amandaje Guasu oiporavóva ha oguerekojeýva ipoguýpe 40.000 mba'apohára rasami ko yvóra tuichakue javeve. Tetãita Joaju Atyvusuoguereko hóga Táva Nueva York, Estados Unidos de Amérika retãme. Tetãita Joaju réra niko omoheñoiva'ekue Norteamérica retã ruvicha Franklin D. Roosevelt ha ojepuru'ypýkuri ára 1 jasyteĩ ary 1942-pe, Yvóra Ñorãirõ Mokõiha aja, 26 tetã omboajérõguare “Tetãita Joaju Kuatia” he'ihaguépe ha'ekuéra, joajúpe, oñorãirõvetaha Alemania, Italia ha Japón ndive. Tetãita Joaju rembiapo og̃uahẽ opaite tenda ko yvoraguápe. Jepémo ojekuaave py'aguapy ñangarekóre, py'aguapy mombaretevére, ñorãirõ ñemboguére ha oipytyvõre tapichakuérape hemikotevẽme. Joaju Rrusiañe'ẽ (rrusiañe'ẽme: русский язык) ha'e peteĩ ñe'ẽ Indoeuropagua, kuarahysẽ eslaviagua. Oñeñe'éva Tetã Rrúsia, Vielorrúsia, Kirigitã, Kasahitã, Avyjásia ha Ñemby Osétia. Rrusiañe'ẽ oguereko amove 278 sua oñe'ẽkuaáva Yvy ape ári, oipuru Sirílo achegety ijehaípe. Ha'e peteĩ Tetãnguéra Joaju ñe'ẽ tee. Techapyrã Земля: Yvy Золото: Itaju Европа: Europa Вода: Y Молоко: Kamby Európa ñe'ẽnguéra Rrúsia Indoeuropa ñe'ẽ Carlos Antonio López Insfrán (Asunción, 4 jasypateĩ 1792 – Asunción, 10 jasyporundy 1862) ha'eva umi sãmbyhyha paraguáigua. Ha'eva peteĩ Tendota Paraguaigua. Ojupiakue pu'aka ára 13 jasyapy, 1844- pe ha opa ipu'aka ára 10 jasyporundy ary 1862-pe. Carlos Antonio López ojapoakue pe Paraguái Mba'yjuaty (Ferrocarril), Tetã Paraguái Momorãhéi ha heta tembiapokuéra porãeterei. Mburuvicha Paraguaigua Foz do Iguaçu (avañe'ẽme: Yguasu Juru) ha'e peteĩ táva Pindoramape, oĩ Paraná tetãvore. Ko távape oĩ 255 718 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 617,701 km2 nunga. Foz do Iguasupe oĩ Chororõ Yguasu. Ko tenda ojekuaa avei Triple Frontera-pe, oĩ rupi ijerére mokõi táva, (Ciudad del Este ha Puerto Iguazú), peteĩha ha'e tetã Paraguái ha ambue Argentina. Parana (tetãvore) táva São José dos Campos ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. São Paulo táva Santo André ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. São Paulo táva São Bernardo do Campo ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. São Paulo táva Campinas ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ha'e mbohapyha tenonde táva oĩ tetãvore São Paulope. Oguerekove 1 088 611 tavayguakuéra. São Paulo táva Ribeirão Preto ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. São Paulo táva Taguato ruvicha (Harpia harpyja) ha'e hína guyra juehegua, guyra jukaha hína (accipitriforme) oikóva upe aty juehepehẽ umi taguato jukaha mbytépe (accipitridae) oikovéva umi yvy mbyry'áiva Amérika yvyrusúpe. Taguato tuichavéva oiko Amérika-pe ha opaite Yvy ñemby pehẽngueme. Hekoha hína opaichagua ka'aguy guasu okyitereihápe. Hete Umi guyra jukaha imbytépe, taguato ruvicha ha'e imbaretevévaEs la rapaz más poderosa; taguato ruvicha kuña ituichakue hína amo 100 cm ijyvatekue, 200 cm ipukukue pepo pepógui ha ipohýi amo 9 kg. Taguato ruvicha kuimba'e niko imichĩve, amo 196 cm ipukukue pepo pepógui ha ipohyikue amo 8 kg. Hague iñakãre hũngy asy, ikatu hũnte avei, ha ipepe hague hína morotĩ. Itĩ hũngy asyite ha imbarete. Oikove 40 ary ha ho'u opaichagua mymbakuéra. Taguato ruvicha tavarandúpe Heta mombe'urã ha mba'e oñemombe'úva ambuéva oñemombe'u ko guyra rehegua, ko mombe'ugua'úicha: Oje'e taguato ruvicha pe hekoverosãvéva guyrakuéra hesegua apytépe. Oikokuaa 70 ary peve ha upepeve og̃uahẽ hag̃ua -40 ary ohupytývo- oiporavova'erã mokõi tapégui, peteĩ. Añetehápe, ombotývo 40 ary, ipyapẽ jejopy ha oku'epáma ha ndaikatuvéima oipyhy mbarete porã mymba hembi'urãva. Ijuru'apy, ipuku ha hakuáva, ikarẽ ha ojeity ipyti'a gotyo. Ipepo ituja ha ipohýi ha hague katu ipoguasupa. Hasýma chupe iveve. Upépe, taguato oguereko mokõi tape: omano térã ombopyahu hekove, kane'õ ha teko'asýpe, 150 ára pukukue javeve. Upeverã oveveva'erã peteĩ yvyty yvatevehápe ha opytava'erã upépe, oñembohaity peteĩ itayke ypýpe noikotevẽmo'ãihápe oveve. Ojuhu rire upe tenda, taguato oñepyrũ ombota ijuru'apy itaykére oity peve ijuru'apy. Upéi oha'ãrõva'erã okakuaajey chupe peteĩ ipyahúva ha upéva reheve ohekyiva'erã peteĩteĩ umi ipyapẽ. Heñoijeývo chupe ipyapẽ pyahu, umíva reheve ojehague'ova'erã. 5 jasy ohasa rire osẽta haitýgui ha ovevejeýta oñembopyahu rire ha péicha, oikovéta 30 aryve. Mandu'apy Joaju El Águila Harpía el detective Ecológico de su Habitad. Patronato Amigos del Águila Harpía on Aguilaharpia.org Taguato jukaha Mbaretekue, hérava avei ku'erã térã mba'e'ypy ha'e oimeraẽ jakue omomymýiva, omboguatáva térã omomba'apo mba'ekuéra. Mbaretekue ha'e niko avei peteĩ jerekoha. Oĩ peteĩ tembikuaaty ohesa'ỹijo mbaretekue ha mba'e'ypy hérava ku'erãkuaa. Ore renonde mbaretekue yvy hag̃ua ha'e Kuarahy, Kuarahy mbaretekue omoingovéva mymba, yvypóra, naña, yvyra ha oĩva guive yvy ári. Mba'erekokuaa Tembikuaaty Mbaretekue Ko tysýipe ojehecha opaite umi oisãmbyhy Pindoráma rehe oiko guive chugui tavakuairetã mburuvicharapépe ára 15 jasypateĩ, ary 1889-pe. Mburuvicha peteĩha ha'e akue karai Deodoro da Fonseca. Mburuvichakuéra Mandu'apy Joajuha Pindoráma retã ruvicha kuatiarogue tee Pindoráma mburuvicha Ára 15 jasypateĩ ha'e ára 319ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 320ha umi ary hekope'ỹme. Umi 46 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Véyhika: Mburuvicha guasu ára. Tembiasa 1889: Pindorama ha'e peteĩ tavakuairetã mburuvicharapépe. Teñõi Mano Jasypateĩ Alemañañe'ẽ (alemañañe'ẽme: Deutsch, deutsche Sprache) ha'e ko ñe'ẽ hermániko kuarahyreikepegua oñeñe'éva Tetã peteĩ reko Alemaña, Auteria ha Suisa (Europape). Tetanguéra Alemaña Auteria Suisa Techapyrã Vaka: Kuh Kure: Schwein Óga: Haus Che = "ich" Nde: "du" Ha´e: "er, sie, es" Ñande, Ore: "wir" Pe´e : "ihr" Ha´ekuéra : "sie" Ñe'ẽtéva Ñe'ẽ: sprechen (Che añe'ẽ: Ich spreche) Ñembosarái: spielen (Che añembosarái: Ich spiele) Japo: tun (Che ajapo: Ich tue) Mba'éichapa (reiko): Wie geht's? Joaju Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Alemaña Áuteria Suísa Itália Véyhika Luxemburgo Liechytenteĩ Dilma Vana Rousseff (Belo Horizonte, Minas Gerais, 1947) ha'e akue Pindoráma mburuvicha. Ojokuái Pindoráma retãre ary 2011 guive 2016 meve. Pindoráma mburuvicha 1889 ary. Tembiasakue 31 jasyapy: Eiffel Óga tuicha omboty'oakue Parĩpe. 15 jasypateĩ: Pindorama ha'e peteĩ tavakuairetã mburuvicharapépe, peteĩha mburuvicha ha'eva Deodoro da Fonseca. 2 jasyporundy: Yvate Dakota ha Ñemby Dakota ojei'akue, Tetã peteĩ reko Amérikagua. Oararecha'akue Omano'akue ...1888-1889-1890... Ary 1800 - 1899 Tata ha'e mohavẽ rairõhape peteĩ mba'e hapyha, ojera taku, mba'etĩ (tatatĩ) ha tendy. Tata ha'e peteĩ jehe'a, mba'etĩkuéra ha takuguasu. Tata Velíse (ingleñe'ẽme:Belize) ha'e peteĩ tetã oĩ Mbyteamérika, ijerére ojejuhu yvate gotyo Méjiko; kuarahyreike ha ñemby gotyo Guatemala; kuarahysẽ gotyo Paraguasu Atlántiko. Ko tetã oñe'ẽ inglyesñe'ẽ ha karaiñe'ẽ ha oguereko 322.000 tetãyguakuéra. Itavaguasu ha'e Belmopán. Kóta Rríka (Karaiñe'ẽme:Costa Rica) ha'e peteĩ tetã oĩ Mbyteamérika, ijerére ojejuhu yvate gotyo Nikaragua; ha ñemby gotyo Panama. Ko tetã oñe'ẽ karaiñe'ẽ ha oguereko 4.301.712 tetãyguakuéra, ipukukue ha'e 51.100 km². Itavaguasu ha'e San José. Tetã Amerikagua Samario ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, morotĩ ha sa'y kuarepoticha. Átomo mba'era'ã ha'e 62. Apỹi Kimi rehegua Europio ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, morotĩ ha sa'y kuarepoticha. Átomo mba'era'ã ha'e 63. Paul Emile Lecoq de Boisbaudran ojuhu pe Europio 1890-pe. Itéra ha'e terakuãpe yvyrusu Europa. Apỹi Kimi rehegua Tomate (latinañe'ẽme: Solanum lycopersicum) herava avei Toma ha'e peteĩ ka'avo ha peteĩ yva, Amérikaygua, ha ko'ãga oñemitỹpapyre opa Yvórape. Ha'e oporuvaete hata tembi'upe ha hykue avei. Tomate ikatu ha'e pytã térã sa'yju avei. Mandu'a Ka'avo Puhoe () ha'e peteĩ mba'e momaranduhára oñe'ẽ mombyry inimbo'ỹre, orojevy opa pukuéra (atõi - ñe'ẽ) ñekoni rupi, puhoe mbohasahaygua. Ko mba'e opuruva peteĩ "mbohasaha yvate" (antena). Ko marandu herava ñe'ẽasãi. Mba'aporekokuaa Manuel Deodoro da Fonseca (Alagoas táva, Alagoas, 5 jasypoapy, 1827, Pindorama — Rio de Janeiro, 23 jasypoapy, 1892) ha'e akue milíko ha polítiko Pindoráma pegua. Deodoro da Fonseca ha'e akue Pindoráma mburuvicha peteĩha, oisãmbyhy hetãre ára 15 jasypateĩ ary 1889 guive 23 jasypateĩ ary 1891 meve. Pindoráma mburuvicha‎ Luiz Inácio Lula da Silva (Caetés, Pernambuco, Pindorama, 27 jasypa, 1945) ha'e niko ojokuaikuaáva Pindoráma pegua. Ha'e kuri Pindoráma mburuvicha 35ha. Oisãmbyhy hetã rekuái rehe ára 1 jasyteĩ, 2003 guive 1 jasyteĩ, 2011 meve, mokõi jey ojeiporavo chupe. Mandu'apy Pindoráma mburuvicha‎ Tetãita Atyha (ONU), ary 1990-pe, oiporavókuri ára 1 jasypagua Kakuaavéva Ára ramo, heñoi’ypyva’ekue ary 1982-pe oikórõguare Amandaje Yvoragua Peteĩha itujáva ha ig̃uaig̃uíva rehegua. Ko jehecharamo rupive ONU oipota tetãita mburuvichakuéra ojesarekove umi kakuaavére, toñangarekoporãve hesekuéra ha ani omboyke chupekuéra. Oĩ tembikuaareka he’íva 2050-pe 25% yvyporakuéra oiketaha umi kakuaavéva apytépe ha avei ko’águi 10 arýpe 1.000.000.000 tapicha orekotaha 60 ary ha rasa. Umi Kakuaavévape niko tekotevẽ ojehechakuaa ko’ã mba’e. Oñeme’ẽva’erã chupekuéra hembi'urã, y, óga, ao ha tekoresãi ha upevarã ojepuruva’erã viru osẽva ipehẽnguekuéra, hekoha térã tetãgui. Oñeme’ẽva’erã chupekuéra hembiaporã térã ambue jeheka oipytyvõtava chupekuéra heko porãve hag̃ua. Oñehenduva’erã hemiandu jahechápa araka’e pevépa omba’apóta ha mba’éichapa ohejáta hembiapo. Oñemoheñoiva’erã pa’ũ ikatuhag̃uáicha ha’ekuéra oñehekombo’e. Oikova’erã py’aguapýpe, jepy’apy’ỹre ha oñeñanduporãhápe. Oikova’erã óga imba’ekueravapevoi ijaha peve chupekuéra. Ijava’erã tekohápe ha upépe oñehenduva’erã hemiandu opaite mba’épe ojejapótava chupekuéra g̃uarã ha hekokatu rekávo. Ojehejava’erã chupekuéra omoheñói opaichagua aty kakuaavévape g̃uarã. Oñeñanduporãva’erã hogapy ha hekohápe ha oikova’erã heko teépe. Hasykatu jave oñeme’ẽva’erã chupekuéra opaite mba’e tekotevẽva hesãijey hag̃ua. Ára ha ára oikoporãveva’erã ha upevarã oñeme’ẽva’erã chupekuéra opaichagua ñepytyvõ. Ojehechakuaava’erã chupekuéra yvypóra rekopy ha oikova’erã tekosãsóme. Ojehechakuaava’erã chupekuéra hekove, ijerovia, hemikotevẽ, hekoñemi ha ojehejava’erã chupekuéra toiporavo mba’éichapa oikose. Ojehechakuaáva’erã hekovekuéra ojejesareko’ỹre mboy arýpa oguereko, ipirapirehetápa, kuña térã kuimba’épa, ipiresa’y, hetemeg̃ua térã ambue mba’e ojepurúvajepi oñemboyke hag̃ua oimeraẽvape. *** Ohai: David Galeano Olivera Arete Avano'õ Santa Rosa ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 68 595 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Santa Maria ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 262.368 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Lajeado ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 71.481 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Lagoão ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 6.185 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Júlio de Castilhos ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 19.579 tavayguakuéra (2006 ary). Rio Grande do Sul táva Lindolfo Collor ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 5.229 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Jemẽ, héra teéva Tavakuairetã Jemẽ (Áraveñe'ẽme: الجمهوريّة اليمنية, Al-Jumhūriyya al-Yamaniyya), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Kuarahyresẽ Aguĩguápe ha Áfrikape. Ko tetã pehẽngue Ásiape oĩva ojejuhu Macheréke-pe, amo yvyapy Arávia ipehẽngue ñembyguápe, omohembe'ýva hese para Árave, parapyte Andẽ pegua ha para Pytã, Ásiape. Ypa'ũ Sokótara, ko tetã ypa'ũ tuichavéva, ojejuhu yvyrusu Áfrika rembe'ýpe. Yvy rupi, omohembe'y hese tetãnguéra Omã ha Arávia Saudíta. Ko tetã añónte upe tetã oporokuáiva jekopytyjoja rupi Arávia yvyapýpe. Itavusu ha itáva tuichavéva niko Sana. Araveñe'ẽme, ko tetã réra (يمن yaman) he'ise «akatúa». Tavakuairetã Jemẽ ko'ãgagua oñepyrũ ary 1990-pe, ojoajúvo rire umi mokõi tetã, peteĩ héra Jemẽ Tavakuairetã Árave (Yvate Jemẽ) ha ambuéva héra Jemẽ Tetarã Retã Jokopytyjojápe (Ñemby Jemẽ). Yvate Jemẽ oñemosãso 1918-pe, oiko aja Mburuvi otománo yvy ñemboja'o, ha Tavetã Joaju oñembojára ko tetã pehẽngue ñembyguáre ary 1967 meve, upe rire oiko aipo yvýgui Ñemby Jemẽ. Ã mokõi tetã oñembojoaju hekópe oiko hag̃ua chugui ko Tavakuairetã Jemẽ amo ary 1990-pe. Jemẽ retãyguakuéra oñorairõ sapy'ami ary 1994 aja omomba hag̃ua ñepu'ã ombojeiséva hetã. Ary 2000 aja, Jemẽ ha Arávia Saudíta ijokopyty porã omoha'anga hag̃ua hetãnguéra rembe'y tee. Jemẽ ha'e niko tetã ne'ĩra oñemoporãmbaite, ha upe mboriahuvéva Kuarahyresẽ Aguĩguápe. Karai Ali Abdullah Saleh oiko ramo Jemẽ imburuvicháicha, oje'e kuri ko tetãgui oime akue mondaha rekuái ñesãmbyhýpe (cleptocracia). Oñepyrũ guive upe "Arapoty Árave" (ñepu'ã guasu oiko opa rupi umi tetã árave rehe), 2011 arýpe , Jemẽ rekái ojeka, ojehecha sorokue oñepyrũ tetãyguakuéra ohopávo táva tapekuérape oñemoĩ hag̃ua mboriahu rekóre, mba'apo'ỹre, tetã remimono'õ ñemondáre ha upe mburuvicha Saleh ojaposéva rehe, ha'e katu omoambuese kuri hetã léi guasu ani hag̃ua osẽ va'erã hetã rekuáigui, upéicha ha'e akóinte oisãmbyhýta Jemẽ rehe. Oiko rire upéva, tetã ruvicha Saleh osẽ hetã rekuáigui ha oñeme'ẽ tetã mba'e upe tendota ombueviávape, karai Abd Rabbuh Mansur al-Hadi, ára 21 jasykõi 2012 tetãyguakuéra oiporavo hekópe chupe imburuvicharã, ha'e año oiménte ojeporavo hag̃ua. Ndaikatúi ojejapo jepe ojeporavoháicha ã mokõi aty Houthi kuéra ha Al-Islah oñepyrũgui oñorairõ, upéicha avei aty oporombokyjéva Al-Qaeda oñepyrũ omomba'ese ko tetã yvýre. Jasyporundy 2014 aja, Houthi kuéra oñemomba'e Sana távare, ha upe riremi ko atyete oñemoĩ tetã ruvicháicha peteĩ golpe de estado rupive. Upéicha oñepyrũ Jemẽ retãygua ñorairõ, tetã Arávia Saudíta oike avei ko ñorairõme ani hag̃ua karai al-Hadi ndaipu'akái. Arávia Saudíta, ary 2015 guive, ndohejái toike Jemẽ retãme tembi'urã ambue tetãgui, upéicha ojehecha hetaite Jemẽ retãygua ohasa'asy vai ko'ãga ndaijojáiva. Mandu'apy Joajuha Jemẽ rekuái Jemẽ retã marandukuéra Suytãretã Omã ha'e peteĩ tetã oĩ Asiape, ijykére oĩ yvatekuarahyresẽ gotyo Aravia Emiryvy Joaju, kuarahyreike gotyo Aravia Saudíta ha ñembykuarahyreike gotyo Jemẽ. Itavusu ha henonde táva ha'e Maykate. Ary 2005 Omã oguereko 3.001.583 tetãyguakuéra. Arapoty térã aryvoty niko oike 21 jasyporundy jave, ha hendive oñepyrũ ára opa mba’e oñembopyahuhápe; umíva apytépe: temira’ãrõ, vy’a ha mborayhu. Opa henda rupi ipoty yvoty iporãporãvéva ha isa’yrorýva; kuarahy ojajaihápe ha yvága hovy asy ha ipotĩháme; ohenonde’áva ára rory ha hekopyahujeýva. Pe árape ojegueromandu’a avei Mitãrusu ára ha Py'aguapy ára. Amo hapópe, kóva niko peteĩ ára ñanembopy’arorýva opavavetépe. Ko arapoty ogueru heta yvoty neporãva, ha jaikuaaháicha opa umi mymba ovevéva iñarandúva kávaichagua ojapo añete heta eira ikatu haguáicha jaiy’u ñande ichugui. Ha’ekuéra omba’apo ikane’o’yroguáicha ha ñande ñañeporanduva’erã mba’épa jajapo hesekuera ko araroguekúipe ra’e térã araro’ýpe ýro arypukukue javeve, upéivha temimbo’eháicha ñahesa’ýjomiva’eramo’a mba’eicha ikatu ñañangarekopporami hesekuera. Ikatu ñambo’e ani hagua ombyai haity ko araro’ýpe tera araroguekúipe ani hagua ojuka chupekuéra mba’asy. *** Ohai: David Galeano Olivera Ára 1888 ary. Tembiasakue Rudyard Kipling opublica El hombre que pudo ser rey. Oararecha'akue 28 jasyteĩ: Julián Alarcón, compositor katupyry ha violín mbopuhára Paraguáigua. 21 jasykõi: José Félix Estigarribia, militar ha polítiko Paraguáigua. Omano'akue ...1887-1888-1889... Ary 1800 - 1899 1887 ary. Tembiasakue Club de Gimnasia y Esgrima La Plata oñepyrũ. Oararecha'akue Omano'akue ...1886-1887-1888... Ary 1800 - 1899 Netúno (mba'ehero: ) ha'e yvóra poapyha Kuarahy guive mombyrykuére, ha ipahague. Oguereko 13 mbyguaikuéra, ojeréva ijerére, ha ha'e peteĩ yvóra mba'etĩ rekóva ha yrypy'a rekóva, Uráno yvýicha, ijerére ojejuhu heta yrypy'a kuãirũ avei. Netúno niko ha'e yvóra tuichavéva irundyha ojeréva Kuarahýre. Urbain Le Verrier, John Couch Adams ha Johann Galle ojuhúkuri omañavo yvágare Netúno ára 23 jasyporundy 1846-me. Yvóra ojeréva Kuarahýre Fortaleza (óga mbarete) táva Vrasilpe, ha'eva tavusu tetãvore Ceara. Ko távape oĩ 2 385 639 ava (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 300.000 Km² nunga. Upepe ojejapo akue mundial de futbol ary 2014 jave. Pindoráma táva ´ Kuvuasu (karaiñe'ẽ: cacao / latinañe'ẽ: Theobroma cacao) ha'e peteĩ ñana, ha avei pe yva he'ẽ yvyra kuvuasu rehegua. Ha'ỹi opuruva japo hag̃ua chokora. Yva Chokora () ha'e peteĩ tembi'u he'ẽ ojejapóva kuvuasu ra'ỹi ha eiratã reheve, ku jehe'águi ojejapo opaichagua chokora, ikatúva oñembojehe'a kamby rehe térã manduvi rehe avei. Oñepyrũ Mbyteamérikape, Majakuéra ha Azteca-kuéra ojapo va'ekue jey'urã kuvuasu ra'ỹígui, ko'ãga oĩ opárupi Yvórape. Ko ñe'engue "Chokora" ou astekañe'ẽ pegua, (xocolātl), ha he'ise xococ "hái" + atl "y" (y hái). Chokora Kupuasu (karaiñe'ẽ: cupuazú, cacao blanco / latinañe'ẽ: Theobroma grandiflorum) ha'e peteĩ ñana ha yva kuvuasuicha, ou Yvyramata Amasona ha Volivia. Opuruva japo hag̃ua kupuasukyrakue, kupuasu chokora, hykue ha ambue tembi'ukuéra. Ka'avo Yva Yvy ape Ysaja ha'e oimeraẽ yvy tetera'ãnga. Ikatu oĩ Para tetera'ãnga ha Tetã tetera'ãnga. Tembiecharãkuéra ikatu ha'e: Yvyty, Ysyry, Ñu, ha ambue. Pe tembikuaaty hérava Yvy apejekuaa oñemomarandu oimeraẽ Para tetera'ãnga ha Tetã tetera'ãnga. Yvyapy ha'e peteĩ yvy ape ysaja, ijerére haimete opa y rembe'y , jepéramo nahembe'ýi peteĩ vore ñónte, ko voremi y rembe'y'ỹva héra niko yvy akua. Yvyapykuéra ojeikuaavéva Arávia Afrika Hatĩ Yvyapy Labrador Yvyapy Florida Yvyapy Korea Yvy ape ysaja Para térã yguasu ha'e hina pe hi'yetereiva jukyrýicha ha hypy ojejuhúva ijerére yvy, imichĩvéva paraguasúgui. Yguasúre ikatu oiko y apeno yvytu hatã ojapóva. Heta mymba guasu ha opaichagua pira kuera oiko yguasu pe. Para Karíve Para Hapõ Para Yvy mbytépe Yvy ape ysaja Yvyrusu térã yvyguasu ha'e peteĩ yvy aty ituichaitéva ha ijerére oĩva paraguasu térã yguasu. Umíva niko oñemohenda meméva umi tetã oneĩgui peteĩ ñe'ẽme oĩha hikuái peteĩ yvyrusúpe, ha sa'i oñemohenda yvy aty ituichaitéva rehe. Pe yvyrusu tuichave guive pe michĩve peve niko umi pokõi: Ásia, Áfrika, Yvateamérika, Ñemby Amérika, Antártida, Európa, ha Oseanía. Ikatu oñemohenda ambueháicha, Európa ha Ásia térã Yvateamérika ha Ñemby Amérika oñembojoajúva, upéarõ jareko Eurásia ha Amérika. Ñañe'ẽramo jepe tembikuaatýgui ohesa'ỹijóva Yvýre ha ijapekue, yvyrusu ha'e niko yvy pehẽ tuichaitéva oĩva yvyrusu apekue ári, umi apekue ojejuhúva yvyrusu rupakuérape. Mandu'apy Yvyapekuaa Ypa'ũ ha'e peteĩ yvyvore ijerére y (para) opayképe. Ikatu oĩ ypa'ũ ysyrype, ypape, parape ha paraguasupe avei. Kyoẽlándia ha'e ypa'ũ tuichave yvóragua, oĩ paraguasu Atlántikope. Yvy ape ysaja Ypa () ha'e peteĩ tendaguy térã yvykua guasu y henyhẽ, ikatureko jykyry avei. Ypa oipyhy y ysyry rupi térã ama rupi. Ypa Tembe'y térã Y rembe'y ha'e peteĩ yvyku'i ha itaku'i aty ijykére ysyry, ypa, para ha ambue. Yvy ape ysaja Ytororõ, ytu térã chororo ha'e peteĩ Yvy ape Ysaja, oimeraẽ je'a ysyrygua, yvatereko jopara rupi. Chororo ha'e peteĩ ytu guasu. Chororo Yguasu Chororo Monday Chororo Mokona Yvy ape ysaja Para apyte () ha'e peteĩ para pehẽngue guasu oñembombotyva mokõi yvy akua rehe, peteĩ niko yjere imichĩve parapytégui ha peteĩ para apyte ipo'íva ojehero paranakua. Yvy ape ysaja Yjere ha'e peteĩ para térã paraguasu jeikeha yvype, ombohokáiva nunga yvy rupi, peteĩ vore ndombohokái, oñembombotyva mokõi yvy akua michĩ rupi. Peteĩ yjere ha'e michĩve para apyte rupi ha tuichave paranakua rupi. Húson Yjere Vengala Yjere Yvy ape ysaja Yvy akua ha'e peteĩ yvy ape ysaja, oimeraẽ yvyvore oike para rupi térã paraguasu rupi, apỹicha. Yvy ape ysaja Paranakua ha'e peteĩ yjere michĩ, apu'a ha po'i oñembombotyva mokõi yvy akua rupi, peteĩ paranakua ha'e michĩveterei para apyte rupi. Yvy ape ysaja Yvy tave'ỹ, yvy ojeiko'ỹha térã yvyku'ipasu ha'e yvy iñapekãmbáva ha iperõva oikógui ijapére hetaite yvysyry, ndokyihápe. Heta mymba ha ka'avo oikomeméva ko yvýre, techapyrãme urumbe, mbói, ñandu, teju ha heta ambuéva. Ko tenda ha'e peteĩ yvy ijapekue ysaja. Ikatu oĩ yvy ojeiko'ỹha rypy'a, Antártida ha Kyoẽlándia rupi ojehecha. Tave'ỹ tuichavéva oĩ Áfrika yvyrusúpe, upe hérava Saára, ha mokõiha oĩ Ásia yvyrusúpe, upe hérava Góvi. Yvóra Jasytata guasu oguereko mokõi mbyguai, upe michĩvéva héra niko Fobos ha upe ambuéva hína Deimos. Asaph Hall ojuhu umi mokõi mbyguai 1877-pe. Yvykua () ha'e peteĩ yvy térã ita jeguejy. Ikatu oĩ yvykua paraguasupe ha itakua ipýpe orekokatu yvykua avei. Ko yvy ape ysaja apu'áicha hekópe. Yvy ape ysaja Yvytyrysýi () ha'e peteĩ yvyty aty guasu ha yvateite. Pe yvytyrysýi yvatevéva ko Yvy ári ha'e pe Himalaia, ha Amérika yvytyrysýi yvatevéva ha'e umi Andes, Európa yvytyrysýi yvatevéva ha'e Áype (umi Alpes). Yvytyrysyi Yvy ape ysaja Himaláia térã Himalája ha'e peteĩ yvytyrysýi guasu ha yvateitéva oĩ Ásiape. Himaláia ha'e upe yvytyrysýi tuichavéva ha yvatevéva opaite yvóragui. Ijyvyty yvatevéva ha'e yvytyru'ã Éverest (upe tuichavéva yvórape), ohupytýva 8844 métro para ári. Ko yvytyrysýi apekue oñemuasã irundy tetãre: Chína, Nepal, Vutã ha Índia. Umi yvyty yvatevéva Himaláiape ha ijyvatekue: Éverest, 8848 m Kãchẽjunga, 8586 m Lhotse, 8501 m Makalu, 8462 m Cho Oju, 8201 m Dhaulagiri, 8167 m Manaylu, 8163 m Annapurna, 8091 m Shisha Pangma, 8027 m Gyachung Kang, 7922 m Nanda Devi, 7817 m Pumori, 7161 m Ama Dablam, 6856 m Yvytyrysyi Kãchẽjunga térã Kanchenjunga, ha'e niko peteĩ yvyty tuicháva oĩ Himaláia yvytyrysýipe, tetã Índia ha Nepal oñomohembe'yhápe. Ohupyty amo 8.586 métro para ári hu'ãme. Kãchẽjunga niko pe yvyty yvatevéva mbohapyha opaite yvórape. Himalaia Nepal Índia Tajave ha'e peteĩ yvágarete michĩ ha ijitarekóva, itatapỹirekóva térã ikuarepotirekóva. Ha'e michĩve yvóragui ha ojere Kuarahýre. Tajavekuéra oĩ Jasytata guasu ha Jarýi mbytépe, peteĩ tenda hérava Tajave Ku'asã. Mbyjakuaa Tajave Ku'asã ha'e peteĩ tenda oĩva Kuarahy Ypykatúpe, Jasytata guasu ha Jarýi mbytépe, oguereko heta tajave ojeréva kuarahy ha yvórakuéra michĩva rehe avei (Seres). Yvágarete Tenonde Tajave Ku'asã rehegua Ambue Tenda Kuarahy Ypykatu Yvagarete Yraryimboypýri térã Yvagamba'e Yraryimboypýri ha'e oimeraẽ yvága mba'e ojeréva kuarahy mombyryve yvóra Yrarýi rupi. Ko yvága renda ha'e pa'ũndypapyre mbohapyha: Kuiper Ku'asã, Apu'a ha'eño, ha Oort Arai. Ambue Tenda Kuarahy Ypykatu Kuiper Ku'asã hérava avei Edgeworth–Kuiper Ku'asã ha'e peteĩ yvága mba'e aty ha jaguaveve aty oĩva Kuarahy Ypykatúpe, yraryimboypýri. Plutõ ha'e yvágamba'e tuichave oĩva Kuiper Ku'asã. Techarãme, ojeikuaatee upe jaguaveve Halley ou ku Kuiper Ku'asãmegua. Ambue Henda Astrogea Solarviews karaiñe'ẽme Yvágamba'e Kuiper Ku'asã rehegua rysýi Kuiper Ku'asã hembiasakue New Horizons Kuarahy Ypykatu Jaguaveve ha'e umi yvága mba'e ojejapómava ita térã yrypy'a, ojereva kuarahy ha'e ikatu oĩ Kuiper Ku'asã-pe térã Oort Arai-pe. Ombojavo kuarahy rupi ohechaukavo peteĩ huguái guasu. Ambue Henda Solar System Exploration:Comets (NASA) Los cometas (NASA karaiñe'ẽme) Mburiti térã Karanda'y Guasu ha'e umi mbokajaty puku oĩ Venesuéla, Pindorama, Volívia, Perũ ha Kolómbia, ha'e Karanda'yicha. Ipukukue ha'e 20 gotyo 35 metyro yvategui. Pindo Ñokendavoka térã ndavoka () ha'e opa umi tembiporu ojeipurúva ojeipe'a ha oñemboty hag̃ua mbotyhakuéra, ñokẽndaha rehegua, okẽ rehegua térã mba'ekuéra ambuéva oguerekóva mbotyha. Ndavoka ikatu kuarepoti térã apỹipenga avei ijapopyre. Tembiporu Mbotyha () ha'e umi tembiporu japopyre kuarepoti, opuruva joko hag̃ua mboty'o pe'aha'ỹva, ha oñangareko ijokopyre. Tembiporu Ñokẽndaha () ha'e umi tembiporu ojoko pe'a peteĩ mba'e (okẽ, karameguã), ñokẽndaha ha'e peteĩ mbotyha gueraha. Tembiporu Picada Café (Avañe'ẽme:Pikada Kafe) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 5.182 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Pelotas ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 327.778 áva (2010 ary). Táva Pelotas ha'e mbohapyha táva tenonde tetãvore Rio Grande do Sul-pegua. Irembe'y oĩ Ypa Mirĩ. Rio Grande do Sul táva Karavatay (Poytugañe'ẽme:Gravataí) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 255.762 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Novo Hamburgo (Avañe'ẽme:Hambuygo Pyahu) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 239.051 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Vitória das Missões ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 3.485 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Vista Gaúcha (Avañe'ẽme:Gáucho Hecha) ha'ehína peteĩ táva michĩ Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2.759 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Vista Alegre do Prata (Avañe'ẽme:Prata Techa Vy'a) ha'ehína peteĩ táva michĩ Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 1.569 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Vista Alegre (Avañe'ẽme:Techa Vy'a) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2.832 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Vila Nova do Sul ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 4.221 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Vila Maria ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 4.221 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva 5 jasyrundy ha'e 95º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Juan Lezcano (1937) Mano Jasyrundy 6 jasyrundy ha'e 96º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi David Woodard - 1964 Mano Jasyrundy 7 jasyrundy ha'e 97º ára arygua. Arete Tesãi Arapygua Ára Tembiasa Teñõi Epifanio Méndez Fleitas (1917): Haihára, mba'epu'apohára, ñe'ẽpapára ha maranduhára paraguáigua. Mano Jasyrundy 8 jasyrundy ha'e 98º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyrundy 9 jasyrundy ha'e 99º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Rosa Brítez (1941): peteĩ mba'eporã apoha katupyry paraguáiguaeteva Mano Jasyrundy Yvóra Húpiter oguereko 67 mbyguaikuéra. Ko mbyguaikuéra (jasykuéra) ojere Húpiter rehe ha Kuarahýre avei. Húpiter jasy tuichavéva ha'e Ganímedes. Mandu'a Húpiter Yvóra Satúyno oguereko 62 mbyguaikuéra. Ko'ã mbyguaikuéra (jasykuéra) ojere Satúyno rehe, ha Kuarahýre avei. Satúyno jasy ituichavéva niko Titán. Mandu'a Satuyno Carlos Drummond de Andrade ha'eva umi ñe'ẽpapára, mombe'urãhaihára pindoramagua. Heñói pe 31 jasypa, 1902, peteĩ táva herava Itabirape, Minas Gerais, Carlos Drummond de Andrade omano 17 jasypoapy, 1987-pe, táva Rio de Janeiro. Hembiasakue Heñói Minas Gerais-pe, Itabira. Oñemoarandu akue tavusu Belo Horizonte, mbo'ehao "Colégio Arnaldo", ha Nova Friburgo táva avei, Hesuíta ndive mbo'ehao "Colégio Anchieta". Mbojojapapyre pohãñemuhajekuaa-pe, Emílio Moura ndive ha ambue irũ, ojapova "A Revista" (Marandu Kuatia), myesãi hag̃ua pe modernismo Pindoramape. 1925-pe, omenda Dolores Dutra de Morais rupi, ha oguereko peteĩ rajy, herava Maria Julieta Drummond de Andrade. Ary 1930-pe opublika "Alguma poesia", ha iñe'ẽpoty herava Sentimental ombueteva. Drummond ha'eva funcionário público, viña, ohai akue mante, imano peve, ary 1987-pe, táva Rio de Janeiro, pakõi ára upei irajy mano. Avei ñe'ẽpoty, Carlos Drummond ojapo aranduka mitãre, mombe'urã ha crónika diário hag̃ua. Hembiapokuéra Ñe'ẽpoty Alguma Poesia (1930) Brejo das Almas (1934) Sentimento do mundo (1940) José (1942) A Rosa do Povo (1945) Claro Enigma (1951) Fazendeiro do ar (1954) Quadrilha (1954) Viola de Bolso (1955) Lição de Coisas (1964) Boitempo (1968) A falta que ama (1968) Nudez (1968) As Impurezas do Branco (1973) Menino Antigo (Boitempo II) (1973) A Visita (1977) Discurso de Primavera e Algumas Sombras (1977) O marginal Clorindo Gato (1978) Esquecer para Lembrar (Boitempo III) (1979) A Paixão Medida (1980) Caso do Vestido (1983) Corpo (1984) Eu, etiqueta (1984) Amar se aprende amando (1985) Poesia Errante (1988) O Amor Natural (1992) Farewell (1996) Os ombros suportam o mundo(1935) Futebol a arte (1970) Naróta do Coxordão (1971) Da utilidae dos animais Ñe'ẽyvoty aty A última pedra no meu caminho (1950) 50 poemas escolhidos pelo autor (1956) Antologia Poética (1962) Antologia Poética (1965) Seleta em Prosa e Verso (1971) Amor, Amores (1975) Carmina drummondiana (1982) Boitempo I e Boitempo II (1987) Minha morte (1987) Mombe'u Mitãre O Elefante (1983) História de dois amores (1985) O pintinho (1988) Rick e a Girafa Haisyry Confissões de Minas (1944) Contos de Aprendiz (1951) Passeios na Ilha (1952) Fala, amendoeira (1957) A bolsa & a vida (1962) A minha Voda (1964) Cadeira de balanço (1966) Caminhos de João Brandão (1970) O poder ultrajovem e mais 79 textos em prosa e verso (1972) De notícias & não-notícias faz-se a crônica (1974) Os dias lindos (1977) 70 historinhas (1978) Contos plausíveis (1981) Boca de luar (1984) O observador no escritório (1985) Tempo vida poesia (1986) Moça deitada na grama (1987) O avesso das coisas (1988) Auto-retrato e outras crônicas (1989) As histórias das muralhas (1989) Mandu'a Ñe'ẽpapára Pindoramagua Ára 31 jasypa ha'e ára 304ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 305ha umi ary hekope'ỹme. Umi 61 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Halloween Tembiasa Teñõi Carlos Drummond de Andrade (1902) Mano Joaju Jasypa Halloween ( "All Hallows' Eve", avañe'ẽme: Opa marangatu ára mboyve) herava avei Kuñapaje Ára térã Amyrỹi Pyhare ha'e umi arete iñepyrũ selta rehegua ha oguerohoryva tenondépe Tetã peteĩ reko Amérikagua, Kanatã, Ilandia ha Tetã Joaju. Ko ñe'ẽ "Halloween" (/ˌhæl.əʊˈiːn/) opuruva peteĩha saro'y XVI-pe, ha ou ekosiañe'ẽ iñemoambue inglyesñe'ẽ mombe'u rehegua "All Hallows' Even" (avei "All Hallows' Eve") ha he'ise «opa Marangatu ára mboyve». Halloween hembiapokuéra tee ha'e jepe trick-or-treating (ñuhã térã mongeta - truco o trato) ha pe Andai Tesaperyru (jack-o'-lanterns), ha'e jepe pe "yva ovevúiva", kyhyje hóga ha tova ñemiha. Ambue Henda Monográfico sobre Halloween, emitido en La Rosa de los Vientos (audio) Halloween, artículo de Paul Bitternut Halloween History Channel (Inglyesñe'ẽme) Halloween en Open Directory Project (Inglyesñe'ẽme) Halloween, monográfico de la web Disfraces sobre la historia y costumbres de esta festividad Arete Karíve ha'e peteĩ tenda oĩ Amérika yvyrusúpe, yvy aty oĩ para Karíve yképe ha ipype, ypa'ũnguéra ha hetãnguéra. Pe tendápe oĩ 13 tetãnguéra hekosãsóva: Kúva, Haiti, Hamáika, Tavakuairetã Ndominikagua, Puerto Rríko, Antigua ha Barbuda, Ndominika, Varvado, Gyranata, San Cristóbal ha Nieves, San Vicente ha Granadinas, Santa Lucía ha Trinidad ha Továgo. Opa umi ypa'ũ Karívepe ojehero Antillas. Umi Európa retãygua oguahẽ mboyve, Karíve ypykue opaichagua ha hetáva, ypa'ũnguéra oiko hikuái, umíva apytépe oĩ akue tainokuéra, arauakokuéra ha iñeringuéra. Joajuha Página oficial Asociación de Estados del Caribe (ACS-AEC) Página oficial de la Secretaría de la Comunidad del Caribe (CARICOM) Amérika Para Karíve ha'e peteĩ para oĩ Paraguasu Atlántiko, ijykére ojejuhu kuarahyreike gotyo Mbyteamérika ha ñemby gotyo Ñembyamérika. Ituichakue niko 2.763.800 km². Ko yguasúpe oĩ heta ypa'ũ ha ypa'ũ aty, hekosãsóva ha tetã ambue ipoguýpe. Opa umi yvy ko yguasu rembe'ýre ha opa umi ypa'ũ ojehero avei Karíve. Ambue Henda Playas de Venezuela hacia el Mar Caribe Página oficial Asociación de Estados del Caribe Página oficial Secretaría de la Comunidad del Caribe CARICOM América Central y el Caribe Yguasu paraguasu Atlántikope Leonardo di Ser Piero da Vinci térã avei Leonardo da Vinci, ha'e akue peteĩ karai katupyryite Itália pegua, ha'e niko tembikuaatyhára, papapykuaahára, jogapokuaahára, mba'e pyahu moheñoiha, anatomista, ta'ãngahára, porãguerojerahára, jogapokuaahára, ka'ajekuaahára, ñe'ẽpotyhára ha atõiha avei. Leonardo da Vinci heñói táva Vinci-pe, Itália, ára 15 jasyapy ary 1452-me ha omano táva Amboise-pe, ára 2 jasypo ary 1519-pe, 67 ary orekóvo. Leonardo da Vinci hembiapo mba'eguasuvéva ha ojeikuaavévaniko pe ta'ãnga hérava La Gioconda (Mona Lisa) ha Rambosa Paha (L'Ultima Cena), ha'ãngahaipyre herakuãvéva niko pe Kuimba'e Vitruviogua. Mandu'apy Tekove Italiagua FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2010 (FIFA World Cup South Africa 2010, inglyesñe'ẽme) ha'eva pe XIX (19°) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapova Yvyafrikape, guive 11 jasypoteĩ ha 11 jasypokõi peve ary 2010, ko ha'e peteĩha jevy Afrika ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'eva tetã Epaña ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Tetã Guy. Peteĩha Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Mokõiha Aty 16 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Ipu'akáva Umi Gol 5 gol David Villa Wesley Sneijder Thomas Müller Diego Forlán 4 gol Gonzalo Higuaín Robert Víttek Miroslav Klose 3 gol Luis Suárez Landon Donovan Asamoah Gyan Luís Fabiano 2 gol Elano Robinho Tiago Kalu Uche Lee Jung-Soo Lee Chung-Yong Brett Holman Keisuke Honda Samuel Eto'o Lukas Podolski Carlos Tévez Javier Hernández Arjen Robben Andrés Iniesta 1 gol Siphiwe Tshabalala Bongani Khumalo Katlego Mphela Rafael Márquez Cuauhtémoc Blanco Park Ji-Sung Park Chu-Young Gabriel Heinze Martín Demichelis Martín Palermo Steven Gerrard Jermain Defoe Matthew Upson Clint Dempsey Michael Bradley Robert Koren Valter Birsa Zlatan Ljubijankić Cacau Mesut Özil Arne Friedrich Marcel Jansen Sami Khedira Dirk Kuyt Robin van Persie Klaas-Jan Huntelaar Giovanni von Bronckhorst Antolín Alcaraz Enrique Vera Cristian Riveros Daniele De Rossi Vicenzo Iaquinta Antonio Di Natale Fabio Quagliarella Winston Reid Shane Smeltz Maicon Juan Ji Yun-Nam Jean Beausejour Mark González Rodrigo Millar Gelson Fernandes Álvaro Pereira Maxi Pereira Edinson Cavani Dimitris Salpingidis Vasilis Torosidis Milan Jovanović Marko Pantelić Tim Cahill Nicklas Bendtner Dennis Rommedahl Jon Dahl Tomasson Didier Drogba Yaya Touré Romaric Salomon Kalou Raúl Meireles Simão Hugo Almeida Liédson Cristiano Ronaldo Florent Malouda Yakubu Kamil Kopúnek Yasuhito Endō Shinji Okazaki Carles Puyol Kevin-Prince Boateng Sulley Muntari Gol en contra Daniel Agger - -pe guarã Park Chu-Young - -pe guarã Ñemoĩ pahague Mandu'apy Joaju Yvyafrika 2010 FIFA.com rendápe Reglamento oficial de la Copa Mundial de la FIFA Sudáfrica 2010 Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 2010 Yvyafrika FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014 (Copa do Mundo FIFA 2014, poytugañe'ẽme) ha'e akue upe 20ha vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapo Pindorama retãme, ára 12 jasypoteĩ guive ára 13 jasypokõi peve ary 2014-jave, Pindorama ojapo mokõiha jey peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ, upearõ Ñembyamérika ojapo 5ha jey peteĩ tembiesarái. Ary 2004-jave, FIFA oiporavo akue yvyrusu Ñembyamérika ojapo hag̃ua Tembiesarái Yvypavẽ 2014. Oimeraẽ tetã oguerohory ramo jepe oikuaavo pe marandu, Brasil ha Kolombia he'íva mante oipotáva ojapo pe Tembiesarái, ára 18 jasypakõi ary 2006-jave. Ha upei, Kolombia oheja, ha opyta mante Brasil ojejapo hag̃ua. Ára 30 jasypa ary 2007-jave, FIFA he'i akue ha omoñe'ẽ ha'etehápe Brasil ojapóva Tembiesarái Yvypavẽ 2014. Tetã Alemaña ipu'akáva, irundyha jey, oñeha'ãta ha'etehápe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2018, ojejapóva Rrusia retãme, ipu'aka mokõiha ha'e Argentina. Ko tembiesaráipe ojeporu peteĩháme ta'angamýi apu'apopógua, he'íva apu'apopo oike hupyturãme, kombutadóra rupive ha ta'angamýi rupive. Tenda ojapóva jeporavo CONMEBOL ha UEFA ha'e umíva opu'akáva mante FIFA hechaukaha. Ñembyamérika opu'aka 9 hechaukaha mbohapy tetãme: Pindorama ipu'akáva 5 hechaukaha, Uruguái ipu'akáva mokõime ha Argentina mokõime avei. Hákatu, FIFA Tembiesarái Yvypavẽ ojejapo irundy Ñembyamérikape (Uruguái, Brasil, Chile ha Argentina, umi FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1930, FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1950, FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1962 ha FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1978), ha Europa ojejapo 10 FIFA Tembiesarái Yvypavẽ katu. Ára 7 jasyapy ary 2004-jave, FIFA omoñe'ẽ akue Conmebol hetãnguéra ikatúva ojapo pe tembiesarái pavẽ. Upévare, ára 17 jasyapy, Conmebol he'i oipotáva Brasil ojejaporã Tembiesarái 20ha. FIFA hi'arapapaha rupive, tetãngéra herañemoguapy ojejaporã pe tembiesarái oñepyrũ ára 5 jasypakõi ary 2006-jave ha opa ára 18 jasypakõi. Upéva aja, Brasil ha Kolombia oteraguapy ojejaporã pe tembiesarái, ára 13 ha ára 18, hákatu, Kolombia oheja, ára 11 jasyrundy ary 2007-jave. Oñemohendáva Arange Tembiesarái oñemohenda akue ojejapo hag̃ua ára 12 jasypoteĩ guive ára 13 jasypokõi peve ary 2014-jave, umi arapokõindy aty michĩ mboyve Europa hetãnguéra hembiesarái vakapipopo kuimba'e rehegua, ha araro'ýre Pindoramagua ha opa Yvy ipehẽngue ñemby gotyo. Táva ojejapóva Ary 2006-jave, peteĩ kuatiañe'ẽ Brasil-gua oñe'ẽ akue táva Rio de Janeiro, São Paulo, Porto Alegre, Belo Horizonte ha táva Belém ha'eta nunga umi táva ikatúva ojejapo tembiesarái kuéra. Hákatu umi táva kuéra ndorekoi vaekue vakapipopo ñeha'ã renda iporãeterei, ha ojogapo va'erã térã omoporã va'erã. Ára 31 jasypo ary 2009-jave, FIFA Atykatuete omoñe'ẽ umi 12 táva kuéra ojejapóva tembiesarái kuera. Belo Horizonte, Brasilia, Cuiabá, Curitiba, Fortaleza, Manaos, Natal, Porto Alegre, Recife, Rio de Janeiro, Salvador (Bahía) ha São Paulo ojeporavóva, ha Belém, Campo Grande, Florianópolis, Goiânia, Maceió ha Rio Branco ndoiporavóiva. Vakapipopo ñeha'ã renda oñemoporã, ha táva Brasilia-pe, Cuiabá, Manaus ha Natal-pe, ojogapo vakapipopo ñeha'ã renda pyahu. Táva Recife mante ojogapo pyahuete. Umi 12 táva kuéra oĩha ko tysýipe. Umi ñe'ẽ karapã, he'ise vakapipopo ñeha'ã renda pyahu. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Ipu'akáva {| cellspacing=0 width=100% |- |align=center| |- |align=center| |- |align=center|Ipu'aka |- |align=center|Ipu'aka Irundy Jey'|} Umi Gol 6 gol James Rodríguez 5 gol Thomas Müller 4 gol Neymar Lionel Messi Robin van Persie 3 gol Arjen Robben Karim Benzema Enner Valencia Xherdan Shaqiri André Schürrle 2 gol Tim Cahill Mario Mandžukić Ivan Perišić Jackson Martínez Gervinho Wilfried Bony Luis Suárez André Ayew Asamoah Gyan Clint Dempsey Memphis Depay Ahmed Musa Islam Slimani Abdelmoumene Djabou Alexis Sánchez Bryan Ruíz Mats Hummels Miroslav Klose Toni Kroos Mario Götze David Luiz Oscar 1 gol Fred Fernandinho Thiago Silva Oribe Peralta Rafael Márquez Andrés Guardado Javier Hernández Giovanni dos Santos Xabi Alonso David Villa Fernando Torres Juan Mata Stefan de Vrij Leroy Fer Wesley Sneijder Klaas-Jan Huntelaar Daley Blind Georginio Wijnaldum Jorge Valdívia Jean Beausejour Eduardo Vargas Charles Aránguiz Pablo Armero Teófilo Gutiérrez Juan Quintero Juan Cuadrado Edinson Cavani Diego Godín Joel Campbell Óscar Duarte Marco Ureña Claudio Marchisio Mario Balotelli Daniel Sturridge Wayne Rooney Keisuke Honda Shinji Okazaki Admir Mehmedi Haris Seferović Blerim Džemaili Granit Xhaka Vedad Ibišević Edin Džeko Miralem Pjanić Avdija Vršajević Mesut Özil Sami Khedira John Brooks Jermaine Jones Julian Green Sofiane Feghouli Rafik Halliche Yacine Brahimi Marouane Fellaini Dries Mertens Divock Origi Jan Vertonghen Kevin De Bruyne Romelu Lukaku Lee Keun-Ho Son Heung-Min Koo Ja-Cheol Alexandr Kerzhakov Alexandr Kokorin Mile Jedinak Ivica Olić Olivier Giroud Blaise Matuidi Mathieu Valbuena Paul Pogba Moussa Sissoko Carlos Costly Peter Odemwingie Nani Varela Cristiano Ronaldo Joël Matip Andreas Samaris Georgios Samaras Sokratis Papastathopoulos Marcos Rojo Ángel Di María Gonzalo Higuaín Reza Ghoochanejhad Gol en contra Marcelo - -pe guarã Noel Valladares - -pe guarã Sead Kolašinac - -pe guarã John Boye - -pe guarã Joseph Yobo - -pe guarã Ñemoĩ pahague Mba'e rechaukahakuéra Apu'apopo Marandu peteĩha oñeñe'ẽva apu'apopo pyahúva FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014-pegua ára 2 jasyporundy ary 2012-jave, FIFA, Atyvete Ojejapóva Tembiesarái ha Adidas ombohéra etehápe pe apu'apopo ojepurúva: "Adidas Brazuca". Oiporavo 1 119 539 kuimba'e ha kuña oikovéva Pindorama oiporavo hag̃ua apu'apopo héra, téra «Brazuca» ipu'aka 70 % oiporavóva hese, upearõ omyengovia pe apu'apopo "Adidas Jabulani". Téra ambuéva ikatu ojeporavóva: «Bossa Nova» ha «Carnavalesca». Opa téra ikatu ojeporavo akue ou Pindorama hekotee. Pe téra opu'akáva, «Brazuca», he'ise Vrasil hekotee porã. Kóva tembiasa ohasa Vrasil-pe ha'e jeporavo peteĩha apu'apopópe guarã FIFA-pegua, opaite tembiesarái ojejapóva vaekue ndoiporavói hi'apu'apopo héra, tapicha kuéra oiporavo peteĩháme Vrasil-pe. FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014, tembiesarái 22ha vakapipopógui, atyvete Adidas ome'ẽ apu'apopo ñeha'ãhára oñembosarái hag̃ua ary 1970-guive. Ko ñe'ẽ «Brazuca» tapichakuéra Vrasil-gua oipuru ombohéra máva oheñói Vrasil retãme. Upearõ "Brazuca" he'ise "Vrasil-gua". Po'areruha FIFA ha Atyvete Ojejapóva Tembiesarái ohechauka peteĩ mymba po'areruha (maskóta) peteĩ tatu juehegua oikovéva Vrasil retãme mante (pe Tatu ka'atĩnga). Téle hechauka hérava "Fantástico", ohasáva TV Globo rupive opa arateĩme, ohechauka peteĩháme pe mymba'i po'areruha, vakapipopo ha'ãhára Ronaldo ohechauka chupe, karai vakapipopo ha'ãhára herakuãva Vrasil-gua ha oĩva Atyvete Ojejapóva Tembiesarái-pe. FIFA henda internépe, tapicha kuéra ikato oiporavo akue mymba'i hérarã. Mbohapy téra ikatu ojeporavéva ha'e akue: Amijubi –he'iséva tekohayhu ha vy'a, oúva mokõi ñe'ẽ amizade ha júbilo'' he'iséva tekohayhu ha vy'a– ha mokõi téra ambuéva ohechauka tekorãndy ñeñangareko: Fuleco ha Zuzeco. Mymba po'areruha ojoaju ambue mymba po'areruha ndie, Zakumi (Tembiesarái Yvypavẽ 2010 Yvyafrika retãme), Goleo (Tembiesarái Yvypavẽ 2006 Alemaña retãme) ha heta ambuéva. Mandu'apy Joaju FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014 Renda Página web del torneo Pindorama Tekuái Ñembyatypyre rupive FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2002 (FIFA World Cup South Korea and Japan 2002, ingleñe'ẽme) ha'ékuri upe vakapipopo ñembosarái 17ha hetatetãrehegua kuimba'erehegua FIFA ojapo, upe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapoa Yvykorea retãme ha Hapõ retãme, ára 31 jasypo guive ára 30 jasypoteĩ meve ary 2002-pe, kóva niko jevy peteĩha mokõi tetã ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ, ha jevy peteĩha ojejapo ko tembiesarái Ásia-pe. Ipu'aka ha'ékuri tetã Pindoráma ha ipu'aka mokõiha ha'ékuri tetã Alemáña. Peteĩha Aty A Aty B 2-2(1-0) 3-1(1-0) 3-1(0-1) 1-0(1-0) 2-3(1-2) 1-3(1-0) Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G 0-1(0-0) 2-0(2-0) 1-2(0-0) 2-1(1-1) 1-1(1-0) 1-0(0-0) Aty H Mokõiha Aty 16 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 8 gol Ronaldo 5 gol Miroslav Klose Rivaldo 4 gol Jon Dahl Tomasson Christian Vieri 3 gol Pauleta Papa Bouba Diop Raúl Fernando Morientes Marc Wilmots Henrik Larsson Robbie Keane Michael Ballack İlhan Mansız 2 gol Fernando Hierro Junichi Inamoto Nelson Cuevas Rónald Gómez Hasan Şaş Ümit Davala Jared Borgetti Henri Camara Brian McBride Landon Donovan Ahn Jung-Hwan Michael Owen Ronaldinho 1 gol Salif Diao Khalilou Fadiga Patrick M'Boma Samuel Eto'o Matt Holland Gary Breen Damien Duff Darío Rodríguez Richard Morales Diego Forlán Álvaro Recoba Carsten Jancker Thomas Linke Oliver Bierhoff Bernd Schneider Marco Bode Oliver Neuville Gabriel Batistuta Hernán Crespo Roque Santa Cruz Francisco Arce Jorge Campos Teboho Mokoena Quinton Fortune Siyabonga Nomvethe Benni McCarthy Lucas Radebe Sol Campbell David Beckham Rio Ferdinand Emile Heskey Niclas Alexandersson Anders Svensson Juan Carlos Valerón Gaizka Mendieta Sebastjan Cimirotič Milenko Ačimovič Cuauhtémoc Blanco Gerardo Torrado Emre Belözoğlu Bülent Korkmaz Hakan Şükür Roberto Carlos Edmílson Júnior Mauricio Wright Winston Parks Paulo Wanchope Peter Van Der Hayden Johan Walem Wesley Sonck Takayuki Suzuki Hiroaki Morishima Hidetoshi Nakata Hwang Sun-Hong Yoo Sang-Chul Park Ji-Sung Seol Ki-Hyeon Lee Eul-Yong Song Chong-Gug Yegor Titov Valery Karpin Vladimir Beschastnykh Dimitri Sychev John O'Brien Clint Mathis Beto Rui Costa Julius Aghahowa Ivica Olić Milan Rapaić Agustín Delgado Édison Méndez Raouf Bouzaiene Dennis Rommedahl Alessandro Del Piero Emmanuel Olisadebe Paweł Kryszałowicz Marcin Żewłakow Gol en contra Jorge Costa - -pe guarã Jeff Agoos - -pe guarã Carles Puyol - Paraguái-pe guarã Ñemoĩ pahague Ipu'akáva Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ Yvykorea Hapõ 2002 FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2006 (FIFA Fussball-Weltmeisterschaft Deutschland 2006, alemañañe'ẽme) ha'eva pe XVIII (18°) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapova Alemañape, guive 9 jasypoteĩ ha 9 jasypokõi peve ary 2006, ko ha'e mokõiha jevy Alemaña ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'eva tetã Italia ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Hyãsia. Peteĩha Aty A 9 Jasypoteĩ 2006 18:00 - 4-2 9 Jasypoteĩ 2006 21:00 - 0-2 14 Jasypoteĩ 2006 21:00 - 1-0 15 Jasypoteĩ 2006 15:00 - 3-0 20 Jasypoteĩ 2006 16:00 - 0-3 20 Jasypoteĩ 2006 16:00 - 1-2 Aty B Aty C Aty D Aty E 12 Jasypoteĩ 2006 18:00 - 0-3 12 Jasypoteĩ 2006 21:00 - 2-0 17 Jasypoteĩ 2006 18:00 - 0-2 17 Jasypoteĩ 2006 21:00 - 1-1 22 Jasypoteĩ 2006 16:00 - 0-2 22 Jasypoteĩ 2006 16:00 - 2-1 Aty F Aty G Aty H 14 Jasypoteĩ 2006 15:00 - 4-0 14 Jasypoteĩ 2006 18:00 - 2-2 19 Jasypoteĩ 2006 18:00 - 0-4 19 Jasypoteĩ 2006 21:00 - 3-1 23 Jasypoteĩ 2006 16:00 - 0-1 23 Jasypoteĩ 2006 16:00 - 1-0 Mokõiha Aty 16 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 5 gol Miroslav Klose 3 gol Fernando Torres David Villa Lukas Podolski Hernán Crespo Maxi Rodríguez Ronaldo Thierry Henry Zinedine Zidane 2 gol Paulo Wanchope Omar Bravo Tim Cahill Tomáš Rosický Carlos Tenorio Agustín Delgado Bartosz Bosacki Steven Gerrard Aruna Dindane Andriy Shevchenko Patrick Vieira Alexander Frei Maniche Adriano Luca Toni Marco Materazzi Bastian Schweinsteiger 1 gol Philipp Lahm Torsten Frings Oliver Neuville Javier Saviola Esteban Cambiasso Carlos Tévez Lionel Messi Roberto Ayala Didier Drogba Bakari Koné Bonaventure Kalou Arjen Robben Robin van Persie Ruud van Nistelrooy Yahya Golmohammadi Sohrab Bakhtiarizadeh Sinha Francisco Fonseca Rafael Márquez Pauleta Deco Cristiano Ronaldo Simão Nuno Gomes Shunsuke Nakamura Keiji Tamada John Aloisi Craig Moore Harry Kewell Jan Koller Andrea Pirlo Vicenzo Iaquinta Alberto Gilardino Filippo Inzaghi Francesco Totti Gianluca Zambrotta Fabio Grosso Alessandro Del Piero Mohamed Kader Lee Chun-Soo Ahn Jung-Hwan Park Ji-Sung Kaká Fred Juninho Gilberto Zé Roberto Xabi Alonso Raúl Juanito Ziad Jaziri Radhi Jaïdi Jawhar Mnari Yasser Al-Qahtani Sami Al-Jaber Iván Kaviedes Peter Crouch Joe Cole David Beckham Fredrik Ljungberg Marcus Allbäck Henrik Larsson Asamoah Gyan Sulley Muntari Haminu Draman Stephen Appiah Franck Ribéry Tranquillo Barnetta Philippe Senderos Andriy Rusol Serhiy Rebrov Maksym Kalynychenko Ronald Gómez Nelson Cuevas Flávio Nikola Žigić Saša Ilić Clint Dempsey Darijo Srna Niko Kovač Gol en contra Carlos Gamarra - -pe guarã Cristian Zaccardo - -pe guarã Brent Sancho - Paraguái-pe guarã Petit - -pe guarã Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 2006 Alemaña FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1930 (Copa Mundial de Fútbol de 1930, karaiñe'ẽme) ha'e akue vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua peteĩha ojapóva FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapo akue Uruguái retãme, ára 13 jasypokõi guive ha ára 30 jasypokõi meve ary 1930 jave, opa tembiesarái ojejapo tavusu Montevideo-pe. Ipu'akáva ha'e akue Uruguái ha ipu'akáva mokõiha ha'e akue Argentina. Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 3-1(1-0) 1-0(0-0) 4-0(4-0) Aty 4 Mokõiha Mokõiva 6-1(1-0) 6-1(3-1) Paha 4-2(1-2) Ipu'akáva Umi Gol 8 gol Guillermo Stábile 5 gol Pedro Cea 4 gol Bert Patenaude 3 gol Ivan Bek Preguinho Peregrino Anselmo Carlos Peucelle 2 gol André Maschinot Carlos Vidal Guillermo Subiabre Adolfo Zumelzú Luis Monti Manuel Rosas Moderato Đorđe Vujadinović Pablo Dorado Santos Iriarte Héctor Castro 1 gol Lucien Laurent Marcel Langiller Juan Carreño Roberto Gayón Bart McGhee Tom Florie Jim Brown Aleksandar Tirnanić Blagoje Marjanović Adalbert Deșu Constantin Stanciu Miklós Kovács Luis de Souza Ferreira Francisco Varalle Mario Evaristo Alejandro Scopelli Héctor Scarone Luis Vargas Peña Gol en contra Manuel Rosas - -pe guarã Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1930 Uruguái FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1998 (Coupe du Monde - France 98, hyãsiañe'ẽme) ha'e kuri upe tetãnguéra XVI vakapipopo rembiesarái kuimba'e rehegua ojapo FIFA, upe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapo Hyãsia retãme, ára 10 jasypoteĩ guive ára 12 jasypokõi meve ary 1998-pe, upéva niko jey mokõiha Hyãsia ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'e akue tetã Hyãsia ha ipu'akavéva mikõiha niko tetã Pindoráma. Peteĩha Aty A 10 Jasypoteĩ 1998 17:30 - 2-1 Ekosia 10 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 2-2 16 Jasypoteĩ 1998 17:30 - Ekosia 1-1 16 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 3-0 23 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 1-2 23 Jasypoteĩ 1998 21:00 - Ekosia 0-3 Aty B 11 Jasypoteĩ 1998 17:30 - 2-2 11 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 1-1 17 Jasypoteĩ 1998 17:30 - 1-1 17 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 3-0 23 Jasypoteĩ 1998 16:00 - 2-1 23 Jasypoteĩ 1998 16:00 - 1-1 Aty C Aty D 12 Jasypoteĩ 1998 14:30 - Paraguái 0-0 13 Jasypoteĩ 1998 14:30 - 2-3 19 Jasypoteĩ 1998 17:30 - 1-0 19 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 0-0 Paraguái 24 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 1-3 Paraguái 24 Jasypoteĩ 1998 21:00 - 6-1 Aty E Aty F Aty G Aty H Mokõiha Aty 16 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Ipu'akáva Umi Gol 6 gol Davor Šuker 5 gol Christian Vieri Gabriel Batistuta 4 gol Marcelo Salas Luis Hernández Ronaldo 3 gol Thierry Henry César Sampaio Bebeto Rivaldo Jürgen Klinsmann Oliver Bierhoff Dennis Bergkamp 2 gol Ricardo Peláez Marc Wilmots Daniel Ortega Roberto Baggio Abdeljalil Hadda Salaheddine Bassir Shaun Bartlett Fernando Hierro Fernando Morientes Phillip Cocu Ronald de Boer Patrick Kluivert Theodore Whitmore Viorel Moldovan Slobodan Komljenović Alan Shearer Michael Owen Brian Laudrup Lilian Thuram Zinedine Zidane Emmanuel Petit Robert Prosinečki 1 gol John Collins Craig Burley Mustapha Hadji Dan Eggen Håvard Flo Tore André Flo Kjetil Rekdal Luigi Di Biagio Pierre Njanka Patrick M'Boma Toni Polster Ivica Vastić Andreas Herzog Marc Rieper Allan Nielsen Michael Laudrup Peter Møller Ebbe Sand Thomas Helveg Martin Jørgensen Christophe Dugarry David Trezeguet Bixente Lizarazu Youri Djorkaeff Laurent Blanc Raúl Luis Enrique Kiko Mutiu Adepoju Sunday Oliseh Victor Ikpeba Wilson Oruma Tijani Babangida Ha Seok-Ju Yoo Sang-Chul Alberto García Aspe Cuauhtémoc Blanco Siniša Mihajlović Predrag Mijatović Dragan Stojković Mario Stanić Robert Jarni Goran Vlaović Robbie Earle Paul Scholes Darren Anderton David Beckham Adrian Ilie Dan Petrescu Andreas Möller Benni McCarthy Marc Overmars Pierre van Hooijdonk Edgar Davids Boudewijn Zenden Hamid Estili Mehdi Mahdavikia Brian McBride Léider Preciado José Luis Sierra Sami Al-Jaber Yousuf Al-Thunayan Celso Ayala Miguel Ángel Benítez José Cardozo Emil Kostadinov Luc Nilis Mauricio Pineda Javier Zanetti Claudio López Masashi Nakayama Skander Souayah Gol en contra Tom Boyd - -pe guarã Youssef Chippo - -pe guarã Pierre Issa - -pe guarã Andoni Zubizarreta - -pe guarã Siniša Mihajlović - -pe guarã Georgi Bachev - -pe guarã Ñemoĩ pahague Joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ Hyãsia 1998 FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1994 (World Cup '94, inglyesñe'ẽme) ha'eva pe XV (15°) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapova Tetã peteĩ reko Amérikaguape, guive 17 jasypoteĩ ha 17 jasypokõi peve ary 1994. Ipu'akavéva ha'eva tetã Pindorama ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Italia. Peteĩha Aty A 1-1(1-1) 1-3(1-2) 1-4(1-1) 2-1(1-0) 0-1(0-1) 0-2(0-1) Aty B Aty C Aty D Aty E 0-1(0-1) 1-0(0-0) 1-0(0-0) 2-1(1-0) 0-0 1-1(0-0) Aty F 1-0(1-0) 2-1(0-1) 1-0(0-0) 2-1(2-1) 1-2(0-1) 0-1(0-1) Mokõiha Aty 16 Irundýva Mokõiva 1-2(1-2) 0-1(0-0) Ipu'akáva mbohapyha Paha Ipu'akáva Umi Gol 6 gol Oleg Salenko Hristo Stoichkov 5 gol Jürgen Klinsmann Roberto Baggio Romário Kennet Andersson 4 gol Martin Dahlin Gabriel Batistuta Florin Răducioiu 3 gol Gheorghe Hagi José Luis Caminero Bebeto Dennis Bergkamp Tomas Brolin 2 gol Ilie Dumitrescu Ion Andoni Goikoetxea Adrian Knup Adolfo Valencia Luis García Claudio Caniggia Fuad Anwar Hong Myung-Bo Daniel Amokachi Emmanuel Amunike Rudi Völler Philippe Albert Wim Jonk Dino Baggio Yordan Letchkov 1 gol Julio Salinas Pep Guardiola Fernando Hierro Luis Enrique Txiki Begiristain Seo Jung-Won Hwang Sun-Hong Georges Bregy Alain Sutter Stéphane Chapuisat Eric Wynalda Earnie Stewart Ray Houghton John Aldridge Roger Ljung Håkan Mild Henrik Larsson David Embé François Omam-Biyik Roger Milla Kjetil Rekdal Marc Degryse Georges Grün Raí Márcio Santos Branco Sami Al-Jaber Saeed Al-Owairan Fahad Al-Ghesheyan Gaston Taument Bryan Roy Aron Winter Diego Maradona Abel Balbo Rashidi Yekini Samson Siasia Finidi George Daniele Massaro Mohammed Chaouch Hassan Nader Daniel Borimirov Nasko Sirakov Hernán Gaviria Harold Lozano Dan Petrescu Erwin Sánchez Karl-Heinz Riedle Lothar Matthäus Dmitri Radchenko Marcelino Bernal Alberto García Aspe Gol en contra Andrés Escobar - -pe guarã Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ Tetãvore Joapykuéra 1994 FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1990 (Campionato mondiale di calcio 1990, italiañe'ẽme) ha'eva pe XIV (14°) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapova Alemañape, guive 8 jasypoteĩ ha 8 jasypokõi peve ary 1990, ko ha'e mokõiha jevy Italia ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'eva tetã Kuarahyreike Alemaña ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Argentina. Peteĩha Aty A 9 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-0 10 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 1-5 Tchecoslovakia 14 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-0 15 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 0-1 Tchecoslovakia 19 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 2-0 Tchecoslovakia 19 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 2-1 Aty B 8 Jasypoteĩ 1990 13:00 - 0-1 9 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 0-2 13 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 2-0 14 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 2-1 18 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-1 18 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 0-4 Aty C Aty D 9 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 0-2 10 Jasypoteĩ 1990 16:00 - Kuarahyreike Alemaña 4-1 14 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 1-0 15 Jasypoteĩ 1990 16:00 - Kuarahyreike Alemaña 5-1 19 Jasypoteĩ 1990 12:00 - Kuarahyreike Alemaña 1-1 19 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 4-1 Aty E 12 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 2-0 13 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 0-0 17 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 3-1 17 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-3 21 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 1-2 21 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 0-1 Aty F 11 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-1 12 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-1 16 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 0-0 17 Jasypoteĩ 1990 12:00 - 0-0 21 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-0 21 Jasypoteĩ 1990 16:00 - 1-1 Mokõiha Aty 16 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 6 gol Salvatore Schillaci 5 gol Tomáš Skuhravý 4 gol Míchel Roger Milla Lothar Matthäus Gary Lineker 3 gol Rudi Völler Jürgen Klinsmann Andreas Brehme David Platt 2 gol Marius Lăcătuș Gavril Balint Michal Bílek Careca Müller Davor Jozić Darko Pančev Dragan Stojković Bernardo Redín Claudio Caniggia Roberto Baggio 1 gol François Omam-Biyik Emmanuel Kundé Eugène Ekéké Carlos Valderrama Freddy Rincón Giuseppe Giannini Aldo Serena Ivan Hašek Milan Luhový Lubos Kubík Paul Caligiuri Bruce Murray Tomas Brolin Glenn Strömberg Johnny Ekström Juan Cayasso Róger Flores Hernán Medford Rónald González Brenes Mark Wright Kevin Sheedy Niall Quinn Marc Degryse Michel De Wolf Lei Clijsters Enzo Scifo Jan Ceulemans Patrick Vervoort Wim Kieft Ruud Gullit Ronald Koeman Magdi Abdelghani Pedro Troglio Jorge Burruchaga Pedro Monzón Khalid Ismaïl Ali Thani Jumaa Uwe Bein Pierre Littbarski Stuart McCall Mo Johnston Pablo Bengoechea Daniel Fonseca Hwangbo Kwan Oleh Protasov Andrei Zygmantovich Aleksandr Zavarov Igor Dobrovolski Safet Sušić Robert Prosinečki Andreas Ogris Gerhard Rodax Alberto Górriz Julio Salinas Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1990 Itália Kaskádia ha'e peteĩ tetã isãso'ỹva oĩ Yvateamérikape, Tetãvore Joapykuéra (Washington-Oregon) ha Kanatã (Kolumbia Vyretañagua). Tetãvore Joapykuéra Kanatã FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2018 (Rrusiañe'ẽme: Чемпионат мира по футболу Россия 2018) ha'ékuri upe 21ha vakapipopo rembiesarái guasu kuimba'e rehegua heta tetã oha'ãva, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ ojapóva FIFA irundy-rundy arýpe. Ko tembiesarái ojejapo ára 14 jasypoteĩ guive ára 15 jasypokõi meve ary 2018-pe amo Rrúsia retãme, tetã poravopyre ombosako'i hag̃ua ko tembiesarái ára 2 jasypakõi ary 2010 guive. Kóva hína jey 11ha ojejapo ko tembiesarái Európa-pe, ha jey peteĩha ojejapo Kuarahyresẽ Európa-pe. Jey peteĩha avei ojejapóva mokõi yvyrusúpe: Europa ha Ásia, ko táva Ekaterimburgo, peteĩ umi távagui iporavopyre, oĩ Rrúsia yvy apekue Ásia-pe. Hepykue oñeimo'ã ohypyty amo 14 200 sua dólar, upéicha hína upe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ hepyvéva ojejapo hag̃ua. Tetã Hyãsia aty ipu'aka, ñeha'ã pahague ipu'aka 4-2 Kyoasia rehe —ko tetã aty jey peteĩha oguahẽkuri vakapipopo rembiesarái ñeha'ã pahápe— upéicha ko tetã ipu'aka jey mokõiha ohasa rire 20 ary (Tembiesarái 1998 arýgui ipu'aka jey peteĩha). Ñembosako'i Ko ñembosarái ñembosako'i ojapo upe Atyvete Omohendaitéva Rrúsia 2018 pegua, karai Vitali Mutkó, Jetepyso Sãmbyhyha Peteĩha Rrúsia pegua, omotenondéva. Ku Atyvete, iñesãmbysy pehẽngue, oreko imburuvicharã upe karai Vladímir Putin, Rrúsia pegua Isãmbyhyha Peteĩha, ha Igor Shuvalov, Rrúsia pegua Isãmbyhyha Peteĩha ombuekoviáva. Tavakuéra Rrúsia ombosako'i 12 vakapipopo ñeha'ã renda 11 tavakuérape: Ekaterimburgo, Kaliningrado, Kasã, Mosku, Nizhni Nóvgorod, Rostov del Don, San Petersburgo, Samara, Saransk, Sóchi ha Volgogrado, umi távape ojejapóta opaite 64 vakapipopo ñeha'ã ko Tembiesarái pegua. Umi 12 vakapipopo ñeha'ã renda ojeiporavókuri, mokõinte oĩmbáva ojeiporavo aja Rrúsia ojapo hag̃ua ko Tembiesarái. Ani hag̃ua hepyiterei ko Tembiesarái ojeiporavónte tavakuéra opytáva Rrúsia ipehẽngue Európa pegua. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Ipu'akáva Umi Gol 6 gol Harry Kane 4 gol Cristiano Ronaldo Romelu Lukaku Denis Cheryshev Antoine Griezmann Kylian Mbappé 3 gol Artem Dzyuba Diego Costa Edinson Cavani Yerry Mina Eden Hazard Ivan Perišić Mario Mandžukić 2 gol Mile Jedinak Luka Modrić Philippe Coutinho Neymar Ahmed Musa John Stones Luis Suárez Mohamed Salah Son Heung-Min Andreas Granqvist Wahbi Khazri Sergio Agüero Takashi Inui 1 gol Yury Gazinsky Aleksandr Golovin Mário Fernandes José Giménez Nacho Fernández Isco Iago Aspas Benjamin Pavard Raphaël Varane Samuel Umtiti Paul Pogba Lionel Messi Marcos Rojo Ángel Di María Gabriel Mercado Alfreð Finnbogason Gylfi Sigurðsson Yussuf Poulsen Christian Eriksen Mathias Jørgensen Ante Rebić Ivan Rakitić Milan Badelj Andrej Kramarić Domagoj Vida Aleksandar Kolarov Aleksandar Mitrović Hirving Lozano Carlos Vela Javier Hernández Steven Zuber Granit Xhaka Xherdan Shaqiri Blerim Džemaili Josip Drmić Ola Toivonen Ludwig Augustinsson Emil Forsberg Dries Mertens Michy Batshuayi Adnan Januzaj Jan Vertonghen Marouane Fellaini Nacer Chadli Kevin De Bruyne Thomas Meunier Ferjani Sassi Dylan Bronn Fakhreddine Ben Youssef Shinji Kagawa Yuya Osako Keisuke Honda Genki Haraguchi Juan Quintero Radamel Falcao Juan Cuadrado M'Baye Niang Sadio Mané Moussa Wagué Grzegorz Krychowiak Jan Bednarek Paulinho Thiago Silva Roberto Firmino Renato Augusto Kim Young-Gwon Marco Reus Toni Kroos Jesse Lingard Harry Maguire Dele Alli Kieran Trippier Felipe Baloy Salman Al-Faraj Salem Al-Dawsari Ricardo Quaresma Pepe Karim Ansarifard Khalid Boutaïb Youssef En-Nesyri André Carrillo Paolo Guerrero Victor Moses Kendall Waston Gol en contra Aziz Bouhaddouz - -pe guarã Aziz Behich - -pe guarã Oghenekaro Etebo - -pe guarã Thiago Cionek - -pe guarã Ahmed Fathy - -pe guarã Denis Cheryshev - -pe guarã Edson Álvarez - -pe guarã Yann Sommer - -pe guarã Yassine Meriah - -pe guarã Sergei Ignashevich - -pe guarã Fernandinho - -pe guarã Mario Mandžukić - -pe guarã Final standings Mandu'apy Joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 2018 Rrúsia FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1986 (Copa Mundial de Fútbol de 1986, karaiñe'ẽme) ha'eva pe XIII (13°) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapova Méjikope, guive 31 jasypo ha 29 jasypoteĩ peve ary 1986, ko ha'e mokõiha jevy Méjiko ojapova peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'eva tetã Argentina ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Kuarahyreike Alemaña. Peteĩha Aty A 31 Jasypo 1986 12:00 - Vugaria 1-1 2 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 3-1 Yvykorea 5 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 1-1 5 Jasypoteĩ 1986 16:00 - Yvykorea 1-1 Vugaria 10 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Yvykorea 2-3 10 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 2-0 Vugaria Aty B 3 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 1-2 4 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Paraguái 1-0 Irak 7 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 1-1 Paraguái 8 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Irak 1-2 11 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Paraguái 2-2 11 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Irak 0-1 Aty C 1 Jasypoteĩ 1986 16:00 - 0-1 2 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 6-0 5 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 1-1 6 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 2-0 9 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 0-3 9 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 2-0 Aty D Aty E 4 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 1-1 Kuarahyreike Alemaña 4 Jasypoteĩ 1986 16:00 - Ekosia 0-1 8 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Kuarahyreike Alemaña 2-1 Ekosia 8 Jasypoteĩ 1986 16:00 - 6-1 13 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 2-0 Kuarahyreike Alemaña 13 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Ekosia 0-0 Aty F Mokõiha Aty 16 15 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 2-0 Vugaria 15 Jasypoteĩ 1986 16:00 - 3-4 t.s. 16 Jasypoteĩ 1986 12:00 - Vrasil 4-0 16 Jasypoteĩ 1986 16:00 - 1-0 17 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 0-2 17 Jasypoteĩ 1986 16:00 - 0-1 Kuarahyreike Alemaña 18 Jasypoteĩ 1986 12:00 - 3-0 Paraguái 18 Jasypoteĩ 1986 16:00 - 1-5 Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 6 gol Gary Lineker 5 gol Emilio Butragueño Careca Diego Maradona 4 gol Preben Elkjær Larsen Alessandro Altobelli Ihor Belanov Jorge Valdano 3 gol Jesper Olsen Jan Ceulemans Nico Claesen Rudi Völler 2 gol Julio César Romero Roberto Cabañas Klaus Allofs Fernando Quirarte Abderrazak Khairi Ramón Calderé Enzo Scifo Sócrates Josimar Yannick Stopyra Michel Platini Jean-Pierre Papin Jorge Burruchaga 1 gol Nasko Sirakov Plamen Getov Luis Fernández Jean Tigana Dominique Rocheteau Jean-Marc Ferreri Bernard Genghini Manuel Amoros Oscar Ruggeri Pedro Pasculli José Luis Brown Park Chang-Sun Kim Jong-Boo Choi Soon-Ho Huh Jung-Moo Pavel Yakovenko Sergei Aleinikov Ivan Yaremchuk Sergey Rodionov Vasiliy Rats Oleh Blokhin Aleksandr Zavarov Hugo Sánchez Luis Flores Manuel Negrete Raúl Servín Erwin Vandenbergh Franky Vercauteren Daniel Veyt Stéphane Demol Norman Whiteside Colin Clarke Djamel Zidane Carlos Manuel Diamantino Antonio Alzamendi Enzo Francescoli Lothar Matthäus Andreas Brehme Karl-Heinz Rummenigge Márton Esterházy Lajos Détári Julio Salinas Eloy Andoni Goikoetxea Juan Antonio Señor Włodzimierz Smolarek Ahmad Radhi Amaiesh Gordon Strachan Søren Lerby Michael Laudrup John Eriksen Abdelkrim Merry Krimau Edinho Peter Beardsley Gol en contra László Dajka - -pe guarã Cho Kwang-Rae - Italia-pe guarã Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1986 Méhiko FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1982 (Copa Mundial de Fútbol de 1982, karaiñe'ẽme) ha'eva pe XII (12°) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapova Epañape, guive 13 jasypoteĩ ha 11 jasypokõi peve ary 1982, ko ha'eva peteĩha jevy Epaña ojapova peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'eva tetã Italia ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Kuarahyreike Alemaña. Peteĩha Aty 1 0-0 0-0 1-1(1-0) 0-0 5-1(0-0) 1-1(0-0) Aty 2 Aty 3 Aty 4 3-1(1-1) 1-1(1-0) 2-0(0-0) 4-1(2-0) 1-1(0-0) 1-0(1-0) Aty 5 1-1(0-1) 0-0 Illandia de Nord 2-1(1-1) 1-1(0-1) Illandia de Nord 0-1(0-0) Illandia de Nord 1-0(0-0) Aty 6 2-1(0-1) Ekosia 5-2(3-0) 4-1(1-1) Ekosia 3-0(1-0) 2-2(0-1) Ekosia 4-0(2-0) Mokõiha Aty A 3-0(2-0) 0-1(0-0) 0-0 Aty B Kuarahyreike Alemaña 0-0 Kuarahyreike Alemaña 2-1(0-0) 0-0 Aty C Aty D 0-1(0-1) 2-2(0-1) Illandia de Nord 4-1(1-0) Illandia de Nord Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 6 gol Paolo Rossi 5 gol Karl-Heinz Rummenigge 4 gol Zbigniew Boniek Zico 3 gol László Kiss Gerry Armstrong Falcão Alain Giresse 2 gol László Fazekas Tibor Nyilasi Gábor Pölöskei John Wark Bryan Robson Trevor Francis Diego Maradona Daniel Bertoni Daniel Passarella Éder Serginho Sócrates Walter Schachner Salah Assad Didier Six Bernard Genghini Dominique Rocheteau Michel Platini Antonín Panenka Billy Hamilton Pierre Littbarski Klaus Fischer Marco Tardelli 1 gol Erwin Vandenbergh Ludo Coeck Alexandre Czerniatynski Andriy Bal Yuri Gavrilov Oleh Blokhin Sergei Baltacha Aleksandre Chivadze Ramaz Shengelia Khoren Hovhannisyan Oscar Júnior József Tóth Lázár Szentes József Varga Luis Ramírez Zapata Kenny Dalglish John Robertson Steve Archibald David Narey Joe Jordan Graeme Souness Steve Sumner Steve Wooddin Rabah Madjer Lakhdar Belloumi Tedj Bensaoula Gérard Soler Maxime Bossis Marius Trésor René Girard Alain Couriol Paul Mariner Héctor Zelaya Eduardo Laing Roberto López Ufarte Juanito Enrique Saura Jesús María Zamora Faisal Al-Dakhil Abdullah Al-Buloushi Bruno Conti Francesco Graziani Antonio Cabrini Alessandro Altobelli Toribio Díaz Guillermo La Rosa Osvaldo Ardiles Ramón Díaz Uwe Reinders Horst Hrubesch Paul Breitner Gustavo Moscoso Miguel Ángel Neira Juan Carlos Letelier Ivan Gudelj Vladimir Petrović Hans Krankl Bruno Pezzey Reinhold Hintermaier Włodzimierz Smolarek Grzegorz Lato Andrzej Buncol Włodzimierz Ciołek Andrzej Szarmach Stefan Majewski Janusz Kupcewicz Grégoire M'Bida Gol en contra Josef Barmoš - -pe guarã Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1982 Epaña FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1978 (Copa Mundial de Fútbol de 1978, karaiñe'ẽme) ha'e akue pe XI (11ha) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapóva FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapóva Argentina retãme, ára 1 jasypoteĩ guive ha 25 jasypoteĩ meve ary 1978, ku ha'e peteĩha jey Argentina ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'e va'ekue tetã Argentina ha ipu'akavéva hekovia ha'e va'ekue Tetãnguéra Yvýi. Aty kuéra Aty 1 Aty 2 Aty 3 Aty 4 3-1(1-1) Ekosia 3-0(1-0) Irán Ekosia 1-1(1-0) Irán 0-0 4-1(3-1) Irán Ekosia 3-2(1-1) Irundyha Aty A Aty B Mbohapyha Mokõiha (Paha) Ipu'akáva Umi Gol 6 gol Mario Kempes 5 gol Teófilo Cubillas Rob Rensenbrink 4 gol Hans Krankl Leopoldo Luque 3 gol Johnny Rep Paolo Rossi Karl-Heinz Rummenigge Roberto Dinamite Dirceu 2 gol Roberto Bettega Heinz Flohe Dieter Müller Zbigniew Boniek Grzegorz Lato Archie Gemmill Nelinho Ernie Brandts Arie Haan Daniel Bertoni 1 gol Bernard Lacombe Michel Platini Christian Lopez Marc Berdoll Dominique Rocheteau Renato Zaccarelli Romeo Benetti Franco Causio Károly Csapó András Tóth Sándor Zombori Daniel Passarella Alberto Tarantini René Houseman Arturo Vázquez Ayala Víctor Rangel Ali Kaabi Néjib Ghommidh Mokhtar Dhouieb Dani Asensi Walter Schachner Erich Obermayer Thomas Sjöberg Reinaldo Zico Joe Jordan César Cueto José Velásquez Hansi Müller Rüdiger Abramczik Bernd Hölzenbein Kazimierz Deyna Andrzej Szarmach Iraj Danaeifard Hassan Rowshan Kenny Dalglish Willy van de Kerkhof René van de Kerkhof Dick Nanninga Gol en contra Andranik Eskandarian - Ekosia-pe guarã Berti Vogts - -pe guarã Ernie Brandts - Italia-pe guarã Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1978 Argentina Kasã (rrusiañe'ẽme: Казань) ha'eva peteĩ táva tenonde Rrusiapegua, tavusu tetãvore Taytaritã. Ko távape oikovéva hína 1.180.238 tavayguakuéra. Ysyry Voyga hembe'y ko táva. Pe Kasã Kremlin ha'e peteĩ ta'ãnga'ita tenonde Rrusiapegua ha oĩ táva Kasãpe. Rrusia táva Salvador térã São Salvador da Bahia de Todos os Santos táva Vrasilpe, ha'eva tavusu tetãvore Bahía. Ko távape oĩ 2 710 968 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 706,799 Km² nunga. Ta'ãnga Pindoráma táva Yasa'i (karaiñe'ẽ: asaí / latinañe'ẽ: euterpe oleracea) térã Yasa'i Jusara ha'e peteĩ ñana, ha avei pe yva he'ẽ yvyra mbokajaty yasa'i rehegua, yva pytã. Opuruva japo hag̃ua yasa'irykue ha heta he'ẽva. Ka'avo Akaju (karaiñe'ẽ: castaña de cajú - anacardo / latinañe'ẽ: anacardium occidentale) térã Aka'iu ha'e peteĩ ñana, ha avei pe yva nunga, yvyra akaju rehegua. Opuruva japo hag̃ua akajurykue, akajuĩ, ha heta tembi'u. Yva Paka (karaiñe'ẽ: paca común / latinañe'ẽ: cuniculus paca) ha'e peteĩ mymba oñapi'ũva (roedor) ha okambúva. Oikove Amérikape, Méjiko guive, Argentina ha Paraguái peve. Ho'u ka'a, tapo ha yva michĩ. Ko ñe'ẽ "Paka" ou tupiguaraniñe'ẽ ha he'ise oñangarekóva. Joaju Agouti paca (paca), Animal Diversity Web (fotografía) Honduras Silvestre. Oñapi'ũva Arroio do Tigre ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 12.648 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Arroio do Padre ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2 730 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Arativa ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 6.568 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Arambare ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 3.693 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Antônio Prado ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 12.837 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Anta Gorda ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 6.037 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Ametista do Sul ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 7.324 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Amaral Ferrador ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 3.355 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Alto Feliz ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 2 908 tavayguakuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Jepokuita ha'e pe y guata opuruva pe jyva térã/ha pe tetyma mýi, jepokuita ha'e umi jetepyso. Ehecha Avei Jetepyso Vakapipopo (Jetepyso) Jetepyso Ajakakuapytĩ () térã Ajakakuápe ha Apu'apopoajakakuépe, herava basketball inglyesñe'ẽme, ha'e peteĩ aty poravopyre jetepyso oñembosaráiva 5 ha'ãrakuera mayma aty poravopyre-pe. Pe hupytypyrã ha'e mongu'e peteĩ apu'apopo ñembosaráirenda rupi, hag̃ua mohenda ajakapype jováirehegua. Jetepyso Ta'angahai oha'ãnga ñe'ẽ rupive opa mba'e, tekove térã tembiasakue; hekopete ha hekohápe. Ñaha'ãngakuaa opa mba'e ñañandúva térã ñañandukuaáva, hekotee térã hekotee'ỹva. Ndaha'éi mba'e tekove térã tembiasakue añónte umi ñaha'ãngakuaáva, ikatu avei ñaha'ãnga umi temiandu, kerayvoty ñanemba'e térã ambue mba'éva. Ta’ãngahai ikatu ohechauka peteĩ mba'e omýiva térã omyi’ỹva. Papapykuaa Kytĩkõi () ha'e peteĩ jahaikare'ỹ opa'ũndy mokõi pehẽngue ha'ete rupive umi takamby, mbytépe; oĩ mokõi kytĩkõi, pe kytĩkõi pypegua ha pe kytĩkõi okapegua. Papapykuaa São Luís (Marangatu Luis) táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Maranhão. Ko távape oĩ 1 115 837 tavayguakuéra (ary 2021) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 827,14 Km² nunga. Pindoráma táva Jaguapytã térã Jagua pytã () ha'e peteĩ mymba okambúva ha ojoguáva jaguarete, so'o'úva, mbarakajarundi, opaite Amérika pegua. Oikove Kanatã retã guive yvytyrysýi Andes ñemby gotyo (Argentina) peve. Okaru oimeraẽ mymba okambúva michĩ, guasukuéra, kavarakuéra, vakakuéra, kavaju michĩ ha ovecha, ikatu ho'u anguja avei. Mandu'apy Joaju Hinterland's Who's Who: Cougar Mountain Lion Foundation of California Mountain Lion Attacks Okambúva Yvóra ku'asã ha'e oimeraẽ mba'e koráicha yvytimbógui térã yrypy'águi ojeréva umi yvórare. Kuarahy Ypykatúpe niko Satúyno, Húpiter, Uráno ha Netúno oguereko ku'asãnguéra. Joajuha Mbyjakuaa Yvóra Netúno oguereko 13 mbyguaikuéra. Ko'ã mbyguaikuéra (jasykuéra) ojere Netúno rehe ha Kuarahýre avei. Netúno jasy tuichavéva ha'e Tritón. Mandu'apy Netuno Santos (Marangatukuéra) ha'ehína peteĩ ygarupa táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Santos oguerekova ary 2010 419.757 tavayguakuéra. São Paulo táva Maua (poytugañe'ẽme: Mauá) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2014-pe oguerekova 448.776 tavayguakuéra. São Paulo táva Bragança Paulista ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2010 oguerekova 146.663 tavayguakuéra São Paulo táva Yvauru (poytugañe'ẽme: Bauru) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2010 ko táva oguerekova 348.146 tavayguakuéra. Yvauru hera ou tupiguaraniñe'ẽ ha he'ise "Yva mba'euru". São Paulo táva Barueri ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva São José do Rio Preto ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2010 ko táva oguerekova 415.769 tavayguakuéra. São Paulo táva Ysyry Yguasu ha'e peteĩ ysyry ñembyamérikapegua, ysyry Paranapegua. Ohasa Pindorama rupi ha Argentina rupi avei. Ipaha oĩ táva Foz do Iguaçupe, ha ipahape oĩ avei pe Chororo Yguasu, ko ysyry osẽ Ysyry Paranape. Ysyry Argentina Pindoráma Ñorairõ Paraguaigua hérava avei Paraguáipe Ñorairõ Guasu (karaiñe'ẽ: Guerra de la Triple Alianza, peroñe'ẽ: Guerra do Paraguai), niko peteĩ guarinĩ Ñemby Amerikagua oñerairõ vaekue roy 1864 guive, 1870 peve, Paraguái ha Argentina, Poguyvusu Pindoramagua ha Uruguái apytépe. 400.000 tekove oñeimo'ã omanoha, upéicha oiko chugui pe guarinĩ omanovehápe yvyporakuéra Ñemby Amérika marandekópe. Ojukapaite umi Paraguaiguávape, ha 70% kuimba'e kakuaapýgui omano, avei Paraguái ome'ẽ ijyvy Argentina ha Pindorámape. Oĩ avei he'íva guarinĩ mboyve Paraguáipe oĩ vaekue 525.000 yvypóra, ha uperire 221.000 opyta, ijapytépe 21.000-nte ikuimba'e kakuaapy. Pe ñorairõ oñepyry pahápe ary 1864, Mariscal Francisco Solano López aja, Paraguái mburuvicha, opytyvõ pe Partido Blanco Uruguáipegua, guerra civil Partido Colorado Uruguái rupive, ha Pindorama opytyvõ "militarmente" pe Partido Colorado Uruguáigua. Pindorama ojasuru tetã Uruguái ary 1864-pe. Ára 12 jasypateĩ ary 1864, jepy Pindorama ojasuru tetã Uruguái rupive, Paraguái oñemomba'e peteĩ ygarata Pindoramapegua ha pe Mato Grosso Mburuvicha, ha oñepyry jepe pe ñorairõ. Pehẽngue peteĩha ha'eva pe Mato Grosso jasuru, jasypakõi 1864, Paraguái oñemomba'e Mato Grosso. Ary 1870, opa ñorairõ Triple Alianza, ha Paraguái omokañy. Ñorairõ Acosta Ñu-pegua Ehecha: Acosta Ñu ñorairõ Upe ára 16 jasypoapy ary 1869-pe, ko’ẽtĩ rupi, ñorairõhára Triple Alianza-pegua osẽkuri Ka’akupégui Eusebio Ayala gotyo omuñávo ñane retãyguakuérape. Oikuaávo upe mba’e, Francisco Solano López he'i'uka Bernardino Caballero-pe ojoko hag̃ua chupekuéra, taha'eha'eháicha. Avei, kuña, mitãmimi ha umi ñorairõhára hasykatúvape omondopaite hogakuérape ohechakuaágui naiporãiha henonderã. López ha iñorairõharakuéra oñemotenodémakatu. Tapykuépe Caballero oku’e mbeguekatu omotenondévo “Batallón 40” oĩháme mitãmimi oguerekóva 8 ary guive 14 ary peve; ha oñeha'ãva hikuái omongu'e ha ombotyryry -tapepo'i ha itakuéra pa'ũ rupi- umi mboka ipohyipohýivéva ha karretaita henyhẽva mbokaraỹ ha tembi'u umívagui. Ko’ã mitãmimi omondeuka kakuaáva ao ha avei omohendyvagua’u chupekuéra ojoguahag̃uáicha kakuaávape; ha ipópekuéra katu oguereko mboka ra'ãnga yvyrágui ijapopyréva. Ijapytepekuéra oĩ avei umi ituja ha ñorairõhára ojejapiva'ekue ha ne'irã okueraporãva; opavave oñembopy'aguasu ojoko hag̃ua Triple Alianza-guápe. Ka'akupe ho'áma ipopekuéra. Ha'ekuéra ohapýma avei Pirĩvevui. Upéicha avei, omongusugue hikuái upe tembiapo renda oĩva Yvyku'ípe. Ñane retãyguára naimbokavéima; Triple Alianza-gua katu imboka heta ha imboka porã. Hi’arigua, umi ñane retãygua apytépe ndaiporivéima hi’upyrã ha avei oĩ heta mba’asy ojukáva ñane retã ñorairõharakuérape. Upeichavérõjepe, umi mitã oñembopy'aguasu ha oñorairõ ñane retã rayhupápe. Imotenondehárõ oĩ Bernardino Caballero ha omoirũ chupe Coronel Bernardo Franco ha Coronel Florentín Oviedo. Ñane retãyguára hetavérõ oĩ hikuái 4.000 ñorairõhára rupi. Upe ára, 8 aravo rupi, ohupytýkuri chupekuéra umi moñái. Ha'ekuéra oĩkuri 20.000 ñorairõhára ha omotenonde chupekuéra Conde D'Eu. Ijapytekuéra oĩva’ekue avei kavaju arigua omosununúva Acosta Ñu yvy. Upe ñorairõ ojepysókuri 17 aravo peve. Mitãmimi ikangy ha mbeguekatúpe oñeme’ẽ. Ha’ekuéra katu ojeity umi mitã ári ha ojuka chupekuéra mba'everõguáicha; ha opapotávo ñorairõ, ohapy hikuái Acosta Ñu. Upépe oĩ hasẽ ha osapukáiva tatatĩ apytépe. Péicha omanomba hikuái umi ñane retãygua. Ñanemba'éva omanókuri 2.000 mitã ha mitãrusu; 1.500 katu ho'a ipopekuéra; ha umi 500 hekovéva oñani ka'aguýre ha ohupytyjey Francisco Solano López-pe, haimete Karaguataýpe. Ambue Tenda «La Guerra del Paraguay (Visión Argentina)», en LaGazeta.com.ar. «Causas que provocaron la Guerra contra la Triple Alianza», en InfoLuque.com.py. «La Guerra del Paraguay», en ElOrtiba.org. «La guerra de la Triple Alianza en la literatura paraguaya», en NuevoMundo.revues.org. «Las causas de la guerra», en Historia de las Relaciones Exteriores Argentinas. Fotos de la guerra de 1870, en Meucat.com. «La Guerra de la Triple Alianza contra el Paraguay aniquiló la única experiencia exitosa de desarrollo independiente», en PaginaDigital.com.ar. «La Guerra de la Triple Alianza», en ElHistoriador.com.ar. «La guerra del Paraguay», en Temakel.com. «South American Military History», en Reocities.com. Mapa de la Guerra de la Triple Alianza. Gujána Hyãsiapegua (hyãsiañe'ẽme: Guyane française, térã avei Guyane) ha peteĩ tetãvore isãso'ỹva Hyãsiapegua oĩ yvate gotyo Ñembyamérika. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Paraguasu Atlántiko, kuarahyresẽ gotyo Surinam, kurahyreike ha ñemby gotyo Pindorama (Tetãvore Amapa). Itavusu isãso'ỹva ha itáva tenondegua ha'e táva Kỹiña. Gujána Hyãsiapegua oguerekova ary 2012 260.000 tetãyguakuéra, ha ipukukue ha'e 83.846 km². Iñe'ẽ ha'ehína hyãsiañe'ẽ. Ambue Tenda Tetã Guatemála (karaiñe'ẽme: República de Guatemala) ha'e peteĩ tetã Ñembyamérikapegua. Ijerére ojejuhu yvate ha kuarahyreike gotyo Méjiko, kuarahyresẽ gotyo Mbelise ha Honduras, ñemby gotyo Salvador ha Paraguasu Py'aguapy. Ary 2011 Guatemala oguerekova 15.700.000 tetãygua ha ipukukue ha'e 108.889 km². Ko tetã oñe'ẽ karaiñe'ẽ. Tetã Ondúra (epañañe'ẽme: República de Honduras) ha'e peteĩ tetã mbyteamerikagua. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Paraguasu Atlántiko, kuarahyreike gotyo Guatemala, ñemby gotyo Nikaragua ha Salvador. Ary 2010 Honduras oguerekova nunga 8.000.000 tetãyguakuéra ha ipukukue ha'e 112.492 km². Ko tetã oñe'ẽ karaiñe'ẽ. Itavusu ha'e táva Tegusigaypa (Tegucigalpa). Ondúra Tetã Amerikagua El Salvador (karaiñe'ẽme: República de El Salvador) ha'e peteĩ tetã Ñembyamérikapegua. Ijerére ojejuhu yvate ha kuarahyresẽ gotyo Honduras, ñemby gotyo Paraguasu Py'aguapy ha kuarahyreike gotyo Guatemala. Ary 2012 Guatemala oguerekova 6.251.495 tetãyguakuéra ha ipukukue ha'e 21.041 km². Ko tetã oñe'ẽ karaiñe'ẽ. Itavusu ha'e táva San Salvador. Tetã Amerikagua Pumbyry () ha'e peteĩ mba'e ojepurúva oñemongeta hag̃ua, mokõi tapicha imombyrýva ikatu oñe'ẽ ojupe ha oñemongeta upe rupi. Iñepyrũme, haꞌevaꞌekue peteĩ tembipuru hendyrýva omondovaꞌekue ñeꞌe analógico inimbo rupive. Ko'ágã ha'e peteĩ tembiporu hendyrýva omondo señal digital inimbo térã ñemyasãi puhoe rupive. Umi pumbyry iñepyrũrã tekotevẽkuri oñembojoaju umi inimbo rehe, umi pumbyry móvil koʼag̃agua oipuru umi puhoe ñemyasãi. Alexander Graham Bell omboypy pumbyry Tetãvore Joapykuérape. Ehecha Avei Puhoe Ta'angambyry Mba'aporekokuaa 1863 ary. Tembiasakue 21 jasyporundy: España omonei Argentina Sãso. Oararecha'akue 24 jasypokõi: Delfín Chamorro. 21 jasypoapy: Juan Sinforiano Bogarín. Omano'akue ...1862-1863-1864... Ary 1800 - 1899 Juky niko peteĩ mba'ehekove’ỹva (mineral), oñembojehe'áva kloro ha sodio ndive, ha ojepurúva tembi'u apópe. Mba'ehekove'ỹva Yvytyrysyi Yvytyrusu () ha'e umi yvytyrysyi oĩva Paraguáipe, gotyo tetãvore Guaira ha Ka'asapa. Ijyvyty yvatevéva ha'e Yvytyru'ã Yvyty Perõ (842 metro para ári.). Ehecha Avei Yvytyrysyi Mbarakaju Ambue Tenda Yvytyrusu Paraguay Natural Cordillera del Yvytyrusu Departamento del Guairá Reserva del Yvytyrusu Reserva de Recursos Manejados del Yvytyrusu Karumbe Extreme Fundación Naturaleza Pura, Salvemos al Yvytyrusu Secretaría del Ambiente de Paraguay Villarrica y el Yvytyrusu Paraguái yvyapekuaa Manaos (poytugañe'ẽme: Manaus) ha'e hína tavusu ha tava tenondegua tetãvore Amazonas pegua, Pindoráma retãme. Ko távape oĩ 1 861 838 tavayguakuéra (ary 2010 jave) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 11 401,058 Km² apekue nunga. Upepe ojejapo akue FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014. Upépe ojejuhu upe Ñoha'ãnga róga Amazonas, óga porã ha yvate omohechaukaitéva Amazonas-pe. Pindoráma táva Velẽ (poytugañe'ẽme: Belém) táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Para. Ko távape oĩ 1 402 056 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 1.059,00 Km² nunga. Pindoráma táva Recife (Para Poty) táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Pernambuco. Ko távape oĩ 1 555 039 tavayguakuéra (ary 2012) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 217,494 Km² nunga. Upepe ojejapota mundial de futbol ary 2014 jave. Pindoráma táva São Gonçalo (Marangatu Gonzalo) táva Vrasilpe, ha'eva táva tetãvore Rio de Janeiro pegua. Ko távape oĩ 1 016 128 tavayguakuéra (ary 2012) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 249,14 Km² nunga. Rio de Janeiro táva Goiânia táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Goiás. Ko távape oĩ 1 318 148 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 739,492 Km² nunga. Pindoráma táva Internet (Ñanduti Guasu térã Momarandu Ñanduti) ha'e umi ñandutikuéra momaranduha kombutadórapegua joaju. Internet oipuru pe Mbojojaha TCP/IP ñembohasa marandu hag̃ua. Internet-pe oĩ heta tenda (site - página web), ko'ã tendakuéra oipuruva World Wide Web oñemyihápe. Internet puru hag̃ua okotevẽ umi jepovyvyhára (Microsoft Internet Explorer, Mozilla Firefox, Google Chrome) térã ambueva. Pe tendakuéra oipuruvave ha'eva pe ñemoirũhakuéra tenda (Facebookicha - Twittericha). Internet Mba'aporekokuaa Kombutadóra (latinañe'ẽgui: computare he'ise jepapa), ojeheróva avei mohendaha, ha'e peteĩ mákina ombohapéva marandu, oñemoingéva ha oñemosẽvo ichugui apopyme'ẽ. Ikatu jaipuru kombutadóra jaipapa ha jahai hag̃ua, ñamba'apo ha ñambosarái hag̃ua, ñamboguata hag̃ua ñane rembiapo hag̃ua, ha mba'e hasy tekotevẽva heta tembiporu. Kombutadóra omba'apo apopyvusu oku'éva rupive, upéva niko peteĩ ypykatu tembiporúgui henyhẽva omboguatáva umi mba'e kombutadóra oikotevẽ oiko porã hag̃ua. Oĩrõ kombutadóra aty omba'apóva oñondive ha oñomomarandúvo, oiko peteĩ ñanduti jaheróva Internet. Ñorairõ Guasu Mokõiha aja, Amérika Retãvorekuéra Joajúpe ojejapo pe kombutadóra javegua peteĩha (orekóva 120m³ tuichakue). Ehecha avei Internet Mba'aporekokuaa TCP/IP herava avei Mbojojahaty Internet-pegua ha'e umi mbojojahaty ojapo pe kombutadórakuera momarandu, Internet hag̃ua. Ko mbojojaha oipuruva heta momarandu tekoporukuéra kombutadórapegua. Internet Ñanduti jepovyvyhára (), hérava sapy'apy'a kundahára, opa umi tembiaporape ojeipurúva kombutadórape oike hag̃ua Internet-pe. Ñanduti kundahára rembiaporape oheka ha ohechauka mba'erechaháre opaite umi ñanduti rendakuéra. Google Chrome Internet Explorer Mozilla Firefox Opera Apple Safari Ehecha avei TCP/IP Internet Google Chrome ha'e peteĩ ñanduti kundahára ojapo Google, ára 2 jasyporundy ary 2008-pe, ojeipurúva ojeheka hag̃ua umi Internet rendakuéra. Ñanduti kundahára Google Aguaratata térã Firefox ha'e peteĩ ñanduti kundahára, ojapo Mozilla Foundation ára 9 jasyporundy ary 2004-pe, ojeipurúva ojeheka hag̃ua umi ñanduti rendápe. Ary 2015-pe, jasypakõime, osẽ peteĩháme ko Mozilla Firefox avañe'ẽme, pe kundaha peteĩha oñembohasáva avañe'ẽme, oñembohéra chupe "Aguaratata". Joaju Mozilla avañe'ẽ Ñanduti kundahára Avañe'ẽ Internet Explorer ha'e peteĩ ñanduti kundahára, ojapo Microsoft, ára 23 jasypoapy ary 1995pe, ojeipuru ojeheka hag̃ua Internet-rendakuéra. Ñanduti kundahára Chikago (inglyesñe'ẽme: Chicago) ha'e peteĩ táva oĩ Tetã peteĩ reko Amérikagua. Ha'e táva tenondegua tetãvore Illinois. Ary 2010 oguerekova 2,853,114 tavayguakuéra. Ha'e peteĩ táva guive 4 jasyapy 1837-pe. Chikago Tekorãty Hetatetãgua Hekopegua () herava mante ISO, ha'e umi atyvete omotysýi opa apokuéra tekorãty (normas de fabricación), guive ára 23 jasykõi ary 1947. Tekorãty Hetatetãgua Hekopegua oĩ 163 tetãnguérape. ISO 4217 ISO 3166-1‏ ISO 4217 ha'e umi tekorãty ojapova ISOrehe, opaite pirapire yvórape hag̃ua. ISO Aguara guasu herava avei Aguarasu (Aguara + asu) ha'e tuichave jaguapehẽpegua mymba okambúva oĩ Ñembyamérikape. Aguarasu ho'u anguja michĩ ha guyra michĩ, pe mymba ho'u avei umi ka'avo herava guaramba térã aguaramba. Okambúva Jaguapehẽ Anguja () ha'e peteĩ mymba michĩ okambúva ha oñapi'ũva, oĩmante Europa ha Asiape, ko'ãga oime viña opa yvórape. Ipukukue ha'e 8 cm, irague ha'e ikatu morotĩ térã hũngy. Okambúva Oñapi'ũva Anguja guasu () ha'e peteĩ mymba okambúva ha oñapi'ũva. Ipukukue ha'e 30 cm ha ipohyikue ha'e 300 g. Oĩ opa yvórape. Anguja guasu ho'u opamba'e tembi'ukuéra, ho'u anguja avei, yvakuéra, ka'avo, so'o ha ambue mymba michĩ. Okambúva Oñapi'ũva Anguja kerana () ha'e peteĩ mymba okambúva ha oñapi'ũva, oĩ Yvateamérika, Europa ha Asia. Okambúva Oñapi'ũva Mboichumbe () herava avei Mbói chumbe ha'e umi mbói aty porombyaíva. Mboichumbe ho'u kururu michĩ, guyra'i, ambue mbói michĩ ha anguja avei. Ipukukue ha'enunga 100 cm. Otyryrýva Tarekaja () ha'e umi mymba aty otyryrýva oikóva ýpe térã yvýre. Iñakã’imi ojogua mbóipe ha oñongatu jepi ipire atãguýpe Ipy ha huguái mbyky mimi. Ijape hũ ha hovyũngy. Oiko "tarekaja parapegua", "kangapara" (ysyrypegua) ha karumbe (yvypegua). Otyryrýva Naja () ha'e umi mbói aty oporombyaietéva, mymba otyryrýva, oiko Afrika, ñemby Asia (India ha Indochina). Hete ipo'i ha ipukukue ohupyty 1.80 metro guive amo 3 metro peve. Naja juehegua Naja ashei, hérava avei mbói guasu ondyvúva, ha'e peteĩ mbói naja juehegua oporombyaietéva, oiko Afrika-pe. Yvypóra ojuhu peteĩháme ko mymba otyryrýva ary 2007-pe. Ipukukue ha'e 1,2 metro térã 2 metro. Joaju Naja Aspásia ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Auriflama ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Bady Bassitt ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Balbinos ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Bananal (Pakovaty) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Boa Esperança do Sul ha'ehína peteĩ táva Pindoramape, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Cabrália Paulista ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Dumont ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. São Paulo táva Universidade Estadual de Feira de Santana ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, oñepyrű ary 1994pe táva Feira de Santanape, tetãvore Bahia. Oguereko arandu róga Bahia-pe, táva Feira de Santana-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaorusu Pindoramapegua ohekombo'e 7.121 temimbo'ekuerape ha oguereko 952 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Universidade Estadual de Feira de Santana Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Universidade Federal da Bahia ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, tetãvore Bahia, oñepyrű ary 1994pe. Oguereko arandu róga táva Salvador-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaorusu Pindoramapegua ohekombo'e 27.549 temimbo'ekuerape ha oguereko 1.768 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Universidade Federal da Bahia Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, tetãvore Minas Gerais, oñepyrű ary 1994pe táva Pindoramape oguereko mokõi arandu róga: peteĩ Paraguýpe, ambue táva Belo Horizontepe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaorusu Pindoramapegua ohekombo'e 13.623 temimbo'ekuerape ha oguereko 1.009 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Universidade Federal de Minas Gerais ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, tetãvore Minas Gerais, oñepyrű ary 1994pe oguereko arandu róga táva Belo Horizonte-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaovusu Pindoramapegua ohekombo'e 49.254 temimbo'ekuerape ha oguereko 2.743 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Universidade Federal de Minas Gerais Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Mbo'ehaovusu térã Mbo'ehaorusu () ha'e umi mbo'ehao aty ha kundahao aty oporombo'e porã arandu. Maceió ha'ehína táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Alagoas. Ko távape oĩ 943.109 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 510,655 Km² nunga. Pindoráma táva Duque de Caxias (Cachias Mburuvicha) táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Rio de Janeiro. Ko távape oĩ 855.046 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 454,573 Km² nunga. Rio de Janeiro táva Natal (Arareñói) táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Rio Grande do Norte. Ko távape oĩ 817.590 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 170,298 Km² nunga. Pindoráma táva Campo Grande (Ñu Guasu) táva Vrasilpe, ha'eva tavusu ha tava tenondegua tetãvore Mato Grosso do Sul. Ko távape oĩ 805.397 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 8 096,051 Km² nunga. Pindoráma táva Kuati ha'e peteĩ mymba okambúva ho'uso'ova. Ipukukue ha'e 40cm térã 140cm ha oguereko pysãpe mbaretete. Kuati hague ha'e hũ, hũngy ha marrõ. Okambúva Ambue Tenda Wikispecies (avañe'ẽme: Vikiepesie) ha'e peteĩ tenda hekosãsóva internet pegua ohechauka opa mymba kuatia. Vikipetã Jaguachini () ha'e peteĩ mymba okambúva oĩ Amérika ha Europa. Jaguachini okaru guyra, anguja, pira michĩ, kururu ha yva michĩ. Ambue Tenda Okambúva Aguara pópe herava avei Jaguakampeva ha Jaguarakambe ha'e peteĩ mymba okambúva oĩ Ñembyamérikape ha Mbyteamérikape. Aguara pópe okaru pira ha tarekaja michĩ, yva, ha ambue mymba michĩ. Ambue Tenda Okambúva Tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui () ha'e peteĩ tembiapo omombe'úva tembiasa ta'anga omýi rupive ha ta'angambyrýre ojehechauka, ija'opyre heta pehẽnguépe. Tekoha'ãngandy omopirĩva ojeikuaavéva 90210 (2008–present) The 4400 (2004–2007) 24 (2001–2010, 2014) Alias (2001–2006) American Horror Story (2011–present) Angel (1999-2004) Avatar: The Last Airbender (2005-2008) Babylon 5 (1994–1998) Battlestar Galactica (2004–2009) Being Erica (2009–2011) Being Human (2009–present) Beverly Hills, 90210 (1990–2000) The Big C (2010–present) Big Love (2006–2011) Boardwalk Empire (2010–present) Bones (2005–present) Breaking Bad (2008–present) Brothers & Sisters (2006–2011) Buffy the Vampire Slayer (1997–2003) Burn Notice (2007–present) Caprica (2010) Carnivàle (2003–2005) Charmed (1998–2006) Chuck (2007–2012) Dallas (1978−1991) Dallas (2012−present) Damages (2007–2012) Deadwood (2004–2006) Desperate Housewives (2004–2012) Dexter (2006–present) Dirty Sexy Money (2007–2009) Doctor Who (1963–present) Dollhouse (2009–2010) Downton Abbey (2010–present) Drop Dead Diva (2009–present) Dynasty (1981−1989) ER (1994–2009) The Event (2010–2011) Falcon Crest (1981−1990) FlashForward (2009–2010) Fringe (2008–2013) Game of Thrones (2011–present) Ghost Whisperer (2005-2010) The Good Wife (2009–present) Gossip Girl (2007–2012) Grey's Anatomy (2005–present) Hell on Wheels (2011–present) Heroes (2006–2010) Homeland (2011–present) Homicide: Life on the Street (1993–1999) House (tekoha'ãngandy) (2004–2012) Human Target (2010–2011) Jericho (2006–2008) Justified (2010–present) Kahaani Ghar Ghar Kii (2000-2008) The Killing (2011–present) Kings (2009) Knots Landing (1979−1993) Kyle XY (2006–2009) Kyunki Saas Bhi Kabhi Bahu Thi (2000–2008) The L Word (2004–2009) The Legend of Korra (2012–present) Legend of the Seeker (2008–2010) Lost (2004–2010) Mad Men (2007–present) Melrose Place (1992–1999) Merlin (2008-2012) The Newsroom (2012–present) Nip/Tuck (2003–2010) The O.C. (2003–2007) Once Upon a Time (2011–present) One Tree Hill (2003–2012) Oz (1997–2003) Persons Unknown (2010) Power Rangers (1993–present) Pretty Little Liars (2010–present) Primeval (2007–present) Prison Break (2005–2009) Queer as Folk UK (1999-2000) Queer as Folk USA (2000–2005) Revenge (2011–present) The Riches (2007–2008) Rome (2006–2007) Roswell (1999–2002) The Sarah Jane Adventures (2007-2011) Shameless (2004–present) The Shield (2002–2008) Six Feet Under (2001–2005) Skins (2007–present) Smallville (2001–2011) Sons of Anarchy (2008–present) The Sopranos (1999–2007) Star Trek: Deep Space Nine (1993–1999) Star Trek: Enterprise (2001-2005) Star Wars: The Clone Wars (2008-2013) Stargate SG-1 (1997–2007) Suits (2011–present) Supernatural (2005–present) Terminator: The Sarah Connor Chronicles (2008–2009) Torchwood (2006–present) Treme (2010–present) True Blood (2008–present) The Tudors (2007-2010) "The Twilight Zone" (1959-1964) Twin Peaks (1990–1991) Ugly Betty (2006–2010) V (2009–2011) The Vampire Diaries (2009–present) Veronica Mars (2004–2007) The Walking Dead (2010–present) The West Wing (1999–2006) White Collar (2009–present) Wildfire (2005–2008) The Wire (2002–2008) The X-Files (1993–2002) Tekoha'ãngandy ombopukáva ojeikuaavéva 30 Rock (2006–2013) Arrested Development (2003–2006) Californication (2007–present) Curb Your Enthusiasm (2000–present) Entourage (2004–2011) Extras (2005–2007) Friends (1994-2004) Gavin & Stacey (2007–2010) Green Wing (2004–2006) How I Met Your Mother (2005–present) Married... with Children (1987–1997) Mary Hartman, Mary Hartman (1976–1977) Parks and Recreation (2008–present) Peep Show (2003–2015) Reaper (2007–2009) The Big Bang Theory (2007–2019) The Office (UK) (2001–2003) The Office (US) (2005–present) The Rocky and Bullwinkle Show (1959–1964) Roseanne (1988–1997) Scrubs (2001–2010) Seinfeld (1989–1998) Soap (1977–1981) That 70s Show (1998-2006) The Kids in the Hall: Death Comes to Town (2010) Trailer Park Boys (2001–2008) Two and a Half Men (2003–present) Weeds (2005–2012) Just Shoot Me! (1997-2003) Paraguáipe Heta tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui ojapo akue Paraguáipe. Techapyrã: La Chuchi ha Niñera de Adultos. Mandu'apy The Simpsons ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui moha'angapyre Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua ojapo Matt Groening ombohasa hag̃ua Fox Broadcasting Company rupi. Pe tekoha'ãngaty ohechauka mba'e pukarã peteĩ ogagua Tetãvore Joapykuéra-pe oikóva, ohechauka hína pe ogagua hérava Simpsons (Homer, Marge, Bart, Lisa ha Maggie) oĩ peteĩ táva gua'u hérava Springfield. The Simpsons oñepyrũ ára 17 jasypakõi ary 1989, ha upégui, The Simpsons ohechauka 711 ñembyaty (episodios) ha 33 pehẽngue (temporadas). Joajuha Sitio oficial (Ingleñe'ẽme) The Simpson Telefuturo-pe. The Simpson Mundofox-pe Springfield ha'e peteĩ táva gua'u ojehuva The Simpsons tekoha'ãngaty ta'angambyrygui hembiasakuéra. Springfield oĩ Yvateamérika, Tetã peteĩ reko Amérikaguape, ha oguereko nunga 30.000 távayguakuéra. Springfield oguereko heta tenda herakuã: Kwik-E-Mart Ñemuha Apu Nahasapeemapetilon-pegua, central nuclear Montgomery Burns-ypegua, Mbo'ehao Springfield, Ka'urenda Moe, Tetera'anga Jebediah Springfield, távarenda (ayuntamiento), Flanders hóga ha Simpsons hóga. Mandu'apy The Simpsons Homer Jay Simpson (karaiñe'ẽme: Homero Jay/Jimeno Simpson) ha'e peteĩ tekovegua'u tenondegua ha herakuã The Simpsonsypegua tekoha'ãngaty ta'angambyrygui moha'angapyre, ojapova Matt Groening. Homero hembireko ha'e Marge Simpson, ha oguereko peteĩ ra'y herava Bart ha mokõi rajy herava Lisa ha Maggie. Homer Simpson oiko táva Springfield hógaygua ndive, omba'apo central nuclear Springfieldygua. Ambue Tenda Homer Simpson en TheSimpsons.com (en inglés) Homer Simpson en Antena3.com Homer Simpson en Mundofox.com Homer Simpson en Internet Movie Database (en inglés) Página oficial reproducción de la web de Homer del episodio ''The Computer Wore Menace Shoes (en inglés) The Simpsons Marjorie "Marge" Bouvier Simpson ha'e peteĩ tekovegua'u kuña tenondegua ha herakuã The Simpsonsypegua tekoha'ãngaty ta'angambyrygui moha'angapyre, ojapova Matt Groening. Marge iména ha'e Homer Simpson ha oguereko mbohapy memby: Bart, Lisa ha Maggie. Marge Simpson oiko táva Springfield hógaygua ndive, ha omba'apo hatã hóga rehe, oñangarekohína imembykuéra. Ambue Tenda Internet Movie Database-pe (ingyaterrañe'ẽme) TheSimpsons.com-pe (ingyaterrañe'ẽme) Mundofox.com-pe (karaiñe'ẽme) The Simpsons Bartholomew JoJo "Bart" Simpson ha'e peteĩ tekovegua'u mitã tenondegua ha herakuã The Simpsonsypegua tekoha'ãngaty ta'angambyrygui moha'angapyre, ojapova Matt Groening. Bart Simpson itúva ha'e Homer Simpson ha isy ha'e Marge Simpson, oguereko mokõi heindy: Lisa ha Maggie. Bart oiko táva Springfield hógaygua ndive, ha oho Mbo'ehao Springfieldpe, ha'e hemimbo'e vai uvei. Ha'e mitã 10 ary ha ha'e heta omboróva. Enlaces externos Bart Simpson Internet Movie Database-pe (ingyaterrañe'ẽme) Bart Simpson TheSimpsons.com-pe Bart Simpson MundoFox.com-pe The Simpsons Elisabeth "Lisa" Marie Simpson ha'e peteĩ tekovegua'u mitãkuña tenondegua ha herakuã The Simpsonsypegua tekoha'ãngaty ta'angambyrygui moha'angapyre, ojapova Matt Groening. Lisa Simpson itúva ha'e Homer Simpson ha isy ha'e Marge Simpson, oguereko peteĩ kyvy herava Bart ha peteĩ kypy'y herava Maggie. Lisa oiko táva Springfield hógaygua ndive, ha oho Mbo'ehao Springfield Bart ndive, ha'e temimbo'e heta porã. Ha'e mitãkuña 8 ary ha ha'e Vudarapera'y ha ndo'uvaso'o (vegetariana). Ambue Tenda Internet Movie Database-pe (ingyaterrañe'ẽme) TheSimpsons.com-pe (ingyaterrañe'ẽme) Mundofox.com-pe The Simpsons Margaret "Maggie" Simpson ha'e peteĩ tekovegua'u kunumi kuña tenondegua ha herakuã The Simpsonsypegua tekoha'ãngaty ta'angambyrygui moha'angapyre, ojapova Matt Groening. Maggie Simpson itúva ha'e Homer Simpson ha isy ha'e Marge Simpson, oguereko peteĩ kyvy herava Bart ha tykéra herava Lisa. Maggie oiko táva Springfield hógaygua ndive, ha ha'e mitãkuña'i 1 arynte ha ndoñe'ẽ gueteri. Ambue Tenda TheSimpsons.com (en inglés). Antena3.com Mundofox.com SNPP.com (Maggie Simpson en The Simpsons Archive; en inglés). Internet Movie Database-pe; en inglés). The Simpsons de:Die Simpsons (Familie)#Maggie Simpson ja:ザ・シンプソンズの登場人物#シンプソン家とその親類 Springfield: Ko ñe'ẽngue inglyesñe'ẽ pegua he'ise "ñu arapotýgua" ha ikatu ha'e ko'ã kuatiarogue. Tenda/Táva Tetã peteĩ reko Amérikagua Springfield, ikatu ha'e: Springfield (Arkansas) Springfield (California) Springfield (Carolina del Sur) Springfield (Colorado) Springfield (Dakota del Sur) Springfield (Florida) Springfield (Georgia) Springfield (Illinois), tavusu tetãvore Illinois-pegua Springfield (Kentucky) Springfield (Luisiana) Springfield (Maine) Springfield (Maryland) Springfield (Massachusetts), peteĩha Springfield, oñepyrũ ary 1636-pe Springfield (Míchigan) Springfield (Minnesota) Springfield (Misuri), ary 2007 vove, táva tuichave hérava Springfield Springfield (Nebraska) Springfield (Nuevo Hampshire) Springfield (Nueva Jersey) Springfield (Nueva York) Springfield (Ohio) Springfield (Oregón) Springfield (Pensilvania) Springfield (Tennessee) Springfield (Texas) Springfield (Vermont) Springfield (Virginia) Springfield (Virginia Occidental) Springfield (condado de Dane, Wisconsin) Springfield (condado de Jackson, Wisconsin) Springfield (condado de Marquette, Wisconsin) Springfield (condado de St. Croix, Wisconsin) Springfield (condado de Walworth, Wisconsin) Táva gua'u Springfield, peteĩ távagua'u oiko The Simpsons-pe. Springfield ha'e peteĩ táva tetãvore Illinois-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e Illinois tavusu ha oguereko 111.454 tavayguakuéra (ary 2010). Ehecha Avei Springfield Tetãvore Joapykuéra táva Illinois Springfield ha'e peteĩ táva tetãvore Misúri-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ehecha Avei Springfield Tetãvore Joapykuéra táva Ñóntese térã Ha'entesévareko () ha'e peteĩ temiandu ha peteĩ mo'ãreko, oñangareko mante ojeupe, ha ipotakuéra mante. Py'akyrỹi Angajevy ha'e peteĩ temiandu ombohovái peteĩ tembiapo vai yma, ombohovái peteĩ angaipa ymagua. Oñeanduva vy'ave'y, ñemotĩ, pochy ha angaipakuaa. Py'akyrỹi Royrõ () ha'e peteĩ temiandu a'e'y guasu, pochyete, ha py'aro guasu umi máva rehe. Royrõ ha'e mborayhu'ỹva ha rayhu'ỹva. Py'akyrỹi Py'aporã () térã Tekoporã ha'e temiandu porã ha porohayhúva, oñangareko rei máva. Py'akyrỹi Aguyjevete () ha'e temiandu mba'erechakuaa umi japoporãva pyhypyre térã opyhyta. Oipuruva "Aguyje". Py'akyrỹi Wall Kintun TV ha'eva hina ta'ãngambyry pyahuva ypyguakuéra mapuche rehegua tetã Argentinapegua. Oñepyrũ iñembyasai táva Bariloche guive ára 7 jasypakõi, ary 2012-pe. Ko'a ha'e ta'ãngambyry mbohasáva avei umi ypyguakuera ambueva rehegua Argentinape. Ambue Tenda CCAIA renda Wall Kintun Youtube-pe Ta'angambyry mbohasáva Andu'avypoi () térã Anduavypi () ha'e peteĩ temiandu angapyhy'ỹva oñepyrũvo umi ñeha'ãrõite ndojuhuva. Py'akyrỹi Metro ha'e pukukue ra'ãha tenondeguáva ojepurúva pe Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãguápe (SI), oñemoha'anga pe tai "m" rupive. Peteĩ metro ha'e pe pukukue mba'erendy oho 1/299 792 458 aravo'ivé. Pukukue ra'ãha Kesu térã Karypy ha'e voi hi'upy ojejapóva kamby rypy'águi, taha'e ha'éva vaka, kavara, ovecha térã ambue mymba okambúva kambýgui. Oñembohypy'a hag̃ua kamby oñembojehe'a va'erã mba'e ombohypy'áva ha mba'ehái, ojehupyty hag̃ua kamby rypy'a havẽmíva oñemohatãva. Ko ñe'ẽnge "kesu" ou karaiñe'ẽgui "queso". Oĩ hetaite kesu hendaichagua , kesu Paraguái techapyrãme ha'e peteĩ kesu ndaijojaháiva ojejapóva “kuaháda” (oñeguenohẽva kamby ha kuájo, vaka ryepýpe guare, oñembojehe'ávo ojuehe), juky'ỹ ha ojejapohaguére vaka kamby porãgui (ojepe'a'ỹre ichugui hova kyrakue). Joaju Opamba'e Kesu rehegua, karaiñe'ẽme - Mundoquesos Mba'éichapa ojejapo kesu, ingleñe'ẽme. Tembi'u Tivetano ñe'ẽ (, Pö Khay) ha'e peteĩ sino-tivetano ñe'ẽ ñe'ẽ oñe'ẽ ava tivetano kuarahyheike China ha yvate Vutã, Nepal ha India pe. Ko oñe'ẽva 7sua ava Yvy rehe. Techapyrã Tivete - བོད་/Bod. Pö Ava Tivetano - བོད་པ་/Bod.Pa. Pöpa Ava - པ་/Pa pa sy - ཨ་མ་/A.Ma. a ma ru - པ་ཕ་/Pa.Pha. pa pha teindy - ཇོ་ཇོ་/Jo.Jo. jo jo pitã - སྤུ་གུ/sPu.Gu. pugu Nepal - བལ་ཡུལ/Bal.Yul. Bal Yul Vutã - འབྲུགས་ཡུལ/'Brugs.Yul. Druk Yul China - རྒྱ་ནག་/rGya.Nag. Gya Nag India - སྒྱ་གར་/sGya.Gar. Gyagar Paraguái - པ་ར་གུ་ཡེ་/Pa.Ra.Gu.Ye. Paraguye jagua - ཁྱི་/Khyi. khi kavaju- རྟ་/rTa. ta vaka - བ་ཕྱུགས་/Ba.Phyugs. paphü mbarakaja - ཞི་མི་/Zhi.Mi. zhi mi pirá - ནྱ་/Nya. nya peteĩ - གཅིག་/gCig. chig mokoĩ - གཉིས་/gNyis. ñi mbohapy - བསུམ་/bSum. sum irundy - བཞིས་/bZhis. shi po - ལྔ་/lNga. nga pa - བཆུ་/bChu. chhu ara - ཟླ་/zLa. da Kuarahy - ནྱི་མ་/Nyi.Ma. nyima Jasy - ཟླ་བ་/zLa.Ba. dawa amana - ཆར་པ་/Char.Pa. chharpa tataendy - སྐར་མ་/sKar.Ma. karma pyhare - མཚན་/mThan. thän ñũ - ཞིང་ཁ་/Zhing.Kha. zhingkha yvytu - རི་/Ri. ri Yvy - ས་/Sa. sa y(yvykoaa) - གཊསང་པོ་/gTsang.Po. tsangpo tapeguasu - ལམ་/Lam. lam yvyrá - ཤིང་སྡོང་/Shing.Dong. shing dong ka'aguypy - ཤིང་ནགས་/Shing.Nag. tava - གྲོང་སྐྱེར་/Grong.sKyer. tongkye óga - ཁང་པ་/Khang.Pa. khangpa tetã - རྒྱ་ཁབ་/rGya.Khab. g'akha Tivet Ásia ñe'ẽnguéra Facebook ha'e peteĩ internet renda ha ñemoirũha renda ojapo Mark Zuckerberg, Eduardo Saverin, Dustin Moskovitz ha Chris Hughes ára 4 jasykõi ary 2004-pe. Ary 2012 Facebook oguereko 1.000 sua kuéra puruhára ha ojehechauka 70 ñe'ẽme (inglyesñe'ẽ - karaiñe'ẽ - hyãsiañe'ẽ - poytugañe'ẽ - avañe'ẽ) ha heta abuéva. Ary 2013 guive, Facebook ohechauka avañe'ẽ avei iñe'ẽme, tenda ñemoirũha peteĩha ohechaukáva avañe'ẽ internet rendápe. Iñepyrũme, Facebook ha'e akue peteĩ internet renda umi temimbo'e ha ñemoaranduhára Mbo'ehaovusu Harvard pegua oñemoirũ hag̃ua. Opaite temimbo'e ikatu omboja'o marandu ha mba'ekuaarã. Herakuãite ha ipyahuite ojejapoháicha ko mba'e sapy'ánte opaite tapicha ikatu oipuru Facebook. Ára 9 jasyrundy ary 2012-pe oñemomarandu Facebook ojogua Instagram amo 1000 sua dólar. Jasykõi 2014 jave Facebook ojogua avei WhatsApp amo 16 000 sua dólar. Mandu'apy Ambue Tenda Facebook (ingyaterrañe'ẽ) Acceso a Facebook por IPv6 Facebook (Amérika) Facebook (Epaña) Ñemoirũha Twitter ha'e peteĩ internet renda ha ñemoirũha tenda ojapova Jack Dorsey ára 15 jasypokõi ary 2006. Ary 2011 Twitter oguerekova 200 suakuéra puruhára. Ko ñemoirũha omoneĩ ipuruhára omondo marandu 140 taikuéra, herava tweet. Ambue Tenda Twitter Vídeo en Youtube: ¿Qué es Twitter? Libro gratuito en PDF sobre Twitter, en español. Ñemoirũha Rio de Janeiro tetãvore opaite tavakuéra. A Angra dos Reis Aperibé Araruama Areal Armação dos Búzios Arraial do Cabo B Barra do Piraí Barra Mansa Belford Roxo Bom Jardim Bom Jesus do Itabapoana C Cabo Frio Cachoeiras de Macacu Cambuci Campos dos Goytacazes Cantagalo Carapebus Cardoso Moreira Carmo Casimiro de Abreu Comendador Levy Gasparian Conceição de Macabu Cordeiro D Duas Barras Duque de Caxias E Engenheiro Paulo de Frontin G Guapimirim I Iguaba Grande Itaboraí Itaguaí Italva Itaocara Itaperuna Itatiaia J Japeri L Laje do Muriaé M Macaé Macuco Magé Mangaratiba Maricá Mendes Mesquita Miguel Pereira Miracema N Natividade Nilópolis Niterói Nova Friburgo Nova Iguaçu P Paracambi Paraíba do Sul Parati Paty do Alferes Petrópolis Pinheiral Piraí Porciúncula Porto Real Q Quatis Queimados Quissamã R Resende Rio Bonito Rio Claro Rio das Flores Rio das Ostras Ribeirão das lajes Rio de Janeiro (capital) S Santa Maria Madalena Santo Antônio de Pádua São Fidélis São Francisco de Itabapoana São Gonçalo São João da Barra São João de Meriti São José de Ubá São José do Vale do Rio Preto São Pedro da Aldeia São Sebastião do Alto Sapucaia Saquarema Seropédica Silva Jardim Sumidouro T Tanguá Teresópolis Trajano de Moraes Três Rios V Valença Varre-Sai Vassouras Volta Redonda Tetã Va'ama (inglyesñe'ẽme: Commonwealth of The Bahamas) ha'e peteĩ tetã ypa'ũ aty oĩ Paraguasu Atlántiko, ñemby gotyo Tetã peteĩ reko Amérikaguape. Itavusu ha'e táva Nasáu. Va'ama oguereko heta yrembe'y ha ypa'ũ porãve. Ambue Tenda Tetão Va'ama (ingyaterrañe'ẽme) Va'ama iturismo renda (ingyaterrañe'ẽme) Ministerio de Turismo de Bahamas (ingyaterrañe'ẽme) Va'ama Léiguasu (ingyaterrañe'ẽme) Nassau Bahamas Travel News (ingyaterrañe'ẽme) Perfiles de Países de la FAO: Bahamas (Las) Tetã Amerikagua Tetã Varéĩ térã Tetã Varáĩ (áraveñe'ẽme:) ha'e tetã michĩve ha peteĩ ypa'ũ oĩ Arávia, Asia. Varéĩ ha'e peteĩ ypa'ũaty 23 ypa'ũ ndive. Itavusu ha'e táva Manama ha iñe'ẽ ha áraveñe'ẽ. Ambue Tenda Tetão Baréin Perfiles de países de la FAO: Baréin Kúva, héra tee niko Tavakuairetã Kúva (karaiñe'ẽme: República de Cuba), ha'e tetã hekosãsóva peteĩ ypa'ũme ojejuhúva, upe Antillas ypa'ũ atýpe para Karívepe. Kúva ijyvy oñemohenda 15 tetãvore ha 1 tavusu rupive. La Habana ko tetã itavusu ha táva orekovéva tapichakuéra ipype. Kúva niko peteĩ umi 13 tetã hekosãsóvagui para Karíve ypa'ũnguérape oĩva, peteĩ umi 35 tetã hekosãsóvagui Amérikape oĩva. Kúva retãme oĩ avei Juventud ypa'ũ ha amove 1000 kájo térã ypa'ũmi ijerére ojejuhúva: Kájo Coco, Kájo Guillermo, Kájo Largo del Sur ha Kájo Jutías, ha ambuéva. Ko tetã ijerére ojejuhu yvate gotyo Tetãvore Joapykuéra, tetãvore Florida, ha Vaamakuéra, kuarahyreike gotyo Méhiko ojejuhu ha ñemby gotyo Ypa'ũnguéra Kaimã ha Hamáika, ñemby kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu ypa'ũ La Española (Haiti ha Tavakuairetã Ndominikagua). Oiko amo 11 616 000 tetãygua ipype, ojeipapaháicha ary 2017-pe, upéicha Kúva niko tetã orekovéva tapichakuéra ipype Antillas-pe, ijyvy apekue ohupyty amo 110 860 km², upéicha avei tetã tuichavéva Karívepe. Kúva ha ypa'ũ La Española, Jamaica ha Puerto Rico ojapo oñondive ã Antillas Tuichavéva. Epáña oñepyrũ mboyve ojapo ikolónia Amérikape saro'y XVI-me, oiko ko tetã yvy apekuére opaichagua ypykue ha avano'õ tee Amérika pegua. Kúva opyta Epáña kolóniaicha ary 1869 peve, ha Epáña retãvoréicha oiko peve ary 1898-pe upe Epáña-Tetãvore Joapykuéra ñorairõ, oñepyrũ Tetãvore Joapykuéra oikégui Kúva ñemosãso ñorairõme. Tetãvore Joapykuéra ipu'aka Epáñare ha upéicha Kúva ohupyty isãso de facto ary 1902-pe, Tetãvore Joapykuéra ñeñangareko guýpe. Saro'y XX mbyte peteĩha aja, Kúva oha'ã omombarete jekopytyjoja ypykatu, hákatu oiko rire heta ñembohovái ha apañuái umi hetãygua ha mburuvicha, oiko kuri golpe de Estado ary 1952-pe ha upéicha oñepyrũ mburuvicha Fulgencio Batista porokuái hatã. Batista osẽ va'erã Kúvagui ára 1 jasyteĩme 1959, oiko rire mbohapy ary aja Kúva ñepu'ã, oñorairõvo upe Movimiento 26 de Julio omotenonde Fidel Castro. Aremi rire, Fidel Castro oñemoĩ Tetã sãmbyhyhára peteĩháicha, tetã rekuái ruvicháicha. Ary 1965-pe, oñepyrũ upe Partido Comunista de Cuba (Kúva aty ojokuaikuaáva ohekáva amoño'ỹtekuareko), ko ára guive oporokuái ha oisãmbyhy hetãre. Upévare, upe Ñorairõ Ro'y oiko aja, URSS ha Tetãvore Joapykuéra oñorairõvo, ojereko Kúva mba'eguasúicha, haimete ohupyty ñorairõ vai mboka guasúre, oiko jave upe mbokapurã ñemoñarõ Kúvape. Kúva rekuái oñemohenda peteĩ Estado socialista ramóicha, ñesãmbyhýme peteĩ atýnte oporokuái, upe Partido Comunista de Cuba (PCC), Kúva retã léi guasúpe oĩ mba'éichapa ko aty omba'apo va'erã hetãre. Ko tetã oheka hína ohupyty ñakãrapu'ãmba ha heta oñangareko imba'eheta ñemohendáre ha iviru ñemomba'apóre, omono'õ mba'eheta oñemu tetã ambuekuérape asuka, petỹ, kafe ha pohã. Mandu'apy Kúva Aravia Emiryvy Joaju (áraveñe'ẽme: دولة الإمارات العربية المتحدة) ha'e peteĩ tetã joaty oĩ kuarahysẽ Yvyapy Arávia, Yvyrusu Asiape. Oñembyatypyre pokõi emiryvy (emirenda - emirado): Abu Dabi, Ajmán, Dubái, Fuyaira, Ras al-Jaima, Sharjah ha pe Umm al-Qaywayn. Ijerére ojejuhu yvate ha ñembykuarahysẽ gotyo Omã ha ñemby ha kuarahyreike gotyo Aravia Saudíta. Avu Ndavi ha'e itavusu ha itáva tenondegua ha'e Nduvái. Ambue Tenda Sitio web oficial del gobierno (en inglés) Sitio oficial del Ministerio de Información (en español) Perfiles de países de la FAO: Emiratos Árabes Unidos Nduvái (áraveñe'ẽme: إمارة دبي, ʼImārat Dubay) ha'e peteĩ Emiryvy ha Táva tenondegua Tetã Aravia Emiryvy Joajupegua oguerekohína 2.003.370 tavayguakuéra. Nduvái oguereko avei ógayvate tuichave yvórape, Burj Khalifa-áicha. Nduvái saro'y XXI-pe omotuichaete, ha ojogapo heta ta'ãnga'ita, yvýpe ha ýpe. Ko'ãga, Nduvái hekuaihára ha'e Mohammed bin Rashid Al Maktoum, Mohammed ha'e avei Ministro Tenondegua ha Mburuvicha tekovia Aravia Emiryvy Joajupegua. Táva Nduvái Albert Einstein (alemañañe'ẽme: [ˈalbɐt ˈaɪnʃtaɪn]; Ulm, Alemáña, 14 jasyapy ary 1879 – Princeton, Tetãvore Joapykuéra, 18 jasyrundy ary 1955) ha'e akue peteĩ oñemoarandúva mba'erekokuaáre hudío Alemáña megua, ha upéi katu ha'e oñemohetã Suísa ha Tetãvore Joapykuérape. Einstein ha'e pe tembikuaatyhára tenondeguáva saro'y XX megua. Ary 1915 jave, Einstein ojapo ha ombokuatia pe mba'ekuaarã joguerahaviárava (teoría de la relatividad). Ary 1921 jave, Albert Einstein-pe oñeme'ẽ upe jopói Nobel Mba'erekokuaa rehegua, mba'erendy ñemoarandúre. Tekove Alemañagua Tekove Suísagua Mba'erekokuaa Tibagi (téa Tyba'y avañe'ẽme) táva Pindoramagui (téa Vrasilgui) koápe tetãvore Parana ha ko mirĩ táva 200km Kuri'ytýva. Ojekuaa guáicha "iporavéva mirĩ táva Pindoramagui". Ha'e osasu'akue arýpe 1872. Oreko távayguakuéra 19.983 ava javeve oheka 2010-pe. Héra ñepyrũ Ñe'ẽ ojapo mandu'a yrysýpe Tyba'y, mba'e osasu'a Campos Gerais-pe, okurusu yvy távagui ha opoi iy Paranapanéma yrysýpe. Héra tapo ha'e itupiñe'ẽ, "tibagy": tyba+y - karaiñe'ẽme "mucha água" teva poytugañe'ẽme "muita água". Hembiasa Ha’e itembiasa ohechauka mboyve japogue tendape, Tyba'y yrysy henda jejokuáikuéra ha bandeirantes tape, ko guataavakuéra oraha py’aguasukuéra ipýpe okárape. Tyba'y yrysy orekokue itaju ha hepy itakuéra marandu omboguerukue henda avakuéra ndive ndahasýi tembiasosẽ otemimo'ã tendape. Upéi sanpabloguakuéra tapeguasu, henda kuri'ytývaguakuéra oguatakue tapeguasu tendagui, jepe mba’eve óga téa táva japo pépe. Javeve Provicia de Misiones (1585-1896) yvy ra'anga tembiasagui ha tetãnguéragui, hesuava (jesuita) pa’ikuéra ojapokue henda “reducciones” taju Tetã Guayrape (ko ára Tetãvore Parana) ha kóva mba’e Españagui javeve de Tratado de Tordesillas - mba’e Poytuga ha España oteraguapykue arýpe 1494. Oimeraẽ reducciones ha’e jogapopapyre tembe’ype Tyba'yyrysygui ha, japo táva ha porombo'e Hesu Kirito rupi ko añetegua pa’ikuéragui. Reducciones de San José, San Javier ha Encarnación orekokue guasu tembiasa. Tenonderã ava tyba’ygua ojukue São Paulope ha, ha’e ihasýva ha aruru henda arýkuperape ñemomba'engue tendape, peve poravopapyre táva anãtegua tenda. Guasu tenonderã távagui, Antonio Machado Ribeiro máva ojapokue Táva Tyba’y. Ha’e peteĩ sãopaulogua ha og̃uahekue ndive ha’e iogaygua. Ha’e kompáyre ha tembiapohára guasu yvy jára tendagui, José Felix da Silva Passos. Ko jára mitãkuñã Onistarda ha’e karai, orekokue irundy kuã asúpe pope ha pa akatúa po, avei jekutu tetyma mba’e po’ỹ. José Felix rairõ vítima japopyre ha’e ikuñã, máva oroyrõgue karai. Ko kuñã mbopagapapyre porojukáva Comarca de Castro-pe. Ne'ĩra arýpe 1808 ñyrõ kuatia'arandu ojukue ha'e ikaraipe. Ha'ekuéra iyvy amo Alegre yrysype, okurusukue pa Tyba'y ha og̃uahekue Cástrope. Ha'e Monte Alegre (Hory Ka'aguy), Fortaleza (Itaokyke), Bela Vista (Porã Hecha) ha ambuekuéra oñemboyvy jára. Omba'apokue mba'éicha mburuvichágui oúva akãava ha ekombo'eha akãava Castrope, ha omba'apokue tuvicha mohendagui Piraí ha Furnaspe. Jere 1796, José Felix angirũ oñandukue Oñemboyvy Fortalezape, kóa 17km ko'ãgagua táva. Brígido Alvares ndopotai ha'e iangirũ nepytyvõ jere ha'e ihóga Castrope. Peteĩ ary rire ombohu'y ha'e ihesape ha akã yvyra rakã michĩme okẽme Fazenda Fortaleza. Jehepy oñemboyvyjára omohendakue ha'e itembiapoava Antonio Machado Ribeiro ñeha'ã ava kaingánge apoha, ha'ekuéra máva tapiã okovekue amo yvype. [...] Tetãnguéra Táva oreko pa 3.108,746 km² yvy, ha'e iguasuve táva paranagua ha oreko 10 rembe'y tavakuéra. Oreko 1,5597% yvy tetãvoregui paranagua, 0,5516% yvy tetãmirĩgui ha 0,0366% pa yvy vrasilgua. Távayguakuéra Oheka informasõ - 2006 Opavave: 20.714 Tavaguasu: 5.814 Okaraygua: 14.900 Karai: 10.518 Kuñã: 10.196 Índice de Desenvolvimento Humano (IDH-M) - Papaha Yvypóragui Aguerojera: 0,686 IDH-M Viru: 0,615 IDH-M Tekove ára: 0,668 IDH-M Tekombo'e: 0,774 Roja Yrysy Tibagi Iapó Tapeguasu BR-153 - Transvrasilgua tapeguasu PR-340 - Francisco Sady de Brito (Tyba'y Telémako Bóybape) ha Guataçara Borba Carneiro (Tyba'y Kásturope) tapeguasu BR-376 - Kafé tapeguasu Turismo Porã tenda kuaape Yvotyty Tetãvoregui Guartela Ysyry Ingrata Itaytyba Ecoturismo Ytororõ Dora Ladeira do Paredão Risseti yvotyty Safari's Farm Puxa-Nervos ytororõ Marangatu Rosa ytororõ Tyba'y yrysy Hermitão tape Arandukuaa ha tembiasa tenda Livroróga Avagui Távagui Iñepyrũme Tupão Nossa Senhora dos Remédios (téa Tupãsy Pohãnguéra) Ojehuhague Tujamba'eróga Távagui Akãavaguasu Edmundo Mercer Junior Mburuvicha Róga Itaiteve Teatro Távagui Carnaval Tyba'ygua Ta'angambyry Tyba'y oguereko ta'angambyry mbohasahára katuete: 56 - RPC / TV Esplanada (Rede Globo) - Ponta Grossa / PR 54 - TV Pampa (Rede TV) - Porto Alegre / RS 44 - RIC TV (Rede Record) - Curitiba / PR 39 - TV Esporte Interativo - Rio de Janeiro / RJ 35 - TV Guará (Rede Massa / SBT) - Ponta Grossa / PR 33 - Rede Mercosul - Curitiba / PR 29 - TV Educativa - Ponta Grossa / PR 27 - TV Canção Nova - Cachoeira Paulista / SP 19 - Ulbra TV - Porto Alegre / RS 17 - TV Bandeirantes - Curitiba / PR 15 - Rede Vida - São José do Rio Preto - SP 12 - RPC / TV Esplanada (Rede Globo) - Ponta Grossa / PR 10 - TV Guará (Rede Massa / SBT) - Ponta Grossa / PR 08 - TV Tarobá - Rede Bandeirantes - Cascavel / PR 12 - RPC / TV Esplanada (Rede Globo) - Ponta Grossa / PR 10 - SBT - São Paulo / SP Puhoe Tyba'y renda puhoembohasahára. AM 700 - Rádio Capital do Papel (Jovem Pan AM) - Telêmaco Borba AM 740 - Rádio Placar - Ortigueira AM 900 - Rádio Sant'ana (Rede Aparecida) - Ponta Grossa AM 1080 - Rádio Clube (Rede Bandeirantes de Rádio) - Ponta Grossa AM 1130 - Rádio Castro - Castro AM 1230 - Rádio Harmonia (Sistema Globo de Rádio) - Telêmaco Borba AM 1300 - CBN Ponta Grossa (CBN) - Ponta Grossa AM 1330 - Rádio Jaguariaíva - Jaguariaíva AM 1430 - Rádio Central - P. Grossa AM 1550 - Radio Itay - TIBAGI FM 89,5 - Tribuna FM - Apucarana FM 90,3 - Estilo FM - Imbituva FM 90,7 - MZ FM - Ponta Grossa FM 91,9 - Colinas FM - Ibaiti FM 93,1 - Rede Aleluia - Ponta Grossa FM 94,7 - Mix FM Ponta Grossa FM 97,3 - Rádio T (Telêmaco Borba) FM 99,3 - Mundi FM - Ponta Grossa FM 99,9 - Rádio T (Ponta Grossa) FM 100,5 - Vale do Sol FM - Santo Antônio da Platina FM 102,7 - Rádio Antena Sul FM - Castro FM 103,5 - Jovem Pan 2 FM Ponta Grossa FM 88,7 - Rádio T - Faxinal FM 89,7 - Massa FM Campos Gerais Marandukuatia, arapokõindykua ha arakua Tibagi Marandukuatia A Gazeta de Tibagi (extinto) Folha da Cidade - edição Tibagi Tibagi renda Marandukuatia Página Um- Castro Correio do Vale - Tel. Borba Gazeta Alternativa - Tel. Borba Jornal da Hora - Tel. Borba Folha da Cidade - Tel. Borba Expresso Notícias - Tel. Borba Diário dos Campos - P. Grossa Diário da Manhã - P. Grossa Jornal da Manhã - P. Grossa A Boa Nova - P. Grossa Jornal Negocião - Tel. Borba Ambue Marandukuatia Gazeta do Povo - Curitiba Folha de Londrina Mandu'a Ambue Tenda Página da prefeitura Informes sobre o turismo local Parana (tetãvore) táva Montecarlo ha'éva hína táva tetãvore Misionespe, Argentina. Oguereko 16 300 tavayguakuéra (ary 2011-pe) ha opyta 175 métro nivel paraguasu'ári. Opytáva ysyry Paranarembe'ype, tavami Apeaimerenondépe, rembe'y Paraguáipe. Oñemoñepyru ko táva 4 jasyrundy ary 1920-pe. Ijerére oñeñoty ha oñemonova Mandi'o, Avati ha narã, Avei oĩva píno Elliotis ha Kuri'yñeñoty kuéra. Argentina táva Syva () ha'e yvypóra ha mymba rete vore oĩ ityvyta ári, ha opáva iñakã oñepyrũhápe. Hechave Tyvyta Tete Kũ ha'e yvypóra ha mymba kũ'ã ro'ombarete oĩ jurupe, akãpe, kũ ha'e ñe'ẽha ha tembi'u ha'ãha avei. Tete Tova ha'e mymba ha yvypóra iñakã tenonde, tyvyta guive tañykã peve, tovape oĩ tesa, tĩ, juru, tembe ha tatypy. Tova ro'o omombe'u temiandukuéra. Tete Tatypy ha'e pe mokõi akãro'o oĩ yvypóra rova, tesa yvýpe ha juru ijére. Tete Akã kangue ha'e mymba ha yvypóra kanguekue aty akãpegua, oñangarekohína apytu'ũ ro'o, tesa, tĩ, juru ha apysa. Akã kangue ha'e aty 28 kanguekuéra, tañykã kangue omýiva añore. Kanguekue Tañykã () ha'e kangueaty omýiva oĩ yvypóra ha mymba rova, oĩ tatypy yvýpe ha ajúra yvatépe. Tañykã ha'e akã kangue ipehẽngue. Tete Po () ha'eva hína avakuéra ha mymbakuéra retepehẽngue ojoajúva jyva rehe. Po oguereko 5 Kuã hese: Kuãngusu, Kuãmbo'e, Kuãmbyte, Kuãirũgua ha Kuã'i. Jaipurúva ñande po jaipyhy ha jaipoko haguã mba`ekuéra. Oĩva mymba ndorekóiva po: Pira, guýra, mbóikuéra ha ambuekuéra. Jepoko andu oñandúva po rehe. Tete Katalúñañe’ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ "románse" (Osẽhague yma Latinañe'ẽgui) oñeñe'ẽvéva Katalúñame. Ko'a ko ñe'ẽ orekóva 11,5 millõ ñe'ẽhára kuéra Epáña, Hyãsia, Itália ha Andorrape (ary 2009-pe) Ñe'ẽndymi: Techapyrã: Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Katalúña Andorra Hyãsia Itália Kuã ha'e yvypóra ha mymba okambúva ipo apýra. Yvypóra oguereko 10 kuãnguéra, 5 porehe. Peteĩ kuã oñandukatu pe jepoko andu ha mba'e ysaja. Kuãngusu: Kuã peteĩha ha guasuve, peteĩva ombohováiva umi kuã ambuéva ha oporopytyvõva ojejopy hag̃ua. Kuãmbo'e: Kuã mokõiha, ohechauka mba'ekuéra. Kuãmbyte: Oĩ po mbyte ha ijyvateve. Kuãirũgua: Oraha menda kuãirũ. Kuã'i: Kuã po yke paha ha imichĩvéva. Tete Ahy'o () ha'e yvypóra ha mymba ajúra pehẽngue oĩva atukupe kangue rysýi renondépe. Yvypóra ipytuhẽvo, yvytu ohasáta ahy'óre, upéicha avei ho'úvo, tembi'u ohasa va'erã ko ajúra pehẽnguére. Tete Tañykãpy () ha'e yvypóra pehẽngue yvýpe, oĩ juru guýpe ha ajúra ári. Tañykã pehẽngue pahare. Tete Ñoko'ẽkytã () ha'e yvypóra kuimba'e ajúra pehẽngue, oĩ kuimba'e ijajúra renondépe. Kuimba'e iñoko'ẽkytã tuichave kuñágui. Tete Atukupe kangue rysýi (), hérava avei Pujase'o, ha'e peteĩ rysýi kanguere oĩ yvypóra ha mymba. Oñepyrũ akãpe, ohasa atukupere ha opa tumbykanguere. Ha'e tete pehẽngue tekotevẽte ha oñangarekova, oguerekova 33 pehẽnguekue. Peteĩ Yvypóra Atukupe kangue rysýi ipukuke ha'e 75cm. Mandu'apy Kanguekue Centro Federal de Educação Tecnológica Celso Suckow da Fonseca ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, tetãvore Rio de Janeiro, oñepyrű ary 1994pe táva Pindoramape oguereko arandu róga táva Rio de Janeiro-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaorusu Pindoramapegua ohekombo'e 9669 temimbo'ekuerape ha oguereko 525 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Centro Federal de Educação Tecnológica Celso Suckow da Fonseca Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Tetãvore Parana oguereko 399 tavakuéra. A Abatiá Adrianópolis Agudos do Sul Almirante Tamandaré Altamira do Paraná Alto Paraíso Alto Parana Alto Piquiri Altônia Alvorada do Sul Amaporã Ampére Anahy Andirá Ângulo Antonina Antônio Olinto Apucarana Arapongas Arapoti Arapuã Araruna Araucária Ariranha do Ivaí Assaí Assis Chateaubriand Astorga Atalaia B Balsa Nova Bandeirantes Barbosa Ferraz Barra do Jacaré Barracão Bela Vista da Caroba Bela Vista do Paraíso Bituruna Boa Esperança Boa Esperança do Iguaçu Boa Ventura de São Roque Boa Vista da Aparecida Bocaiúva do Sul Bom Jesus do Sul Bom Sucesso Bom Sucesso do Sul Borrazópolis Braganey Brasilândia do Sul C Cafeara Cafelândia Cafezal do Sul Califórnia Cambará Cambé Cambira Campina da Lagoa Campina do Simão Campina Grande do Sul Campo Bonito Campo do Tenente Campo Largo Campo Magro Campo Mourão Cândido de Abreu Candói Cantagalo Capanema Capitão Leônidas Marques Karambei Carlópolis Cascavel Castro Catanduvas Centenário do Sul Cerro Azul Céu Azul Chopinzinho Cianorte Cidade Gaúcha Clevelândia Colombo Colorado Congonhinhas Conselheiro Mairinck Contenda Corbélia Cornélio Procópio Coronel Domingos Soares Coronel Vivida Corumbataí do Sul Cruz Machado Cruzeiro do Iguaçu Cruzeiro do Oeste Cruzeiro do Sul Cruzmaltina Curitiba Curiúva D Diamante d'Oeste Diamante do Norte Diamante do Sul Dois Vizinhos Douradina Doutor Camargo Doutor Ulysses E Enéas Marques Engenheiro Beltrão Entre Rios do Oeste Esperança Nova Espigão Alto do Iguaçu F Farol Faxinal Fazenda Rio Grande Fênix Fernandes Pinheiro Figueira Flor da Serra do Sul Floraí Floresta Florestópolis Flórida Formosa do Oeste Foz do Iguaçu Foz do Jordão Francisco Alves Francisco Beltrão G General Carneiro Godoy Moreira Goioerê Goioxim Grandes Rios Guaíra Guairaçá Guamiranga Guapirama Guaporema Guaraci Guaraniaçu Guarapuáva Guaraqueçaba Guaratuba H Honório Serpa I Ibaiti Ibema Ibiporã Icaraíma Iguaraçu Iguatu Imbaú Imbituva Inácio Martins Inajá Indianópolis Ipiranga Iporã Iracema do Oeste Irati Iretama Itaguajé Itaipulândia Itambaracá Itambé Itapejara d'Oeste Itaperuçu Itaúna do Sul Ivaí Ivaiporã Ivaté Ivatuba J Jaboti Jacarezinho Jaguapitã Jaguariaíva Jandaia do Sul Janiópolis Japira Japurá Jardim Alegre Jardim Olinda Jataizinho Jesuítas Joaquim Távora Jundiaí do Sul Juranda Jussara K Kaloré L Lapa Laranjal Laranjeiras do Sul Leópolis Lidianópolis Lindoeste Loanda Lobato Londrina Luiziana Lunardelli Lupionópolis M Mallet Mamborê Mandaguaçu Mandaguari Mandirituba Manfrinópolis Mangueirinha Manoel Ribas Marechal Cândido Rondon Maria Helena Marialva Marilândia do Sul Marilena Mariluz Maringá Mariópolis Maripá Marmeleiro Marquinho Marumbi Matelândia Matinhos Mato Rico Mauá da Serra Medianeira Mercedes Mirador Miraselva Missal Moreira Sales Morretes Munhoz de Melo N Nossa Senhora das Graças Nova Aliança do Ivaí Nova América da Colina Nova Aurora Nova Cantu Nova Esperança Nova Esperança do Sudoeste Nova Fátima Nova Laranjeiras Nova Londrina Nova Olímpia Nova Prata do Iguaçu Nova Santa Bárbara Nova Santa Rosa Nova Tebas Novo Itacolomi O Ortigueira Ourizona Ouro Verde do Oeste P Paiçandu Palmas Palmeira Palmital Palotina Paraíso do Norte Paranacity Paranaguá Paranapoema Paranavaí Pato Bragado Pato Branco Paula Freitas Paulo Frontin Peabiru Perobal Pérola Pérola d'Oeste Piên Pinhais Pinhal de São Bento Pinhalão Pinhão Piraí do Sul Piraquara Pitanga Pitangueiras Planaltina do Paraná Planalto Ponta Grossa Pontal do Paraná Porecatu Porto Amazonas Porto Barreiro Porto Rico Porto Vitória Prado Ferreira Pranchita Presidente Castelo Branco Primeiro de Maio Prudentópolis Q Quarto Centenário Quatiguá Quatro Barras Quatro Pontes Quedas do Iguaçu Querência do Norte Quinta do Sol Quitandinha R Ramilândia Rancho Alegre Rancho Alegre d'Oeste Realeza Rebouças Renascença Reserva Reserva do Iguaçu Ribeirão Claro Ribeirão do Pinhal Rio Azul Rio Bom Rio Bonito do Iguaçu Rio Branco do Ivaí Rio Branco do Sul Rio Negro Rolândia Roncador Rondon Rosário do Ivaí S Sabáudia Salgado Filho Salto do Itararé Salto do Lontra Santa Amélia Santa Cecília do Pavão Santa Cruz de Monte Castelo Santa Fé Santa Helena Santa Inês Santa Isabel do Ivaí Santa Izabel do Oeste Santa Lúcia Santa Maria do Oeste Santa Mariana Santa Mônica Santa Tereza do Oeste Santa Terezinha de Itaipu Santana do Itararé Santo Antônio da Platina Santo Antônio do Caiuá Santo Antônio do Paraíso Santo Antônio do Sudoeste Santo Inácio São Carlos do Ivaí São Jerônimo da Serra São João São João do Caiuá São João do Ivaí São João do Triunfo São Jorge d'Oeste São Jorge do Ivaí São Jorge do Patrocínio São José da Boa Vista São José das Palmeiras São José dos Pinhais São Manoel do Paraná São Mateus do Sul São Miguel do Iguaçu São Pedro do Iguaçu São Pedro do Ivaí São Pedro do Paraná São Sebastião da Amoreira São Tomé Sapopema Sarandi Saudade do Iguaçu Sengés Serranópolis do Iguaçu Sertaneja Sertanópolis Siqueira Campos Sulina T Tamarana Tamboara Tapejara Tapira Teixeira Soares Telêmaco Borba Terra Boa Terra Rica Terra Roxa Tibagi Tijucas do Sul Toledo Tomazina Três Barras do Paraná Tunas do Paraná Tuneiras do Oeste Tupãssi Turvo U Ubiratã Umuarama União da Vitória Uniflor Uraí V Ventania Vera Cruz do Oeste Verê Virmond Vitorino W Wenceslau Braz X Xambrê Py () ha'e hína yvypóra ha mymbakuéra rete pehẽngue ojoajúva hetyma rehe, ijapýra, ojeipurúva oguata ha omýi hag̃ua. Yvypóra py oguereko 5 pysã ha oguereko 29 kanguekuéra, mymba py ikatu oguereko heta pysã. Tete Pire () ha'e yvypóra rete ha mymba rete mboapakuaha, ha'e tete pehẽngue ipohyivéva ha oñangarekóva pe tete. Yvypóra pire ha mymba okambúva pire haguepa, ikatu ñañandu pe japokóva ñande pire rupive. Ambue Henda Tete Pyti'a () ha'e peteĩ yvypóra ha mymba retepehẽngue oĩ akã ha tye mbytépe. Pyti'a oguereko vevuikue ha ñe'ã, ha heta tajygue. Ajúra ha py'asãngue (diafragma) mbytépe oĩ yvypóra ipyti'a. Pyti'a oguereko heta kangue ñarukã, ko kangue ha'e ryru áicha ha oñangareko pe ñe'ã. Tete Kysepuku (Karaiñe'ẽme: "Espada" téra "sable") ha´eva hína mboka morotĩ hãimbe máva ojeipurúva yma oñorairo tèrã oñeñangareko haguã. Mboka Tĩngua () hína kua mokõi jarekóva yvypóra ha mymba tĩme, jaipuru ñande pytu ha ñande atĩa haguã. Ambue Tenda Tete Pe Ta'ỹinguepire'oha () - (Rrusiañe'ẽme: Щелкунчик) térã Pe Ta'ỹinguejokaha ha'e peteĩ mombe'urã añetegua'ỹ ojejerokýva (ballet rupive) ñoha'angáme, oguerekóva mokõi tembiasa ha mbohapy tekoha mombe'urã. Ojapo Piotr Ilich Chaikovski , ary 1891-1892 ngotyo. Chaikovski ojapo purahéi ha jeroky pe mombe'urãpe guarã hérava Pe Ta'ỹinguepire'oha ha Anguja Mburuvicha (El cascanueces y el rey de los ratones), ojapo peteĩháme Ernst Theodor Amadeus Hoffmann. Pe Ta'ỹinguepire'oha ojejerokyve Arareñói aretépe aja, hembiasáre omombe'úva peteĩ ta'ỹinguepire'oha (tembiporu jaipurúva jaipe'a hag̃ua yva ra'ỹi pire) oikóva ijárandi hérava Maria/Clara rógape arareñói pyharépe. Ambue Henda mp3 audio files of The Nutcracker created using the Garritan Personal Orchestra are located at: http://www.garritan.com/Nutcracker.html mp3 streaming of The Nutcracker created using Notion Software are located at: http://www.notionmusic.com/ mp3 audio files of The Nutracker arranged and recorded for organ are located near the bottom of page: http://www.joshperschbacher.com/recordings.htm Pe Ta'ỹinguepire'oha Stokowski - Philadelphia Orchestra - 1934 Tembiapoporã Mba'epu porã Jeroky Yvyra Arareñóigua () térã Arareñói Yvyra ha'e peteĩ yvyra térã yvyra gua'u ombojeguava Arareñói hag̃ua. Ko yvyra ha'e mbojeguavapyre apu'a sa'yreko ndive, mbyjami, mba'erendy ndive ha ambue mba'e ombojeguava. Ambue Henda Arareñói Yvyra: Iñepyrũ ha hembiasa "Primeroscristianos.com" Arareñói: Arareñói Yvyra Tembiapo Yvyra 10 jasyrundy ha'e 100º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano Jasyrundy 11 jasyrundy ha'e 101º ára arygua. Arete Tembiasa Teñõi Mano 2007: Kurt Vonnegut, karai haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. Jasyrundy 12 jasyrundy ha'e 102º ára arygua. Arete Tembiasa Eusebio Ayala (1923): opa ipu'aka Paraguáipe. Teñói Inka Garcilaso de la Vega (1539): kuimba'e aranduoñemomba'eguasúva ñe'ẽpapára haihára perũano ramo. Mano Juan Bautista Gill (1877): Paraguái mburuvicha. Jasyrundy 13 jasyrundy ha'e 103º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói Mano 2015: Eduardo Galeano, Uruguáigua marandumyasãihára, mombe’uhára ha haira’ãhára. Jasyrundy 14 jasyrundy ha'e 104º ára arygua. Arete Amérika Ára Tembiasa Ferrocarril Paraguáipe: (1861): oñemotenonde peteĩha paseo ramal urbano osẽva estación guive oguahẽ haguã puerto peve. Teñói Mano Jasyrundy 15 jasyrundy ha'e 105º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 1865 - Abraham Lincoln Mano César Vallejo (1938): kuimba’e aranduoñemomba’eguasúva ñe’ẽpapára haihára perũano ramo. Jasyrundy 16 jasyrundy ha'e 106º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói Mano Jasyrundy 17 jasyrundy ha'e 107º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói Mano Jasyrundy 18 jasyrundy ha'e 108º ára arygua. Arete Tembiasa Disney Channel (1983) Teñói Mano Albert Einstein (1955): peteĩ mba'erekokuaahára hudío Alemaña megua, ohechauka pe mba'ekuaarã joguerahaviárava. Jasyrundy 19 jasyrundy ha'e 109º ára arygua. Arete Tembiasa Venesuéla (1810): Ñepu'ã 19 jasyapy 1810-pe Teñói Mano Patricio Escobar (1912): Paraguái mburuvicha. Jasyrundy 20 jasyrundy ha'e 110º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói Adolf Hitler (1889): Alemaña mburuvicha. Gabriel Casaccia (1907): Haiha Paraguáipegua. Mano Francisco Añón (1878): ñe’ẽpapára Galiciagua. Ramón Indalecio Cardozo (1943): Mbo'ehára katupyry paraguaigua. Jasyrundy Gyregório arapapaha () ha'e peteĩ arapapaha Európa pegua, heta tetãme ojeipurúva. Pápa Gyregório XIII ojapo kuri ko arapapaha ára 24 jasykõi-pe ary 1582-pe, ombyekovia akue pe Húlio arapapaha. Ára: Hi'are 86.400 aravo'ive, ára niko mba'e ra'ãha tenondeitegua Gyregório Arapapahápe. Arapokõindy: Ha'e 7 ára aty. Henda ambuéva «Lunario novo» de 1582: la reforma gregoriana del calendario, en el Archivo Secreto Vaticano ¿Murieron Cervantes y Shakespeare el mismo día? Diversas anécdotas relacionadas con el calendario gregoriano. Nuestro calendario. Una explicación científica, simple y completa, por Wenceslao Segura González, ISBN 978-84-614-7306-9. La reforma del calendario gregoriano, por Wenceslao Segura González, ISBN 978-84-616-1729-6. Arapapaha Kangúro (karaiñe’ẽme: canguro) ha’e pe réra tapiagua ojeipurúva oñembohéra hag̃ua umi mymba aty okambúva, ho’úva ka’avokuéra ha oikóva Autaráliape. Ko mymba pykupekuéra ituicha, upévare ikatu opopo yvate, oguereko avei peteĩ sapikua ogueraha hag̃ua imymbara’ykuérape, hérava maysúpio. Kangúrope oje’e avei mykũpopo (ko téra ojeipuru sa’ive) Heta mymbakuérape oñembohéra kangúro, ko’ápe oĩme mbovykuéra: Kangúro pytã (Macropus rufus), kóva ha’e pe kangúro tuichavéva, oikóva Autarália yvyku’ipasúre. Peteĩ kangúro pytã okakuaapáva ikatu ijyvatekue ha’e 1,5 m ha ipohyikue ikatu ohupyty 85 kg. Kangúro hũngy kuarahysẽygua (Macropus giganteus), ojeikuaa’ỹvéva ñambojoguávo kangúro pytã ndive. Oĩ hetave Autarália kuarahysẽre. Kangúro hũngy kuarahyreikegua (Macropus fuliginosus), imichĩvéva ha ikatu ojetopa Autarália kuarahyreikére. Mandu’apykuéra https://glosbe.com/es/gn/canguro https://dgaleanolivera.wordpress.com/nelson-zarza-remiandu-kaso-neepoty-ha-jeheropy/ https://kidszoo.org/wp-content/uploads/2014/02/Kangaroos.pdf Ambue tenda Okambúva Guarimbe () ha'e umi guyra aty, Anatidae pehẽngue rehegua, oĩ 40 guarimbepara ha oike opave Yvórape. Guarimbe ho'o ha hague oipuruva yvypórare. Hawaii guarimbe (Branta sandvicensis) Oseania guarimbe (Anser indicus) Ehito guarimbe (Alopochen aegyptiacus) Kanatã guarimbe (Branta canadensis) Europa guarimbe (Anser anser) Ahyka guarimbe (Anser cygnoides) Guyra Yvy'a (latinañe'ẽme: Solanum tuberosum) ha'e peteĩ ka'avo Perũ ha Volivia pegua, solanácea pehẽngue pegua. Yvypóra oñotỹ yvy'a oparupi, upéicha kóva niko pe ka'avo ja'uvéva okakuaáva yvyguýpe, tembi'u opaichaguápe oĩ yvy'a, pe oje'uvéva hína yvy'a chyryry. Joajuha Mercado Calabajio: Guía de referencia de las patatas - variedades cultivadas comercializadas en España - Madrid 2008 Yvy'akuéra Ka'avo Guaiapi térã oiampi ha Waiãpi, avei, ha'éva hína ypyguakuéra aty tupi-guarani oikovéva tetãvore Para ha Amapape, Vrasilpe, ha Gujána Hyãsiapeguape. Ko´ãga Oikovéva ha´ekuéra ysyry Oiapoque, Jari ha Araguari apytépe, hákatu yma oikova'ekue ysyry xingurembe'y rehe. Ojapóva Mba'eporãnguéra guarani ta´ãnga rehegua hérava Mba'eporã kusiwa ojeipuruha omoporã haguã hete térã imba'ekuéra, ha umía ojedeklara Unescope "Patrimonio oral e inmaterial de la humanidad, avei ojedeklara hese "patrimonio cultural" Vrasilpe, ary 2002-pe. Oiva 905 guaiapikuéra Vrasilpe (ary 2008-pe) ha 710 Gujánape (ary 2002-pe). Oñe'ẽva ha'ekuéra Wayampi térã waiampiñe´ẽ. Ko'ã ha'e ñe'endymi umi ñe'ẽ mokoi rehegua: guahẽ - waen Yvytu - ywyto Panambi - panã Yvága - Iwang Jasy - Jay Mandiju - moneju Ambue Joaju Waiãpi marandu "Arte kusiwa" - IPHAN Folha Online Waiãpi ñepyrũ, ha ambueva Ava Mymbakandu (karaiñe’ẽme: camello) ha’e umi mymba aty okambúva, Camelidae pehẽngue pegua, oĩméva Yvate Ahykape ha Kuarahyreike Asiape. Ko mymba kavaju joguaha, oguereko atukupe kandu: Aravia Mymbakandu (dromedario) oguereko peteĩnte atukupe kandu, ha Asia Mymba'akãndu oguereko mokõi atukupe kandu. Mymbakandu oikokatúiko yvyku’ipasupe, ndoho’ukatúiva yre, ha ha’e peteĩ mymba oipuruvave jererahare, mbarete ha hosãete, oikovekatúiva 40 térã 50 arynguéra. Yvypóra oipuruve mymbakandu ipire, ho’o ha ikamby. Mandu’apykuéra Ambue Joaju Mymba pysãkõi Tavetã Joaju (Ingleñe'ẽmeː United Kingdom), héra tee niko Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Yvate Irilánda pegua (Ingleñe'ẽmeː United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva ypa'ũnguérape yvyrusu Európa pehẽngue yvate kuarahyreikeguápe. Ijyvy apekue hína ypa'ũ Vyretáña Guasu, ypa'ũ Irilánda ipehẽngue yvate kuarahyresẽyguápe ha heta ypa'ũmi ambuéva. Oñemosãso guive Tavakuairetã Irilánda, Yvate Irilánda rupínte ikatu jeho ambue tetãme yvy rupi, upépe añónte Tavetã Joaju ha Irilánda oñomohembe'y yvýre, ojejapo peve Eurotúnel (hasaha guasu y guýpe) ombojoajúva ypa'ũ Vyretáña Guasu ha Hyãsia ha opa umi tetã ambuéva Európa yvyrusúpe. Vyretáña Guasu ijerére ojejuhu yvate ha kuarahyreike gotyo paraguasu Atlántiko, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu para Yvate, ñemby gotyo Mancha ypo'i ha kuarahyreike gotyo para Irilandagua. Tavetã Joaju ha'e niko peteĩ Tetã heko peteĩ orekóva ijyvýpe irundy tetã: Ekósia, Gales, Ingyatérra ha Yvate Irilánda. Ko tetã rekuái oñemboguata amandajerape rupive, itavusu ha hetã rekuái ojejuhu Lóndyre távape, hákatu oĩ tekuái ñesãmbyhy ambuéva Edimburgo-pe, Ekósia tavusu, Cardiff-pe, Gales tavusu, ha Belfast-pe, Yvate Irilánda. Ko tetã ñesãmbyhy oporokuái peteĩme amandajére, kuñakarai Isabel II ha'e hína Tetã ruvicha. Jajavy ñambohérarõ ko tetã Vyretáña Guasu ha Ingyatérra, umíva herakuãitégui ha ojehecha py'ỹi upéicha ojehu. Umi yvy Vyretáña porokuái peteĩme poguýpe ojejuhúva Ypo'i ypa'ũnguérape —Jersey ha Guernsey— ha Ypa'ũ Man noĩri Taveta Joajúpe, Vyretáña rekuái oñangarekónte ijekopyty tetã ambuévare. Tavetã Joajúpe oĩ 14 yvy pehẽngue paramboypýri, opa niko pe Vyretáña Mburuvi rembirejakue, ko mburuvi ymaguare niko ijyvy apekue pógui peteĩ opaite Yvy apekuégui. Kuñakarai Isabel II omyakã gueteri Tetãnguéra Ñembojoaju ha ha'e gueteri Tetã ruvicha opa umi Ñembojoaju tavetãnguérape. Ha'e hína tetã ñemongakuaapyre oĩva umi tetã ipokatuvéva ha mba'ehetavéva apytépe. Ha'e akue tetã peteĩha opa tetã ambuéva apytépe iviru remimono'õ omba'apo mba'eapopyhakuéra rupi ha tetã mbaretevéva opa Yvýgui saro'y XIX aja ha saro'y XX ñepyrũme (1815-1945), hákatu ohasa rire Ñorairõ Guasu Peteĩha ha Mokõiha, ohepyme'ẽitehápe oñangareko ijyvýre ha oñorairõrõguare, ha imburuvi ikangyve saro'y XX pehẽngue mokõiha aja, ndaha'evéima upe guive tetã imba'eguasuitéva umi tetã ambuévape. Ojehechauka ramo jepe tetã imba'eheta guetei, itavarandu ha iñarandupy herakuãite, ijaty ñorairõha mbaretéva, oguerekógui mboka guasu oipurúva átomo mbaretekue. Oime akue Európa Joajúpe ary 1973 guive 2020 peve. Tavetã Joaju oĩ umi po tetã apytépe omba'apóva Tetãnguéra Joaju rehe oñangareko hag̃ua toiko py'aguapy Yvýpe, oĩ G7 ha G-20 atýpe, OTAN, OCDE, UKUSA, Tetãnguéra Ñembojoaju ha Common Travel Area. Héra ypy Ko tetã réra tee ha'e hína Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Yvate Irilánda pegua (Ingleñe'ẽmeː United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), héra ojeipuruvéva niko Reino Unido ha RU oúva ko tetã réragui, karaiñe'ẽme. Ko téra ojehechauka peteĩháme upe Kuatia Joajurã 1707 pegua rupive, tavetã Ingyatérra ha Gales ojaposérõguare tavetã pyahu Ekósia ndive, ha oñembohérata Tavetã Joaju Vyretáña Guasu pegua. Ha upéi, upe Kuatia Joajurã 1800 pegua rupive, ypa'ũ Irilánda oike avei tavetãme, upéicha ko tetã réra oñemoambue ha ojehero Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Irilánda pegua. Ary 1927-pe, oñemosãsóvo Tavakuairetã Irilánda, tetã réra oñemoambue ha ojehero ko'ãga ojeheróichaː Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Yvate Irilánda pegua. Sapy'apy'a ojehero ko tetã upe ypa'ũ ojapóva tetã yvy apekue pehẽngue tuichavéva réraicha, Vyretáña Guasu, térã ojehero avei peteĩ umi mbohapy tetã réra rupi, Ingyatérra. Umíva Tavetã Joajugua, upéicha avei umi Vyretáña Guasugua, ojehero chupekuéra "Vyretañagua", térã británico karaiñe'ẽicha, oñembohera chupekuéra avei "ingle", karaiñe'ẽgui inglés. Tavetã Joaju ha'e ramo jepe "peteĩ" tetã hekosãsóva, ojehechakuaa ha'eha tetã avei Ingyatérra, Ekósia, Gales, ha sapy'apy'a, Yvate Irilánda, umíva katu ndaha'éi hikuái tetã hekosãsóva. Sãmbyhyhára peteĩha Vyretáña pegua omomarandu iñanduti rendápe Tavetã Joaju ha'e niko "tetãnguéra peteĩ tetã pype". Mandu'apy Joajuha Sitio oficial de la monarquía británica Sitio oficial del Gobierno de Su Majestad Jefe de Estado y miembros del gabinente Achi'ija ()/(latinañe'ẽme: amaurospiza moesta) ha'e peteĩ guyra oĩ yvate Argentina, ñemby kuarahyreike Pindorama ha kuarahysẽ Paraguái. Oiko Ka'aguyguasu Atlántikopegua. Ambue Joaju Guyra Aguara guyra ()/(latinañe'ẽme: amaurospiza moesta) ha'e peteĩ guyra oĩ Volivia, Pindorama, Kolombia,Ekuator, Paraguái ha Perũpe. Oguereko 18 cm yvatere ha ipohyikue ha'e 30 g. Joaju Guyra Akã chovy ()/(latinañe'ẽme: Thraupis bonariensis) ha'e peteĩ guyra oĩ Argentina, Uruguái, Pindorama, Paraguái, Volivia, Chile, Perũ ha Ekuator. Akã chovy kuimba'e ha'e hovy ha sa'yju ha Akã chovy kuña ha'e marrõ. Joaju Guyra Akã pytã () / (latinañe'ẽme: Paroaria capitata) ha'e peteĩ guyra oĩ Yvate Argentina, Uruguái, Pindorama (Mato Grosso), Paraguái ha Volivia. Oiko yno'õvu ha ysyry rembe'y. Akã pytã ha'e sa'y pytã iakã ha hete morotĩ. Joaju Guyra Aka'ẽ hũ () / (latinañe'ẽme: Cyanocorax cyanomelas) ha'e peteĩ guyra oĩ Argentina, Uruguái, Pindorama, Paraguái, Volivia ha Perũ. Oiko ka'aguy. Aka'ẽ hũ ihete ha'e sa'y hovy ha iñakã ha'e sa'y hũ. Joaju Guyra Aka'ẽ morotĩ michĩ () / (latinañe'ẽme: Cissopis leveriana) ha'e peteĩ guyra oĩ Ñembyamérikape, Yvytyrysyi Andes kuarahysẽme. Oiko ka'aguy rembe'y ha ñúme. Joaju Guyra Aka'ẽ ñu () / (latinañe'ẽme: Cyanocorax cristatellus) ha'e peteĩ guyra oĩ Pindorama ha Paraguái, ha ambueva renda Voliviape. Oiko ka'aguy. Aka'ẽ ñu ihete ha'e sa'y morotĩ, ijatukupe ha'e hovy ha iñakã ha'e sa'y hũ, heta haguere ndive. Joaju Guyra Aka'ẽ para () / (latinañe'ẽme: Cyanocorax chrysops) ha'e peteĩ guyra oĩ Pindorama (Pantanal), Paraguái, Volivia, Argentina ha Uruguái. Oiko ka'aguy. Aka'ẽ para ihete ha'e sa'yju, ijatukupe ha'e hovy ha iñakã ha'e sa'y hũ ha hovy avei, heta haguere ndive. Joaju Guyra Kaninde () / (latinañe'ẽme: Ara ararauna) ha'e peteĩ guyra gua'a guasu oĩ Yvate Ñembyamérika ha Yvy Mbyteamérika, Paranaguasu ka'aguy. Kaninde hete guasu ha sa'yju, ijatukupe ha'e hovykangy ha iñakã ha'e sa'y morotĩ ha sa'yky avei, heta haguere huguáire. Oguereko tĩ mbarete. Oguereko 76cm térã 86cm yvatére ha ipohyikue ha'e 900g gotyo 1500g. Joaju Guyra Akãvotõ () / (latinañe'ẽme: Mackenziaena severa) ha'e peteĩ guyra oĩ Ñemby ha Mbyte Pindorama, Kuarahysẽ Paraguái ha Yvate Argentinape. Oiko ka'aguy Atlántiko pegua. Akãvotõ hete ha'e hovy, hũ térã sa'ypara, ha iñakã ha'e sa'y hovy térã hũ heta haguere ndive. Joaju Guyra Anambe pytã () / (latinañe'ẽme: Pachyramphus castaneus) ha'e peteĩ guyra michĩ oĩ Pindorama, Volivia, Kolombia, Paraguái, Ekuator, Yvate Argentina ha Perũ. Oiko ka'aguy. Anambe pytã hete ha'e sa'y tata. Joaju Guyra Anambe () / (latinañe'ẽme: Pachyramphus validus) ha'e peteĩ guyra oĩ Pindorama, Volivia, Paraguái, Ekuator, Argentina ha Perũ. Oiko ka'aguy. Anambe hete ha'e sa'y tata, ha iñakã ha'e sa'y hũngy. Joaju Guyra Anambe ayvu () / (latinañe'ẽme: Sirystes sibilator) ha'e peteĩ guyra oĩ Argentina, Volivia, Pindorama, Kolombia, Ekuator, Gujána Hyãsiapegua, Gujána, Panama, Paraguái, Perũ, Surinam ha Venesuéla. Oiko ka'aguy. Anambe ayvu hete ha'e morotĩ ha hũ, ha iñakã ha'e sa'y hũ. Joaju Guyra Anambe hovy () / (latinañe'ẽme: Pachyramphus viridis) ha'e peteĩ guyra oĩ Pindorama, Paraguái, Volivia, Argentina, Gujána, Venesuéla ha Uruguái. Oiko ka'aguy. Anambe hovy hete ha'e morotĩ, ijatukupe ha'e sa'yky ha iñakã ha'e sa'y hũ ha sa'yky avei. Joaju Guyra Anambe hũ () / (latinañe'ẽme: Pachyramphus polychopterus) ha'e peteĩ guyra oĩ Mbyteamérika ha Ñembyamérika, Méjiko guive gotyo Argentina peve. Oiko ka'aguy. Anambe hũ hete ha'e hũ ha morotĩ, ha iñakã ha'e sa'y hũ ha hũngy avei. Joaju Guyra Anambe jetapa () / (latinañe'ẽme: Phibalura flavirostris) ha'e peteĩ guyra oĩ Ñemby ha Mbyte Pindorama, Kuarahysẽ Paraguái, Volivia ha Yvate Argentinape. Oiko ka'aguy. Anambe jetapa hete ha'e sa'yju ha hũ mimbipara, ha iñakã ha'e sa'y hũ ha pytã avei, heta haguere ndive, huguái mbyju'i jetapaicha. Joaju Guyra Ano guasu (, latinañe'ẽme: Crotophaga major) ha'e peteĩ guyra michĩ oĩ Panama retã guive yvate Argentina peve. Oiko ka'aguy rembe'y ha ysyry rembe'y. Ano guasu hague hũ, huguái pukúva. Joaju USDA ITIS Ani defined Guyra Apytu'ũkuaaty (apytu'ũ, kuaa, aty) () ha'e ko tembikuaaty ojesareko yvypóra apytu'ũ ha yvypóra heko. Joaju Tendyry () ha'e mbaretekue ysaja oĩ yvórape. Aravera hechauka heta tendyry ha mbaretekue. Tendyry Techakuaa Tensión térã Voltaje (U): ha'e tensión mba'e herava 'fuente' ojapo mbytépe ha'eapýre(polo) haguã omohasa tendyrysyry.

Resistencia (R): ha'e peteĩ pirakuã mba'épa peteĩ mba'e aporã oreko haḡua joko hasa tendyrysyry. Ha'e ha'ãpyhare pe Ohm(Ω).

Corriente (I): ha'e syry Electron ohasa hagére peteĩ conductor. Ha'e ha'ãpapyre pe Ampère(A).

Potencia (P): ha'e mba'epa ku'erã térã omyaña japopapyre haguére tendyry ha'u techapirãicha, pe peteĩ momyiha tendyry. Ha'e ha'ãpapyre pe Watt(W).

Inductancia (L): ha'e jakue mba'épa peteĩ mba'e aporã haguã ojapo peteĩ Campo Magnético araka'épa ohasa peteĩ tendyrysyry. Ha'e ha'ãpapyre pe Henry(H).

Capacitancia (C): ha'e jakue mba'épa peteĩ mba'e aporã oreko haguã mbyaty carga electrica. Ha'e ha'ãpyre pe Farad(F). Tembikuaaty Mbaretekue Mba'erekokuaa Juehegua () ha'e mymba, ka'avo ha oparekove iñemohendapy, tekove oiko térã amyrỹi, tekovekuaaty ñemohendapegua. Juehegua hera ha'e mokõi, Homo sapiens ha'e ñande juehegua. Mymba ha ka'avokuéra peteĩ juehegua pegua ikatu oñombohyeguasu, ndaikatúi viña ombohyeguasu juehegua ambuéva ojuehégui. Ko'ãga oĩ 5 térã 7 suakuéra juehegua ñande yvórape. Joaju Tekovekuaaty Tekovekuaaty ñemohenda ha'e pe rysýi omohenda opa juehegua (mymba-ka'avo), oiko térã amyrỹi, oĩ yvóra. Ko ñemohenda ãgagua heñói ary 1753 Carlos Lineo rehegua, ko kuimba'e omohenda opa juehegua oikova. Jueheguapa (Superregnum) Tavetã (Regnum) Pehẽ'a (Phylum)/(Divisio) Jueheguasã (Classis) Juehegua hekovety (Ordo) Juehepehẽ (Familia) Jueheguaty (Genus) Juehegua (Species) Joaju Artículos descargables sobre la clasificación científica en biología: "El método natural de clasificación y los caracteres de comparación universal" "En búsqueda de los caracteres apropiados para hacer clasificaciones" Tekovekuaaty de:Taxonomie#Taxonomie in der Biologie nl:Taxonomie#Taxonomie in de biologie Jueheguaty (Género - Genus) ha'e peteĩ vore tekovekuaaty ñemohendapegua ombyaty umi juehegua aty oikova térã amyrỹ. Oĩ juehepehẽ ha juehegua mbytépe. Tekovekuaaty Juehepehẽ térã Jueheguapehẽ (Familia (biología)) ha'e peteĩ vore tekovekuaaty ñemohenda pegua, juehegua hekovety ha jueheguaty mbytépe. Hominidae Jaguapehẽ (Canidae) Tekovekuaaty Tupinamba ñe'ẽ (T-upynãmbá Nhe'ẽnga) ñe'ẽ herava avei Ñe'ẽngatú Tupinambáre távape, ha'e peteĩ tupi-guarani ñe'ẽ oñe'éva Pindorama hembe'y, Maranhão guive São Paulo tetãvoreme peve. Ha'ehína ñe'ẽ ymarehegua ha ndoñe'va ko'aḡame ha erimbaé ha'eva peteĩ ñe'ẽ oñe'éva haguére Pindorama hembe'ypa, peve saro'y XVII. Ko'ag̃a ha'ehína oimeraẽ ñe'ẽ (Nheengatú, Tembé,Suruí do Pará, Guajajara, ha ambueva) oñe'va Vrasilpe. Ñe'ẽpukuaa ha Achegety A à B E Ẽ G H I Ĩ Ĩ K M MB N ND NG NH O Õ P R S T U Ũ Ũ X Y Ỹ Ỹ Ñe'ẽchapyrã Hechave Avei Tupi ha guarani ñe'ẽ Nheengatú Tembé Avañe'ẽ Tupi ha guaraniñe’ẽ Pindoráma ñe’ẽnguéra Juehegua hekovety (Orden (biología)) ha'e peteĩ vore tekovekuaaty ñemohenda pegua, jueheguasã ha juehepehẽ mbytépe. Ko mba'e omohysýi mymba térã ka'avo térã ambue tekove oĩ juehepehẽpe. Tekovekuaaty Yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha () ha'e peteĩ techaukaha oha'ã omorysýi opaite tetã oĩva, oipapávo "tekove porã ha hesãi", "tekombo'e porã" ha "tekove rekoite" yvypóra pegua, oipapa avei pe tekove porãngue tetãre, iporãpa peteĩ tetã ojeikove hag̃ua. Mandu'apy Avano'õ Jejoguakuaa ñembojojaha () ha'e opa mba'e ojejapo peteĩ tetã hekosãsova térã peteĩ tenda ojeipapávo, ko mba'era'ã oipapa opaite mba'e apopyre ojejapóva peteĩ tetãme, ha ohechauka ko papapyre viru rupive. Virurekokuaa Jaguaru (, latinañe'ẽ: Canis lupus) ha'e mymba mbarete okambúva tuichave oĩ juehepehẽ jaguapehẽpe. Jaguaru ha'e mymba'uha guasu, ho'u so'o. Jaguaru ikatu oĩ heta tenda, yvyramáta, yvyku'ipasu, yvyty, ñure ha yvypóra táva avei. Ko mymba oĩ Yvateamérika, Europa, Arávia ha Asia. Joaju Signatus.org Jaguaru ñangareko. Ehendu Jaguaru Sociedad Fogium Lupale ¿Cuándo los lobos se vuelven peligrosos para las personas? (ingyaterrañe'ẽme) Jaguaru Indiape (ingyaterrañe'ẽme) Okambúva Mborave (), ha'e peteĩ mba'e vai michĩete ombováva, mborave ombohetave katúma mymbárerhe térã yvypóra ha ka'avo avei. Martinus Beijerinck ohecha akue peteĩháme peteĩ mborave ary 1899 pe. Umi víru kuéra ojekuaavéva Sarapĩu Mbiru'a Ébola víru Joaju Virus Ñepohãno Pokoka'i térã vakytéria ha'e mba'e oikovéva imichĩetereíva ha hekoveapỹi peteĩva. Pokaka'i niko ijysaja opaichagua: ikatu ijapu'a (ijapu'árõ héra kóko), ikatu yvyra'i ysajáicha (vasílo ojehero upéicha) ha takamby irundyjojáicha (epirílo ojeheróva). Pokaka'i niko imichĩeterei ndaikatúi jahecha, jaipuru va'erã techa mbotuichaha jahecha hag̃ua. Joajuha Bacterias: Cómo transformaron la Tierra agronlin.tripod.com; datos sobre bacterias Crea un cultivo de bacterias Todar's Online Textbook of Bacteriology Tekovekuaaty Carolus Linnaeus (suesiañe'ẽme: Carl Nilsson Linæus, omolatinaherava: Carolus Linnæus, herava avei upéichagua Carl von Linné; Råshult, Suesia, 23 jasypo ary 1707 – Uppsala, Suesia, 10 jasyteĩ ary 1778), ha'eva peteĩ tembikuaatyhára, oikovevakuaahára, ka'avorekokuaahára ha mymbakuaahára Suesiapegua, omyatyrõ porãve ko "Omboherokõiva Ãgagua". Ko karai ha'e tekovemohenda ãgagua ñepyrũhára ha yvyrekokuaa itúva. Hembiapokuéra Præludia sponsaliarum plantarum (1729) Fundamenta botanica quae majorum operum prodromi instar theoriam scientiae botanices per breves aphorismos tradunt (1732) Systema naturae (1735-1770) Fundamenta botanica (1735) Bibliotheca botanica (1736) Critica botanica (1736) Genera plantarum (Ratio operis) (1737) Corollarium generum plantarum (1737) Flora lapponica (1737) Ichthyologia (1738) Classes plantarum (1738) Hortus Cliffortiana (1738) Philosophia botanica (1751) Metamorphosis plantarum (1755) Flora svecica exhibens plantas per Regnum Sveciae crescentes (1755) Animalium specierum, Leyde: Haak, (1759) Fundamentum fructificationis (1762) Fructus esculenti (1763) Fundamentorum botanicorum partes I et II (1768) Fundamentorum botanicorum tomoi (1787) Tekove Suesiagua Tekovekuaaty Tekovemohendaha () ha'e peteĩ aty tekove juehegua pegua, oñemohendapyre ha omoatypyre, peteĩ aty ndive, téra latinañe'ẽme, peteĩ ñemombe'upaite, ha peteĩ ñemohenda. Peteĩ jueheguaty, juehegua hekovety, jueheguapa térã ambue tekovekuaaty ñemohenda ha'e tekovemohendaha. Tekovekuaaty Omboherokõiva () ha'e peteĩ téra omoĩva opaite tekove ysaja oĩva térã amyrỹiva, ko téra ha'e mokõi ñe'ẽngue latinañe'ẽme. Carlos Linneo oñepyrũ peteĩháme ko omboherokõiva saro'y XVII-pe. Peteĩha ñe'ẽgue ha'e jueheguaty hera ha mokõiha ñe'ẽngue ha'e peteĩ juehegua heroja tekome'ẽva latinañe'ẽme. Techapyrã Homo sapiens (Yvypóra) Panthera leo (Leõ) Naja ashei (Mbói Naja achei) Canis lupus (Jaguaru) Panthera onca (Jaguarete) Tekovekuaaty Mbarakajarundi (Felidae) hína opa umi mymba mbarakajáicha okambúva, juehepehẽ ho'uso'óva mbytépe. Felidae Felinae Jueheguaty Acinonyx Acinonyx jubatus - Afrika jaguarete (gepaydo) Jueheguaty Caracal Caracal caracal - karakaru (mal llamado lince africano, ya que no está relacionado con el género Lynx) Jueheguaty Catopuma Catopuma badia - mbarakaja pytã Voroneogua Catopuma temminckii - gato dorado asiático Jueheguaty Felis Felis bieti - gato chino del desierto o gato montés chino Felis catus - mbarakaja ógagua. Felis chaus - gato selvático, gato de la jungla o gato del pantano Felis manul - manul o gato de Pallas Felis margarita - gato del desierto Felis nigripes - gato de pies negros Felis silvestris - gato montés euroasiático Género Leopardus Leopardus braccatus - gato del Pantanal Leopardus colocolo - gato colocolo Leopardus geoffroyi - gato montés sudamericano o gato de Geoffroy Leopardus guigna - kodkod o huiña Leopardus jacobitus - gato de montaña o gato andino Leopardus pajeros - gato de las pampas o gato pajero Leopardus pardalis - ocelote Leopardus tigrinus - leopardo tigre Leopardus wiedii - tigrillo, margay o gato tigre Jueheguaty Leptailurus Leptailurus serval - serval Jueheguaty Lynx Lynx canadensis - lince de Canadá Lynx lynx - lince boreal Lynx pardinus - lince ibérico Lynx rufus - lince rojo o gato montés de Norteamérica Jueheguaty Pardofelis Pardofelis marmorata - gato jaspeado Jueheguaty Prionailurus Prionailurus bengalensis - gato de Bengala o gato leopardo Prionailurus bengalensis iriomotensis - gato de iriomonte Prionailurus planiceps - gato de cabeza plana Prionailurus rubiginosus - gato rojo manchado Prionailurus viverrinus - gato pescador Jueheguaty Profelis Profelis aurata - gato dorado africano Jueheguaty Jaguapytã Puma concolor - jaguapytã Jaguarundi Pantherinae Género Neofelis Neofelis nebulosa - pantera nebulosa Neofelis diardi - pantera nebulosa de Borneo Jueheguaty Panthera Panthera leo - leõ Panthera onca - jaguarete Panthera pardus - jaguareteru Panthera tigris - jaguareterusu Jaguaretetĩ Okambúva Jaguaretetĩ térã Jaguarete'i morotĩ (, Panthera uncia) ha'e peteĩ mymba guasu okambúva ha so'o'úva oĩ juehepehẽpe mbarakajarundi pegua, oiko yvyty guasu Mbyte Asiape. Ko mymba oiko yvyty guasu, 6000 m ári. Jaguaretetĩ hague ha'e hũngytĩ, sỹi ha hypy'ũeteva excepcionalmente denso, ha oguereko huguái puku. Ko mymba hymba'api ko'ẽme ha asajere, ha ojuka opa mymba ka'aguype, ojuka avei vaka aty. Chokokue ojuka jaguaretetĩ, oĩ avei jaguaretetĩ apiha, ipire rehe. Joaju Página sobre el Leopardo de las Nieves y su Peligro de Extinción Okambúva Afrika jaguarete (Acinonyx jubatus), hérava avei Gepáydo (), ha'e peteĩ mymba ñarõ guasu okambúva, mbarakajarundipe oñemohenda chupe. Ha'e mymba'uha mbarete, oguereko tesapysoete ha ipy'aeitéva. Ku mymba ipy'aevéva mymba oĩ Yvýpe, ohupyty hína 95 amo 115 km/h, 400 rehe gotyo 500 metro. Ku mymba humba'apiete, pe áfrika guasu (gaséla). Afrika jaguarete hete piru, hákatu imbaretete, hague ha ipire oguereko apu'ami hũva. Mandu'apy Joaju Okambúva Jaguareteru (, Panthera pardus) ha'e peteĩ okambúva so'o'úva oĩ juehepehẽ mbarakajarundi pegua. Jaguareteru ha'e michĩve jaguareteva, ha oiko Asia ha Afrika. Joaju The Cyber Zoomobile: Leopard Catfolk Species Account: Leopard Saving the Amur Leopard Jaguareteru juehegua puahyva. Okambúva Jaguareterusu (,Panthera tigris) ha'e peteĩ mymba, ñarõ ha tuicha, okambúva, juehegua oĩ juehepehẽ mbarakajarundi mbytépe. Ko mymba okambúva oĩ mante yvyrusu Ásiape; jaguareterusu ha'e mymba'uha so'o'úva ha ha'e mbarakajarundi tuichavéva oiko ko'ãga. Oiko poteĩ jaguareterusu juehegua: Sivéria jaguareterusu Ñembychína jaguareterusu Indochína jaguareterusu Sumátara jaguareterusu Vengála jaguareterusu Malásia jaguareterusu Vengála jaguareterusu oĩve; oiko India, Vangyladẽ, Vutã, Viymánia ha Nepal Ko'ãga haimete opa jaguareterusu oikove oiko rokáipe. Ku mymba hína hi'año, ha oiko ka'aguýre, oiko avei ñúre. Mandu'apy Joaju (inglyesñe'ẽme) Proyecto Tigre en Sundarbans Tigres en Crisis El tigre en Tiger Territory Save The Tiger Okambúva Añumby pytã, (, ), ha'e peteĩ guyra michĩ, juehepehẽ Furnariidae pegua. Ko guyra oiko Argentina, Volivia , Pindorama, Uruguái ha Paraguái. Oĩ hetave añumby pytã ka'aguype, oikove ka'aguy tujare. Mandu'apy Enlaces externos Guyra Añumby'i (, latinañe'ẽme: Phacellodomus rufifrons), ha'e peteĩ guyra oĩ Furnariidae juehepehẽpe. Ko guyra oiko Volivia, Argentina, Pindorama, Venesuéla, Ekuator ha Perũme. Mandu'a Joaju Guyra Ára 6 jasyteĩ jave, ñavõ ary, oújepi hikuái umi Mbohapy Karai Arandu (Melchor, Gaspar ha Baltasar) ha ogueru jopoimimi mayma mitã’i térã mitãkuña’í ñane retãyguávape, hekomarangatuva’ekue pe ary pukukue javeve. Pe ára, vy’a tuichavéva omyenyhẽ opaite mitãmimi rova; ha’ékuéra niko upe mboyve ohaíkuri ikuatiañe’ẽ ojerurehápe jopói umi Mbohapy Karai Arandúpe ha pe 5 jasyteĩ pyhare oñembo’e ha omoĩ isapatu Tupãra'yro ykére ha upéicha avei omyenyhẽ y ha kapi’ípe peteĩ kanéka upégui hoy’u hag̃ua umi kaméllo ikane’õitéva. Ko’ápe, pe moñe’ẽra omombe’úva umi Mbohapy Karai Arandu rembiasakue ohóroguare ohechakuaávo Tupãra’ýpe. Hesu oikove ypy Belén-pe, Judea-pegua táva, Herodes ramoguare mburuvicha guasu upe tetãme. Upéramo og̃uahẽ Jerusalén-pe kuarahy resẽguio umi Karai Imba'ekuaáva oikóva oma’ẽ povyvy mbyjakuérare, ha oporandu hikuái: “moõpiko oime pe Judea-guakuéra ruvicha guasu oikove ypy ramo va’ekue?. Rohecha iñapysẽ imbyja ha roju romomba’eguasúvo”. Mburuvicha guasu Herodes ojepy’apyete upéva ohendúvo, ha upéicha avei ojehu opa Jerusalen-guápe. Mburuvicha guasu ohenoiuka pa’i ruvichakuérape ha umi Tupã ñe’ẽ mbo’ehárape, ha oporandu chupekuéra mamópa oikoveypýtahina pe Tupãra’y. Ha’ekuéra he’i “Belén-pe, táva Judea-peguápe, péicha voi ohaiva’ekue peteĩ maranduhára: Ndékatu Belén, Judea-gua, ndaha’éi ku michĩvéva tavaguasukuéra ko yvypegua apytépe; ndehegui osẽta mburuvicha guasu ha oisãmbyhýtava che retã Israel”. Upéramo Herodes ohenói kirirĩhamete umi Karai Imba'ekuaávape kuarahy resẽvoyguápe, ha ha’ekuéra rupi oikuaa porã araka’etépa osẽra’e pe mbyja. Upéi omondo chupekuéra Belén-pe, ha he’i: “Tapeho amo ha peporandu ikatuháicha pe mitã rehegua, ha pejuhu vove pechemomarandu, ikatuhag̃uáicha che ave aha amomba’eguasu chupe”. Péicha he’ipávo chupekuéra mburuvicha guasu, umi Karai Imba'ekuaáva oho hikuái. Ha pe mbyja ohechava’ekue osẽ kuarahy resẽme, oho henonderãkuéra opyta peve pe mitã oikoha ári. Umi Karai Imba'ekuaáva, ohechávo pe mbyja ovy’aiterei hikuái. Og̃uahẽvo, oike upe mymba karuhápe ha ohecha pe mitãkuimba’emi isy ndive; ha oñesũ omomba’eguasu chupe hikuái. Upéi ikarameg̃uakuéragui oguenohẽ itaju, mba'eryakuã ha mírra ha oikuave’ẽ chupe hikuái. Upe rire iképe oje’e chupekuéra anivéma hag̃ua ohasa Herodes renda rupi. Aipórõ ojevy hikuái hetãme ambue tape rupi. *** Ohai David Galeano Olivera Arete Hesu rape Jaguarundi (Puma yagouaroundi) ha'e peteĩ mymba tuicha okambúva, mbarakajarundi juehegua hague pytũmby ha hũ. Ko mymba oiko Tetã peteĩ reko Amérikagua ñembyre guive ha Argentina mbytépe peve. Ko mymba ha'e michĩve jaguapytãre, ha ho'u mymba michĩ ha mymba okambúva michĩ. Joaju Nombres comunes y científicos de felinos Imagen de defensa extrema, de espaldas al piso y sus cuatro extremidades en ataque La Guatusa en la Sequía del Verano en el Bosque Seco Jaguarundi Okambúva Jaltenco, ha'e hína peteĩ táva Méhiko pegua. Tavayguakuéra: 33.080 ava. Tekotevẽ kapilla San Andrés Jaltenco Alborada Jaltenco Méhiko táva Nextlalpan, ha'e peteĩ táva oiko Méhikope. Tavayguakuéra: 33.080 ava. Tekotevẽ kapilla Santa Ana Nextlalpan Jaltocan Méhiko táva Mbotia ha'e peteĩ ka'avo ha yvyra mbokajaicha, ka'avo yvyra aty 19 juehegua ombo'a. Oiko Ñembyamérikape, oĩva Pindoramape, Uruguáipe, Paraguáipe ha Argentinape aveiva. Juehegua Butia archeri Butia campicola Mbotia kapitata Mbotia katarinapegua Butia eriospatha Butia exospadix Butia lallemantii Butia lepidotispatha Butia leptospatha Butia marmorii Mbotia matogrossopegua Butia microspadix Butia odorata Paraguái mbotia Butia pubispatha Butia purpurascens Butia stolonifera Butia witeckii Butia yatay x Butyagrus nabonnandii; (Butia odorata x Syagrus romanzoffiana) Joaju Royal Botanic Gardens, Kew palm checklist: Butia Hardy Tropicals- Butia capitata - The Pindo Palm PACSOA: Butia Imágenes en Google Yvyra Mbotia kapitata ha'e peteĩ yvyra mbotia juehegua mbokajaicha. Oiko Ñemby Pindorama, Argentina ha Uruguái. Joaju Imágenes en Google Photos de Butia capitata (amateur) Yvyra Aguara cha'ĩ, herava avei jaguaranitanga térã jaguara, ha'e peteĩ mymba jaguapehẽ pegua oiko Ñembyamérika yvýpe, Argentina, Paraguái, Pindorama, Uruguái ha Volívia. Aguara cha'ĩ oguereko rague michĩ, hu'ũ, hũngy ijatukupe ha ipýpe. Aguara cha'ĩ akã ha ijajúra ha pytãicha. Oguereko 4 gotyo 5,5 kg. Ko mymba oĩ ñúre, ka'aguy ha Prefieren pastizales, forestas y valles. Ho'u ka'akuéra, anguja, yva, tapiti, ju'i, teju michĩ ha guyra'i. Ha'e oiko añóre, ha oporuvy'ave puhare. Okambúva Japeusaroto (Scorpiones térã Scorpionida, latinañe'ẽme) ha'e peteĩ mymba juehegua hekovety oguerekóva hete vore jetapáicha, herava jesu'uharusu ha oguerekóva peteĩ tuguái oreko popĩa. Oĩ su irundysa nunga japeusaroto juehegua kuéra yvórape. Oĩ japeusaroto michĩ ha guasu avei, 21 cm ndive. Oiko mante yvyku'i rendápe térã ita rendápe. Oiko avei yvypóra hóga ypýpe. Japeusaroto ho'u ñandu ha mymba michĩ ambuéva. Mandu'apy Joaju Web del escorpión, el autor de esta página está de acuerdo con la copia de contenidos de su página, siempre que se haga bajo la licencia GFDL y se mantenga el enlace Instituto de Medicina Tropical. Facultad de Medicina Universidad Central de Venezuela Página oficial del instituto de observacion de escorpiones de alicante en España ARACHNODATA: Informations- und Beratungsfachstelle für Skorpione und andere Spinnentiere Deutsche Arachnologische Gesellschaft e. V. – DeArGe (Publikationsorgan: „ARACHNE“) Scorpiologie-Journal mit Online-Zugang zu allen Artikeln The Scorpion Files Informationen zum Skorpion und Skorpionarten Mymba ipy apytimby Guaryva (Alouatta, latinañe'ẽme) ha'e peteĩ mymba ka'i jueheguaty ha okambúva, oiko Méjiko ñembyre guive Argentina Yvatere peve. Guaryva ha'e mymba guasu ha ho'u ka'avo ha yva, oiko ka'aguype. Oguereko hague hu'ũ ha puku, hũ térã marrõ. Ko mymba osapukáikatu hatã. Mandu'a Joaju Okambúva Japusa (; ) ha'e peteĩ ka'i jueheguaty, mymba kuéra okambúva oiko Ñembyamérikape, oĩ Kolombia retãme, Pindorama, Perũ, Volivia ha Paraguái retã yvatére. Japusa hete 23 gotyo 46 cm ipukukuére ha huguái, pukuve hetére, 26 gotyo 56 cm. Japusa juehegua oguereko heta sa'y, hákatu, oguereko hete ojoguáva. Japusa hague puku ha apesỹi, pytã, marrõ, hũngy térã hũ. Japusa huguái oguereko tague mantere. Ku mymba okambúva opyta tenda hekorendýva, ka'aguy orekóva y. Japusa ho'u mante yva, ikatu ho'u avei yvyra hogue, yvoty, mymba michĩ ha guyra rupi'a. Japusa juehegua ñemohenda Juehepehẽ Pitheciidae Juehepehẽguy Callicebinae Jueheguaty Callicebus Jueheguatyguy Callicebus Aty C. donacophilus Volivia japusa - Callicebus donacophilus Veni japusa - Callicebus donacophilus Japusa Andes pegua - Callicebus oenanthe Callicebus olallae Japusatĩ - Aty C. moloch Callicebus baptista Callicebus bernhardi Callicebus brunneus Callicebus cinerascens Callicebus hoffmannsi Japusa pytã Callicebus vieirai - Vieira japusa Aty C. personatus Callicebus barbarabrownae - Barbara Brown japusa Callicebus coimbrai - Coimbra Filho japusa Japusa ipo hũ Japusa akã hũ - Callicebus nigrifrons Callicebus personatus Aty C. cupreus Callicebus cupreus - huicoco cobrizo Callicebus caquetensis - tití del Caquetá Callicebus caligatus - huicoco de vientre marrón Callicebus discolor - cotoncillo rojo Callicebus dubius - huicoco misterioso Callicebus ornatus - huicoco ornamentado Callicebus stephennashi - títí de Stephen Nash Callicebus aureipalatii - tití GoldenPalace Subgénero Torquatus Grupo C. torquatus Callicebus lucifer - huicoco lucifer Callicebus lugens - tití viudita Callicebus medemi - cotoncillo negro Callicebus purinus - huicoco del Rio Purus Japusa akã pytã - Callicebus regulus Callicebus torquatus Mandu'apy Joaju Primate Info Net Callicebus Factsheets Okambúva Pirambói () ha'e umi pira oiko Ñembyamérika. Oiko yno'õvupe ha Ysyry Paranaguasu, Ysyry Paraguái ha Ysyry Parana. Ho'u yso ha ambue pira michĩ. Enlaces externos Lepidosiden paradoxa en FishBase Mymba Guaiamu () herava avei Japeusa, ha'e mymba oiko paraguasu, yre. Guaimu oguereko apekue oñangareko hetere, ha oguereko 10 pykuéra, mokõi peteĩha jetapaicha. Mandu'a Joaju Mymba Japeusa ikatu he'ise heta mymba réra ijyva jetapáichava: Japeusa - mymba juehegua hekovety oguerekóva hete vore jetapáicha ha huguái ipopĩava, hérava avei japeusaroto, (). Japeusa - mymba oiko paraguasu, ýre, ijapekue oñangareko hetére, hérava avei guaiamu, (). Japeusa - Ambu'a, (). Japeusa - Ambu'apuku, (). Mbujape ha'e umi tembi'u ojekaruvaete Európape, Kuarahyreike Asia, India ha Amérika. Ojejapóva avati mirĩ ku'i, térã ambue ñana rusu ku'i, juky ha yndie. Mbujape oguereko avei mohaguinoha, ha oho tatakuáre. Avati mirĩ ku'i oipuruve japo hag̃ua mbujape. Oipuru avei arro ku'i, avati ku'i ha avatipiru ku'i (centeno). Oĩ avei mbujape jopara, ambue tembiure omojopara ndive, kyráicha (kamby kyrakue, kure kyrakue, yva kyrakue), yva, ruguasu rupi'a, eiratã, ambohe, ka'avo ha ta'ỹnguéraicha. Oĩ mokõi mbujape jajapoháicha: mbujape mbovuva: ko mbujape oguereko mohaguinoha ha ha'e hu'ũ, tatakuáre mante; mbujape po'i: ko mbujape ndoguerekói mohaguinoha, mbojopypyre ha po'i, tatakuáre térã chururúre avei. Mandu'apy Arandukapurupyre Carson I. A. Ritchie, "Comida y civilización", Madrid 1986, Alianza Editorial, ISBN 84-206-0214-0 Francisco Javier Alonso de la Paz, El libro del pan y de la leche; Madrid 1999, Editorial Ágata. ISBN 84-8238-328-0. Rick Curry, S.J., El pan de los jesuitas, Madrid 2000, Alianza Editorial, ISBN 84-206-3873-0. (Título original: The secret of Jesuit Breadmaking, 1995). Joaju Infopan - Web principal Tipos de pan, en botanical-online (ac. 11-03-09) Tembi'u Ryguasu ha kupyju (Gallus gallus domesticus, latinañe'ẽme) niko guyrakuéra yvypóra hetaite oipuru. Ko guyra réra niko "ryguasu" ikuñárõ ha "kupyju" térã "ryguasume" ikuimba'érõ. Yvypóra oipuru ryguasu ha kupyju ha omongakuaa chupe oipuru hag̃ua ho'o ha ryguasu rupi'a, upéicha avei oipuru haguekuéra ojapo hag̃ua heta mba'e. Ko guyra ho'u ka'avo michĩ, kapi'i ha tymbachu'i. Ryguasu oikove amo 5 térã 10 ary aja. Ryguasu ha kupyju niko oikoéva, kupyju ituichave, ituichakue amo 50 cm ha ipohýikue amo 4 kg. Iñakãre ojehecha akãyvoty guasu ha pytãva. Hete rague sa'yjumíva, ijajúra guive ijatukúpe peve. Kupyju ruguái hague tuicháva ha hũva. Iñakãre yke oĩ mokõi apu'ami imorotĩva, ha ipy hũngy. Otokoro'o. Ryguasu niko imichĩve. Ipukukue amónte 40 cm ha ipohýikue 2 kg mante. Ryguasu ombo'a. Mandu'apy Joaju Página con datos sobre la gallina (en inglés). Información general sobre gallinas y fichas de razas GranjaOnline Gallo con el canto más largo Actualidad Avipecuaria contiene noticias y artículos técnicos del sector. Portal de la Gallina Murciana Información general sobre esta raza. Guyra Javevýi (Batoidea, latinañe'ẽme - ()) hérava ha ojehaíva avei Javevúi, ha'e umi pira rekovety guasu oguerekovéva amo 500 pira juehegua ijatýpe. Ko mymba oiko paraguasúre ha ysyrýre (Ñembyamérika ha Mbyteamérika añóntema). Pira rete ipeitéva, ha ikanguekue ojapo umi mba'e hérava kyrýu. Javevýi hesa oĩ ijapére. Ikatu oguereko tuguái oporombyaíva. Mandu'apy Joajuha Pira ikyrýuva Keraná Mombe'ugua'ukuéra guarani pegua, ha'eva kuña porã, Marangatu rajy, omokañyakue Taú ha oraha chupé hendi'e upévare oñemaldesi chupekuéra oguereko haguã pokoi mitã monstruo, ha'étava umi pokoi mito Paraguái va'e Tau ha Kerana membykuéra Teju Jagua: Hete ojogua umi teju tuichávape, ha oguereko pokõi jagua akã. Kóva ha’e Tau ha Kerana memby ypykue. Hete tuichágui ndaikatúi oipuru mbarete oguerekóva. Okaru yvakuéra, eirete oguerúva chupe ipehẽngue Jasy Jatere. Mbói Tu'ĩ: Kóva ha’e Tau ha Kerana memby mokõiha, hete mbói ha iñaka tu’ĩ. Oje’émi hese Ha’eha mba’e he’õ rerekuára. Avei ha’e pira, mbusu, ysapy ha yvoty ñangarekohára. Moñái: Kóva hina Tau ha Kerana memby mbohapyha. Ñu ha yvytu jára, ipokovívare ha mondaháre oñangareko ha oipytyvõ. Omondáva omono’õ Cerro Yyytykuápe, ko’ag̃a hérava Cerro Kavaju Atyrápe. Avare Tume ohapyva’ekue itakuápe ha upe guive opyta héra Moñaikuare. Jasy Jateré: Kóva hina Tau ha Kerana memby irundyha. Ko mitã’i yvágaicha hesa hovy asy ha kuarahy mimbícha iñakãrague sa’yju. Og̃uahẽvo asajepyte ndaje osẽ omosarambi mborayhu ha tetia’e. Oje’e hese opívo oguataha ha oguerekoha ipópe ka’a rakã pehẽngue ome’ẽva ichupe mba’ekuaaita. Oipurúva oguerokañy hag̃ua mitã oguaraháva ipehẽngue Ao-Ao. Kurupi: Kóva hina Tau ha Kerana memby poha. Karia’y karape oikóva asajepyte ka’aguýre ñemiháme. Oikóje ohapera’arõ mitãkuña osẽva asajerei hógagui, Kurupi ojuráne katuete ha ogueraha ka’aguy hesakãhápe kapi’ipe rovyũ ha hyakuãvureíva ári orairõ ombotarova térã ojuka peve. Ao Ao: Kóva hina Tau ha Kerana memby poteĩha. Oje’e Ao Ao oikoha kure ka’aguýramo ha ijatýha hendivekuéra; oiko hag̃ua oñondive kuimba’e ro’o rapykuéri. Ndaje kuimba’ekuéra ojehekýi hag̃ua Ao Aógui, ojupí yvyra raka rehe; ha upéicha jave Ao Ao ojo’o yvy ha oity yvyra, ho’u hag̃ua kuimba’e. Luisõ: kóva hina Tau ha Kerana memby pokõiha. Ojogua peteĩ jaguápe; ivai, hesa vera ha iñakãguasu. Pyharepyte vove oho ojapajeréi te’ongue ári, upévare hesa’yju ha ine. Oĩramo kuña imembýva pokõi kuimba’e, pe ipahaguéva ha’eva’erã katuete Luisõ. Pyhare reñandúramo oñarõva ha opoko nde py ipo ro’ysãme, ha’e Luisõ nemomarandúva nde ára paha. Mombe'ugua'ukuéra guarani Apere'arusu () ha'e umi mymba juehepehẽguy okambúva. Huguái michĩva, nambi ha ipy tuicháva. Ko mymba okambúva michĩ oiko heta yvóra rendáre, ñeñotỹ ha koga'a rendáre oikoveite. Apere'arusu oguereko nambikuéra ha ipy puku - tapiti michĩve - huguái michĩva ha noñaniriete. Apere'arusu hóga oĩ yvyguy ha hete michĩve tapitíre. Ko ñe'ẽ "apere'arusu" ou avañe'ẽ ñe'ẽngue "apere'a" he'ise India Tapiti, ha avañe'ẽ ñe'ẽngue "rusu" he'iséva iguasúva. Ehecha avei Europa apere'arusu Apere'a Tapiti Mandu'apy Joaju Apere'arusu reko Joaju House Rabbit Society RabbitShows.com Apere'arusu reko World Rabbit Science Association Okambúva Europa apere'arusu (Oryctolagus cuniculus, latinañe'ẽme - Conejo Europeo, karaiñe'ẽme) ha'e mymba okambúva juehegua oiko Europa, Chile ha Auteralia, mymba isarambíva kokuere, ka'avore. Ko mymba ho'u ka'avo térã tapo, oguereko nambi ha hetyma guasuva. Mandu'apy (en) Oryctolagus en Wilson, D. E. & Reeder, D. M. (editors). 2005. Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed). (en) Oryctolagus cuniculus en Wilson, D. E. & Reeder, D. M. (editors). 2005. Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed). Joaju Oryctolagus (ingyaterrañe'ẽme) Ficha técnica del conejo, con información y datos para detectar su presencia en la naturaleza por sus huellas y rastros Esqueleto del conejo. Rastros de conejo. En Barbastella. ANAC: página de la Asociación Nacional de Amigos del Conejo; ofrece información sobre el conejo como mascota APC: página de la Asociación Protectora del Conejo. Información sobre este animal, consejos, adopciones, etc. Okambúva Apere'a (Cavia porcellus, latinañe'ẽme - conejillo de Indias, karaiñe'ẽme)'' ha'e mymba okambúva ha oñapi'ũva juehegua, Andes renda pegua, Ñembyamérikape. Ipohýikue ha'e 1 kg. Oiko ñure ha oipuru yvykua mokañy ojeupe hag̃ua. Ijeikove ha'e 4 ary gotyo 6 ary. Ehecha Avei Apere'arusu Tapiti Mandu'apy Apere'a Joaju Okambúva Chubut Tetã Pehẽngue (karaiñe'ẽ: Provincia del Chubut) ko Tetã Pehẽngue oĩva Patagonia ryepýpe. Argentina Retãpegua. Itavaguasu: ha'e hína Rawson. Itava tuichaveva: ha’e hína Comodoro Rivadavia. Ko tetã Pehẽnguépe: oiko hína 506 668 ava, he'i pe censo oikova'ekue ary 2008-pe . mariano Ezequiel Arcioni (gobernador) Oñemohenda táva mbytépe: Yvate gotyo: Río Negro (Ysyry hũ) Yvy gotyo: Santa Cruz (Kurusu marangatu) Kuarahy resẽ gotyo: Paraguasu Atlántiko Kuarahy reike gotyo: Chile Ára Chubut-pe: Ipu'akave yvytu entéro ára, ha ndaha'éi hína pe okyguasuetereíva ko Tetã Pehẽnguépe. Argentina Ikatu ja'e Joparañe'ẽ jaipurúvo Karaiñe'ẽ (Español) ha Avañe'ẽ ( Guarani) oñondive ñañe'ẽ hag̃ua Techapỹrã ( Ejemplo): 1) Mama nueve voi imemby ha mbohapy oho che abuela rógape oiko hag̃ua (Jopara Ñe'ẽme) Che sy porundy voi imemby ha mbohapy oho che taita rógape oiko hag̃ua hikuái (Avañe'ẽme) Mama tuvo nueve hijos y tres de ellos se fueron a vivir a la casa de mi abuela (Karaiñe'ẽme) 2) Papa che ndahasái matemática (Jopara Ñe'ẽme) Ndahasái matemátika che Ru (Avañe'ẽme) Papá yo no aprobé matemática ( Karaiñe'ẽme) ñe'ẽ Para tesapeha (), herava avei y tesapeha ha'e óga yvate oĩva para rembe'y, térã para ipy, ohesapeva ha ohechaukava. Imba'erendy katuete, ohechava mombyryre, ha opytyvõ yga ha ygarata sãmbyhy hag̃ua. Para tesapeha hemirendy ha'e va'erã mbaretete, ha oguereko itagecha, mbohetave hag̃ua temirendy mbarete. Ymaguare, yvypóra ojapo para tesapeha, Gyresia Ymaguarepe ha Rroma Tetãrusume. Alehandiria Para tesapeha ojapova saroy III Kirito mboyvepe, ha oguerekova 150 metro. Óga Tembiapo Latinañe'ẽ achegety, () hérava avei Rróma raity, ha'e jehaipy ypykatu ojeipuruvéva yvórape. Achegety ojeipuru yma guive Latinañe'ẽme. Ko achegety ojeipuru Avañe'ẽ achegetýpe, ha ambue ñe'ẽme, techapyrãme ingleñe'ẽme, karaiñe'ẽme, hyãsiañe'ẽme, italiañe'ẽme, alemañañe'ẽme, poytugañe'ẽme ha ambue 40 ñe'ẽ achegetýpe. Latinañe'ẽ achegety ou gyresiañe'ẽ achegetýgui, ha ymaguare oguereko akue 21 tai añónte ha ko'ãga oguereko 26 tai. A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z. Joajuha Tai A ha'e tai ha pu'ae peteĩha latinañe'ẽ achegety pegua ha opa nunga ñe'ẽme ijachegety, avañe'ẽ achegety ha karaiñe'ẽ avei. Latinañe'ẽ achegety Tai B ha'e tai mokõiha pundie peteĩha latinañe'ẽ achegety pegua ha opa nunga ñe'ẽme ijachegety, karaiñe'ẽ achegety avei. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói tai B, ikatúne ojehechauka ipu tai V, térã tai MB. Ymaguare, Ehipto tetãme, ko tai ohechaukáva peteĩ óga ra'anga. Latinañe'ẽ achegety Tai C ha'e tai mbohapyha, pundie mokõiha latinañe'ẽ achegety pegua ha opa nunga ñe'ẽme ijachegety, karaiñe'ẽ achegety avei. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói tai C, ikatúne ojehechauka ipu tai S, térã tai CH, ha sapy'apy'a ipu ikatu ojogua upe tai K. Ymaguare, ko tai oguerekóva mokõi pu gyresiañe'ẽme, K ipu ha G ipu, ko'ãga ko tai ohechauka S ipu ha K ipu ñóntema. Latinañe'ẽ achegety Tai D ha'e tai irundyha, pundie mbohapyha latinañe'ẽ achegety pegua ha oimeraẽ heta ñe'ẽme ijachegety, karaiñe'ẽ achegety ñóntema, tai irundyha avei. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói ko tai D, ikatúne ojehechauka ipu tai ND, térã tai NT. Ymaguare, ehiptoñe'ẽ achegety, ko tai ohechaukáva peteĩ okẽ. Latinañe'ẽ achegety Pirajaguara mymba okambúva juehegua piraicha oiko ysyrype ha paraguasupe avei. Ko mymba ho'u pira ha y jatyta. Hete guasúva ha hũngyva. Pirajaguara ha'e michĩva piranare, térã ojoguava. Ko mymba oiko Paraguasu Atlántiko, Ñembyamérika yrembe'y gotyonte, oiko katuete paranakuare ha yjerepe, ha ysyry ka'aguy guasu Amasonape. Mandu'apy National Audubon Society Guide to Marine Mammals of the World ISBN 0-375-41141-0 Joaju Okambúva Tai E ha'e tai poha, pu'ae mokõiha latinañe'ẽ achegety pegua ha oimeraẽ heta ñe'ẽme ijachegety, karaiñe'ẽ achegety tai poha. Avañe'ẽ achegety tai mbohapyha, ha pu'ae mokõiha. Ymaguare, ehiptoñe'ẽ achegety, ko tai ohechaukava peteĩ kuimba'e ohayhurasava, ha ipu ha'eva HE, ko'ãga, gyresiañe'ẽ guive, ipu omoambue E hag̃ua. Latinañe'ẽ achegety Mburuvi (), tetã tuichaite apekue, oguerekóva avano'õ, jeroviapy ha arandupy opaichagua, . Mburuvi rendota oisãmbyhy heta tendáre, ha ha'eño oisãmbyhy. Mburuvi hekosãsóva, iñe'ẽteéva, heko ha iñaranduteéva, oikohápe heta yvypóra aty. Pesia mburuvi (Imperio Persa) Rróma mburuvi (Imperio Romano) Hã mburuvi (Dinastía Hán) Ingyatírra mburuvi (Imperio Inglés) Epáña mburuvi (Imperio Español) Poytuga mburuvi (Imperio Portugués) Hyãsia mburuvi (Imperio Francés) Alemáña mburuvi (Imperio Alemán) Pindoráma mburuvi (Imperio del Brasil) Hapõ mburuvi (Imperio del Japón) Tai F ha'e tai poteĩha, pundie irundyha latinañe'ẽ achegety pegua ha oimeraẽ heta ñe'ẽme ijachegety, karaiñe'ẽ achegety avei, tai poteĩha avei. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói tai F, ikatúne ojehechauka ipu tai H, térã tai V. Ymaguare, ehiptoñe'ẽ achegety, ko tai ohechaukáva peteĩ jejatyka. Latinañe'ẽ achegety Tai G ha'e tai pokõiha, pundie pohaha latinañe'ẽ achegety pegua ha oimeraẽ heta ñe'ẽme ijachegety, karaiñe'ẽ achegety avei, tai pokõiha avei. Avañe'ẽ achegety oguereko avei tai G, tai poha, ikatu haiva G̃, tai G ipu ambueva ñe'ẽme ikatu hechauka ipu tai Jeicha, térã tai G, avañe'ẽicha. Ymaguare, eturukoñe'ẽ achegety, ko tai ohechaukava ipu Keicha, ha Ge avei. Latinañe'ẽ achegety Tai H ha'e tai poapyha, pundie poteĩha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety avei, tai poapyha avei. Avañe'ẽ achegetyme tai poapy, ambue ñe'ẽme ipu hechauka He, avañe'ẽicha, térã ambue ñe'ẽ ikatu ha'e pu'ỹre, karaiñe'ẽme ha poytugañe'ẽme, pusoicha. Ymaguare, ehiptoñe'ẽ achegety, ko tai ohechaukava peteĩ kokue. Latinañe'ẽ achegety Tai G̃ ha'e tai poteĩha avañe'ẽ achegety pegua, oĩva avei mundurukuñe'ẽ achegetype ha parintintĩñe'ẽ achegetype. Ko tai pundie tĩguáitéva. Ymaguare, avañe'ẽ achegety, G̃ ipu ohechaukava NT térã ND, uvei, G̃ ou latinañe'ẽ achegety pegua. G Tai I ha'e tai porundyha, pu'ae mbohapyha latinañe'ẽ achegety pegua ha oimeraẽ heta ñe'ẽme ijachegety oĩva, karaiñe'ẽ achegety tai porundyha avei. Avañe'ẽ achegety tai porundyha avei, ha pu'ae poha. Ymaguare, gyresiañe'ẽ achegety, ko tai ndoguerekova kyta ári, ha oporombojavy, ko'ãga, rromapeguañe'ẽ aty guive, omoĩva akue ko kyta I ári. Mandu'apy Latinañe'ẽ achegety Tai J ha'e tai paha, pundie pokõiha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety avei, tai paha avei. Avañe'ẽ achegetyme tai pateĩpy, ambue ñe'ẽme ipu hechauka J, avañe'ẽicha, térã ambue ñe'ẽ ikatu ha'e ipu ambueva, karaiñe'ẽme ha poytugañe'ẽme. Ymaguare, tai I ha tai J peteĩcha, latinañe'ẽ ojapova tai J, ipu omoambue ha ko'ãga tai J oñemoingoeva. {| class="wikitable" ! Heroglifiko ! Hieratika hai ! Proto-semítika ! Henisiañe'ẽ Y ! Gyresiañe'ẽ Iota ! Eturukoñe'ẽ I ! Latinañe'ẽ I ! Latinañe'ẽ J ! Latinañe'ẽ Jj |- style="text-align:center;" | i | | | | | | | | | |} Latinañe'ẽ achegety Martin Luther King Junior niko ñorairõhára tuichavéva Estados Unidos retãme oñeha’ãva’ekue ombojoja ipirehũva ha ipiremorotĩvape. Akóinte iñorairõme oipurúkuri py’aguapy reko. Heñoi’akue Atlanta, Estados Unidos retãme, ára 15 jasyteĩ ary 1929-pe. Itúva, pa’I bautista, herava’ekue Martin Luther King ha isýkatu Alberta Williams King. Héra ypykue -itúvaicha- Michael, itúva omyengoviava’ekue Martin Luther rehe ohechakuaávo Martín Lutero-pe. Ko mba’e ojehúkuri ohorõguare hikuái Alemania retãme ary 1934 rupi. Martin reindy héra Christine ha ityvýra katu Alfred. Martin Luther ombojoaju hekove Coretta Scott rehe, ha’ekuéra omendákuri ary 1953-pe ha oguerekókuri irundy ñemoñare (Yolanda, Martin, Dexter ha Bernice). Imitã guive Martin Luther King oñandúmakuri pe ñemboyke ipirehũhaguére. Orekórõguare 6 ay mokõi iñangirũ he’íkuri chupe ndaikatuiha oñembosarái hendive ipirehũhaguére. Oñemoarandu’ypýkuri Atlanta-pe ha 15 ary ombotývo oikékuri Morehouse College-pe ha’éva mbo'ehaovusu mitãrusu ipirehũvape g̃uarã, upépe ary 1948-pe omohu’ã iñemoarandu Avano'õkuaatýpe; upégui ohasa Crozer Theological Seminary oĩva Chester, Pensilvania-pe oikohaguépe chugui Tupãkuaatyhára, ary 1951-pe. Upe rire oho oñemoarandu Boston Mbo’ehaovusúpe oikohaguépe chugui, ary 1955-pe, Tembikuaajára Arandupykuaatýpe. Imitãrusúpe ha hekove pukukue javeve omotenondékuri peteĩ ñemongu’e py’aguapy rekópe ohekava’ekue tekojoja mayma ipirehũvape g̃uarã. Hembiapokue ojehecharamovéva apytépe, oĩ: mba’yruguata ñemombyta Montgomery-pe, ary 1955-pe; ha guatapuku mba’apo ha tekosãsoguigua ojejapova’ekue Washington-pe, ary 1963-pe; ohendukahaguépe iñe’ẽsyry herakuãvéva “Areko peteĩ kerayvoty”. Heta umi imba’ejerure oñehendu ha oñemboajékuri “Ava rekopy léipe” ha “Jeporavoguigua léipe”. Hembiapo kane’õ’ỹre ipirehũva rayhupápe, avei ombotovére ñorairõ ha ojepy’apýre mboriahukuérare, Martin Luther King ohupytýkuri, ary 1964-pe, Nobel Jopói Py'aguapyguigua. Ary 1977-pe, Tetãruvicha Jimmy Carter ome’ẽkuri chupe, omanoriréma, Tetãruvicha Pyti’ajegua Tekosãsogua; ha ary 2004-pe, oñeme’ẽkuri chupe Estados Unidos Amandajevusu Pyti’ajegua Itajúgui. Martin Luther King niko ojejukákuri Memphis, Estados Unidos-pe, ára 4 jasyrundy ary 1968-pe, oñembosako’i jave oho hag̃ua omotenonde peteĩ ñemongu’e guasu Vietnam-me opa hag̃ua ñorairõ ha ojehechakuaa hag̃ua mboriahukuéra remikotevẽ. *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Jopói Nobel Py'aguapyguigua Tai K ha'e tai pakõiha, pundie poapyha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety vai, tai poapyha avei. Avañe'ẽ achegetyme tai poapy, ambue ñe'ẽme ipu hechauka He, avañe'ẽicha, Rromapeguañe'ẽ aty ndoipuru ko tai, karaiñe'ẽme, poytugañe'ẽme, hyãsiañe'ẽme ha ambueva, ko ñe'ẽ oipuru tai C. Latinañe'ẽ achegety Tai L ha'e tai paapyha, pundie porundyha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety avei, tai poapyha avei. Avañe'ẽ achegetyme tai paapyha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka L, avañe'ẽicha, térã ambue ñe'ẽ ikatu oguereko pu ambueva, karaiñe'ẽme ikatu haipyre LL, pu ambueva. Latinañe'ẽ achegety Tai M ha'e tai paapyha, pundie paha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety avei, tai poapyha avei. Avañe'ẽ achegetyme tai paapyha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka M, avañe'ẽicha. Ymaguare, Ehitoñe'ẽme, ko tai ipu ha'eva N. Latinañe'ẽ achegety Tai Z ha'e tai mokõipa poteĩha, pundie porundyha latinañe'ẽ achegety, tai pahague, karaiñe'ẽ achegety avei, tai mokõipa poteĩha ha pahague. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói ko tai, ipu ikatu ohechauka tai S, ko tai ikatu oguereko heta pu heta ñe'ẽme. Z héra karaiñe'ẽme Séta (Zeta). Latinañe'ẽ achegety Tai N ha'e tai parundyha, pundie pateĩha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety avei, tai porundyha avei. Avañe'ẽ achegetyme tai papoteĩha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka N, avañe'ẽicha. Oĩ avei ko tai Ñ, ND ha NT. Latinañe'ẽ achegety Tai P ha'e tai papoteĩha, pundie pakõiha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety tai papokõiha. Avañe'ẽ achegetyme tai mokõi paapyha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka P, avañe'ẽicha. Latinañe'ẽ achegety Tai Q ha'e tai papokõiha, pundie paha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegetýpe tai papoapyha. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói ko tai, ipu ikatu mohechauka tai K rupi. Latinañe'ẽ achegety Tai R ha'e tai papoapyha, pundie parundyha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety tai paporundyha. Avañe'ẽ achegetyme tai mokõi parundyha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka R, avañe'ẽicha. Ko tai ikatu oguereko avei ipu tai Heicha, poytugañe'ẽme, térã ipu ikatu ohechauka tai Rreicha, karaiñe'ẽ ha ambueva ñe'ẽme. Latinañe'ẽ achegety Tai O ha'e tai papoha, pu'ae irundyha latinañe'ẽ achegety pegua ha oimeraẽ heta ñe'ẽme ijachegety oĩva, karaiñe'ẽ achegety tai papoteĩha avei. Avañe'ẽ achegety tai mokõi pateĩha avei, ha pu'ae pokõiha, pu'ae jurugua. Ymaguare, ehiptoñe'ẽ achegety, ko tai omohechaukava umi tesare, ha ha'iseva "hasa". Latinañe'ẽ achegety Itaveratĩ () mba'e apu'a itaveraicha, morotĩva ha apopyre ytapýpe, ko mba'e oipuruva jeguakaicha. Ikatu iguasúva térã imichĩva. Ita Yga yguypegua mba'yrumýi ñorairõhára oguata yguyre, térã yrupi, para rupinte ha paraguasu rupinte. Ko ygarata oipuruveva Peteĩha Ñorairõ Guasume, ha ambueva ñorairõme. Yga mbarete ha guasúva. Ñorairõ Jereraha Opy () óga guasu ha tenda karaiva, oipuruva tupãrape rembiapo ha reko. Óga Tupão () óga ñakãity Tupãme hag̃ua, ha ñemomba'eguasu hese. Hesu rape ñakãity oipuruve tupão. Tekoha renda () hérava ñóntema tekoha, opaite tekove térã mymba ijereré oikoha, ha'e opaite mba'e oikovéva ha tekove'ỹre oiko Yvýpe, térã ambue renda Yvy ape ári térã guýpe. Tekohatyai, tekove'etaita ñeñangareko ha ambue jepy'apy tekohaguigua tekotevẽva jahechakuaa ñañangarekoporãsérõ yvy rehe. Tekoha renda oĩva va'erã tymba'aty, ka'avoty, yvypóra, yvy ape ysaja (ypa, ñu, ysyry), ára, yvyra ha yvyrekokuaa. Ehecha Avei Yvy Ára Joaju Categoría Medio Ambiente en el directorio DMOZ. Listado de películas relacionadas con la defensa del medio ambiente. Instituto de Ciencias Ambientales. Tai S ha'e tai paporundyha, pundie papoha latinañe'ẽ achegety, karaiñe'ẽ achegety tai mokõipaha. Avañe'ẽ achegetyme tai mokõi papoha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka S, avañe'ẽicha. Ko tai ikatu oguereko avei ipu tai Heicha, poytugañe'ẽme, térã ipu ikatu ohechauka tai Seicha, karaiñe'ẽ ha ambueva ñe'ẽme. Latinañe'ẽ achegety Tai T ha'e tai mokõipaha, pundie papoteĩha latinañe'ẽ achegety pegua, karaiñe'ẽ achegety tai mokõipa peteĩha. Avañe'ẽ achegetyme tai mokõipa poha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka T, avañe'ẽicha. Latinañe'ẽ achegety Poapu'a () ha'eva hína avakuéra ha mymbakuéra retepehẽngue ojoajúva jyva rehe. Po mbotyva ha ikuãnguéra, ha opaite kangue oĩva pope. Tete Pyta () ha'e hína yvypóra ipy tapykue, ijapýra. Yvypóra pyta oĩva tetyma ipahápe, tetymaro'o guýpe. Tete Jyvanga () ha'e peteĩ tete pehẽngue ojoajúva jyva ha gotyo jyva'anga. Tete Jyva'anga () ha'e peteĩ tete pehẽngue ojoajúva ati'y ha gotyo jyvanga. Tete Tyeguy () ha'e peteĩ tete pehẽngue yvypóra pegua ha mymba pegua oĩva pyti'a guýpe ha tumby ári. Tyeguy pýpe oĩ py'a, oikeha tembi'u, ha ambue tete pehẽngue. Tete Tai U ha'e tai mokõipa peteĩha, pu'ae poha latinañe'ẽ achegety pegua ha oimeraẽ heta ñe'ẽme ijachegety oĩva, karaiñe'ẽ achegety tai mokõipa mokõiha avei. Avañe'ẽ achegety tai mokõipa poteĩha avei, ha pu'ae porundyha, pu'ae jurugua. Ymaguare, latinañe'ẽ achegety, ko tai omohechaukáva akue ku tai Ve rupi, ha ipu ijueheguáva. Latinañe'ẽ achegety Tai V ha'e tai mokõipa mokõiha, pundie papokõiha latinañe'ẽ achegety pegua, karaiñe'ẽ achegety tai mokõipa mbohapyha. Avañe'ẽ achegetýme tai mokõipa poapyha, ambue ñe'ẽme ipu hechauka V, avañe'ẽicha térã tai B. Latinañe'ẽ achegety Tai W (doble ve) ha'e tai mokõipa mbohapyha, pundie papoapyha latinañe'ẽ achegety pegua, karaiñe'ẽ achegety tai mokõipa irundyha. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói ko tai, ipu ikatu hechaukáva tai U ha tai V, avañe'ẽicha. Latinañe'ẽ achegety Tai X ha'e tai mokõipa irundyha, pundie paporundyha latinañe'ẽ achegety pegua, karaiñe'ẽ achegety tai mokõipa poha. Avañe'ẽ achegety ndoguerekói ko tai, ipu ikatu omohechaukava Ks ha Ch, avañe'ẽicha. Latinañe'ẽ achegety Mariano Rajoy Brey ha'e papoapyha mburuvicha porokuái Epaña pegua. Ojupi ára 21 jasypakõi 2011 pegua. Tekove Españagua Yetero'y (Niterói, poytugañe'ẽme) táva Pindoramape, ha'eva tava tenondegua tetãvore Rio de Janeiro pegua. Ko távape oĩ 487.327 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 249,14 Km² nunga. Ymaguare (1892-1975) ko táva ha'eva Rio de Janeiro itavusu. Ko táva yrembe'y porãiterei ha hóga yvate avei, arkiteto Oscar Niemeyer ojogapova heta hóga yvate porãeterei ko távape. Ta'ãnga Rio de Janeiro táva Tetã Mosambike (poytugañe'ẽme: República de Moçambique) tetã hekosãsova oĩva ñembykuarahysẽ gotyo Afrikape, Paraguasu Índiko yrembe'ype. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Tãsaña ha Malaui, yvatekuarahyreike gotyo Sambia, kuarahyreike gotyo Simbabue, ñembykuarahyreike gotyo tetã Suasilandia ha ñemby gotyo Yvyafrika. Vasco da Gama oipovyvyva tetã Mosambike ary 1498-pe ha Poytuga oñemomba'e ko tetã ary 1505-pe; Mosambike ohupyty isãso ary 1975-pe, Poytugapegua. Oiko 21.284.701 tekove oiko Mosambike, ha ko tetã ape ha'eva 799.380 km2, oñe'ẽ poytugañe'ẽ ha ñe'ẽ tee ambuéva. Itavusu ha'e táva Maputo. Mandu'apy Oscar Ribeiro de Almeida Niemeyer Soares Filho (Rio de Janeiro, 15 jasypakõi ary 1907 — Rio de Janeiro, 5 jasypakõi ary 2012) ha'eva jogapomo'ãhára Pindorama pegua. Jogapomo'ãhára ãgagua tenondégua ha herakuãveva Pindorama pegua. Ojogapova táva Brasilia, 1960 parehegua, Pindorama itavusu pyahúva, ha heta óga yvate ambuéva opaite yvórape: Pindorama Amandajerusu hóga, Brasilia tupão guasu, Palacio do Planalto ha Palácio da Alvorada, táva Brasiliape. Ha omba'apo joajuhápe jogapomo'ãhára ambuéva ndive jogapo hag̃ua pe ONU hóga yvate oĩva táva Nueva York-pe. Hembiapokuéra Mandu'apy Tekove Pindoramagua‎ Jarýi ku'asãnguéra ha'éva umi yvóra ku'asã aty ojeréva Jarýire. Ha'e apu'a yvytimbo kangýva ojere aipo yvórare. Mandu'apy Húpiter de:Jupiter (Planet)#Ringsystem ja:木星の衛星と環#環 Sandu'a, hérava avei Sentauro, ha'e yvágarete jaguavevéicha ojeréva Kuarahýre ha oĩ Jarýi ha Yrarýi mbytépe, ha'éva tuicháva jaguavevére. Peteĩha sandu'a topapyre hérava Kirõ (Quiron), ojogua tajave ha ojogua jaguaveve, ha ko'ãga Kirõ omohendapyrejey ha omohendáva jaguavevére. Sandu'a tuichavéva ha'e 10199 Chariklo, oguereko 250 km mbytéhasaha. Mandu'a } Kuarahy Ypykatu Arroio do Meio ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 18.783 áva (2010 ary). Ha opyta 121 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Arroio dos Ratos ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 13.608 áva (2010 ary). Ha opyta 55 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Mandu'apy Rio Grande do Sul táva Herval (Ka'aty) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 6.757 áva (2010 ary). Ha opyta 302 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Mandu'apy Rio Grande do Sul táva Yga'yta () mba'e mbareteva japopyre kuarepoti térã yvyra oĩ yga guýpe, ygatĩ guive ygaropyta peve. Ojoko ygarata ha ombojoaju opa ygarata pehẽngue. Jereraha Kysegi () mboka kysepukuicha karapã, máva ojeipurúva yma oñorairõ, saro'y XIX ha XX. Mboka Kirikiri (Milvago chimachima)-() ha'e umi guyra juehegua ha taguatoranaicha oiko Mbyteamérikape ha Ñembyamérikape aveinte. Oiko ñemby Kosta Rrika guive yvate Argentina ha Uruguái peve. Kirikiri kuña ipohýive ha ituichave kirikiri kuimba'ere. Kuña ipohýi 310 ha gotyo 360 gramo. Kirikiri kuimba'e ipohýi 280 ha gotyo 330 gramo. Ipukukue ha'ente 37 gotyo 46 cm. Mandu'apy Birds of Venezuela by Hilty, ISBN 0-7136-6418-5 Birds of Trinidad and Tobago by ffrench Joaju Guyra Taguato akãtĩ (Busarellus nigricollis)-(), guyra guasúva juehegua oiko Amérika, Méjiko guive Uruguái peve. Ko guyra ho'u mymba michĩ, pira, jatyta. Oiko ypa rembe'y, yno'õvume ha ñu guasu yreiva. Enlaces externos Guyra Tókio (東京都 Tōkyō-to) ha'e hína Hapõ retã itavusu, ojejuhu upe tetã pehẽngue kuarahyresẽ mbyteguápe. Tavayguakuéra: 12.790.000 ava. Táva renda: 2.187 km²   Hapõ táva Changái (omoñe'ẽva shang-jái chinañe'ẽ: 上海, pinyin: Shànghǎi) ha'ehína táva tuichaveva China Tekoha Tetã pegua, opyta kuarahyresẽ gotyo retãme. Tavayguakuéra: 23.019.148 Táva renda: 6.340 km² Chína Tetarã Retã táva Uráno oguereko 27 mbyguai yvypóra oikuaáva ha opa Uráno mbyguai oguereko héra. Uráno mbyguai tenondegua ha'e: Titania, Oberón, Umbriel, Ariel ha Miranda. Joaju NASA/NSSDC: Datos de los satélites de Urano (inglés) JPL: parámetros físicos (inglés) Urano Pohã () mba'e okuerava mba'asygui, oporomongueráva, ikatu jaipuruva hogukue, ipotykue, ipirekue térã hapokue. Ikatu ojajapóva lavoratóriope. Oĩ avei pohã ñana, ka'avo pegua. Joaju Ñepohãno Pyñuã () ha'e hína yvypóra ha okambúvakuéra retepehẽngue ojoajúva tetyma ha ipy rehe. Yvypóra py oguereko mbohapy kangue. Tete Kangue ha'e tete pehẽngue mbarete ha morotĩ oĩva yvypóra rete ha mymba pujase'orekova rete, kangue aty herava kanguekue, ojoko ha omomýi yvypóra rete ha mymba pujase'orekova rete. Kanguekuéra oguereko heta ysaja ha tuichakue, ikatu ha'e michĩete térã guasuete, pukuete térã po'i. Oimeraẽva kangue aty oñangareko peteĩ tete pehẽngue, akã kangue oñuvã akã hyepy. Mandu'apy Joaju Kanguekue Ka'anakyrỹi () herava avei lechu, ka'avo yvypóra oñemitỹ hi'upyjehe'a rembi'u hag̃ua. Oiko heta ka'anakyrỹi ysaja, para, ha tuichakue. Ho'uva pýra térã mbojypapyre. Joaju Ka'avo Ky'ỹi () ka'avo yva tái, Amérika pegua. Yvypóra oipuru ky'ỹi yva oñembohe hag̃ua tembi'u. Ka'avo Para Hũ ha'e yguasu juky gui, imbovyva ha oiméva yvyrusu apytépe, oĩ Europa kuarahy ñesẽme. Oguereko ha hypy tuichavéva ha'e . Ijerere oĩ tetã Tuykia, Vugaria, Rrumaña, Ukyaña, Rrusia ha Georgia. Ysyry Danúvio osẽ Para Hũme, Dniéper (2.290 km), Dniéster (1.352 km) ha ysyry Kubán (870 km) osẽ avei ko parape. Mandu'apy Joaju The Black Sea Trade Project Para Tuykía Georgia Rrúsia Ukyáña Rrumáña Vugária Pujase'orekova () ha'e mymba aty pehẽ'aguy iñemohenda, opaite mymba oguereko atukupe kangue rysýi ha akã kangue oñangareko iñakã ro'o. Heta mymba okambúva, otyryrýva, ypegua, pira ha guyra avei ha'eva mymba pujase'orekova. Joaju Mymba Guavirana'a () yva pytã térã sa'yky guavirana yvyra pegua, ouma Asia ha Europa pegua, tenda ro'y pegua. Joaju Yva Tarumaite () yvyra hogue mbareteva, 15 metro iyvatéva, Europa ha Asia pegua, para yvy mbytépe renda. Hi'a tarumaite'a, yva porãite ojapova ñandyry hetereiva. Yvyra Tarumaite'a () yva michĩ tarumaite yvyra pegua. Europa ha Asia pegua. Ho'uveva tetã oĩ para yvy mbytépe irembe'y: Gyresia, Italia, Israel, España, Poytuga, Hyãsia ha tetã ambueva oĩva Asia ha Europa. Yva sa'yky, hũ térã hovy avei. Heta tembi'u oipuru ko yva, mbohe hag̃ua. Tarumaite'a josopyre ha'eva iñandy, oipuruve, ñandy porã ha katuete. Amérikape, Argentina ha Chile ojapoveva tarumaite'a ñandy. Yva Typy'are'ẽ () ha'e peteĩ tembi'u he'ẽ piro'yva ojejapova kamby, yva ha eiratã. Ikatu ojejapova chokora térã ambue yva ndie, tupi'a ha kamby rupi'are. Pyvupyre ha piro'y. Tembi'u arigua Syrykupyre'ẽ () ha'e tembi'u he'ẽ piro'ýva ojejapóva kamby'ỹre ha ryguasu rupi'a'ỹre, oguerekóva yva josopyre, yva rykue, y ha eiratã ñóntema. Syrykupyre'ẽ ndoguerekói kamby kyrakue, oguereko yva rykue ñónte. Syrykupyre'ẽ ikatu ojejapóva úva kaguyre, térã yva kaguyre ambuéva. Tembi'u arigua Yvapytã () yva he'ẽ, ojekuaavéva frutílla ramo, taha'e hi'a, hykuere, mbujape torta, tarta, pionóno térã ambue hi'upy oikóva ko yvahetégui. Ou Europa pegua. Mandu'apy Yva Tejurusu (Dinosauria, δεινός σαῦρος, ) ha'e opa mymba pujase'orekova otyryrýva juehegua hekovety oikova va'ekue yvýpe, oikova akue 160 sua arýre vove, mymba ojuavýva, ikatu iguasuete térã michĩmi aveinte. Tejurusu ipy oñembo'ýva, hetere guýpe, mymba okambúvaicha. Oĩva va'ekue tejurusu kapi'iuha ha tejurusu ho'uva so'o ñóntema, oikova avei tejurusu ho'uva ambue mymba rupi'ante. Peteĩ arapyrendy guasueterei ho'a va'aekue ñande yvýpe, ha ojukapaite tejurusu. Tejurusu taguerekova ha mymba okambúva ndomanoi. Joaju Tekovekuaaty Tukurovy (poytugañe'ẽme: Tucuruvi) ha'e peteĩ tavavo oĩva Yvate Renda táva São Paulope, Pindoramape. Ko távavo henda ha'e 9,44 km² ha oguereko 88.566 tavayguakuéra. Ko héra Tukurovy ou avañe'ẽme ha he'ise tuku hovyũ, Tavayguakuéra arý rehe 1950: 25.070 1960: 54.064 1970: 87.684 1980: 115.586 1991: 111.884 2000: 99.174 2008: 91.078 Mandu'apy Joaju Távavo táva São Paulo pegua Tava'i (Poytugañe'ẽme:Tabaí) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 4.131 áva (2010 ary) ha Tava'i henda ha'e 94,755 km². Rio Grande do Sul táva Taramandahy (Poytugañe'ẽme:Tramandaí) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Táva yrembe'y, tetãvore yvate renda gotyo. Ko távape oiko 41.655 áva (2010 ary), ha henda ha'ehína 143,918. Rio Grande do Sul táva Florianópolis táva Pindoramape oĩ ypa'ũme, ha'eva tavusu tetãvore Santa Catarina. Ko távape oĩ 427.298 ava (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 433,317 km². Ko távape oĩ heta yrembe'y porãite. Santa Catarina táva Tupi ñe'ẽ ha'e ñe'ẽ aty guasu 80 ñe'ẽnguéra rekova, Ñembyamérika te'ýi ñe'ẽ aty tuichaveva. Oĩva Ka'aguy guasu Amasona guive Ysyry La Plata peve. Oguereko 10 aty'i, aty'i tuichave ha'e Tupi ha guarani ñe'ẽ. Ñe'ẽnguéra Tupi ñe'ẽ omboja'ova 10 ñe'ẽ aty'i, 9 oikova Amasona rendare: Ñe'ẽ aty'i arikẽ: oguereko mokõi ñe'ẽ. Peteĩva, herava arikẽ, ndoporoñe'ẽvave. Ambueva, karitiãna, oñe'ẽva 320 avakuéra, tetãvore Pindoramapegua Rondônia (ary 2005). Tenía 123 hablantes en 1997. Aty'i awetí: ñe'ẽ peteĩnte, awetí térã awetö, 140 avakuéra oñe'ẽ ko ñe'ẽ ko'ãga, tetãvore Pindoramapegua Mato Grossope (ary 2006). Tenía 35 en 1997. Aty'i juruna: 3 ñe'ẽnguéra. Aty'i mawé-sateré: ñe'ẽ peteĩnte, pe mawé térã sateré, 7.130 avakuéra gotyo 9.000 avakuéra oñe'ẽ ko ñe'ẽ, tetãvore Pindoramapegua Pará ha Amazonas (ary 2000). En 1991 tenía 3.000 hablantes ha ary 1997 5.000. Mondé ñe'ẽ: 6 ñe'ẽnguéra. Aty'i munduruku: 2 ñe'ẽnguéra. Ñe'ẽ aty'i purubora: ñe'ẽ peteĩnte, puruvorá. Ary 2002 oĩva mokõi yvypóra ñóntema oñe'ẽva puruvorañe'ẽ, tetãvore Rondôniape. Ñe'ẽ aty'i ramárama: Oĩva'ekue 5 ñe'ẽnguéra, ko'ãga oĩ mokõi ñe'ẽnte. Aty'i tupari: 5 ñe'ẽnguéra. Tupi ha guarani ñe'ẽ aty'i: 52 ñe'ẽnguéra. Ñe'ẽ tenondegua ha'e guarani ñe'ẽ 6.000.000 avakuéra oñe'ẽ ko'ãga. Mandu'apy Arandukapurupyre NAVARRO, E. A. Dicionário de tupi antigo: a língua indígena clássica do Brasil. São Paulo. Global. 2013. Ñe'ẽ Indoeurópa ñe'ẽnguéra ha'ehína ñe'ẽnguéra aty tuichavéva yvóra pegua, máva oñe'ẽva hetakue rehe. Európa ñe'ẽnguéra ha Ásia mbytépe ñe'ẽnguéra oĩva ko atýpe, oguereko amo 150 ñe'ẽ, 3.200.000.000 avakuéra oñe'ẽva (45% ñande Yvy avakuéra). Ñemby Vaykã ñe'ẽnguéra (frigio-armenio aty): armeniañe'ẽ, frigio (†), peonio (†). Yvate Vaykã ñe'ẽnguéra (dáko-tracio, ha avañañe'ẽ aty): avañañe'ẽ, dacio (†), tracio (†). Báltiko ñe'ẽnguéra: prusiano antiguo (†), letón, lituañañe'ẽ. Indoiranio ñe'ẽnguéra: Indoario ñe'ẽnguéra: indoiranio antiguo y medio: sánscrito, prácrito (†). moderno indoario: assamés, vengali, cingalés, guyarati del norte, guyarati del sur, hindi-urdu, maratí, nepalí, panyabí central, romaní, sindhi, cachemir, bhili, chatisgarí, oriya, kumhali. Iranio ñe'ẽnguéra: Ymaguare: persa antiguo (†), avéstico (†), medo (†), escita (†). Mbytegua: sogdiáno (†), kotanés (†), bactriáno (†), párto (†), pahlavi (†), persa medio (†). Ko'ãgagua: beluche (baluchi), kúrdo, pastún, peysiañe'ẽ, tajikitãñe'ẽ, osétiañe'ẽ. Dárdiko ñe'ẽnguéra. Nuristaní ñe'ẽnguéra. Eslávo ñe'ẽnguéra Ñemby Elávia ñe'ẽnguéra: voniañe'ẽ, vugariañe'ẽ, kyoasiañe'ẽ, eloveñañe'ẽ, masendoñañe'ẽ, seviañe'ẽ, Eslávo Ymaguare Tupãogua (†). Kuarahyreike Elavia ñe'ẽnguéra Polaco-casubio: poloñañe'ẽ, polabo (†), silesiano, casubio Ambuéva: chéko, eslovaco, sorabo (sorbio, lusacio). Kuarahyresẽ Elávia ñe'ẽnguéra: rrusiañe'ẽ, vielorrusiañe'ẽ, ukyañañe'ẽ, ruteno (†), rrusinoñe'ẽ. Anatólia ñe'ẽnguéra (†): ititañe'ẽ (†), lidio ñe'ẽ (†), licio (†), luvita ñe'ẽ (†), pisidio (†), sidético (†). Sélta ñe'ẽnguéra Yvyrusugua Sélta ñe'ẽnguéra: galoñe'ẽ (†), celtíbero (†), lepóntico (†). Goidéliko ñe'ẽnguéra (gaélicas): manés (†), ilandañe'ẽ, gaélico escocés Vyretáña ñe'ẽnguéra: córnico (†), bretón, gáles ñe'ẽ. Heymáña ñe'ẽnguéra Kuarahyreike Heymáña ñe'ẽnguéra: Inglyes ymaguare, térã anglosajón (†), ingyaterrañe'ẽ, escocés (scots), lenguas frisonas, alemañañe'ẽ, luxemburgoñe'ẽ, Yiddish, alemañañe'ẽ ñembýre, holandañe'ẽ, afrikaans. Kuarahyresẽ Heymáña ñe'ẽnguéra: gótico (†), gótico de Crimea (†). Yvate Heymáña ñe'ẽnguéra: Escandinavo antiguo (†), islandés, feroés, noruegañe'ẽ, norn (†), noruego (bokmaal, riskmal), danés, sueco, dalecarniano, gútnico antiguo (†). Eléniko ñe'ẽnguéra: Gyresiañe'ẽ ymaguare, Gyresiañe'ẽ ko'ãgagua. Rrománse ñe'ẽnguéra: Lenguas osco-umbras (†): osco (†), umbro (†). Lenguas latino-faliscas antiguas: falisco (†), latinañe'ẽ (†). Rrománse ñe'ẽnguéra: Ivéria rrománse ñe'ẽnguéra: karaiñe'ẽ, galisiañe'ẽ-poytugañe'ẽ, aturialeõñe'ẽ, aragoñañe'ẽ. Okisitano rrománse ñe'ẽnguéra katalã ñe'ẽ, occitáno ñe'ẽ-gascón, ribagorzano. Galo rrománse ñe'ẽnguéra: hyãsiañe'ẽ, franco-provenzal. Rretorromániko ñe'ẽnguéra: romãche, friulano, ladino. Galo Italiagua ñe'ẽnguéra: ligur, piamontés, lombardo, emiliano-romañol, véneto. Italorrománse ñe'ẽnguéra: italiañe'ẽ, romanesco, nápoleñe'ẽ, sisíliañe'ẽ, corso-gallurés. Vaykã-Rrumáña ñe'ẽnguéra: rrumáñañe'ẽ, meglenorrumano, istrorrumano. Rrománse ypa'ũkuéragua ñe'ẽnguéra: sárdo, ymaguare kórso. Rrománse ñe'ẽnguéra ambuéva noñe'ẽvéiva: dálmata, mozárabe. Tocario ñe'ẽnguéra (†): tocario A (†), tocario B (†). Lusitáña ñe'ẽ (†). Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju LinguistList.org (clasificación completa de las lenguas indoeuropeas). Listas de Swadesh en lenguas indoeuropeas Indo-European Etymological Dictionary The Evolution of the Indo-European Languages Horacio Manuel Cartes Jara (Asunción, Paraguái, 5 jasypokõi ary 1956), polítiko, atyvetejára ha jetepyso aty sambyhyhára Paraguái pegua. Oñemotenondévo Partido Colorado rehe, Porokuái Fernando Lugo, jasyrundy 2008 omohu'ã 61 ary hegemonía kolo'o coalición de partidos izquierda ha conservador PLRA, partido ivicepresidente, Federico Franco. Karai Cartes rehe oje'e ha'e pe omokyre'ỹva'ekue juicio político parlamentario oitýva Lugo 22 jasypoteĩ 2012, 10 jasy omohu'ã potávo tetã ñesãmbyhy. Mandu'apy Tekove Paraguaigua Mburuvicha Paraguaigua Chípere (Gyresiañe'ẽme Κύπρος, Kýpros; ha tuykiañe'ẽ: Kıbrıs), ha'ehína peteĩ tetã hekosãsova Európa pegua, oĩva peteĩ ypa'ũ para Yvy mbytépe. Itavusu ha'e táva Nikósia. Chípere ypa'ũ oĩ para Yvy mbytépe, 113 km ñemby gotyo Tuykia pegua, 120 km kuarahyreike gotyo Siria pegua, ha 150 km kuarahysẽ gotyo Gyresia ijypa'ũ herava Kastellorizo pegua. Chípere ha'e ypa'ũ tuichave mbohapyha oĩva Para Yvy mbytépe, Sisilia ha Seyndeña rire. Chípere ipukukue ha'e 160 Km. Chípere omboja'ova 6 tetã'i: Nicosia, Famagusta, Kyrenia, Larnaca, Limassol and Paphos. Mandu'apy Joaju La página del Gobierno de la República de Chipre (en griego) Servicio de prensa internacional de Chipre (en inglés y alemán) Información económica de Chipre Una bibliografía sobre los judíos de Chipre ItvCyprus.tv (vídeos sobre la cultura de Chipre; en inglés) Perfiles de países de la FAO: Chipre Tapi'itĩmbuku (Elephantidae, ) ha'e umi mymba okambúva juehepehẽ aty, proboscidea hekovety mymba aty. Ko'ãga oiko mbohapy tapi'itĩmbuku juehegua ha heta juehegua'i ambueva. Tapi'itĩmbuku ndoikovéva ko'ãga ha'e mamuts. Tapi'itĩmbukunguéra ha'e mymba tuichave oĩva yvy apépe ko'ãga. Ko mymba hyeguasu ára ha'e 22 jasykuéra, hyeguasu ára hi'aréva pukuveva yvy ape oĩva ave. Heñói pohyikue ha'e 120 kg. Ijeikove ha'ente 50 gotyo 70 arykuéra. Tapi'itĩmbuku tuichavéva japipyre oguerekóva akue 11.000 kg (Angola retãme, 1956), ha 3,96 métro yvatekuére. Iñakã apytu'ũ ipohýi 5 kg, iñakã apytu'ũ ituichavéva opa yvy ape pegua. Inambi ituichava avei ha ipire poguasúva ha hũngýva. Ko'ãga oiko mbohapy tapi'itĩmbuku juehegua: Tapi'itĩmbuku Afrikagua Tapi'itĩmbuku Asiapegua Tapi'itĩmbuku ka'aguygua Mandu'apy Joaju Diferencias entre el elefante asiático y el africano Okambúva Mbukariju (Giraffa camelopardalis, ) ha'e mymba okambúva juehegua oiko Afrikape. Ko mymba ijyvateveva opa mymba yvy ape pegua. Iñakã hu'ã ikatu oguereko 5,8 m yvatekuere ha ikatu oguereko 750 kg gotyo 1,6 tonelada. Mbukariju oiko ñu guasúpe ha ka'aguy ñúre, Afrikape. Ko mymba ijajúra ipukuva, iñakã imichĩva ha ijysaja porãva, oguereko mokõi akã hatĩ michĩva, inambi rapykuéri ha oguereko avei tetyma pukuva, mburika ajuvuku hetyma henondegua ipukuveva. Mandu'apy Joaju Mymba pysãkõi Ñorairõ Malvina peguare ( - inglyesñe'ẽme: Falklands War) ko ñorairõ niko oiko kuri Argentina ha Reino Unido ndive amoite ñembygyotyo Paraguasu Atlántiko ypa'ũnguéra Malvina, Georgia ha Sándwich-pe Upe ñorairõ oñepyrũ 2 jasyrundy, opyrũha ára ypa'ũ argentina-kuéra; 14 jasypoteĩ peve ary 1982-pe, upérõ opyta hikuái ha omboguejy ipojoapykuéra, upémarõ Reino Unido oipuru jeýnte umi yvy pehẽ upépeygua. Ypa'ũ Malvina ha'e hina peteĩ ypa'ũ aty oĩva Paraguasu Atlántiko ñembygyotyópe hina. Argentina he'i upéva opytaha ijyvýpe oĩ haguére plataforma continental Amérikaguape. Hese ojere paite hina upe para "epicontinental” Argentína he'íva imba'eha, 464 km ryepýpe oĩháre. –iñaguĩveha ha’e cabo Guardián, Provincia Santa Cruz-, oĩháre 341 km kuarahy resẽvo isla de Los Estado-gui, 1080 km kuarahyreikévo isla Georgias del Sur-gui ha 940 km isla Elefante Antártida-pe oĩvagui. Estados Unidos he'i oĩha ñorairõme Argentína ha Reino Unido hikuái, ha katu jaikuaaháicha Reino Unido Oisambyhýha. Argentína he’i upe yvype oîha oikereíva hikuái potencia invasora ha he'i umi yvy ha'eha provincia Yvy Tatápeygua. ipahaitépe upe ñorairõ omano 649 tahachi Argentina pegua, 255 tahachi Reino Unido pegua ha 3 tapicha upépeygua voi. Ohasa rire mbohapy pa ary Tetânguéra Ojoajúvape ndahesakâ porâinte gueteri mba’éichapa omyatyrôta ha máva mba’épa ko yvy, Argentina térã Reino Unido-mba'e. Iporãnte jahechaykuaa ko ñorairõ oĩha ary 1833 guive; ha ko'ãgaite oĩ hina papoteĩ Tetã peteĩ reko Amérikagua resaguýpe ambue yvy ndahesakã porãiva tembiporã apytépe, omõ hu'ãsévama ha omesakãséva hikái, upévare ary 1965 guive ojehesa'ỹijo py'ỹi. Arandukapurupyre Ñorairô guasu Malvínape guare (Guarani Tavarandu) Ñorairõ Ypa'ũnguéra Malvina 1982 Ypa'ũnguéra Malvína (ingyaterrañe'ẽme, Falkland Islands - ) ha'e hina peteĩ ypa'ũ aty oĩva Paraguasu Atlántiko ñembygyotyópe hina. Argentina he'i upéva opytaha ijyvýpe oĩ haguére plataforma continental Amérikaguape. Hese ojere paite hina upe para epicontinental Argentína pegua, 464 km ryepýpe oĩháre. – iñaguĩveha ha'e yvy akua Guardián, Provincia Santa Cruz-, oĩháre 341 km kuarahyresẽvo ypa'ũ Los Estado-gui, 1080 km kuarahyreikévo ypa'ũ Ñemby Georgia-gui ha 940 km ypa'ũ Elefante Antártidape oĩvagui. Ypa'ũnguéra Malvina isãso myangekõi Ypa'ũnguéra Malvína isãso ojerureva Reino Unido ha Argentina ary 1833 guive. Ko'ãga ko ypa'ũnguéra ha'e peteĩ tenda papoteĩ tenda pegua ONU oñangareko jepe'a hag̃ua pe sãso'ỹ reko.[http://www.un.org/spanish/descolonizacion/main.htm Las Naciones Unidas y la descolonización»,] artículo en el sitio web de las Naciones Unidas. Ypa'ũ hera Ko ñe'ẽngue Malvinas (Malvina) ou tera Malouines, ygapóra Hyãsia pegua Louis Antoine de Bougainville ome'ẽva ko tera ary 1764 pe, jemandu'a hag̃ua pe táva Saint-Malo tetã Hyãsia-me. Ko ñe'ẽngue Falkland ou ko ñe'ẽjoaju Falkland sound. Hembiasakue Jejuhu Europa juhuhára oguahẽvo ko ypa'ũ ijyvypóra'ỹva. Ndoikuaava ko juhuhára oguahẽva peteĩháme ko ypa'ũme, hakatu oĩ heta ñemo'ã he'i juhuhára oguahẽva peteĩháme ha'eva Esteban Gómez (ary 1520), térã Simón de Alcazaba y Sotomayor ha Alonso de Camargo (ary 1540 mboyve), térã John Davis (ary 1592) ha Richard Hawkins (ary 1594). Ary 1600-pe peteĩ ygapóra Holanda pegua, herava Sebald de Weert, oguahẽ Malvinape ha omoha'anga ypa'ũ. Jasyteĩ ary 1690 pegua, John Strong Ingyaterra pegua oguahẽ ypa'ũme, ha ombohera heta tendápe. Malvina Ñorairõ Ñorairõ Malvina peguare niko oiko kuri Argentina ha Reino Unido ndive amoite ñembygyotyo Paraguasu Atlántiko ypa'ũnguéra Malvína, Georgia ha Sándwich-pe Upe ñorairõ oñepyrũ 2 jasyrundy, opyrũha ára ypa'ũ argentina-kuéra; 14 jasypoteĩ peve ary 1982-pe, upérõ opyta hikuái ha omboguejy ipojoapykuéra, upémarõ Reino Unido oipuru jeýnte umi yvy pehẽ upépeygua. Estados Unidos he'i oĩha ñorairõme Argentína ha Reino Unido hikuái, ha katu jaikuaaháicha Reino Unido Oisambyhýha. Argentína he’i upe yvype oîha oikereíva hikuái potencia invasora ha he'i umi yvy ha'eha provincia'' Yvy Tatápeygua. ipahaitépe upe ñorairõ omano 649 tahachi Argentina pegua, 255 tahachi Reino Unido pegua ha 3 tapicha upépeygua voi. Ohasa rire mbohapy pa ary Tetânguéra Ojoajúvape ndahesakâ porâinte gueteri mba’éichapa omyatyrôta ha máva mba’épa ko yvy, Argentina térã Reino Unido-mba'e. Mandu'apy Joaju Página del Gobierno de las Islas Malvinas (ingyaterrañe'ẽme). Ypa'ũnguéra Malvina Tekovekuaaty arandupe, tavetã () ha'e peteĩ vore guasu tekovekuaaty ñemohenda pegua, oñemohenda porãháicha opaite mymba, ka'avo, pokokaku'i ha opaite tekove oĩ ñande Yvýpe. Mandu'apy Tekovekuaaty Nde ikatu rehechase upe jeikove ipaha, hérava avei mano. Te'õ ha'e y timbo hetakue oĩva ñande Yvy ára pytúpe. Ko y timbo oĩva yvytúpe ou paraguasúgui, ysyrýgui, ypágui térã yguasúgui omotimbóvo, ka'avo ha opaite tekove oikóva ñande Yvy omotimbo avei. Te'õ guasu ikatu ombohaku ára jave ha pyharekue, hákatu taveỹme he'õ imichĩva ha ipyhare ro'y iko'ẽrõ haku. Taku ha ro'y ikatu ñaha'ã jaikuaa hag̃ua te'õ hetakue. Ehecha avei Kyve'y Y Yvyku'ipasu Ararova Te'õngue kã () ha'e umi yvypóra hetekue térã mymba hetekue ñongatupyre, ipire ha hete pehẽngue ndombyaíva ha noñembohasóva. Ko te'õngue kã ikatu ha'e ava ipotahápe ijapopyrégui ha ipotahápe'ỹre avei, ñande yvýpe oĩgui heta tenda ikãetéva, ha ko'ã renda omokãva umi te'õngue. Tetã Ehipto Ymaguare, mburuvichakuéra hérava Faraõ hetekue oñemokãva, ojejapo hag̃ua peteĩ te'õngue kã, ava Inka omokãva avei hapicha re'õngue, Chína Ymaguare ha ambue tetã kuarahysẽ pegua omokã va'ekue he'õnguekuéra, ha imymbakuéra avei. Ára ro'yete ha pytu re'õ michĩetéva ikatu omokã peteĩ te'õngue. Techapyrãme upe yvytyrysýi Andes-pe, Kyoẽlándia ha tenda ro'y ambuéva ikatu omokã yvypóra ha mymba re'õngue. Mandu'apy Joaju Mummification Process animation from the J. Paul Getty Museum Tembiapo Tekovekuaaty Ára pytu () niko umi pytundyry ha mba'etĩ oñuvãmbáva peteĩ yvága mba'e (mbyja, yvóra, mbyguai) ñande Yvýicha, umi pytundyry ojejuhúva yvágape, Yvy ijerére. Yvy mbaretepyte ogueru yvágape yvy gotyo opaite umi pytundyry, upéicha ku jegueru reko imbaretérõ ha ára pytu imba'epytu imichĩrõ, umi pytundyry ha mba'etĩ opyta areve yvága mba'e jerére. Ñande Yvy hi'ára pytu oguereko heta tatarapo ha dióxido de carbono, upévare ñande yvága hovy. Joaju Grupo de Física de la Atmósfera (GFAT) de la Universidad de Granada (UGR). Mbyjakuaa miniaturadeimagen|Tatapỹi Tatapỹi () ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, tekove ñaikotevẽva jaikove hag̃ua. Átomo mba'era'ã ha'e 6. Ko apỹi oguereko heta ysaja, itaicha, mba'etĩcha ha tykueicha aveinte. Apỹi Kimi rehegua Ñanday (latinañe'ẽme: Aratinga nenday) ha'e petei guyra juehegua oiko Ñembyamérikape, gua'a ijuehepehẽ pegua (Psittacidae). Oiko Paraguái retãme, Bolivia retãme, Pindorama ha Argentina retãme. Ku guyra juehegua oĩ guyra aratĩnga atýpe, ymaguare katu oĩ Nandayus atýpe. Ku gua'a ndoñe'ẽi heta ñe'ẽ. Joaju Aratĩnga Ary 1900 guive, vore peteĩha Tetã Argentina Momorãhéi Guasu oipuva purahéi hag̃ua ha imbytépe. Tetã Argentina Momorãhéi Ohaiva (karaiñe'ẽ): Vicente López y Planes Ohaiva (avañe'ẽ): Mauro Ramón Sehman Ñe'ẽ poty: Blas Parera Pehendu manorã, sapukái marangatu: "Nesãso! Nesãso! Nesãso!" Pehendu manorã satãso osunúma, pema'ẽ apyka jegua jojaha angaturã. Ijapyka jegua Porãve oipe'ama, Tetãmini joapykuéra yvygua! Ha sãso arapygua he'i jey: Táva guasu argentino hesãi! Táva guasu argentino hesãi. Ha sãso arapygua he'i jey: Táva guasu argentino hesãi! Ha sãso arapygua he'i jey: Táva guasu argentino hesãi! Mbytépe Ani opa ajuykuéra. Jahupyty va'ekue oñondive. Jahupyty va'ekue oñondive. Ñane akãngora terakuãre jaikove Térã ñañeme'ẽ ñamano peve. Térã ñañeme'ẽ ñamano peve. Térã ñañeme'ẽ ñamano peve. Joaju Día del Himno Nacional Argentino, 11 de mayo Partitura del Himno Nacional Argentino Argentina Ro'yrupa () ha'e peteĩ yrypy'a ape guasuete japopyre hyjúi yrypy'are ymaeteva ha mbareteva, ro'yrupa ijyrypy'a ha'e y heẽva ha porãva. Oĩkatuva renda yvatépe ha ro'yva, yvyty pa'ũme térã yvytyrysyipe. Yvy ape ysaja Y Ro'yrupa () ha'e peteĩ ypa'ũ michĩete térã peteĩ ita aty yguasúpe térã ysyrýpe. Yvypóra ndoikokatu ypa'ũmime, ha ko renda ha'e katu guyra, otyryrýva ha mymba ambueva hóga. Yvy ape ysaja Ysyry'a () ha'e pe ysyry vore y ndahypýiva, ysyry oguahẽhápe parápe, ypa guasúpe téra paraguasúpe. Peteĩ parapaha hína ysyry'a avei, hákatu jahechávo yvateite guive ha'anga ojogua kaguáicha. Yvy ape ysaja Parapaha () ha'e peteĩ ysyry vore y ndahypýiva, ysyry'áicha, hákatu jahechávo yvateite guive ha'anga ojogua kaguáicha. Kóva niko ysyry oguahẽhápe parápe, ypa guasúpe téra paraguasúpe, upéicha ikatu ja'e parapaha ha'eha avei ysyry'a. Yvy ape ysaja Ypo'i () ha'e peteĩ y hasaha po'i ojoaju mokoĩ yguasu, paraguasu térã ypa, hasahína umi yvy imbytépe. Ko ypo'i renda ha'e mba'e guasu, virurekohápe ha yvyrekohápe. Peteĩ ypo'i tenondegua ha'e Ypo'i Hivyraytã (Estrecho de Gibraltar), ko ypo'i ojoaju Paraguasu Atlántiko ha Para Yvy mbytépe ndie. Yvy ape ysaja Yñu () ha'e peteĩ ita aty térã yvyku'i aty renda oĩva yguasu guýre, 11 metro térã mbykyre y guýre. Ko rendápe oĩ heta pira ha itapoty, ygáu ha ambue ka'a oiko avei ko rendáre. Yvy ape ysaja Ykuãirũ () ha'e peteĩ ypa'ũ térã ypa'ũmi apu'a kuãirũguáicha oguerekova heta itapoty ha mymba pyjaseoreko'ỹva, ykuãirũ imbytépe oĩ peteĩ ypa ijukyryva. Heta yñu oguereko ykuãirũ ijysaja. Yvy ape ysaja Yrape () ha'e peteĩ ysyry puku yvypóra ojapóva ygakuéra ohasa hag̃ua, oĩ avei yrape tee yvypóra ndojapói ha ojejuhúva tekohápe. Yrape ombojoaju peteĩ yguasu ha yguasu ambuéva, ikatu ombojoaju ypakuéra avei. Yrape Panama Yrape Suez Yvy ape ysaja Y syryha () ha'e y guasu osyrymeméva, ikatu ha'e opaichagua ysyry, ysyrymi, yakã térã opaichagua yhape ambuéva. Y syryha osẽ va'erã ambue rendápe, taha'e ha'éva parápe, ypápe térã ambue ysyrýpe avei. Yvy ape ysaja Y Ypa'ũ aty () ha'e peteĩ aty ypa'ũ térã ypa'ũmi oĩ aguĩ ojuehe, yguasúre térã paraguasúre. Yvy ape ysaja Yvyjyva () ha'e peteĩ yvy renda po'i, yrembe'y mokõi ykére, omojoaju mokõi yvy guasuve, hasahína yguasúre, ikatu omojoaju mokõi ypa'ũ térã mokõi yvyrusu. Yvyjyva Panama Yvyjyva Korinto Yvy ape ysaja Yrarýi ku'asãnguéra ha'éva ko yvóra ku'asã aty ojeréva Yrarýi rehe. Ha'e apu'a yvytimbo kangy ojeréva ko yvóra rehe, ojehechapyre peteĩháme ary 1989. Mandu'apy Netuno Marcello Couto Antony de Farias (Rio de Janeiro, 28 jasyteĩ, ary 1965), jekuaáva Marcello Antony ha'e peteĩ mba'eapohára tetã Pindorama pegua. Ta'angambyry hembiapo Joaju Marcello Antony Internet Movie Database hendápe Ñoha'ãngahára Pindoramagua Regina Blois Duarte (Franca, tetãvore São Paulo, ára 5 jasykõi, ary 1947), jekuaáva Regina Duarte ha'e peteĩ mba'eapohára tetã Pindorama pegua. Hembiapokuéra Ta'angamýi guasu 1968 - Lance Maior - Cristina 1969 - A Compadecida - Compadecida 1975 - O Auto da Compadecida 1976 - Chão Bruto - Sinhana 1977 - Parada 88, o Limite de Alerta - Ana 1978 - Daniel, Capanga de Deus - Beatriz / Sandra 1981 - El Hombre del Subsuelo - Luisa dos Santos 1982 - O Homem do Pau-Brasil - Lalá 1983 - O Cangaceiro Trapalhão - Aninha 1984 - São Bernardo - Madalena 1985 - Além da Paixão - Fernanda 1995 - La Lona 2000 - Um Anjo Trapalhão 2003 - Olga Del Volga Ta'angambyry hembiapo 1965 - A Deusa Vencida - Malu 1965 - A Grande Viagem - Isabel 1966 - As Minas de Prata - Inesita 1966 - Anjo Marcado - Lilian 1967 - Os Fantoches - Bete 1968 - Legião dos Esquecidos - Regina 1968 - O Terceiro Pecado - Carolina 1969 - Véu de Noiva - Andréa / Roberta / Maria Célia 1969 - Dez Vidas - Pom Pom 1969 - Os Estranhos - Melissa 1970 - Irmãos Coragem - Ritinha (Rita de Cássia Maciel Coragem) 1971 - Minha Doce Namorada - Patrícia 1971/74 - Caso Especial - episódio "Nº1" (1971) e "A Cartomante" (1974), na direção 1972 - Selva de Pedra - Simone Marques / Rosana Reis 1973 - Carinhoso - Cecília 1974 - Fogo Sobre Terra - Bárbara 1975 - Pecado Capital - Mila 1977 - Nina - Nina 1979/80 - Malu Mulher - Maria Luíza ou Malu 1980 - Mulher 80 - Especial de TV (apresentação) 1982 - Sétimo Sentido - Luana Camará / Priscila Capricce 1983 - Guerra dos Sexos - Alma (participação especial) 1984/85 - Joana (Manchete / SBT) - Joana Martins 1985 - Roque Santeiro - Viúva Porcina, a "que era sem nunca ter sido" 1987 - O Outro - Clara (participação especial) 1988 - Vale Tudo - Raquel Acioli 1989 - Top Model - Florinda (participação especial) 1990 - Rainha da Sucata - Maria do Carmo Pereira 1993 - Retrato de Mulher - uma personagem por episódio, num total de nove 1994 - Incidente em Antares - Shirley Terezinha 1995 - História de Amor - Helena Soares 1995 - Irmãos Coragem - participação especial como mulher na rua 1997 - Por Amor - Helena Viana 1999 - Chiquinha Gonzaga - Chiquinha Gonzaga 1999 - O Belo e as Feras - Lídia 2001 - Estrela-Guia - participação especial como ela mesma 2002 - Desejos de Mulher - Andréa Vargas 2003 - Kubanacan - Maria Félix (participação especial) 2005 - Sob Nova Direção - no episódio "A Mensalista" 2006 - Páginas da Vida - Helena Camargo Varela 2008 - Três Irmãs - Waldete Maria de Nascimento Bezerra / Vêronica Ramos 2010 - Araguaia - Antoninha (participação especial) 2010 - As Cariocas - Maria Elisa (Malu) no episódio "A Adúltera da Urca" 2011 - O Astro - Clô (Clotilde Hayalla) Joaju Regina Duarte Internet Movie Database hendápe Ñoha'ãngahára Pindoramagua Fernanda de Vasconcellos Galvez (São Paulo, 14 jasyporundy, ary 1984), jekuaáva Fernanda Vasconcellos ha'e peteĩ mba'eapohára tetã Pindorama pegua. Ta'angambyry hembiapo Ñoha'ãngahára Pindoramagua Siligo ha'e peteĩ táva oĩva tetã Itáliape, tetãmi Sasaripe, Ypa'ũ Seydeñape. Oguereko 964 tavayguakuéra ha 43,61 km² renda. Tenda Porã Jehecha Tupão Marangatu Vicente Ferrer Tupão Marangatu Vittoria Nostra Segnora de Mesumundu Enlaces externos Itália táva Ñoha'ãngahára () ha'e kuimba'e térã kuña omoha'anga ha ohechauka peteĩ mba'eapo gua'u, ta'angambyry rupi térã ñoha'ãngare, ta'angamýi ha puhoe avei. Ehecha Avei Ta'angambyry mbohasáva Ñoha'ãnga Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Joaju Actors' Equity Association (AEA): a union representing U. S. theatre actors and stage managers. American Federation of Television and Radio Artists (AFTRA): a union representing U. S. television and radio actors and broadcasters (on-air journalists, etc.). Ñoha'ãngahára Friends (angirũnguéra) ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua ojapo Marta Kauffman ha David Crane. Ohasa peteĩháme ta'angambyrýre ára 22 jasyporundy ary 1994-pe, ta'angambyry mbohasáva NBC rupi ha opa ára 6 jasypo ary 2004-pe. Ko tekoha'ãngandy omombe'u angirũ aty ijeikove —Rachel Green, Ross Geller, Chandler Bing, Joey Tribbiani, Monica Geller ha Phoebe Buffay— oiko tavapy Manhattan, táva Nueva York-pe. Ojehu tembiasa porã ha tembiasa vai, ombopukaetéva, omombe'u hína tembiasa ãgagua. Oguereko 10 pehẽnguenguéra ha 236 ñembyatykuéra. Tekoha'ãngandy Friends opa rire ojejapo Joey, peteĩ tekoha'ãngandy omombe'u ava tee Joey hembiasakue táva Los Ángeles-pe. Ava tee Rachel Green (Jennifer Aniston): Héra guasu ha'e Rachel Karen Green. Mónica Geller ojokakuaairũ. Dr. Leonard Green rajy ha Sandra Green memby. Monica Geller (Courteney Cox): Héra guasu ha'e Monica E. Geller. Ross Geller heindy ha oiko ijarýi hógakue. Mitãkuñare ha'e akue kyra hakatu omopiri ikuñapekyre. Ha'e tembi'uapohára, ha omba'apo heta karurendápe. Phoebe Buffay, (Lisa Kudrow): Ha'e ndojesape'áivaete. Ikuñapeky ohasa hasy, isy (Lilly) ojejuka ha'e ae, Phoebe ha ikypy'y herava Ursula ha'evo kuñapeky. Hi'ariete, ituva omokañy hese ha ituvanga oho ka'irãi rógape. Ha upei ohechakuaa isy ete oiko ra'e ha Phoebe oho moirũ hese. Phoebe ndo'uiva so'o ha ohayhuete mymbakuéra. Joey Tribbiani (Matt LeBlanc): Ou ñemoñare Itália-Amérika pegua, oguereko 8 joyke'y. Ha'e ndoaranduivaete. Ha'e mba'eapohára, ojapo maranduha, tekoha'ãnga ha ambue tekochauka. Ha'e kuñaséro, ha oguereko akue heta tembirekorã. Chandler Bing (Matthew Perry): Héra guasu ha'e Chandler Muriel Bing. Ross ikoty irũ mbo'ehaorusu jave ha ha'e Mónica iména. Ha'e oñembohorýva. Ross Geller (David Schwimmer): Héra guasu ha'e Ross Eustace Geller. Monica Geller ikyvy guasu. Ha'e pohanohára. Oñepyru mba'apo peteĩ museope ha upei oho mba'apo Mbo'ehaorusu Nueva York, mbo'eháraguicha. Ha'e aranduete. Omenda mbohapy jey. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua NBC Hekoha'ãngandy The Walking Dead ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui ojapo Frank Darabont ha oúva aranduka héra ojuehe ojapo Robert Kirkman ha Tony Moore. Iñembyaty peteĩ, 60 aravo'i are, ohasa ta'angambyry mbohasáva hérava AMC ára 31 jasypa ary 2010. Ipehẽngue mokõi ohasa peteĩháme ára 16 jasypa ary 2011 Tetã peteĩ reko Amérikaguape. Ipehẽngue mbohapy ohasa peteĩháme ára 14 jasypa ary 2012.. The Walking Dead omombe'u tembiasa omongyhyjéva, arakañy rire, te'õngue oikovéva hérava sómbi oiko Yvýpe. Omembe'u máva manógui ojepe'áva hembiasa, ha ijepe'a monógui ára ha ára. Mandu'apy Joaju The Walking Dead renda. Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua AMC Hekoha'ãngandy Sobrenatural ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ta'angambyry mbohasáva aty herava The CW Network —iñepyrũre ohasava akue WB Television Network—, ohasa peteĩháme ára 15 jasyporundy ary 2005. Ipehẽngue 6 ohasa peteĩháme ára 24 jasyporundy ary 2010 Tetã peteĩ reko Amérikaguape; Ára 20 jasyapy ary 2013 peve, ohasa 166 ñembyatykuéra Supernatural pegua. Ára 11 jasykõi ary 2013 ko tekoha'ãngandy opu'aka 9 pehẽngue. Ko tekoha'ãngandy omombe'u joyke'y Sam Winchester ha Dean Winchester tembiasakue, japopyre mba'eapohára Jared Padalecki ha Jensen Ackles, ko mokõi joyke'y oho heta renda Tetã peteĩ reko Amérikaguape, imba'yruguatape hũ Impala 1967, oitypeka ha orairõ póra kuéra, ha ambue mba'e omopirĩva. Mandu'apy External links Supernatural renda Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua The WB Hekoha'ãngandy The CW Hekoha'ãngandy 2005 Carlos Colombino (heñóiva'ekue tavaguasu Concepción tetã Paraguáipe, 20 jasypa ary 1937 jave, omano 14 jasypo ary 2013, Paraguaýpe). Ha'eva jogapokuaahára, mota'ãngahára ha haihára Paraguáigua. Heratee Carlos Santiago Colombino Lailla. Oñemoaranduva'ekue Facultad de Arquitectura Universidad Nacional de Asunción-me. Oñepyrũ oñembokatupyry artes plásticas-pe ary 1954 rupi peteĩ aty hérava Grupo Arte Nuevo. Upéi oho oñembokatupyrýve Madrid, tetã España gotyo (1964 - 1965); París (1970 - 1971). miniaturadeimagen Itúva héra Carlos Colombino Levois ha isy Estela Lailla Cabañas. Carlos Colombino, oñemomba'e guasu ha ojehayhu hembiapo ha hekovére ha'e ombopyahu ha tuicha omoambue arquitectura estética ha modernización Paraguáipe; omoirü mba'e pyahu ha umi tembiapo iñirünguéra omboguatáva tetãme ha umíva arquitecto contemporáneo Genaro Pindú. Ko'ágã ikatu oje'e Colombino restauración patrimonial rehe omba'apo mbarete ha tetã Paraguáipe Lugo Gobierno jave ojepytaso omopu'ãvo umi Museo oïva'ekue tesaráipe. Ojeguerohoryva'ekue ichupe ha oipyhy Orden de Rio Branco, grado de Comendador, Brasil-gui (1997). Orden Cavaliere, Italia (2003). Ojeguereko Huésped Ilustre tavaguasu La Habana (1993)pe. Avei Orden de Isabel la Católica, oipyhy Rey Juan Carlos I de España po guive. Carlos Colombino kuimba'e ijojaha'ỹva, ha'e omoheñói iñirũnguéra ndive óga guasuete hérava Museo de Barro péva obra maestra ha'e ohejáva he'i Ticio Escobar omba'apo mbaretéva'ekue hendive ambue mburuvicha tetã omyakãva'ekue (2008-2012) ramo. “Avei xilograbado, ñe'ẽpoty, opyta tetãme ha hekove ijohéipyréva”, Ministro de Cultura-kue Ticio Escobar he'i avei iñangirũ rehe he'ívo: Colombino ojepytaso mbareteva'ekue Derechos humanos rehe “katuete ikuã ha ipokokã oiporu ombotovévo umi mba'e noĩporãva térã oikuaaukávo irregularidad”. Omba'apo va'ekue Gobierno Fernando Lugo ndive ha oisãmbyhy Dirección General de Archivos, Bibliotecas y Museos de la Secretaría Nacional de Cultura, upe tenda guvie omokyre'ỹ Archivo Nacional de Asunción ha Museo de Bellas Artes ñemohenda porã ha omopu'ã jey, péva peteĩ legado oñemomba'eguasúva jepénte heta oĩva'ekue omongy'aséva hembiapo. Oñembohéra “Esteban Cabañas ohai jave ñe'ẽpoty ha mombe'upuku, oñeme'ẽ ichupe premio Roa Bastos”. Maitei paha oñeme'ẽ ichupe Museo del Barro-pe, óga guasu ha'e omopu'ãva iñirũnguéra ndive ha'ete oisãmbyhýva ha hetekue ojegueraha Cementerio del Este-pe Paraguaýpe. Tekove Paraguaigua Lost ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ohasáva ta'angambyry mbohasahápe héra American Broadcasting Company (ABC) ary 2004 guive ary 2010 peve, oguereko 6 pehẽnguenguéra. Ko tekoha'ãngandy omombe'u tekove aty hembiasa oĩva peteĩ ypa'ũme, ojeipe'a manógui rire ipepo'atã ho'a akue. Iñembyaty peteĩ ohai Jeffrey Lieber, J.J. Abrams ha Damon Lindelof, ha motenonde Abrams. Ojejapo upe ypa'ũ héra Oahu, tetãvore Hawaii-pe, opaite tekoha'ãngandy guáicha. Ko tekoha'ãngandy opa ára 23 jasypo ary 2010-pe, orekóvo 121 ñembyatynguéra. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua ABC Hekoha'ãngandy Tyeguy () ha'e peteĩ tete pere oĩ yvypóra tyeguýpe, puru'ã sã pegua, membyrã rire, pe puru'ã sã ho'a ha omoha'anga pe puru'ã, kunumime. Tete Pysãngusu () ha'e pysã tuichavéva yvypóra ha mymba ipy pegua. Ko pysã oipytyvõ yvypóra oguata porã hag̃ua. Tete Tapi'ahoja () ha'e niko kuimba'e rete pehẽngue ha mymba okambúva ikuimba'éva rete pehẽngue, kóva niko sapikuáicha oñangareko kuimba'e rapi'a, ko kuimba'e rete pehẽngue oĩ tembo guýpe. Tete Tapi'a () ha'e niko kuimba'e rete pehẽngue ha mymba okambúva ikuimba'éva rete pehẽngue ojapóva mombary oñemoñare hag̃ua, oĩ tembo guýpe ha tapi'ahoja ipype. Tete Takokũ () ha'e peteĩ tete pehẽngue kuña pegua ha mymba kuña okambúva pegua oĩva tako okápe, oipytyvõ yvypóra ñemoñare. Tete Penarã () ha'e peteĩ kangue aty michĩ oĩva yvypóra ha mymba henypy'ã, oporopytyvõ jeguata porã. Tete Bremen (Mberemẽ) ha'e tetãvore michĩve Alemañagua, yvate gotyo. Tavayguakuéra: 665.270 (joheipyre). Táva guasu: Bremen Ambue táva: Bremerhaven Alemaña Mecklemburgo-Kuarahyreike Pomerania (Alemañañe'ẽme: Mecklenburg-Vorpommern) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua. Tavayguakuéra: 1.679.682 (joheipyre). Táva guasu: Schwerin Ambue táva: Rostock Alemaña Guy Sahoña (Alemañañe'ẽme: Niedersachsen) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua, yvate gotyo. Tavayguakuéra: 7.913.502 (joheipyre). Táva guasu: Hanóver Ambue táva: Brunswick Alemaña Yvate Rrenania-Westfalia (Alemañañe'ẽme: Nordrhein-Westfalen) ha'e tetãvore michĩve Alemañagua, kuarahyreike gotyo. Tavayguakuéra: 17.851.946 (joheipyre). Táva guasu: Düsseldorf Alemaña Rrenania-Palatinado (Alemañañe'ẽme: Rheinland-Pfalz) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua, ñemby gotyo. Tavayguakuéra: 4.059.604 (joheipyre). Táva guasu: Maguncia Ambue táva: Kaiserslautern Alemaña Sarre (Alemañañe'ẽme: Saarland) ha'e tetãvore irundyha michĩve Alemañagua, ñemby gotyo. Tavayguakuéra: 1.056.000 (joheipyre). Táva guasu: Saarbrücken Ambue táva: Homburg Alemaña Tetãvore Hekosãsova Sahoña (Alemañañe'ẽme: Freistaat Sachsen) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua, kuarahyresẽ gotyo. Tavayguakuéra: 4.192.700 (joheipyre). Táva guasu: Dresden Ambue táva: Dresden Alemaña Sahoña-Anhalt (Alemañañe'ẽme: Sachsen-Anhalt) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua, mbyte gotyo. Tavayguakuéra: 2.580.626 (joheipyre). Táva guasu: Magdeburgo Ambue táva: Halle Alemaña Schleswig-Holstein ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua, yvate gotyo. Tavayguakuéra: 2.831.835 (joheipyre). Táva guasu: Kiel Ambue táva: Lubeca Alemaña Turingia (alemañañe'ẽme: Thüringen) ha'e peteĩ tetãvore Alemañagua, mbyte gotyo. Tavayguakuéra: 2.392.000 (joheipyre). Táva guasu: Erfurt Ambue táva: Gera Alemaña Tete pehẽngue () yvypóra térã mymba tete mba'e opytyvõ hete omba'apo porã hag̃ua. Tete ER (Sala de Urgencias) ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui ojapova Tetã peteĩ reko Amérikaguape, ary 1992 gotyo ary 2009, ta'angambyry mbohasáva NBC japopyre. Ojapova pe mombe'uvusuhára herava Michael Crichton. Ko tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui omombe'u ohasava peteĩ tagẽ koty tasyo gua'u herava County General táva Chicagope, tetãvore Illinois, ha omombe'u pohãnohára rekove omba'apova ko tagẽ kotýpe. ER he'ise "Emergency Room", avañe'ẽme Tagẽ Koty (sala de urgencias). Ohasa peteĩháme ta'angambyrýre Tetã peteĩ reko Amérikaguape ary 1994 ha opa ára 24 jasypoteĩ ary 2009. Oguereko 15 pehẽnguenguéra ha 458 ñembyatykuéra. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua NBC Hekoha'ãngandy The Big Bang Theory. (Mba'ekuaarã Big Bang) ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui omopukava Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ohasa peteĩháme ta'angambyrýre ára 24 jasyporundy ary 2007 ta'angambyry mbohasava herava CBS rupi. Ojapova Warner Bros ha Chuck Lorre. Ipehẽngue peteĩ oguerekonte 18 ñembyatykuéra ha ipehẽngue mokõi oñepyrũ ára 22 jasyporundy ary 2008. Ko tekoha'ãngandy omombe'u Penny oguahẽvo, oipota ha'e mba'eapohára, ha ova ogayke Sheldon Cooper ha Leonard Hofstadter, mba'erekokuaahára, omba'apova California Mba'aporekokuaa Rendape (Caltech). Leonard iñakãrakúva Penny rupi. Leonard ha Sheldon ha'e aranduete hembiapópe, Howard Wolowitz ha Raj iñangirũ. Omombe'u avei heta tembiasa omopukava ha mba'erekokuaa ha papapykuaa mandu'apy omopukava avei. Mandu'apy Joaju CBS renda tee En EEUU. Wiki de la serie (ingyaterrañe'ẽme) Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy Agnes Monica heñoi vaekue Jasypokõi 1 ary 1986 tava Jakarta (Indonesia)pe, opurahéi, ha'e mba'eapohára ha ojeroky. Monica 30 Rock ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui omopukava, Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ta'angambyry mbohasava NBC, omombe'uva peteĩ taikyhára rekove (guionista), Liz Lemon, omba'eapova Tina Fey, ha iñangirũnguéra omba'apova avei NBC-pe. Ko tekoha'ãngandy ojapova Broadway Video ha Little Stranger, Inc., joaju NBC Universal ndie. Iñembyaty peteĩ ohasa peteĩháme ta'angambyrýre ára 11 jasypa ára 2006 ha ohasa avei 7 pehẽnguenguéra ambuéva ta'angambyrýre.Oguereko 13 ava tee, Tina Fey, Tracy Morgan, Jane Krakowski, Jack McBrayer, Scott Adsit, Judah Friedlander, Alec Baldwin, Katrina Bowden, Keith Powell, John Lutz, Kevin Brown, Grizz Chapman ha Maulik Pancholy. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua NBC Hekoha'ãngandy Vincent Willem van Gogh (holandañe'ẽme ) (Zundert, Tetãnguéra Yvýi, 30 jasyapy ary 1853 – Auvers-sur-Oise, Hyãsia, 29 jasypokõi ary 1890) ha'e akue peteĩ mboparaha Holanda pegua, hechaukahára guasu mbopy'arasa riregua rape (postimpresionismo). Ombopara 900 ta'angakuéra ha 1.600 moha'angapyre. Mitãrusúre omoha'anga porãete, hembiapo peteĩ ojapóva mba'eporã renda hechaukaha. Upe rire, Vincent ha'e akue tupão uru ha ary 1879, oguereko hína ary 26 ndie, oho Véyhika omombe'u hag̃ua Ñandejára ñe'ẽ, ha omoha'anga aja hapicha oikóva upe rendápe. Ary 1885 ombopara hembiapo guasu peteĩ hérava Yvy'a ho'úva. Upe rire oho Hyãsia ha ombopara ta'anga sa'y mbarete ndie. Mandu'apy Joaju Tekove Tetãnguéra Yvýigua Sir Charles Spencer Chaplin, (Londye, 16 jasyrundy ary 1889 – Vevey, 25 jasypakõi ary 1977) ha'e akue peteĩ mba'eapohára omopukáva, purahéi haihára, ta'ãngamỹi apohára, motenondehára ha haihára Mbyretañagua. Ohupyty herakuã hi'ava tee herava Charlot, heta ta'ãngamỹi ñe'ẽ'ỹva. Upe rire, omopukava herakuãvaete. Peteĩha Ñorairõ Guasu ipahápe, ha'e akue kuimba'e mba'eapohára herakuãvéva. Itúva ha isy omba'apo akue tekoha'ãngáme avei, purahéi tekoha'ãnga omba'apove. Chaplin oñepyrũ hembiapo 5 ary orekóvo. Ary 1912 jave, omba'eapo akue heta tekoha'ãngáme heta tetãme. Hi'ava tee Charlot oñepyrũ ary 1914 ta'angamýi herava Making a Living-pe ha ojapo jave 1914, 35 ta'angamỹimi (cortometraje), Between Showers, Tango Tangles ha A Film Johnnie. Ha'angamýi herakuãva Chaplin gua ha'e akue The Gold Rush (ary 1925), City Lights (ary 1931), Modern Times (ary 1935) ha The Great Dictator (ary 1940). Paro'y 1910 guive, Charles omotenonde heta ha'angamýi. Chaplin oipyhy heta jopói herakuãva. Oipyhy pe Oscar Terakuã porã ary 1928-pe ha ary 1972-pe. Chaplin omenda irundy jey –Mildred Harris, Lita Grey, Paulette Goddard ha Oona O'Neill–, ha oguereko akue heta ñembokiha ambueva. Charles Chaplin omano Arareñói ary 1977-pe. Mandu'a Joaju Tekove Tavetã Joajugua Ñoha'ãngahára Pablo Diego José Francisco de Paula Juan Nepomuceno María de los Remedios Cipriano de la Santísima Trinidad Ruiz y Picasso (Málaga, Epaña; 25 jasypa ary 1881-pe — Mougins, Hyãsia; 8 jasyrundy ary 1973-pe), jaikuaave Pablo Picasso rupi, ha'e akue peteĩ mbopara ha porãguerojera apohára Epañapegua, japohára, Georges Braque ha Juan Gris ndie, pe aporeko herava takambyrundy rape (cubismo). Jeikuaaveva mba'eporã apohára herakuãveva saro'y XX pegua. Picasso omboparave mokõisu ta'anga, oĩva ko'ãga heta museo ha heta óga ohechaukava Europape ha renda ambueva yvórape. Ojapo avei heta hembiapo ambeva omoha'angaicha, ojapo avei gravado, ombopara heta aranduka, ojapo heta porãguerojera, serámika ha hembiapo ambueva. Pablo Picasso omano ára 8 jasyrundy ary 1973-pe táva Notre-Dame-de-Vie (Mougins, Hyãsia) 91 ary ndie. Mandu'a Joaju Tekove Españagua Havía ka'aguy (Turdus albicollis)() herava avei Korochire havía ka'aguy, ha'e peteĩ guyra korochire juehegua, Turdidae juehepehẽ pegua. Oiko heta renda Ñembyamérikape, Colombia, Venezuela, Pindorama, Paraguái yvate Argentina, Trinidad ha Tobago ha Perũ. Mandu'apy Guyra How I Met Your Mother (Mba'éicha aikuaa nde sýpe avañe'ẽme) ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui omopukáva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, japopyre Craig Thomas ha Carter Bays rehe. Ohasa peteĩháme ta'angambyry mbohasava hérava CBS-pe, ára 19 jasyporundy ary 2005-pe ha opa ára 31 jasyapy ary 2014-pe. Imba'eapohára tenondegua ha'e Josh Radnor, Neil Patrick Harris, Cobie Smulders, Alyson Hannigan, ha Jason Segel. Ko tekoha'ãngandy oguereko ko'agã peve 7 pehẽnguenguéra ha ára 5 jasyapy ary 2011-pe, Neil Patrick Harris he'i Twitter ikuatiáre CBS ojapoveva mokõi pehẽnguenguéra, pehẽngue pokõi —ohasa peteĩháme Tetã peteĩ reko Amérikagua ára 19 jasyporundy ary 2011-pe— ha pehẽngue poapy —ohasa peteĩháme Tetã peteĩ reko Amérikagua ára 24 jasyporundy ary 2012-pe—. Ára 22 jasypakõipe ary 2012-pe, Alyson Hannigan omoañete akue Twitter ikuatiáre CBS ojapoveva peteĩ pehẽngue jeyve, ko pehẽngue porundy ha'e pehẽngue pahague, 9 ary ombohasava. Ko tekoha'ãngandy omombe'u jogapokuaahára Ted Mosby (Josh Radnor) ijeikove, ary 2030 Ted Mosby omombe'u imokõi ra'ýpe mba'eicha oikuaa akue isýpe, ary 2005-pe, imokõi angirũ omendavo, Marshall (Jason Segel) ha Lily (Alyson Hannigan). Ted opyta añóre, iñangirũ Barney-guáicha (Neil Patrick Harris), ha ko mokõi karai oheka hembireko hag̃ua. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy 2005 Su ary peteĩha ñande ára jave, hérava avei I su ary Kirito rire oñepyrũ ára 1 jasyteĩme ary 1-pe ha opa ára 31 jasypakõime ary 1000-pe. Tembiasa Tetã Israel-pe oñepyrũ Hesu rape. Mbyte Ásiape oñepyrũ Vudarape mahayana. Rróma Tavakuairetã iñakãrapu'a ha opa. Aráviape oñepyrũ Islã. Joaju Su ary Su ary mokõiha ñande ára jave, hérava avei su ary mokõiha Kirito rire oñepyrũ ára 1 jasyteĩme ary 1001-pe ha opa ára 31 jasypakõime ary 2000-pe. Tembiasa 1337-1453 - Ñorairõ Sa ro'y pegua 1492 - Amérika Jejuhu 1914-1918 - Ñorairõ Guasu Peteĩha 1939-1945 - Ñorairõ Guasu Mokõiha 1969 - Yvypóra oguahẽ Jasýpe. Joaju Su ary Su ary mbohapyha, hérava avei su ary mbohapyha Kirito rire oñepyrũ ára 1 jasyteĩme ary 2001-pe ha opáta ára 31 jasypakõime ary 3000-pe. Tembiasa 2001: Nueva York-pe, Torres Gemelas ojeitypa, Al Qaeda rehe. 2004: Madrid-pe, ohasa guyryry 11 jasyapy jave. 2004: Yvyryrýi paraguasu Py'aguapýpe ary 2004-pe. 2006: Plutõ oñemoambuerendava yvóra michĩre, Kuarahy Ypykatúpe. 2008: Oñepyrũ Viru javo'ói tuichave. (crisis económica) 2009: mba'asy A (H1N1) oporosarambi heta rapicha. 2010: Yvyrysýi Haitípe. 2010: Yvyrysýi Chilepe. 2010: Viru javo'ói Eurorendápe. 2011: Yvyrysýi Hapõme. 2012: Yvypóra ojuhu ko Mbo'i Higgs (Bosón de Higgs). 2013: Pápa Benedicto XVI oheja ipokatu Rrómape. 2013: Ára 13 jasyapy ojeporavo Pápa Francisco Rróma jerovia Katóliko ruvicha pyahúvaicha. 2014: Ébola víru mba'asy oñemosarambipa Áfrika rehe. 2015: Aty oporomongyhyjeséva ondyry táva Parĩ rehe ha ojuka 131 tapicha. 2019: Tupão Guasu Notre Dame, táva Parĩme 2019: Aty oporomongyhyjeséva ondyry Seilãu retãre ha ojuka 258 tapicha. 2019: Ojehecharamo ta'angápe peteĩ Kuára hũ, yvága mba'e imombyryitereíva. 2020: COVID-19 ñemosarambi guasu oparupi, mba'asy vai pya'eite oñemyasãi heta tetãre. Joaju Su ary Two and a half men (avañe'ẽ, Mokõi ha mbyte kuimba'e) ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui omopukáva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, imba'eapohára tenondegua ko'ãga Jon Cryer, Ashton Kutcher ha Angus T. Jones, ha ymaguare ha'eva Charlie Sheen. Ko tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui ohasa ta'angambyry mbohasáva hérava CBS. Two and a half men ohasa asy upei Charlie Sheen jeikove vai ojuhuvo. Ipehẽngue poapy ombomichĩva 16 ñembyatýre ha Charlie Sheen omosẽva ha oñemoabueva Ashton Kutcher rehe. Ipehẽngue peteĩ guive ipehẽngue poapy peve omombe'u Charlie (Charlie Sheen) ijeikove, imendare'ỹ, ka'u ha kuñaséro oikove porã Malibúpe, Kalifórnia. Ijeikove omoambuevo Alan (Jon Cryer), ityvýra, ojopoi hembirekóre ha oho Charlie hoga, oikove hag̃ua, ha Alan ira'y herava Jake (Angus T. Jones) oho Charlie hoga avei opa arapokõindy ipaha. Ipehẽngue porundy Charlie omano ha Alan oñemu va'erã Charlie hoga ha oheka va'erã roga pyahu. Upekuévo, oguahẽ Walden ojoguava Charlie hóga, ha ohejava Alan ha ira'y opyta hoga pyahu. Mandu'apy Joaju Two and a Half Men (sitio en español) CBS.com (sitio de CBS). Theharpers-fr.net (sitio francés). Es.twohalfmen.wikia.com (Sitio dedicado a esta serie). Two and a Half men TV (sitio en español) Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy Ko'ágã, Paraguáipe oĩ 1 mba'e oiméva tekopy tee ojehechakuaa'ỹva ramo ha 1 mba'e oiméva Yvypóra reko rembiejakue ramo. Mba'e tekopy tee rehegua Paraguáipe ko'ágã oĩ ko tenda oiméva Yvypóra reko rembiejakue ramo, Unesco he'iháicha: Mba'e ikatu oike ko tysýipe à mba'e oĩ ko tysýipe oiko hag̃ua chuguikuéra Yvypóra reko rembiejakue: Tembiejakue japokokuaa'ỹva Mandu'apy Joajuha UNESCO Patrimonio de la Humanidad en Paraguay (en inglés) UNESCO Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad (en español) Patrimonio de la Humanidad en Paraguay Palacio de los López (avañe'ẽme: López Hóga guasu) ha'e peteĩ óga guasu oĩva Paraguaýpe, Paraguái, ha'e Tendota Paraguaigua ñemba'apo renda, ha ha'e avei Paraguái retã Porokuái róga. Ha'eva'ekue Tendota Carlos Antonio López róga, ha ita'ýra Francisco Solano López. Joaju Presidency of the Republic of Paraguay (karaiñe'ẽme) Paraguay Paraguái ta'ãnga'ita Kuvãju (térã kure hetyma ro'o) ha'e tembi'u héra, pe so'o ou kure hetyma rapykuéri, mbojukypyre ha mbohepyre teete. Kure hetyma ro'o henonde oñembohera paléta. Kuvãju ojeikuaavéva ha'e Ivéria kuvãju ha Itália kuvãju. Kure juehegua omoambue kuvãju he ha reko. Mandu'apy Tembi'u pastel mandi'o () hérava avei so'ombutuka, ha'e peteĩ mbujape ipoietéva myenyhẽmbyre tembi'u jukýva reheve térã tembi'u he'ẽva, tatakuáre térã chyryrýva. Mbuja'apyte ñemyenyhẽ ikatu ha'e vaka ro'o, ryguasu ro'o, pira ro'o, ka'avo térã yvakuéra. Imbujape ikatu ha'e avati avati mirĩ ku'i, térã hu'itĩ ijapopyre (avati ku'i). Ko tembi'u ha'e heta tetã hembi'u tee, Epaña, Argentina, Paraguái, Chile, Perũ, Volivia ha tetã ambueva oñe'ẽ karaiñe'ẽ. Paraguáipe oĩ ko pastel mandi'o, imbujape mandi'o mante, oñeñembopupu mandi'o juky reheve, ojejypa rire oñembohasa molino rupi, térã angu'ápe. Oñeñembojehe'e mandi'oku'i hu'itĩ reheve, oñemoĩ kure ñandy, juky, ryguasu rupi'a ha avati mirĩ ku'i, oñeñembojehe'a porã ojuehe. Palo de amasar-pe oñembope ha oñemboapu'a. Ha upei, myenyhẽmbyre so'o ndie. Mandu'apy Tembi'u Vãkoke (taiñe'ẽme:กรุงเทพมหานคร, Krung Thep Mahanakhon - karaiñe'ẽme: Bangkok) ha'e táva guasuve ha Tailandia itavaguasu. Ko táva oguereko 6.355.144 tavayguakuéra ha Vãkoke renda ykére oguereko 11.971.000 tavayguakuéra (jasyteĩ 2008-pe aja). Ko'ã tavayguakuéra omoambue ko retã Tailandia, ha omojopara Tailandia hekovekuéra, mojoparava máva ou Kuarahy reike, China ha ambue renda. Mandu'apy Tailandia táva Barcelona ha'e táva retã Españagua, tetãvore hekosãsova Katalúña itavusu. Oguerekohína 1.615.448 tavayguakuéra ary 2011-pe ha ha'e táva oguerekove avakuéra mokõiha tetã Epañape, Madrid rire. Mandu'apy Joaju Barcelona Ñanduti henda Katalúña táva Yvy akua Táva () - (afrikáans: Kaapstad ; ingleñe'ẽme: Cape Town; xhosa: Ikapa) ha'e táva tuichavéva mokõiha Yvyáfrika retãme, Johannesburgo rire. Ha'e avei tetãvore Kuarahyreike Yvy akua itavusu, ha ha'e avei Yvyáfrika itavusu hekome'ẽva (legislativa), oĩhápe Yvyáfrika Amandaje Guasu ha ambue Yvyáfrika Hóga guasu. Yvy akua Táva herakuãite ojejuhúgui upépe ygarupa ituichaitéva, ha ika'aguy guasu ko táva ijerére, ha Mesa Yvyty ha Yvy akua Ijapýra. Ko táva ha'e Áfrika itáva umi pytagua ohovéva oñandu hag̃ua. Mandu'apy Joaju Táva Henda Ñandutíre (ingleñe'ẽme) Helen Zille, Cape Town mburuvicha Yvyáfrika táva Kalkuta ha'e peteĩ táva guasu oĩ tetã Índiape, Kuarahyreike Vengála itavusu. Hera tee ha'e Kolkata (vengalañe'ẽme: কলকাতা), 1 jasyteĩ ary 2001-pe, ramo jepe, ko táva hera tee ha'e akue Calcutta, ha hera tee añetehápe ha'e akue Kolikata (vengalañe'ẽme: কলিকাতা). Jeikuaaveva "vy'a táva" térã "óga guasu táva". Ymaguare, ko táva ha'e akue táva orekoveva tavayguakuéra opa Índiape, Mumbái henondépe. Ko'ãga Kalkuta ha'e táva irundyha orekoveva tavayguakuéra opa Índiape, Mumbái, Deli ha Bangalore riregua. Mandu’apykuéra Joaju Kolkata Online (inglyesñe'ẽme). Calcuttaweb.com Opa tembikuaa Kalkuta rehe (inglyesñe'ẽme). calcuta Kalkuta hembikuaa. Índia táva Kopenihage (ndinamaykañe'ẽme: København ) ha'e Ndinamayka itavusu, oguereko 1.167.569 tavayguakuéra (ary 2009-pe), ha ha'e avei Ndinamayka retã itáva tuichaveva. Kopenihage oĩ kuarahyresẽ ykere ypa'ũ Selandia ha oĩ avei ypa'ũ Amager ári, omojoaju ko mokõi ypa'ũ heta hasaha rupi. Joaju Copenhague información - Guía de viaje y consejos (inglyesñe'ẽme) Portal de Copenhagen Portal — guía para turistas y visitantes (karaiñe'ẽme) Información sobre Copenhague (karaiñe'ẽme) Ndinamáka táva Chichén Itzá ha'e renda ymaguare oĩ yvyapy Yucatán-pe, tetã Méhikope, tetãvore Yucatán-pe. Ta'ãnga'ita aty maya kuéra rembiapo. Chichén Itzá ha'e va'ekue peteĩ táva térã peteĩ opy aty renda, jogapopyre heta jey. Ko renda ymaguare Chichén Itzá pegua ha'e peteĩ Tembiejakue Yvypóra rekogui, Unesco rehe, ary 1988 guive. Ára 7 jasypokõi ary 2007 guive, Chichén Itzá ha'e avei peteĩ Pokõigua tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua. Mandu'apy Joaju Chichén Itzá jogapopyre 3D rupi Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua Méhiko Majakuéra Marilyn Monroe (oje'eva ['mæ.ɹɪ.lɪn mɔn.'ɹəʊ]) (Los Ángeles, California, Tetã peteĩ reko Amérikagua, 1 jasypoteĩ ary 1926-pe – omano ára 5 jasypoapype ary 1962-pe), hera heñói ha'e Norma Jeane Mortenson ha hera mokaraipyre ha'e Norma Jeane Baker, ha'eva peteĩ mba'eapohára, opurahéiva ha modelo Amérikagua. Oñepyrũ hembiapo modeloguaicha, ha ary 1946 guive omba'eapova ta'angamýi michĩva. Hembiapo herakuã peteĩhame ha'e akue ta'angamýi herava The Asphalt Jungle (ary 1950) ha All About Eve (ary 1950). Marilyn herakuã opa yvýpe oñepyrũ hembiapo Los caballeros las prefieren rubias-pe (ary 1953) ha osẽvo Playboy-pe. Omba'apo avei, avateeguaicha, ta'angamýi Cómo casarse con un millonario-pe (ary 1953), The Seven Year Itch (ary 1955) ha Bus Stop (ary 1956). Hembiapo porãeta ha'eva Some Like it Hot (ary 1959), opu'aka Itaju Apu'a Jopói, mba'eapohára kuña porãve mba'e omopukáva rehe. Jeikuaava kuña porãeteva. Omenda mokõi jey, peteĩháme húvol ha'ãhára Joe DiMaggio rupi, ary 1954-pe, ha upei mombe'upyrusu haihára Arthur Miller rupi, gotyo ary 1956 ha ary 1962-pe. Monroe omano ára 5 jasypoapy ary 1962-pe, sobredosis rehe. Pe American Film Institute omohechakuaa Monroe mba'eapohára kuña poteĩha porãeteva. Mandu'apy Joaju FBI Record: Marilyn Monroe Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Apakani () - (Morphnus guianensis) ha'e peteĩ guyra juehegua juehepehẽ herava Accipitridae pegua, haku renda ñande yvy áripe. Ndaipori ambue Apakani juehegua. Tenda oĩva Ko guyra oĩ heta tetã Amérikape, tetã Guatemala, Mbelise, Salvador, Honduras, Nikaragua, Kosta Rrika, Panama, Colombia, Venesuéla, Gujána, Surinam, Gujána Hyãsiapegua, Pindorama, kuarahyresẽ Ekuator, Perũ, Paraguái, Bolivia, ha yvate Argentina. Mandu'apy Joaju BirdLife Species Factsheet Guyra Apysahũ () - (Coryphaspiza melanotis) ha'e peteĩ guyra juehegua, juehepehẽ herava Emberizidae pegua, oikoveva tetã Argentinape, Boliviape, Pindoramape, Paraguáipe ha Perũme. Tenda oikoveva Ko guyra oikove kapi'itýre, ñu orekova heta yvyra ha yvyra rakã'i, ka'a guasúre, ha tenda oĩva 1.200 metro yguasu ári. Hete Ijyvate ha'e 13,5 cm nunga, yvatekuére. Itĩ ári hũva ha guýre ipytã'yjúva. Apysahũ iñakã hũva, iñakã ári hũva avei, ijahy'o ha hete guýre imorotĩva, oguereko avei mokõi mbore hũva hete ykére; ijatúa ihũngyva, ijatukupe marrõ, haipypáma po'ihápe hũva; ipepo sa'yky kangy ha sa'yju; apysahũ huguái hũva ha ijapýra imorotĩva. Apysahũ kuña ha'e pytũmbyveva, ipepo sa'ykyveva ha, ijatukupe imarrõpáma. Hembi'u Ko guyra ho'u heta yva ha'ỹi, yva ro'o ha mymba'i. Oheka hembi'urã yvýre mante. Mandu'apy Joaju Coryphaspiza melanotis; NeotropicalBirds. The CornellLab of Ornitholgy. Guyra KoArapasu guasu () - (Drymornis bridgesii) ha'e peteĩ guyra juehegua Ñembyamérika pegua, juehepehẽ herava Furnariidae. Oikove ka'aguy Argentinape, Boliviape, Pindoramape, Paraguái ha Uruguáipe. Mandu'apy Joaju Guyra Ko arapasu hovy () - (Dendrocincla turdina), ha'e peteĩ guyra juehegua, juehepehẽ Furnariidae pegua. Ko guyra oikove kuarahyresẽ Ñembyamérikape. Tenda oikoveva Ko guyra oikove kuarahyresẽ Pindorama guive (Bahia ha Goiás, tetãvore Rio Grande do Sul peve), kuarahyresẽ Paraguái, ha yvate kuarahyresẽ Argentinape, tetãmi Misionespe. Mandu'apy Joaju Guyra Gua'a hovy () - (Anodorhynchus hyacinthinus) ha'e peteĩ guyra gua'a juehegua, juehepehẽ Psittacidae pegua. Oikove ka'aguy guasu tetã Pindoramape, Bolivia ha yvate Paraguáipe. Ko guyra ohasa asy, yvypóra ojapi ko gua'a juehegua, ha oñemu syvy. Hete ysaja Ko guyra okakuaa 70 cm yvatekuére peve (ikatu okakuaa 100 cm peve), ituichakue ikatu ha'e 120 gotyo 140 cm ha ipohýi 1,5 gotyo 1,7 kg. Gua'a hovy itĩ mbaretéva, ojoka yva ra'ỹi. Itĩ ojoka avei mbokaja ra'ỹi, yvyra ha ambue mba'e. Hete haguepáva, hague hovy yvagaicha. Itĩ hũva ha yvatére omimbi gua'uva. Hesa mokõi hũva ijerére oĩ peteĩ mbore sa'yjúva. Guyra heko Gua'a hovy ho'u opaichagua yva ajuva, ho'u avei yva ra'ỹi, yvoty, ha togue. Opa ára oheka tuju ysyry rembe'ýpe, ko tuju opytyvõ ko guyra hete, oñangareko ipy'a. Ko guyra ohaitypo yvyra mata kuáre. Ombo'a mante peteĩ térã mokõi rupi'a, jepe ramo, peteĩ gua'a hovy ra'y okakuaa etéva, mokõiha omano, ra'y peteĩha mbaretéva ha omonda opa tembi'u rehe. Tenda Oikoveva Ko gua'a hovy oikovente mbohapy renda Ñembyamérikape: ñemby Pindoramape, kuarahyresẽ Bolivia ha yvate kuarahyresẽ Paraguáipe. Ikatu oiko sapy'apy'a tenda ambueva. Oiko ysyry rembe'ýre ha Ñembyamérika ika'aguýre. Oiko avei ñu guasu mbokajatypáma. Ta'angakuéra Mandu'apy Del Hoyo et al., 1997. Handbook of the Birds of the World. Vol. 4. Caldas, Sergio T. and L Candiasani. 2005. Arara-Azul. DBA Dórea Books and Art, São Paulo, São Paulo. Joaju Hyacinth Macaw videos on the Internet Bird Collection The Blue Macaws website Hyacinth Macaw entry from Earlham College Gua'a Tu'ĩ () - (Psittacidae) ha'e peteĩ guyra aty juehepehẽ, juehegua hekovety guyra gua'a pegua. Itĩ michĩva ha mbykýva, ikarapã avei. Iñakã porã ha arandu. Oiko tenda arahaku, oveve porã ha ojupi porã yvyráre. Tu'ĩnguéra oikove heta tenda ñande yvórape, oiko yvyku'ipasu Auteralia, Indiape, ñemby kuarahyresẽ Asiape ha kuarahyreike Afrika, oikove hetave ka'aguy Ñembyamérika pegua ha Mbyteamérikape. Tu'ĩ rekove ohupyty 50 gotyo 60 ary. Joaju Tu'ĩ Araka () (Ara spp.) ha'e peteĩ guyra jueheguaty, guyra tu'ĩ (Psittacidae) juehegua, del juehegua hekovety herava Psittaciformes pegua, oguereko 14 gua'a juehegua (6 omanoma), yvyrusu Amérika pegua, oikoveva ka'aguy Méhiko guive yvate kuarahyresẽ Argentina peve. Guyra Araka juehegua Kaninde (Ara ararauna) Gua'a hovyũ (Ara ambiguus) Gua'a ahy'o hovy (Ara glaucogularis) Gua'a akã pytã (Ara rubrogenys) Tu'ĩ hovy (Ara militaris) Araka pytã (Ara macao) Gua'a pytã (Ara chloropterus) Marakana guasu (Ara severa) Araka jueheguaty ambuéva Anodorhynchus, mbohapy guyra juehegua (Anodorhynchus glaucus, Anodorhynchus hyacinthinus ha Anodorhynchus leari) Cyanopsitta, peteĩnte guyra juehegua (Cyanopsitta spixii) Diopsittaca, peteĩnte guyra juehegua (Diopsittaca nobilis) Orthopsittaca, peteĩnte guyra juehegua (Orthopsittaca manilata) Propyrrhura = Primolius, mbohapy guyra juehegua (Primolius auricollis, Primolius couloni ha Primolius maracana) Joaju Gua'a Gua'a hovyũ () - (Ara ambiguus) ha'e umi guyra juehegua, hekovety psitaciforme pegua, juehepehẽ tu'ĩ (Psittacidae) pegua, oikove ka'aguy Mbyteamérikape, kuarahyresẽ Honduras guive, yvate kuarahyreike Colombia peve, ha michĩva oikove tetã Ekuator-pe. Hete ysaja Ijyvate ha'e 85-90 cm ha ipohyikue ha'e 1,44 kg. Isyva pytã; iñakã, ijatúa, iajúra ha ijatukupe hovyũva; ipepo rague hovykangy ha ipepo apýra rague hovyũkangy; ijatukupe guýre, ha hague guýre hovykangy. Ko guyra huguái pytã ha pytã'yju, ijapýra hovykangy. Hova ipire hague'ỹva ha morotĩva. Gua'a hovyũ juehegua ambueva Ara ambiguus ambiguus (Gua'a hovyũ hovatĩ) Ara ambiguus guayaquilensis (Guajaki gua'a) Mandu'apy Joaju Ara ambiguus Gua'a Jueheguasã (Clase (biología)) ha'e peteĩ vore tekovekuaaty ñemohenda pegua, jueheguasã ha juehegua hekovety mbytépe. Ko mba'e omohysýi mymba térã ka'avo térã ambue tekove oĩ juehegua hekovetype. Jueheguasã ñemohenda aty Okambúva Guyra Otyryrýva Pira Tekovekuaaty Marakana guasu () - (Ara severa) ha'e umi guyra juehegua, juehepehẽ guyra tu'ĩ (Psittacidae) pegua, oikove yvyrusu Amérikape. Oikove tetã Panama guive ysyry paranaguasu ika'aguy peve, mbyte Bolivia ha mbyte Pindoramape. Joaju Loro Libre http://www.petparrot.com/Severe.htm http://www.petco.com/caresheets/bird/Macaw_Severe.pdf http://www.exotictropicals.com/encyclo/birds/macaws/severe.php Gua'a Pehẽ'a () ha'e peteĩ vore tekovekuaaty ñemohenda pegua, tavetã ha jueheguasã mbytépe. Ko mba'e omohysýi mymba térã ka'avo térã ambue tekove oĩ juehegua hekovetype. Tekovekuaaty Hoko () - (Gruidae) ha'e umi guyra juehepehẽ aty. Oikove ñu guasúre, Europape, Asia ha Afrikape. Hoko juehegua Juehepehẽ Gruidae (Hoko) omboaty 15 guyra juehegua ñemohendapyre 4 jueheguaty: Jueheguaty Balearica Balearica regulorum Balearica pavonina Jueheguaty Anthropoides]] Anthropoides virgo Anthropoides paradisea Jueheguaty Bugeranus Bugeranus carunculatus Jueheguaty Grus Grus leucogeranus Grus canadensis Grus antigone Grus rubicunda Grus vipio Grus grus Grus monacha Grus americana Grus nigricollis Grus japonensis Mandu'apy Enlaces externos Sonidos de Gruidae Guyra Hoko guasu () - (Ardea cocoi) ha'e peteĩ guyra juehegua. Oikove Mbyteamérika ha Ñembyamérikape. Oikove Panama guive ypa'ũnguéra Malvina peve. Mandu'apy Joaju Guyra Yperana () (juehepehẽ Spheniscidae, hekovety Sphenisciformes) ha'e umi guyra aty yguasupegua, guyra juehegua ndovevéiva, oikove mante ñembyete gotyo ñande Yvýre. Yperana oikove yguasu ro'y ñembyete gotyo ñande Yvýre; yperana juehegua peteĩnte oiko tenda hakúva, ypa'ũ Galápago pegua. Ohaitypo Antártida rembe'ýre, Selánda Pyahúpe, ñemby Auteráliape, Yvyáfrikape, opaite ypa'ũ Antártida pegua, Ekuator, Perũ, Chíle ha Patagónia Arhentínape. Ikatu jahecha ko guyra kuarahyresẽ ñemby Pindorámame, paraguasu Atlántiko ha Kolómbia ha Panama paraguasu Py'aguapýpe. Ñemohenda Oĩ 18 yperana juehegua, ñemohendapyre. Juehepehẽ Spheniscidae (sensus stricto) Aptenodytes Aptenodytes forsteri, yperana ruvicha. Aptenodytes patagonicus, yperana ruvichaete. Eudyptes Eudyptes moseleyi, yperana akãyvoty sa'yju. Eudyptes chrysocome, yperana akã votõju. Eudyptes chrysolophus, yperana akãju. Eudyptes pachyrhynchus, yperana tĩatã. Eudyptes robustus, Snares yperana. Eudyptes schlegeli, yperana tovatĩ. Eudyptes sclateri, yperana akãyvoty. Eudyptula Eudyptula albosignata, yperana karape pepotĩ. Eudyptula minor, yperana karape. Megadyptes Megadyptes antipodes, yperana resaju. Pygoscelis Pygoscelis adeliae, yperana resatĩ. Pygoscelis antarctica, yperana rova ky'a. Pygoscelis papua, yperana apyteretĩ. Spheniscus Spheniscus demersus, yvy akua yperana. Spheniscus humboldti, Perũ yperana. Spheniscus magellanicus, Patagonia yperana. Spheniscus mendiculus, Galápago yperana. Mandu'apy Joaju Yperana Yperana tĩmbukúva (Aptenodytes) ha'e guyra yperana jueheguaty aty (Spheniscidae). Ko guyra itĩmbukúva ha hete guasúva. Oĩ 3 yperana juehegua ko jueheguaty, mokõinte yperana juehegua oikove: Aptenodytes forsteri, yperana ruvicha. Aptenodytes patagonicus, yperana ruvichaete. Aptenodytes ridgeni, yperana juehegua omanoma ha ndoikove ko'ãga. Mandu'apy Joaju Yperana Yperana mburuvihára () - (Aptenodytes forsteri) ha'e peteĩ guyra yperana juehegua oiko tenda ro'ýpe, jueheguaty yperana tĩmbukúva pegua. Ko guyra juehegua oikove mante Antártidape, yperana tuichave ha pohyive; kuimba'e ha kuña hague ijojava, ijyvatekue ha'e nunga 120 cm ha ipohyikue ha'e 20 gotyo 45 kilo. Ijatukupe, ipepo ha iñakã hũva, hete guýre morotĩva, ha ipyti'a sa'yjukangýva ha oreko mokõi mbore sa'yju iñakã ykére. Guyra ndoveveiva, ojepokuita porãete. Ho'u mante pira ro'o ha jatyta yguasu pegua. Oheka tembi'u yguasúre, ojepokuita. Yperana mburuvihára kokuaava ijyvate 115-120 cm ha ipohýikue 22 gotyo 45 kg kuimba'e pohyiveva kuñare. Mandu'apy Joaju Tree of Life Project IOC World Bird Names Ruvicha Yperana ruvichaete () - (Aptenodytes patagonicus) ha'e peteĩ guyra yperana juehegua oiko tenda ro'ýpe, jueheguaty yperana tĩmbukúva pegua. Yperana guasuve mokõiha, yperana ruvicha rire. Oikove mante Antártidape, ha ohaitypo ypa'ũ hembe'y Antártidape. Ipyti'a ha ijahy'o pytã'yjuva, ijatukupe hũngyva. Ipy'a morotĩva, iñakã hũva ha itĩ pytã'yjuva ha mbukúva. Joaju Vídeos y fotos de Aptenodytes patagonicus en Internet Bird Collection. Ruvichaete Yperana iñakãyvotýva () - (Eudyptes) ha'e guyra jueheguaty yperanáicha oikove tenda ro'ýpe. Oguereko 7 guyra yperana juehegua hérava yperana iñakãyvotýva. Ko aty ha'e jueheguaty tuichave yperana pegua. Ñemohenda Juehegua hekovety Sphenisciformes Juehepehẽ Spheniscidae Eudyptes moseleyi, yperana akãyvoty sa'yju. Eudyptes chrysocome, yperana akã votõju. Eudyptes chrysolophus, yperana akãju. Eudyptes pachyrhynchus, yperana tĩatã. Eudyptes robustus, Snares yperana. Eudyptes schlegeli, yperana tovatĩ. Eudyptes sclateri, yperana akãyvoty. Mandu'apy Joaju Yperana akã votõju () - (Eudyptes chrysocome) ha'e peteĩ yperana juehegua, yperana iñakãyvotyva. Yperana iñakãyvotyva juehegua michĩve. Hete hũ ha morotĩva, ijyvate ha'e 55 cm ha ipohyikue ha'e 3.35 kg. Ijatukupe hũva ha oguereko akãyvoty sa'yju, hesa ári. Ohaitypo joajúva, yguasu rembe'y guive yvyty ru'ã peve. Ho'u heta yguasu mymba michĩ ha pira ro'o. Joaju ARKive - imágenes y videos del pingüino de penacho amarillo (Eudyptes chrysocome) 70South: Información acerca de los pingüinos de penacho amarillo pingüino de penacho amarillo del sitio de International Penguin Conservation Yperana iñakãyvotyva Yperana akãyvoty (), ha'e peteĩ guyra yperana juehegua, jueheguaty yperana iñakãyvotyva pegua, ohaitypova Pyahu Selanda ipa'ũnguéra. Oikove ko'ãga ypa'ũnguéra Malvinape, Patagonia Argentinape, Auteraliape, ha Antártidape. Ko guyra michĩ, ijyvate ha'e 50 gotyo 70 cm ipohýikue ha'e 2,5 gotyo 6 kg. Kuimba'e tuichaveva kuñare. Ijatukupe hũ ha hovy, ha hete guýre morotĩva. Hesa ári oreko akãyvoty sa'yjuva. Ohaitypo joajúva, ypa'ũ rembe'y itava. Mandu'apy Joaju Yperana iñakãyvotyva Yperana michĩ (Eudyptula) ha'e yperana jueheguaty orekova mokõi guyra juehegua. Juehegua hekovety Sphenisciformes Juehepehẽ Spheniscidae Eudyptula albosignata, yperana karape pepotĩ. Eudyptula minor, yperana karape. Yperana Santa Cruz do Sul (Avañe'ẽme:Ñemby Kurusu Marangatu) ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 118.374 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Bento Gonçalves ha'ehína peteĩ táva Brasil retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 107.341 áva (2010 ary). Ko táva opyta 109 km tavaguasu Porto Alegre pegua, tetãvore Rio Grande do Sul itavusu. Rio Grande do Sul táva Passo Fundo ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sulme. Ko távape oiko 200.028 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Sapucaia do Sul ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-me. Ko távape oiko 130.988 áva (2010 ary). Ko táva opyta 20 kilometro tavaguasu Porto Alegre pegua, tetãvore Rio Grande do Sul itavusu. Ko táva oguereko mymbarenda guasúva ha tenondegua. Rio Grande do Sul táva Rio Grande (Avañe'ẽme:Yguasu) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-me. Ko távape oiko 198.048 áva (2010 ary). Ko táva ygarupa tenondegua ha tuichava, heta ygarata oguahẽ mante ko táva ijygarupáre. Rio Grande do Sul táva Yperana yguasu guýpe (Megadyptes) ha'e umi yperana jueheguaty aty. Oguereko mokõi guyra yperana juehegua: pe yperana resaju (Megadyptes antipodes), ha pe yperana waitaha ndoikoveva (Megadyptes waitaha), ko'ã mokõi guyra oikoveva Pyahu Selandape. Joaju Yperana Yperana resaju () - (Megadyptes antipodes), ha'e peteĩ yperana yguasu guýpe juehegua, ko guyra juehegua oikove mante, yperana yguasu guýpe ambueva ndoikovema yperana waitahaicha, yperana juehepehẽ. Oikove gotyo ñemby kurahyresẽ Pyahu Selandape. Oikove avei ypa'ũ ñemby gotyo ko retãme ha ypa'ũ aty ambueva ñemby gotyo. Ko guyra ndaha'éi guyra guasu, ko guyra ha'e yperana ruvicha ha yperana ruvichaete michĩve. Ijyvate ha'e 66 gotyo 70 cm. Oreko mokõi resa sa'yju. Ho'u heta pira ro'o ha mymba'i oikove yguasúre. Mandu'apy Estado de conservación: IUCN Red List Joaju Yperana Yperana jehaipy (Spheniscus) ha'e umi guyra yperanaicha jueheguaty; oguereko 5 yperanakuéra juehegua. Ko guyra hete jehaiva, peteĩ hai guasu ohasa hetere, itĩ hũ ha morotĩ, ipy'a ky'ava, ha oreko peteĩ mbore haguepáva hesa renondépe. Ko yperana jehaipy ndoikove Antártidape. Ko yperana jueheguakuéra oikove tenda hakúva, Yvyafrika ha Ñembyamérikape. Ko yperana ijuehegua irundy ha'e: Spheniscus demersus, yvy akua yperana. Spheniscus humboldti, Perũ yperana. Spheniscus magellanicus, Patagonia yperana. Spheniscus mendiculus, Galápago yperana. Oĩ avei ko yperana juehegua ndoikoveva ko'ãga: Spheniscus chilensis Spheniscus muizoni Spheniscus megaramphus Spheniscus urbinai Joaju Yperana jehaipy Perũ yperana (Spheniscus humboldti) ha'e peteĩ guyra juehegua ndoveveiva, yperanaicha, ha'e peteĩ yperana jehaipy juehegua. Oikove Paraguasu Py'aguapýpe, Ñembyamérika rembe'y kuarahyreike, tetã Chile ha tetã Perũme. Ta'ãnga Enlaces externos Yperana jehaipy Patagonia yperana (Spheniscus magellanicus) - (), ha'e peteĩ guyra juehegua ndoveveiva, yperanaicha, ha'e peteĩ yperana jehaipy juehegua, ohaitypo ypa'ũnguéra Malvina ha patagonia rembe'ýre, tetã Argentinape ha Chilepe, araro'ýpe oho Uruguái ha ñemby Pindorama hembe'y. Patagonia yperana ijyvate gotyo 35 ha 45 cm ha ipohýi gotyo 3 Kg. Iñakã hũ ha morotĩ, ijahy'o morotĩ avei. Ijatukupe hague hũngy ha ipy'a morotĩ, oguereko mokõi mbore hũ iñakã ha ipy'a mbytére. Mandu'apy Arandukapurupyre J. A. Scolaro "El pingüino de Magallanes (Spheniscus magellanicus) VI. Dinámica de la población de juveniles", Hist. Nat. Mendoza. Argentina. 1(25) : 173-176(1980) Mike Bingham: Penguins of the Falkland Islands & South America, S. 48–51, 2001, ISBN 0-7596-3335-5 Joaju Yperana jehaipy Galápago yperana (Spheniscus mendiculus) - (), ha'e peteĩ guyra juehegua ndoveveiva, yperanaicha, ha'e peteĩ yperana jehaipy juehegua, oikovente ypa'ũnguéra Galápago, tetã Ekuator-pe. Ko guyra ohaityponte ypa'ũnguéra Galápago, tetã Ekuator-pe. Ko guyra michĩva (35-40 cm). Ohaitypo añóre, poteĩ yperana ndie. Oikovente 2000 Galápago yperana. Joaju Yperana jehaipy Marjorie Dias de Oliveira (Curitiba, ary 1982), jekuaáva Marjorie Estiano ha'e peteĩ mba'eapohára tetã Pindorama pegua. Ta'angambyry hembiapo Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Ñemitỹ (), ha'e umi aporeko aty ha mba'ekuaa yvy ñeñotỹ hag̃ua. Ohechauka mba'eicha máva oñotỹ va'erã ka'avo ha yva ha ohechauka avei mba'eicha máva oñangareko va'erã tekoha ñemitỹva. Opa ava rembiapo omoambue yvy ñeñotỹ hag̃ua. Yvypóra oñemitỹ tembi'u ka'avo guáicha, hu'itĩrã, yva, kumanda, avati, mandyju, ha ambueva. Mandu'apy Ñemitỹ Hu'itĩrã () ha'e ka'avo ku'iva ha ka'a ta'ỹinguéra. Avati Avati mirĩ Avati ku'i Arro Avatipiru ku'i Ka'avo Itakyra () niko peteĩ kyra terã ñandyry joguaha yvyguýgui oñerenohẽva. Oguerekóva itaku'i ha ambue apỹi kimi rehegua jehe'a. Ñande Yvy ojapo ko itakyra ipýpe. Hũ, hypy'ũ ha ijaysy. Opa tetã rupi ojeporu itakyra. Chugui ojejapo umi oñekotevẽva mba'yru kuéra oñemboguata haguã, óga oñembyaku haguã, ha heta ambue mba'e. Itakyra ojeporu heta mba'erã: Mba'etĩ Ñandy Itaryku Apỹipenga Mba'ehekove'ỹva Apỹipenga () mba'e ikatu moha'angava, jeipuruva japo hag̃ua heta mba'e. Ou ikatu itakyra térã ambue mba'e hekove'ỹva. Joaju Cuando el caucho se convirtió en goma Industria del plástico Tembiporu Ñe'ẽasãi ha'e marandu ha ñe'ẽ ñembohasa mombyrýva ha inimbo'ỹre, puhoe, pumbyry, mbopika ha ta'angambyry oipuru ñe'ẽasãi ñemomarandu hag̃ua. Joaju Ñe'ẽasãi jekuaa. Mba'aporekokuaa Vevehajere () ha'e mba'yruguata ovevéva yvytúpe ipepo'ỹ, oguereko momyiha ojere ikuitaguyry. Ko karai arandu Leonardo da Vinci omoha'anga va'ekue peteĩ vevehajere ary 1490-pe, hakatu vevehajere peteĩha apohára ha'e akue karai Jan Bahyl. Ha vevehajere peteĩha ikatuva oveve ha osambyhy peteĩha ha'e akue Igor Sikorsky ary 1942-pe. Joaju Material de estudio de la asignatura de Helicópteros en Ingeniería Técnica Aeronáutica por la Universidad Politécnica de Madrid Jereraha Tetãvore Beni ha'e peteĩ tetãvore yvate gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 425.780 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Trinidad Ambue táva: Riberalta Volívia Tetãvore Chuquisaca ha'e peteĩ tetãvore ñemby gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 600.728 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Sucre Ambue táva: Padilla Volívia Tetãvore Cochabamba ha'e peteĩ tetãvore mbytépe gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 1.938.401 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Cochabamba Ambue táva: Quillacollo Volívia Tetãvore La Paz ha'e peteĩ tetãvore yvate kuarahyreike gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 2.741.554 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: La Paz Ambue táva: Viacha Volívia Tetãvore Oruro ha'e peteĩ tetãvore mbyte kuarahyreike gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 490.612 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Oruro Ambue táva: Challapata Volívia Tetãvore Pando ha'e peteĩ tetãvore yvate gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 109.173 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Cobija Ambue táva: Bolpebra Volívia Tetãvore Potosí ha'e peteĩ tetãvore ñemby kuarahyreike gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 798.664 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Potosí Ambue táva: Puna Volívia Tetãvore Santa Cruz ha'e peteĩ tetãvore kuarahyresẽ gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 2.776.244 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Santa Cruz de la Sierra Ambue táva: Montero, Camiri Volívia Tetãvore Tarija ha'e peteĩ tetãvore ñemby gotyo Volíviape. Tavayguakuéra: 508.757 ava (2012; joheipyre). Táva guasu: Tarija Ambue táva: Yacuiba Volívia Santa Cruz de la Sierra ha'e táva tuichave Volívia pegua, tetãvore Santa Cruz itavusu. Ko táva iguasu ha tenondegua, oguerekova ary 2010-pe 1.756.926 avakuéra oikova ipýpe. Santa Cruz de la Sierra oñe'ẽ karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ. Ta'anga Joaju Comunidad Boliviana- Santa cruz para el Mundo Volívia táva La Paz ha'e táva tuichavéva mokõiha tetã Volívia retãme, ojejuhúva tetã ipehẽngue kuarahyreiképe, tetãvore La Paz itavusu. Ary 2012-pe ojeipapa oiko amo 764.617 tavaygua ko távape, hákatu ojeipapávo opa umi táva ambuéva ijerére ojejuhu amo 1.801.539 tapicha. La Paz ha'e Volívia Porokuái renda, hákatu, ndaha'éi Volívia itavusu, Volívia itavusu ha'e táva guasu Sucre, oĩva tetãvore Chuquisaca-pe. Mandu'apy Joaju Gobierno Autónomo Departametal de La Paz Volívia táva Instituto Federal da Bahia ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, tetãvore Bahia, oñepyrű ára 2 jasypoteĩ ary 1910-pe, ha ary 2008-pe omoambue IFBA-pe. Oguereko arandu róga táva Salvadorpe. Mandu'apy Joaju Instituto Federal da Bahia Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Ypenaro'y (), ha'e guyra juehepehẽ oikove yguasúre. Ko guyra miokove opa nunga paraguasu Antártida pegua, paraguasu Py'aguapy, ha paraguasu Ñemby Atlántiko. Guyra oveveva tuichava. Ko guyra juehepehẽ oñemohendava irundy jueheguaty. Ypenaro'y oveve porãetehápe, ndomýiri katúva ipepo. Ho'u mymba michĩ yguasu pegua, pira ha ambue mymba oiko yguasúpe. Ko guyra oiko mbyatypyre, ha ohaitypo ypa'ũme. Ypenaro'y juehegua Ko'ãga ojekuaava ko guyra oreko irundy jueheguaty, hakatu, ijueheguakuéra hetakue ndojekuaava. Jueheguaty Diomedea (Ypenaro'y guasu) D. exulans (ypenaro'y oguatáva) D. (exulans) antipodensis (albatros de las antípodas) D. (exulans) amsterdamensis (albatros de Ámsterdam) D. (exulans) dabbenena (albatros de Tristán) D. epomophora (ypenaro'y mburuvicha) D. (epomophora) sanfordi (albatros real del norte) Jueheguaty Phoebastria (Py'aguapy ypenaro'y) P. irrorata (Galápago ypenaro'y) P. albatrus (albatros de cola corta) P. nigripes (albatros de patas negras) P. immutabilis (albatros de Laysan) Jueheguaty Thalassarche (ypanaro'y ojereha) T. melanophrys (albatros ojeroso) T. (melanophrys) impavida (albatros de Campbell) T. cauta (albatros de corona blanca) T. (cauta) steadi (albatros de Auckland) T. (cauta) eremita (albatros de Chatham) T. (cauta) salvini (ypenaro'y akãtĩ) T. chrysostoma (ypenaro'y akãhũngy) T. chlororhynchos (albatros chlororrinco o albatros pico fino) T. (chlororhynchos) carteri (ypenaro'y tĩju) T. bulleri (ypenaro'y hũngy) Jueheguaty Phoebetria (Pimarã) P. fusca (ypenaro'y hũ) P. palpebrata (albatros tiznado). Mandu'apy Joajus Ypenaro'y techarã Internet Bird Collection -pe Aty herava "Salvar el albatros" Royal Society for the Protection of Birds (ingyaterrañe'ẽme). Guyra Kuatirana (Sciuridae) ha'e mymba okambúva ha oñapi'ũva juehepehẽ, ko mymba okambúva kuati joguaha. Kuatirana imichĩ, ijyvatekue ha'e 38 gotyo 45 cm. Ipy mbyky ha sa'i, imbarete avei. Ko mymba oikove ka'aguýpe. Ho'u yvapo ha yva ra'ỹi, hakatu ho'u avei yva ha mymbachu'i. Ñemohenda Juehepehẽ Sciuridae Juehepehẽmi Ratufinae Jueheguaty Ratufa Juehepehẽmi Sciurillinae Jueheguaty Sciurillus Juehepehẽmi Sciurinae Tribu Sciurini Jueheguaty Microsciurus Jueheguaty Rheithrosciurus Jueheguaty Sciurus Jueheguaty Syntheosciurus Jueheguaty Tamiasciurus Tribu Pteromyini Jueheguaty Aeretes Jueheguaty Aeromys Jueheguaty Belomys Jueheguaty Biswamoyopterus Jueheguaty Eoglaucomys Jueheguaty Eupetaurus Jueheguaty Glaucomys Jueheguaty Hylopetes Jueheguaty Iomys Jueheguaty Petaurillus Jueheguaty Petaurista Jueheguaty Petinomys Jueheguaty Pteromys Jueheguaty Pteromyscus Jueheguaty Trogopterus Juehepehẽmi Callosciurinae Jueheguaty Callosciurus Jueheguaty Dremomys Jueheguaty Exilisciurus Jueheguaty Funambulus Jueheguaty Glyphotes Jueheguaty Hyosciurus Jueheguaty Lariscus Jueheguaty Menetes Jueheguaty Nannosciurus Jueheguaty Prosciurillus Jueheguaty Rubrisciurus Jueheguaty Sundasciurus Jueheguaty Tamiops Juehepehẽmi Xerinae Tribu Xerini Jueheguaty Atlantoxerus Jueheguaty Spermophilopsis Jueheguaty Xerus Tribu Protoxerini Jueheguaty Epixerus Jueheguaty Funisciurus Jueheguaty Heliosciurus Jueheguaty Myosciurus Jueheguaty Paraxerus Jueheguaty Protoxerus Tribu Marmotini Jueheguaty Ammospermophilus Jueheguaty Cynomys Jueheguaty Marmota Jueheguaty Sciurotamias Jueheguaty Spermophilus Jueheguaty Tamias Joaju Lista de especies Sciuridae en "Fauna ibérica; mamíferos". Ángel Cabrera Latorre. 1914. Facsímil electrónico. Oñapi'ũva Akutipuru () - (Sciurillus pusillus) ha'e peteĩ mymba okambúva ha oñapi'ũva kuatirana mymba juehegua. Ko mymba imichĩetereiva, oikove Ñembyamérikape. Oikove ka'aguy Colombia pegua, Perũ, Pindorama, Gujána Hyãsiapegua, Gujána ha Surinam-pe. Ko mymba juehegua Ojekuaava mbohapy akutirana juehegua. Sciurillus pusillus pusillus Sciurillus pusillus glaucinus Sciurillus pusillus kuhlii Mandu'apy John F Eisenberg and Kent H Redford, 2000. Mammals of the Neotropics: Ecuador, Bolivia, Brazil Joaju Okambúva Ku'ekaroto térã tractor, oje'e avei mba'yrumýiguata mbarete, ha'e hína peteĩ ku'ekavoña ijepurupýva kokuépe, oku'éva imba'ejere rupi. Ikatu oguereko mbarete ku'érã mokõivéva térã opavave imba'ejerépe. Oreko mokõi jokoha; ikatu avei oiko tujúpe. Oĩ mokõi rehegua: Ku'ekavoña imba'ejere pukúva; kóichagua iñakuã'ive hag̃ua. Ha ambuékatu ha'e ku'ekavoña imba'ejere apu'áva, kóa katu iñakuãve. Yvypóra oipuruete ku'ekaroto ñemitỹme, hákatu oipuru avei ombotyryry ha oñemongu'e ku'ekavoña aty kokuépe jeipurúva, oñemongu'e hag̃ua ku'ekavoña oñembotyryry'ỹva. Omyaña ha omomba'apo hag̃ua ku'ekavoña rehegua. Ehecha avei Massey Ferguson Tractores Ku'ekavoña kokuepegua avañe'ẽme Mandu'apy Ku'ekavoña kokuepegua Mborerotochu (Proboscidea) ha'e mymba okambúva juehegua hekovety orekonte ãgagua peteĩnte mymba juehepehẽ, herava tapi'itĩmbuku, oikove mbohapy ko mymba juehegua: tapi'itĩmbuku Afrikagua, tapi'itĩmbuku Asiapegua ha pe tapi'itĩmbuku ka'aguygua, heta mymba mborerotochu ndoikoveva ko'ãga, omano va'ekue, mamute kuéra ha mastodonte kuéra omano avei. Juehepehẽ Elephantidae Mammutidae † Gomphotheriidae † Anthracobunidae † Numidotheriidae † Deinotheriidae † Moeritheriidae† Euproboscidea † Barytheriidae † Phiomiidae † Elephantiformes † Palaeomastodontidae † Hemimastodontidae † Euelephantoidea † Choerolophodontidae † Amebelodontidae † Gnathabelodontidae † Stegodontidae † Mandu'apy Joaju Okambúva Olimpia niko peteĩ tetãygua aty térã mba’era’ãita atyha Paraguay retãmegua, ojehaitypóva táva Paraguaýpe. Upépe oñemyasãi opaichagua mba’era’ã ha umi herakuãvéva apytépe oĩ vakapipopora'ã (mangapyra’ã) ha mangakuarara'ã, ág̃a katu pe peteĩháva niko pe ojehecharamovéva. Heta mitãrusu Paraguay retãmegua omoheñoiva’ekue ko atyha ára 25 jasypokõi ary 1902-pe ha héra ou chupe imoheñoihára ruvichágui, William Paats, Holanda-ygua oikóva Paraguay retãme S. XIX paha guive ha hese oje’éva ha’eha vakapipopora’ã ru ñane retãme ha’égui avei pe omoinge ha omoherakuãva pe mba’era’ã ñane retãme. Decano térã Rey de Copas ojekuaaháicha chupe tetãpýre niko pe hetave jopói ohupytyva’ekue vakapipopora’ãme Paraguay retãme, péicha -ary 2012 peve- oñemomba’e 39 jey tenda peteĩháre ha ohupyty avei peteĩ mba’e avave ohupyty’ỹva ko’ag̃aite peve oñemomba’évo poteĩ jey, ojoapykueriete, tenda peteĩháre, ary 1978 guive ary 1983 peve, ha upéva ojapo chugui poteĩjeyha tenondegua, ha’eñomíva, Guarani vakapipopora’ãme. FIFA omohenda Olimpia-pe umi atyha herakuãvéva apytépe ko Yvórape, ohupytýva poapy tetãita jopói teetéva -ha’eño Paraguay retãme - umíva apytépe ojehecharamovéva: mbohapy Amérika Mosãsohára Kópa ha peteĩ Yvorapegua Kópa. Ary 1979-pe, ohupytýkuri peteĩ mba’e ág̃a peve mbovymi atyhánte ohupytýva ko yvórape, oñemomba’epaitévo maymave jopóire ikatúva ojehupyty peteĩ arýpe, ha’éva irundy kópa. Upérõ oñemomba’ékuri Paraguaygua Kópa, Amérika Mosãsohára Kópa, Amerikaita Kópa ha Yvorapegua Kópare. Upéicha avei, ary 2013 peve Olimpia ohupytýkuri irundy Tendakõi Amérika Mosãsohára Kópape. Mokõi atyhánte ko yvórape, Olimpia ha’e peteĩva, oñemomba’ékuri peteĩ jopóire tekotevẽ’ỹre upevarã oha’ã, upéva ojehúkuri oñemotenondérõguare mokõi ñeha’ãru’ãme suramérikape, ary 1990-pe, ha’éva: Amérika Mosãsohára Kópa ha Suramérika Koparuvicha, umíva rupi -ndaipórigui ombohovaiva’erã chupe- oñeme’ẽntema Olimpia-pe Suramérika Kopajo’a. Ohupytývo Amérika Mosãsohára Kópa 2002-pe ha Suramérika Kopajo’a 2003-pe, Olimpia oikékuri po atyha apytépe ko yvy ape arigua ohupytyva’ekue peteĩ tetãita jopói ombotykuévo sa ary heñoihague. Opa umi mba’ére Olimpia-pe oñemohendákuri poha tendápe Amérikape umi atyha héra verapýva apytépe S. XX-pe ha upéicha avei oñemohenda papoha tendápe ko yvórape umi atyha hetave kópare oñemomba’eva’ekue. Olimpia vakapipopo atyha oguereko mangapyrenda hérava Manuel Ferreira, imba’eteéva, avei ojekuaáva Para Uno Ka’aguy ramo ha avei oha’ãjepi Mangapyrenda Cháko Pysyrõhárape, ha’éva APF mba’e. Umi oha’ãva mangakuarara’ã ha ambue mba’era’ã oipurújepi mba’era’ãróga, oĩva Olimpia róga tepe jeikoha Mariscal López-pe ha ogueraháva karai Osvaldo Domínguez Dibb réra, ha’eva’ekue Olimpia atyha motenondehára. Palmares Yvorapegua Kópa (Copa Intercontinental) (1): 1979. Amerikaita Kópa (Copa Interamericana) (1): 1979. Amérika Mosãsohára Kópa (Copa Libertadores de América) (3): 1979, 1990 ha 2002. Suramérika Kopajo'a (Recopa Sudamericana) (2): 1991 ha 2003. Suramérika Koparuvicha (Supercopa Sudamericana) (1): 1990. Joaju SITIO OFICIAL DEL CLUB OLIMPIA OLIMPIA Y UN MOSAICO HISTÓRICO – DIARIO ÚLTIMA HORA EXPRESO DECANO *** Ohai: David Galeano Olivera Húvol 1902 Pira ikyrýuva (Chondrichthyes, gyresiañe'ẽ pegua χονδρος khóndros, "kyrýu" ha ιχθύς ikhthýs, "pira") ha'e pira aty pujase'orekova, mymba oiko paraguasu jueheguasã, ikanguekue ikyrýuva, ojoavýva pira ikangueva (osteictios), ikanguekue kangueva. Ko atýpe oĩ piraroto, javevýi ha pira kimera. Joaju Piraroto térã piratãijo'a () - (Selachimorpha, gyresiañe'ẽ pegua σελαχος selachos, piraroto ha μορφή morphé, ysaja) ha'e pira ikyrýuva juehegua hekovety guasuete, pira oikove paraguasúre, imbarete ha iguasu, ã pira hãi imbaretetéva ha oñapi'ũ mbaretehápe. Oĩ piraroto juehegua imichĩva, oikovéva y guasu hypyetéva, ha oĩ avei ku piraroto ruvicha, pe pira tuichavéva, ojeikuaa ituichakue guasuvéva ha'eha 18 m. Oĩ umi piraroto oikoveva ysyrýpe avei. Umi piraroto morotĩ, piraroto jaguarete ha piraroto akãpeva ikatu oisu'u yvypóra rehe paraguasúpe ha yrembe'ýpe. Mandu'apy Joaju ReefQuest Centre for Shark Research, aty oñemoarandu piroto ha javevýi (ingyaterrañe'ẽ) Hart et al., (2011): Microspectrophotometric evidence for cone monochromacy in sharks. Tekora'eño téra teko año ha'e peteĩ temiandu ombohovái peteĩ ava ojeiko'ỹva oñondive, máva oikove año oipota ojeiko oñondive ha ohasa asy. Oñeanduva vy'a'ỹ ha oipy'apyete. Py'akyrỹi Jepy'apy () ha'e peteĩ temiandu ombohovái peteĩ tembiapo omoñembyasy, tekove oipy'apyva ohasa asy ha vy'a'ỹpópe. Ohasa hasýpe, ikatu ohasa kyhyjepópe ha ipirevai. Py'akyrỹi Py'amirĩ () ha'e peteĩ temiandu ombohovái peteĩ mba'e omokyhyjeva, tekove oipy'amirĩva ohasa asy ha ja'opyre, peteĩ mondyiha ikatúva ombohasa asy, oporomongyhyjéva. Kyhyje ha'e hetaete py'amirĩ, jepy'apy ikatúva ombojapo py'amirĩ avei. Py'akyrỹi Pochy () ha'e peteĩ temiandu mbarete ñarõ ha ñeko'õi pegua, ombohovái peteĩ mba'e oiko'õ, tekove ipochyva otaky mbarete ha oja'o avei, oporoñembyasyva. Py'akyrỹi Jejapose'ỹ () ha'e peteĩ temiandu oreko mava jejapo'ỹva, mava omboaje ha oporangareko ambue tekove, ombohovái peteĩ mba'e jejeroviarei'ỹ ha jerovu'ỹ, tekove ijejapose'ỹva itĩ'atã'ỹ. Py'akyrỹi Py'aguasu () ha'e peteĩ temiandu mbarete ava ipu'aka orekova, ombohovái peteĩ mba'e omongyhyjeva, ipu'akava. Py'akyrỹi Jeguaru () ha'e peteĩ temiandu mbarete oñandúva yvypóra hova poívo, ipy'avaívo naiporãigui chupe peteĩ mba'e inéva, ikatu oporombojeguaru tembi'u jare, ne ha katĩ térã oimeraẽ mba'e ivaietéva ha inéva. Py'akyrỹi Kuaaserei () niko pe ñañandúva jaikuaaseitévo peteĩ mba'e térã marandu pyahu, ñañemoarandusévo, ñaporandusévo ha ohekasévo pe añeteguáva. Ko temiandu ningo ombohovái pe mba'e ndajaikuaáva, pe oikuaasereíva hína oñemoaranduse ha oikuaasepa. Mymbakuéra avei oñeñandu oikuaasereícha. Py'akyrỹi Momba'eguasu () ha'e peteĩ temiandu omoangapyhyva, ombohovái peteĩ mba'e pu'akava, tekove ñemomba'eguasúva opu'aka ha ovy'a. Py'akyrỹi Ñemotĩ () ha'e peteĩ temiandu mava ohechauka herakuã'o, po'a'ỹ ha ñembyasy, ombohovái peteĩ mba'e oporomotĩva, tekove itĩva ohasa asy ha angaipava. Py'akyrỹi Mborayhu () ha'e pe ñañandúva jarohoryitévo peteĩ ñande rapichápe térã peteĩ mba'e iporãva ñandéve. Ñañangarekose pe jahayhúva ha akóinte jaikose hendive. Ko temiandu hína ou umi mba'e ñandepy'arakúvagui ha ñanemyenyhẽ vy'águi, ñanembopy'arory ha ombogue pe royrõ. Py'akyrỹi Ky'ỹirana (Capsicum) ha'e peteĩ ka'a hái jueheguaty yvyrusu Amérika pegua. Oĩ amo 40 ambuéva ko ka'a juehegua ha amo 200 ikatu ijuehégui, oñemitỹva opa yvórape. Ko jueheguaty yva ha'e ky'ỹi. Mandu'apy Joaju The Chile Man - con fotos y descripción de las especies y cultivares menos corrientes Ka'avo Kumbari (Piper) ha'e peteĩ ka'a jueheguaty, oguereko 1.000 ka'avo juehegua omoñeĩva, ha oguereko 3.770 juehegua ndomoñeĩva. Mandu'apy Joaju Ka'avo Angaipa () ha'e peteĩ temiandu ombohovái peteĩ mba'e ojapova vaihápe ha ñañapópe, máva angaipáva oikova ñembyasy ha vy'a'ỹpópe. Oñeanduva vy'a'ỹ ha oipy'apyete, ava oñandu angaipa ojapovo peteĩ mba'e vai, joheipyre'ỹva. Py'akyrỹi Jahei'ỹ () ha'e peteĩ temiandu ha peteĩ teko marangatu oipytaso peteĩ mba'e omoñeko'õva, máva jahei'ỹva opu'aka ñaña ha pochy, ipy'aporãva ha ohechakuaava. Py'akyrỹi Terekose () ha'e peteĩ temiandu vai ombohovái peteĩ jepota eterei orekose tapicha orekova, máva terekoseva oñembyasy ndorekova mba'e oipotava. Py'akyrỹi Jererovu () ha'e peteĩ temiandu jejapo ohachauka peteĩ ava ojejapova ha itĩ'atãva, ha'e temiandu ñembotuicha ete ha ñaña ete. Py'akyrỹi Patagonia ha'e peteĩ tenda oĩva ñembyete gotyo Ñembyamérikape, Argentina retãme ha Chile retãme. Patagonia renda ha'e 1.060.631 km² ha 2.410.804 avakuéra oikove ipype. Patagonia yvy ape ysaja ha'e ojoavýva, oĩ heta ro'yrupa, yrypy'a ha hyjúi yrypy'a ñuguasu ári. Oĩ avei pe Yvytyrysyi Andes, oñepyrũva Patagoniape. Argentina Chile Pampa ha'e peteĩ tenda oĩva Ñembyamérikape, Uruguái retãme, kuarahyresẽ Argentina retãme ha ñemby Rio Grande do Sul-pe, Pindorama retãme. Ko tenda iñuguasupáva, oreko heta ñemitỹ ha ka'a michĩ. Heta mymba oikove Pampa rendápe, oĩ ku guasu tĩ'i, jaguapytã, ñandu guasu, guyratiri, tuju, korochire, heta teju, aguara cha'ĩ ha ambueva. Argentina Uruguái yvyapekuaa Pindoráma yvyapekuaa Italiañe'ẽ ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ oñeñe'ẽva Italia, ha heta tetã ojereva Italia ha ambue tetã Afrikape. Italiañe'ẽ añete jehai peteĩha sa ro'y X peguare, ha iñe'ẽporã oñepyrũ sa ro'y XII tenda Toskánape, ha mbaretevépe katu sa ro'y XII tenda Sesíliape. Ko ára peteĩháme ojeipuru jehai ñe'ẽjoavy jopara mba'e, ha tetã yvate gotyo, ojeipuru avei oysitáno ha hyãsiañe'ẽ. Toskána jopara ñe'ẽporã ipoirãitereígui, sa ro'y XIV guive, oñemombareteterei hetãme ha oñepyrũ italiañe'ẽ mbyky pyrenda jehai. Kóva, oñemopeteĩvo Italia (ary 1870-pe), oiko chugui ñe'ẽ tetã sambyhyhárõ ha ojeipuru mbo'ehaópe, upéicha rupi sa ro'y XX mbytére, oñeñe'ẽ oparupiete ha ombogue mberekatu mayma ñe'ẽjoavýpe. Jepeve oĩva, imbarete ñe'ẽjoavykuéra, ogapýpe itenonde, ojehai ñe'ẽporã ha oĩmimi avei tembipuru marandurãme. Italiano ñe'ẽjoavy ikatu ñambyeja'o mbphapy atýpe: yvategua, toskáno, ha mbye'iguy gotyo. Latinañe'ẽ oñeñe'ẽva opu'ã rapykueréicha mayma yvy jopara ha mombyrýva ojoichugui, ikatu ojoavyeterei ha oñeñe'ẽ ramo nahesakãi he'iséva ojupe. Italia Suisa San Marino Táva Vatikano Eloveña Erityrea Malta Somalia Livia Mandu'apy Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Itália Suísa Seviañe'ẽ ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ, eslavo, oñeñe'ẽva Sevia, Vonia ha Hesegovina ha Montenegro. Ko ñe'ẽ oñe'ẽva 12.000.000 avakuéra Sevia Vonia ha Hesegovina Montenegro Yvate Masendoña Kyoasia Rrumaña Hungyria Európa ñe'ẽnguéra Sevia Montenégyro Vónia ha Hesegovína Kosovo Indoeuropa ñe'ẽ Masendoñañe'ẽ ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ, eslavo, oñeñe'ẽva Masendoña, Avaña ha ambue tetã ojereva Masendoña. Yvate Masendoña Avaña Vugaria Gyresia Rrumaña Sevia Kosovo Európa ñe'ẽnguéra Yvate Masendoña Indoeuropa ñe'ẽ Eloveñañe'ẽ ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ, eslavo, oñeñe'ẽva Eloveña, ha ambue tetã ojereva Eloveña, oñe'ẽva avei Italia ipehẽngue. Eloveña Auteria Italia Hungyria Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Eloveña Vugariañe'ẽ ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ, eslavo, oñeñe'ẽva Vugaria, ha heta tetã ojereva Vugaria. Ko ñe'ẽ eslavo oipuru Sirílo achegety ha oñe'ẽva 11.000.000 avakuéra. Vugaria Sevia Gyresia Yvate Masendoña Tuykia Rrumaña Ukyaña Európa ñe'ẽnguéra Vugária Indoeuropa ñe'ẽ Voniañe'ẽ ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ, eslavo, oñeñe'ẽva Vonia ha Hesegovina, ha heta tetã ojereva Vonia ha Hesegovina. Ko ñe'ẽ oipuru Sirílo achegety ha Latinañe'ẽ achegety, oñe'ẽva 4.000.000 avakuéra. Vonia ha Hesegovina Sevia Montenegro Kyoasia Avaña Kosovo Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Vónia ha Hesegovína Tetã Suísa térã Joaty Suísa (alemañañe'ẽme: die Schweiz; hyãsiañe'ẽme: la Suisse; italiañe'ẽme: Svizzera; romãche: Svizra) ha'e peteĩ tetã oĩva Európape, itavusu ha'e Veyna ha itava kuéra tenondegua ha'e Súrichi, Mbasilea, Hinebyra ha Lugano. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Alemaña; kuarahyresẽ gotyo Liechytenteĩ ha Auteria; ñemby gotyo Italia;ha kuarahyreike gotyo Hyãsia. Suisa oguereko 7.870.134 avakuéra (ary 2011-pe) ha ipukukue ha 41.290 km². Oñe'ẽ alemañañe'ẽ, hyãsiañe'ẽ, italiañe'ẽ ha romãche ñe'ẽ. Mandu’apykuéra Tape guasu 1 () heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 1 "Mariscal Francisco Solano López", ha'e peteĩ tape guasu oĩva Paraguái retãme, ojoajuva tavusu Paraguay táva ñemby gotyo Encarnación. Ipukukue ha'e 370 kilómetro. Ogureko peteĩ térã mokõi mba'yrumýi rape. Henda km 224-pe, táva San Ignaciope, oĩ pe ñembohapemokõi tape guasu 4, ombojoajuva táva Pilar. Jehasaha repy km 23: Jehasaha repy Yvyraro km 160: Jehasaha repy Villa Florida km 320: Jehasaha repy Coronel Bogado Táva kuéra Táva ha tava guasu 1.000 tavayguakuéra ndie ko tape guasu ohasava yvate guive ñemby peve ha'e: Pukukue Tape guasu 1 Tape guasu 2 (), heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 2 "Mariscal José Félix Estigarribia", ha'e peteĩ tape guasu Paraguái pegua ombojoajuva tetã tavusu Paraguay ha Ka'aguasu itavusu, Coronel Oviedo. Ipukukue ha'e 132 kilómetro Ogureko peteĩ térã mokõi mba'yrumýi rape. Ary 2013-pe oñepyrũ mbopyve rembiapo, irundy mba'yrumýi rape tavusu Paraguay guive táva Coronel Oviedo peve. Táva Coronel Oviedo-pe ku tape guasu opa ha oñepyrũ Tape 7, opava táva Ciudad del Estepe. Jehasaha repy km 38.5: Jehasaha repy Ypakarai km 125: Jehasaha repy Coronel Oviedo Táva kuéra Táva ha tava guasu 1.000 tavayguakuéra ndie ko tape guasu ohasava kuarahyreike guive kuarahyresẽ peve ha'e: Tape guasu 2 Tape guasu 7 (), heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 7 "José Gaspar Rodríguez de Francia", ha'e peteĩ tape guasu Paraguái pegua. Oñepyrũ táva Coronel Oviedope ha opa táva Ciudad del Estepe en el Hasaha Tekoayhu, rembe'y Pindorama retã pegua. Ipukukue ha'e 193 kilómetro. Ogureko peteĩ térã mokõi mba'yrumýi rape ha Jehasaha repy Tape Porã guive ipyrusuveva irundy mba'yrumýi rape ndie. Kuarahyreikepe, táva Coronel Oviedope, ku tape ombojoaju tape guasu 2, opava táva guasu Asunción-pe; ha kuarahyresẽme, táva Ciudad del Estepe, Pindorama renda, tetãvore Parana ombojoaju tape guasu BR-277. Jehasaha repy km 201: Juan Manuel Frutos km 180: Jehasaha repy Minga Guazi Táva kuéra Táva ha tava guasu 1.000 tavayguakuéra ndie ko tape guasu ohasava kuarahyreike guive kuarahyresẽ peve ha'e: Tetãvore Ka'aguasu km 0: Coronel Oviedo (Mbohapemokõi 2 ha 8) km 47: Caaguazú km 72: Doctor Juan Manuel Frutos km 84: Doctor Juan Eulogio Estigarribia km 112: José Domingo Ocampos Tetãvore Alto Parana km 118: Juan E. O'Leary km 130: Dr. Juan León Mallorquín km 156: Yguasu km 180: Minga Guasu (Mbohapemokõi Tape 6) km 193: Ciudad del Este Ta'angakuéra Tape guasu Paraguáipe Tape guasu 4 (), heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 4 "Gral. José Eduvigis Díaz", ombojoaju táva San Ignacio, tetãvore Misiones-pe, ha táva Paso de Patria, tetãvore Ñe'ẽmbukume. Ipukukue ha'e 197 kilómetro. Tava San Ignaciope oñembohapemokõi Tape guasu 1. Táva kuéra Táva ha tava guasu 1.000 tavayguakuéra ndie ko tape guasu ohasava yvate guive ñemby peve ha'e: Pukukue Tape guasu Paraguáipe José Hernández, héra pukuvéva José Rafael Hernández y Pueyrredón, heñóikuri ára 10 jasypateĩ ary 1834-pe, Táva Buenos Aires, Argentina retãme. Itúva herava’ekue Rafael Hernández ha isýkatu Isabel de Pueyrredón. Guarini, marandu’asãihára, ñe’ẽpapára ha teikuaihára Argentina-ygua, ojekuaavéva ohaihaguére Martín Fierro, aranduka ojehecharamovéva gaucho reko rehegua. Hérape, ára 10 jasypateĩ jave -hi’arambotýpe- ojegueromandu’a Tavarandu Ára Argentina retãme. Oikókuri chugui guarini oipysyrõnguévo Buenos Aires rekosãso, ary 1852 guive 1872 peve omba’apo mbarete marandu’asãihápe. “Yvy hakuve jave”, he’íkuri Tetãpehẽnguéra natekotevẽiha oĩ Buenos Aires ruvicha poguýpe. Oĩjepékuri umi Federal ñorãirõ pahápe, omoakãva’ekue Ricardo López Jordán, ndaipu’akáiva’ekue hovaiguáre ha oguevi ary 1871-pe guaucho-kuéra oñeme’ẽhaguépe ha José Hernández katu oñemomombyry ha oho Brasil retãme. Upe ñorairõ rire ha’e oipytyvõvékuri López Jordán-pe ha mbeguekatúpe ojeheja chugui. Ojevývo Argentina-pe, ary 1872-pe, ombojoapy iñorairõ marandu’asãi rupive ha upérõ ohecha ára resa hembiapo tuichavéva, El Gaucho Martín Fierro. Iñe'ẽpoty rupive omyasãimbaretékuri hemiandu ha pytyvõ gaucho-kuéra rayhupápe. Upe hembiapo mbojoapypyre, La vuelta de Martín Fierro (1879), ijypykue ndive, oñembohete peteĩ ñe’ẽpoty añóme ha oñanduka tavaygua remimo’ã. Uperiréma oike Tetãpehẽ Buenos Aires Amandajépe ha upépe heta mba’e porã ojapókuri. José Hernández omanókuri ára 21 jasypa ary 1886-pe, Belgrano, Buenos Aires-pe. embiapokue, Martín Fierro oñembohasáma Guarani ñe'ẽme. Ñembohasa ypykue, ha’éva jasypateĩ ary 2001-peguare, ojapókuri Guarani rayhuhára añetete, Corrientes, Argentina-ygua: Máximo Ricardo Dacunda Díaz (). Upéi, ára 5 jasypoteĩ ary 2007-pe, Tembikuaajára Félix de Guarania onohẽkuri yvytu pepóre Martín Fierro, Guaraníme (). Joaju Martín Fierro CONSEJOS DE MARTÍN FIERRO A SUS HIJOS PELÍCULA MARTÍN FIERRO Mandu'apy Ohai: David Galeano Olivera Hernandez Gonzalo del Corazón de Jesús Roch, ojekuaavéva Pocho Roch-pe, heñóikuri ára 15 jasyrundy ary 1939-pe, táva Itatĩ, Corrientes, Argentina retãme. 8 ary peve oikókuri okaháre, tenda hérava Jakareýpe ha upégui oikuaa Avañe'ẽ ha upe guive ojepy’apy Guarani reko Taraguiguáre ha oñepyrũ ombyaty heta mba’e tavarandu, avakuaaty, tembiasakue, aranduka ha ñe'ẽryru, mba'epu, purahéi jeroky, tembipuru ha hetave mba’e Amérika reko rehegua. Jaikénteva’erã Pocho Roch arandukakotýpe jaikuaa hag̃ua moõguipa ou pe mborayhu guasuete ha’e oñandúva purahéire ha ijyvy teére. Upépe ha’e oguereko avei peteĩ ta’ãngami hesa’yjupámava ojehechahápe chupe, imitã’irõ, orekórõguare 6 ary rupi, imbarakami ipópe oguapy jave peteĩ apyka’i yvyra ári ha opuraheirõhína Guaraníme. Ko’ág̃a ha’e oñehekombo’e ijupevoi ha ohai ha opurahéi mbaraka reheve ha ambue tembipuru reheve. Ko’ã mba’e oñepyrũkuri ary 1955 rupive omoheñoirõguare, ambue tapicha ndive, “Tetãygua Mbo’ehao Mba’epu’atyvusu” ha avei mba’epu’aty hérava “Los Ruiseñores Correntinos”. Imitãrusúpe, orekórõ 16 ary, oike karai Mauricio Valenzuela mba’epu’atýpe ohechaukávo hikuái ikatupyry ogajerokyha Panambi ha Anaípe. Ary 1957-pe Mba’epu’asãiha Río Parana onohẽ ára resáre ipurahéi, peteĩ chamame, hérava “Che retãpe g̃uarã”. Ára ha ára hetave hendápe oñehenói opurahéi hag̃ua ha umíva repykue oipytyvõ chupe ambue mba’e joguápe ha upekuévo ombohetave umi tembikuaareka tavarandu rehegua omboyke’ỹre pe mba’e ohayhuvéva, ha’éva purahéi apo. Ko’ag̃aite peve ohaijepe 5.300 purahéi rasami. Marily Morales Segovia ndive, ary 1971-pe, omoheñóikuri purahéi’aty mitãme g̃uarã hérava “Gurisada”. Upe arýpe oiko avei peteĩ mba’e ndetuichapajepéva Corrientes purahéipe g̃uarã: peteĩ hembiapokue hérava “Maléta tuicha” osẽ ára resáre Daniel Toro purahéi rupive ha Music May omoherakuãva’ekue opaite tetã rupi. Avei, upe chamame oñemyasãi’ypyva’ekue ary 1974-pe, Tokio, Japón retãme, Sadaic ñemonei reheve. Ary 1974 guive oñepyrũkuri onohẽ mba'epu'apu'a ha omba’apo Emi Odeon, CBS Columbia ha Sony Music ndive. Ary 1977-pe, Facultad de Ciencias Exactas-pe oñepyrũkuri hembiapo tuichavéva ombohasávo imba’ekuaa Avañe’ẽ ha Taragui reko rehegua, mbo’ehaokuéra rupi. Ary 1978 guive oñepyrũkuri oñe’ẽ puhoe rupi: Ciudad de Corrientes ha LT7 rupive; avei omba’apo ñepyrũ ta’ãngambyrýpe. Universidad Nacional del Nordeste-UNNE-pe omyasãikuri heta tembiapo, umíva apytépe peteĩ og̃uahẽva ko’ã ára peve ha hérava Taragui Hayhu Aponde’a ha upéva rupive ha’e ojapo oikóvo peteĩ purahéi opaite Taragui távape g̃uarã ha mitãrusukuéra katu omoĩva’erã jehai umi purahéipe ohechaukahápe itáva reko. Joaju Biografía de Pocho Roch Rehendusérõ “Pueblero de Allaite”, Pochó Roch mba’e; ehesakutu ko’ápe Rehendusérõ “Corrientes soñadora”, Pochó Roch mba’e; ehesakutu ko’ápe Rehendusérõ “Leyenda de la Virgen de Itatĩ”, Pochó Roch mba’e; ehesakutu ko’ápe Rehendusérõ Pocho Roch marandu V Amandaje Guarani, Ytũsãingópe; ehesakutu ko’ápe *** Ohai: David Galeano Olivera Roch Natalicio de María Talavera heñóikuri Táva Villarrica, Paraguay Retãme; ára 8 jasyporundy ary 1839-pe. Itúva hérakuri José Carmelo Talavera ha isýkatu héra Antonia Alarcón. Oñemoarandu’ypýkuri itávape ha upéikatu ohasákuri Paraguaýpe ha oñemoarandúkuri, hetave apytépe, Juan Pedro Escalada ha Ildefonso Antonio Bermejo ndive. Hetave mba’e apytépe, ary 1858-pe onohẽ yvytu pepóre “Guerra del Paraguay” ha Ñorairõ Guasu aja omboguapy kuatiáre Mburuvichapavẽ José Eduvigis Díaz -Kurupa’ytyguare tuvicha- rekovehai. Iporã ñamomba’eguasu avei Ñorairõ Guasu aja, Juan Crisóstomo Centurión ndive, omoheñói, oisãmbyhy ha ohai kuatiahaipyre “Kavichu’i”. Omano ha oñeñotỹkuri Paso Pukúpe. Ohechakuaávo Natalicio de María Talavera rekove ha rembiapokue, Ministerio de Educación y Culto, kuatiapyre 248 rupive, oiporavo ára 11 jasypa ogueromandu’a hag̃ua Paraguay Ñe'ẽpapára Ára. Talavera rembiapokue apytépe akóinte ojehecharamo peteĩ hérava “Ka’i, jagua ha mbopi”, romboguapýva kóva rire. KA’I, JAGUA HA MBOPI I Mbohapy aña rymba ko yvy ári ndaje oĩ ojoguáva ha'ãnga ka'i, jagua ha mbopi II Pedro Segundo el ka'i, Bartólo Mitre el jagua, Venancio Flore mbopi La Triple Alianza-ygua III Mbohapyve oñomoirũ à rymba vai vai, Ha ojapomi el contrato Oipyhývo el Paraguay IV Ogueru ikambakuéra Ombohasa el Parana Ohupytývo Bellaco Opaitéma oñemoña V Ogueru los ygarata Aipo mentado coraza, Ha og̃uahẽ Kurupa'ytýpe Oje'ói yvýpe en masa VI Pero ñane Presidente Ohechauka umi tenda, Ha he'i chupekuéra "Ndapehasáiri kamba" VII Ha notĩri ko añakuéra, Ipituva ko nación, Ha he'íra'e ohua'ĩvo "Jaipyhy la Asunción" VIII Ni añáre remendárõ Karaja tuja piru, Asunción ndapehecháiri, Kamba ky'a, tajasu. *** Ohai: David Galeano Olivera Talavera Ja’ekuaániko Judas Tadeo Marangatúpe akóinte ojehecharamo ha ojehayhuveha. Oje’e ha’e oipytyvõha opapave Hesukirito rayhuhárape ha upehaguére ohupytyka hemikotevẽ maymaite chupe oñembo’ekuaávape. Alemaña, Italia, Amérika ha ambue tetã rupi oĩ heta ohapykuehóva chupe ha ha’e, oñepomoĩvo Tupãme, ohupytyka chupekuéra imba’aporã, hogarã térã ambue mba’emimi. 28 jasypa jave ojegueromandu’a Judas Tadeo Marangatu ára. Judas niko he’ise “ñe’ẽngatu oñeme’ẽva Tupãme”. Tadeo katu he’ise “ipy’aguasúva oikuaauka hag̃ua Tupã rembipota”. Judas Tadeo túva niko herava’ekue Cleofás ha isýkatu hera’akue María, ha’éva Tupãsy pehẽngue. Imitãrusúpe Judas Tadeo omoirũva’ekue Hesúpe ha Hesu ikaraipávo, Judas ohejapaite ohohapykueho hag̃ua chupe. Judas Marangatúpe oñehenói Tadeo oñembojoavy hag̃ua Judas Iscariote-gui, ha’eva’ekue upe ohepyme’ẽvakue Hesúpe. Oipyguara Mesopotamia tuichakue javeve oikuaauka hag̃ua Hesukirito remiandu. Avei ojapo upe tembiapo Jerusalén ha Libia rupi. Omyasãi jave Hesukirito remiandu táva Suanis-pe, Persia retãme, Judas Tadeo ha Simón Marangatu ho’ákuri ka’irãime ha heta ojejahéi hesekuéra. Upéi, peteĩ yvyrápe ojoka hikuái San Judas Tadeo akã. Upévare oñeha’ãngájepi chupe peteĩ yvyra otu’úva iñakãre. Uperire oñeñakã’o peteĩ háchape ha hetekue ojereruva’ekue Roma-pe ha oñemohendákuri Pedro Marangatu tupão guasúpe. Judas Tadeo Marangatu Ñembo'e Hesu remimbo’e rekoverapy Judas Tadeo Marangatu, Chemo’ãhára, ñangarekohára ha pytyvõhára, Ko’ápe añesũ ne renondépe Amombe’úvo ndéve che remikotevẽ Ãngapy ha opaite aragua. Cherechakuaamína ha ejesareko Ko che korasõ mba’embyasymíre Ha upekuévo toñemomba’e che ãngare Ne kunu’ũ ha nde poriahuvereko Ha ahupytyvo pe pytyvõ Reme’ẽva nde rayhuhárape Ku ohasa’asyve jave Tahupyty ne pytyvõ ha ne ñangareko Ko’ág̃a aikotevẽve jave nderehe Chepytyvõkena akóinte ajapo hag̃ua Tupã rembipota Anítei añembyasy ahasa’asy jave Uvei tamombareteve che jerovia Hesu marangatuete mborayhúre. Taupéicha. *** Ohai: David Galeano Olivera Hesu rape Carrulím oĩ ko peteĩ jey'urã. Jasypoapýpe niko opavave jaikóva Paraguáipe ñamoingovejey peteĩ jepokuaa tuja ha opavave omomba’eguasúva. Añetehápe, oñepyrũvo jasypoapy oje’évajepi “Agosto, vaka piru ha tuja (g̃uaig̃ui) rerahaha”. Upévare, ikatuhag̃uáicha ñamombia térã ñambo’yke upe mba’e vaiete, pe jasypoapy ára peteĩháme maymáva jaisyrykuva’erã (michĩmínte jepe) peteĩ mba’e hekombaretéva ha hérava Carrulím, pévango onohẽ héra mbohapy mba’égui: ca (caña), ru (rrúda) ha li (limón). Ko mba’e añoite ikatu omboyke opaite mba’e vai térã hekomarãva ikatúva ojapyhy ñande rete (umiva apytépe: mano). Upéicha avei, pe jasypoapy ára peteĩháme, ñande rapichakuéra omoĩ ika’ayguápe, okay’u hag̃ua, mokõi pohã ñana, ha’éva “agosto poty” ha “pyno’i”, umívajeko omombarete ha omopotĩ ñande ruguy. Oje’evavoíjepi jasypoapýpe ñande ruguy hypy’ũve ha osyry pya’eveha, upévare ndaje ñanderova ha ñanenambirakújepi; ja’eporãsérõ, ñande ruguy pochy. Umi ñande jeroviapy apytépe avei oĩ ambue mba’e ojehúva ko jasypoapýpe. Péicha, pe arakõi peteĩháme oñembohéra españa ñe’ẽme “aciágo” he’iséva “ára hekomaráva”. Upe árape ndaje Caín ojukava’ekue ijoyke’y Abel-pe. Upégui ou peteĩ jepokuaa he’íva naiporãiha ñamba’apo arakõi peteĩháme, jasypoapygua, ani hag̃ua ñanderupyty taha’eha’éva mba’e vai. Upevakuére oje’e heta tapicha ohasa’asyhague omba’apóre upe ára… Joaju Rehechasérõ CARRULIM apo, ehesakutu ko’ápe *** Ohai: David Galeano Olivera Jey'urã oporomonga'úva Arete Tape guasu 8 (), heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 8 "Dr. Blas Garay", ha'e peteĩ tape guasu Paraguái pegua, ombojoajuva táva San Estanislao ha táva Coronel Bogado, ku táva Coronel Bogado ombojoajuva táva Encarnación Tape guasu 1 rupi. Ko tape guasu ombojoaju yvate renda Paraguái pegua ha ñemby renda Paraguái pegua, ombohapemokõi Tape guasu 3. Ombotuicha avei pe turismo de aventura. Táva kuéra Táva ha tava guasu 1.000 tavayguakuéra ndie ko tape guasu ohasava kuarahyreike guive kuarahyresẽ peve ha'e: Pukukue Tape guasu Paraguáipe Tape guasu 10 (), ha'e peteĩ tape guasu Paraguái pegua, ombojoajuva táva Villa del Rosario táva Salto del Guaira ndie. Ogueraha mandyju, ka'a ha sóha, ñemby tetãvore San Pedro guive táva Salto del Guaira peve, rembe'y Brasil retãme ndie. Táva San Estanislao, oĩ ku ñembohapemokõi tape guasu 3 ha tape guasu 8. Ipukukue ha'e nunga 326 km. Táva kuéra Táva ha tava guasu 1.000 tavayguakuéra ndie ko tape guasu ohasava kuarahyreike guive kuarahyresẽ peve ha'e: Pukukue Tape guasu Paraguáipe Sakandu'y () - (Hippopotamidae) ha'e peteĩ mymba Afrika pegua okambúva juehepehẽ, mymba pysãkõiva oguerekova mokõinte juehegua, ku sakandu'y ete (Hippopotamus amphibius) ha sakandu'y michĩ (Choeropsis liberiensis). Ko mymba okambúva ituichava, hetyma mbykyva, kyrava, ha hete apu'ava. Iñakã guasu eteva, ijuru puku ha itĩngua oĩva itĩ ári. Kure aicha oguerekova irundy pysã. Sakandu'y juehe oikoveva ko'ãga ipire sỹiva ha ndorekova tajygue kyra ha tajygue hy'áiva. Sakandu'y ete ituichaveva. Arandukapurupyre Mymba pysãkõi Pysãkõi (Artiodactyla) ha'e umi mymba juehegua hekovety okambúva ipy oguereko papapy mokõiva pysã; ku mymba aty oikove opamba'e yvyrusupe, Antártida-ndi. Sakandu'y Mburika ajuvuku Kure Mymba'akãndu Ovecha Vaka Kavara Guasu Ovecharana Tape guasu 3 (), heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 3 "Gral. Elizardo Aquino", ha'e peteĩ tape guasu Paraguái pegua ombojoajuva táva Paraguay ha táva Bella Vista, Amambaipe. Ogureko peteĩ térã mokõi mba'yrumýi rape. Ipukukue ha'e 475 km, ku tape guasu rupi ohasa heta mba'e tenondegua, sóha, avati, mandyju, ka'a he'ẽ ha ambueva. Ombohapemokõi tape guasu 9 ndie, tape guasu 8, tape guasu 10, tape guasu 11 ha 5. Táva kuéra Táva ha tava guasu 1.000 tavayguakuéra ndie ko tape guasu ohasava yvate guive ñemby peve ha'e: Pukukue Tape guasu 1 Sakandu (Equus) ha'e opa umi mymba guasu okambúva ha ipysã namomokõiva (umíva ndoguerekóiva mokõi kõi pysã ipýpe jueheguatýpe) oguereko heta mymba juehegua. Mymba ikapi'i'uha, hete tuicha, hetyma irundy, huguái ha ajúra puku. Heta mymba sakandu juehegua osaite'o va'ekue, kavajuguáicha ha chavurroguáicha, hákatu oĩ mymba sakandu juehegua sariguéva, mburikarana (cebra) ha umi ambuéva. Heta mymba oĩ ko jueheguatýpe: Kavaju Chavurro Mburika Mburikarana Pysã namomokõiva () - (Perissodactyla) ha'e peteĩ mymba okambúva aty juehegua hekovety, ipy oguerekova pysã papapy namomokõiva. Ipy ijapýra oreko peteĩnte pysãpe guasu. Ko mymba aty ha'e kapi'i'uha. Opa mymba sakandu ha'e pysã namomokõiva. Kavaju Chavurro Mburikarana Mburika Tĩatĩ Mborevi Mandu'apy Akutipáy (Cuniculus) ha'e peteĩ mymba okambúva ha oñapi'ũva jueheguaty, oikovente Ñembyamérikape, oguereko mokõi mymba juehegua. Juehegua Cuniculus paca Cuniculus taczanowskii Mandu'apy Joaju Oñapi'ũva Paka ka'aguy (Cuniculus taczanowskii),, ha'e peteĩ mymba okambúva ha oñapi'ũva juehegua, akutipáy jueheguaty aty pegua. Oikove ka'aguy guasu yvate yvytyrysyi Andes, Colombia renda retãme, Venesuéla retãme, Ekuator retãme ha Perũ retãme, 2.000 metro yvate gotyo. Mymba oñapi'ũva tuichave 30 térã 60 cm , anguja guasu guáicha, ituichaveva, hague marrõ térã hũngy, hesa hũ térã hovy, huguái puku. Ko mymba kapi'i'uha, ho'u yva ha ka'avo ambue. Oikove pyhare rupi. Mandu'apy Joaju Fotografía del animal Oñapi'ũva Ovecharana () - (Lama glama) ha'e peteĩ mymba okambúva juehegua, mymba pysãkõi ha kapi'i'uha oikoveva Ñembyamérika rendápe, yvytyrysyi Andes-pe, Argentina retãme, Volivia retãme, Chile retãme, Ekuator ha Perũ retãme. Mavakuéra oikove va'ekue yvytyrysyi Andes-pe omongakuaa heta ovecharana ha guanáko mymba. Ko mymba ojeipuruva heta eteva Inka retãme, ojeipuruva ro'o, rague, pire ha rerojaha hag̃ua. Mandu'apy Joaju Mymba pysãkõi Guanáko (kechuañe'ẽ pegua wanaku) - (Lama guanicoe) ha'e peteĩ mymba okambúva juehegua, mymba pysãkõi ha kapi'i'uha oikoveva Ñembyamérika rendápe. Ko mymba oiko ka'aguy ha ikangue po'i, ijyvatekue gotyo 1,60 metro ha 91  kilo ipohyikue. Ho'u ka'a ha kapi'i, ho'u avei yvy'a ha yva ambueva. Ko mymba oikovente Ñembyamérikape, kuarahyreike Argentina ha Volivia retãme, opaite nunga Chile retãme, ha mbovy michĩ Paraguái retãme ha Perũ retãme. Mandu'apy Joaju Reintroducción del Guanaco en un Parque Nacional (nota) La Caledonia Sur. El guanaco, el habitante originario de la Patagonia. Mymba pysãkõi Itakairã () ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, Ita morotĩva. Átomo mba'era'ã ha'e 20. Apỹi Kimi rehegua Itamembeyku () ha'e peteĩ apỹi kimi rehegua, ita pytã térã pytãngy. Átomo mba'era'ã ha'e 80. Apỹi Kimi rehegua Tuykiañe'ẽ ha'e ku ñe'ẽ oñe'ẽva Tuykia retãme, Chipre retãme, Alemaña, Vugaria, Yvate Masendoña ha Rrumaña retãme. Tuykiañe'ẽ agagua ypy oĩ ñe'ẽ osmanlitakuéra oñe'ẽvape, peteĩ túrko aty oñemohendáva Antóliape edad médiarõ ha, sa ro'y XIII pe, omopu'ã tetãrape upéi ohupytýva Mburuvi otománope. Jehai ypy túrkope oĩva ha'e sa ro'y XIII peguare. Ha Konstantinópla oike rire (1453), ñe'ẽ túrko hatãve ñe'ẽpavẽ ha Mburuvi otománo rekopy ramo, ha oñepyrũ oike Valkánika yvykũme, mbaretevépe tavakuérape. Paty peteĩha sa ro'y XX peguápe, heta mba'e ojejapóva ombohape joavy túrko pu'ã. Jejukapa ha ambue tetãme jeho aty Armeniagua Mburuvi otománogui, ára Mburuvi omopu'ãhaguéva ha Tuykia ohupytýrõ tetã mongu'erã ha griégo ñeguenohẽ Anatóliagui omohatã ñe'ẽ túrko mongu'e Hetãrape pyahu yvýpe, ha haimete ko'agaite oĩháicha hembe'ýva. Tuykia pyahu ryepýpe, Istambul ñe'ẽgui oiko ñe'ẽ mbyky pyahu pyrendárõ, ha hetave aravísmo ha motekuéra ijypy pérsava ha ojeipurúva ñe'ẽ ñe'ẽporã ymaguarépe oñemyengovia ñe'ẽpyahu osẽva túrko rapógui. Avei, ñe'ẽmbo'e ñembopyahu rupi oike latin achegety (1928), omboykéva árave achegetýpe. Túrkope oĩ mokõi ñe'ẽjoavy tuicháva: kuarahyresẽ pegua ha kuarahyreike pegua. Mandu'apy Európa ñe'ẽnguéra Holandañe'ẽ () ha'e ku ñe'ẽ hermániko ha indoeuropapegua oñe'ẽva Holanda ha Surinam. Ñe'ẽ rapykuere oñemboja'óva mbohapy árape: holandañe'ẽ ymaguare térã fránsiko guy gotyo ymaguare (Sa ro'y XII peve), holandañe'ẽ mbytepegua (S. XVI peve) ha holandañe'ẽ ipyahuvéva. Ára peteĩháme oike kuatiahai ñe'ẽregua itujavéva (s. IX). Ára mokõiháme opu'ã mba'e repy ha tekopy yvy gotyogua (Flandes ha Bravante). Ára mbohapyhápe, oñemoha'eñómarõ tetã yvate gotyo (1648), Países Vájos ko'ãgagua, ñe'ẽ pohýi oho Holanda yvy gotyo, ha ápe oiko chugui iñe'ẽjoavýrõ, ha jepe ojekuaa hapoha mbytepeguáre, osẽ holandañe'ẽ mbyky. Ñe'ẽjoavy holandañe'ẽ, flaménko kuarahyreike pegua (Selandes ndive), Vravánso (flaménko oriental ndive) ha limburgo ñe'ẽ. Mandu'apy Joaju Indoeuropa ñe'ẽ Esperanto ha'e ñe'ẽ ojejapova'ekue jokupytyrã ambue tetãyguándi omoñepyrũva'ekue tesapohanohára Poloña-gua Lukovic Lazarus Samenhof ary 1880-rupi. Oñeguenohẽ ñepyrũva'ekue iñe'ẽtekuaa ary 1887-pe. Ndojeikuaa porãi mboy avakuérapa oĩva ko yvy ape ári oñe'ẽ esperánto: oje'e oĩha 100.000 ha 200.000 ñe'ẽharakuérarupi. Samenhof ojapova'ekue peteĩ ñe'ẽ ndahasýi ha hesakãva ojeiporu haguã ñomongetarãme opaite tetãyguakuéra apytépe, oñemomba'eve arandukuaaveterã ha, upérire, jehairã ha arandukuaápe. Ko ñe'ẽ apopyréva ojejapova'ekue peteĩ ñe'ẽndy romániko-gui (oike'imi avei ñe'ẽ hermániko), peteĩ ñe'ẽpuandu oñemopyendáva esláva-re ha peteĩ ñe'ẽysajakuaa oñemopyendáva ñe'ẽnguéra indoeuropéa kuarahyreikeguáre. Ambue mba'épekatu, ñe'ẽjoapy ha ijepurupýpe, ojehe'a mbarete esperánto ñe'ẽharakuéra ñepyrũguare ñe'ẽ ypy, jahechakuaave rrusiañe'ẽ, poláko, alemañañe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ. Esperanto pya'e iñe'ẽhára heta, ñepyrũrã império rrúso ha Europa kuarahyresẽguápe raẽve ha upéi Europa kuarahyreikegua, Amérika, China ha Hapõ retãme. Mandu'apy Ñe'ẽ Armeniañe'ẽ ha'e ku ñe'ẽ Indoeuropapegua. Arménio tavayguakuéra, heñoi ypýva indoeuropeo-kuéragui, oikov'´ekue Armenia yvy ko'ag̃aguápe ojapo sa'ivérõ 4.000 arýrupi. Sa ro'y II-pe d.C., armenio-kuéra oñemohenda realmo isãsóva Káukaso ñembýpe, ha sa ro'y IV ñepyrũme, ha'ekuera rãeve tetã yvy'arigua ojapyhyva'ekue kirito rehegua jerovia tetãmegua jeroviapýramo. Ko ñe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ rakã ijeheguíva Indoeuropapegua ñe'ẽñemoñare apytépe. Arménio ñe'ẽ joavy ypy ambue ñe'ẽnguéragui ou, sa'iverõ, 5.000 ary ohasava'ekuégui. Péicha, arménio ha'e umi ñe'ẽnguéra indoeuropéa apytépegua ñe'ẽ itujavéva. Arménio oñemboja'o mokõi ñe'ẽnunga aty tuichávape: Armeniañe'ẽ kuarahyresẽgua Armeniañe'ẽ kuarahyreikegua Arménia ha Karavakh Yvatépe, arménio ha'e ñe'ẽ ojeiporúva tetã sãmbyhyháre, tekombo'e ha tekojojarãme, ha avei ha'e ojeiporuvéva tekoñomoirũme. Tuykiape, ko ñe'ẽ oñembo'e sa'imi mbo'ehao ndaha'éiva tetãguávape Armenio-kuéra rekoatyhárupi, ha hetave Estambul-pe. Armenio-kuéra Turkía-pegua oguereko kuatiañe'ẽnguéra arménio-pe. Geórgia-pe, ko ñe'ẽ oiporu aimete opavave armenio-kuéra oikóva upépe, upéicha peve oĩ ndoikuaáiva Geórgia ñe'ẽ ha oguereko rrusiañe'ẽ mokõiháramo. Arménia ñe'ẽ oĩ sa'imi mbo'ehao oñembo'ehápe ko tetãme. Arménia retãygua iñasarambíva tuichaiterei. Peteĩhámegua oñepyrũ sa ro'y XIV-pe, hetave Armenia-guakuéra oikóva yvóra tuichakue javeve ha'e umi okañyva'ekue tetãyguakuéra jejuka guasúgui ñemoñare ojapova'ekue Mburuvi otománo, 1915 ha 1917 mbytére. Tetã peteĩ reko Amérikaguape oĩ armenio-kuéra aty imbaretéva, Hyãsia, Síria, Lívano, Argentina, Ukyaña, Poloña, Jordánia, Usvekistan ha hetaitereive ambue tetãme. Ko'ã tekoaty isarambíva omoingove ko ñe'ẽ, taha'e ombohasa rupi iñemoñarépe térã og̃uahẽve rupi Armenia-gua ko'ã tendáre. Yvóra tuichakue javeve ojejapo mbo'esyry armenio-pegua. Mandu'apy Joaju Armeniañe'ẽ kuarahyreikegua ha'e ku ñe'ẽ oñe'ẽva umi Armenia tavaygua isarambíva ha tekoaty Arménia-gua oikóva Turkía-pe. Oñemopeteĩ hag̃ua ko ñe'ẽ oñemopyenda Estambul ñe'ẽnunga rakãre. Tavakuéra Vakif/Vakıflı, ñembýpe, ha Hopa, yvatekuarahyresẽme, ãva sa'imi Túrko tavakuéra apytépe ñe'ẽ oikovehápegueteri ohasávo tetãgui ñesẽ guasu tetãyguakuéra jejuka heta rire 1915-1917-pe. Ko'ã távape, ko'ãgaite peve oñeñe'ẽgueteri. Ehecha avei Armeniañe'ẽ Armeniañe'ẽ kuarahyresẽgua Mandu'apy Armeniañe'ẽ Tuykía Armeniañe'ẽ kuarahyresẽgua ha'e ku ñe'ẽ oñeñe'ẽva Armenia retãme, Karavakh Yvatépe ha tekoaty Arménia-gua oĩva Irán retãme. Ñe'ẽte, ojeiporúva tetãmegua sãmbyhyháre Armenia ha Karavakh Yvatépe oñemopyenda umi lerevan ha tenda Ararat-pegua ñe'ẽnunga rakãre. Ehecha avei Armeniañe'ẽ Armeniañe'ẽ kuarahyreikegua Mandu'apy Armeniañe'ẽ Koreañe'ẽ (한국어, hangug-eo) rehe oje'e ha'eha peteĩ ñe'ẽ ha'eñóva ndaikatúi rupi ojejuhu peteĩ ñe'ẽ ñemoñare ojogua añetéva ko ñe'ẽme ikatu haguãicha oñemoĩnge ijapytépe. Ha'etévaicha ikatuha ojoaju hapõñe'ẽ rehe ha, oĩ ñe'ẽrekokuaahára he'íva, koreañe'ẽ ha hapõñe'ẽ ikatuha ou peteĩ ñe'ẽ ñemoñare altáika-gui. Upéicharamo jepe, ha'e peteĩ ñeimo'ã iñapañuaĩva. Ñe'ẽ tee (Yvatekorea, Yvykorea), ñe'ẽ tee tenda oñeñe'ẽháme (China), ñe'ẽatýre ñangareko (Hapõ). Tekome'ẽrusu Yvatekorea-pegua (1998) nomyesakãporãi koreáno ha'eha ñe'ẽ tee, agãkatu he'i oñangarekotaha hese opaite umi mba'e ikatúva ombyai ko ñe'ẽgui ha avei omongakuaava'erãha. Noñemoĩri ojeiporuva'erãha mba'eveichagua ambue ñe'ẽ marandu myasãhárupi. Péicharõ, koréano-gui oiko ñe'ẽ tee 'de facto'. Tekome'ẽrusu Koréa del Sur-pegua (1987) ndoguerekói mba'evéichagua apopyrã imandu'áva ñe'ẽre. Péicharõ, koréano-gui oiko ñe'ẽ tee 'de facto'. Tembiasakue Koreañe'ẽ ágãgua ou ñe'ẽnunga ymaguare koreañe'ẽ han-gui, omyengoviava'ekue umi ambue ñe'ẽnungakuéra koreañe'ẽ ymaguarévape ipu'akave rupi tekuái Silla-gua, tenda oñeñe'ẽ haguépe. Sa ro'y XIX peve, chíno ha'eva'ekue Koréa-pe ñe'ẽ ojeiporuvéva ñe'ẽporãhaipyrépe. Péva rupi, koreáno ko'ágãgua oguereko iñe'ẽndy apytépe hetaiterei ñe'ẽ oúva chíno-gui. Ojejapo mokoĩchagua koreañe'ẽ rete ndaha'éiva ojoehegua Yvatekorea-pe (oñemopyendáva Pyongyang-pe oñeñe'ẽháicha rehe) ha Yvykorea-pe (oñemopyendáva Seúl-pe oñeñe'ẽháicha rehe). Ha'e mokoĩ ñe'ẽ ikatu ojukupyty oñondive. Mavakuéra oñe'ẽva Oñondivepa ñe'ẽhára hetave ha'e 80.000.000-gui. Yvykorea ñe'ẽhára hetave ha'e 50.000.000; Yvatekora ha'e 21.000.000; ha China Tekoha Tetã ñe'ẽhára hetave ha'e 2.000.000, tetã ambueva oĩ avei koreañe'ẽ ñe'ẽhára. Mandu'apy Joaju Recursos online para aprender coreano Aprenda coreano: Guía oficial de turismo de Corea Ásia ñe'ẽnguéra Yvatekorea Yvykorea Hapõñe'ẽ (日本語, Nihongo) ha ku ñe'ẽ oñe'ẽva Hapõ retãme. Hapõñe'ẽ ñemohenda altáika ñe'ẽ ñemoñare apytépe, oñemyesakãva'era gueteri. Hesakãporã ojehe'aha koreañe'ẽ rehe ha oĩ ogueroviáva mokõive ñe'ẽ hapõñe'ẽ ha koreañe'ẽ ojoajuha ñe'ẽnguéra aty manchu-tunguses rehe, oguerekóva ko'ágãrupi ndaha'éi heta sua ñe'ẽharakuéra China Tekoha Tetã yvate-kuarahyresẽ gotyo ha tendakuérape Rrusiagua hi'aguĩva chugui. Oĩ ñe'ẽrekokuaahára he'íva oĩha peteĩ aty hapõñe'ẽ pegua, omoĩngéneva mokoĩ ñe'ẽ: hapõñe'ẽ ha riukiuáno, ñe'ẽ oiporúva ko'agãite 1.650.000 tapichakuérarupi tavao Okinawa-pe. Ojehai hag̃ua Hapõñe'ẽme, ojeipuru kanji, hiragana ha katakana. Ñe'ẽhára hetakue Oĩ 124.350.000 avakuéra umi 127.700.000 avakuéra apytégui oñe'ẽva hapõñe'ẽ iñe'ẽ ñepyrũguáramo. 1.650.000 oñe'ẽva riukiu, 1.600.000 oñe'ẽva koreañe'ẽ ha 100.000 ainu ñe'ẽhára oguerekóva hapõñe'ẽ iñe'ẽ mokõiháramo. Oĩ heta hapõñe'ẽ ñe'ẽhára aty Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe (800.000 ñe'ẽharakuéra, ãvagui 250.000 oĩ Hawaii-pe), Vrasil (700.000), Perũ (80.000), Argentina (30.000) ha Volívia retãme (10.000). Tembiasakue Oĩ haiharakuéra ombojoajúva arandukuaa neolítika Jomon ainu-kuéra ñe'ẽre, tavayguakuéra ymaguare oĩva Hapõ retãme, orekóvagueteri 100.000 ñe'ẽharakuérarupi. Upéicharamo jepe, añetéva noguahẽiha gueteri ko'ágã meve mba'evéichagua ko ñe'ẽ rechaukaha Jomon arandukuaa rehegua, ha avei ndaipóri Yayoi rehegua (sa ro'y III a.C. – sa ro'y II d. C. ) Techapyrã ñepyrũgua hapõñe'ẽ ñe'ẽhára aty rehegua osẽva'ekue saryty VIII d.C.-pe. Hapõñe'ẽ ymaguare arapa'ũ oho sa ro'y VIII guive XII d. C. peve. Tembiapokue haipyréva, hérava vúngo, ojejapova'ekue sa ro'y XI ha XIII pa'ũrupi. Hapõñe'ẽ ymaguare ojoguáma ohóvo hapõñe'ẽ ko'agãguápe. Hapõñe'ẽ ñe'ẽnunga oĩ hetaichagua, tuicha rupi tenda oñemohendaha ha yvyty rupi oĩva Hapõ retãme. Ikatu jahechakuaa mbohapy hapõñe'ẽñe'ẽnunga: Tokio-pegua ñe'ẽnunga (ha ñe'ẽnguéra ojeiporúva ijykére); ñe'ẽnungakuéra kuarahyreikegua, oñeñe'ẽva tenda mbyteguápe, hi'aguĩva Tojáma, Kyoto, Hyōgo ha Mie, ha ñe'ẽnugakuéra Shikóku; ha ñe'ẽnunga Kyūshū, oúva hapõñe'ẽ ymaguarégui ñe'ẽnunga kuarahyresẽgua, ha'éva peteĩ aty michĩvéva ñambojojárõ ko'ã mokõi ñe'ẽre ha oñeñe'ẽva Hachijojima, Kōchi ha sa'imi ambue tendahareve. Nameméi ojukypyty ko'ã ñe'ẽnungakuéra mombyrýva ojoehegui. Oĩ haguã jokupyty, ary 1868 guive oñeguenohẽva'ekue peteĩ ñe'ẽnunga hendapýva oñemopyendáva ñe'ẽnunga Tokio-peguáre, ojeheróva hyōjungo. Hapõñe'ẽ hendapýva ojeiporu oparupiete: oñembo'e opavave mbo'ehao oĩva Hapõ retãme, ojekuaa ta'angambyrýpe, haipyre osẽva tetã sãmbyhyhágui, ambueve. Jehairãme ojeiporuva'ekue vungo 1900 peve; 1900 ha 1940 pa'ũrupi, peteĩ haipyre peichareivéva, hérava Kogo, ojojuhuva'ekue vungo ndive. Upe guive oñembojeroviave ohóvo kógo, jepe vúngo oikuaágueteri tembiasa haiharakuéra, ñe'ẽkuaarekohára ha oñemoarandúva tekojoja pytyvõharakuéra. Mandu'apy Joaju Hapõñe'ẽ Mogi das Cruzes ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ary 2010 ko táva oguerekova 387.779 tavayguakuéra. São Paulo táva Diadema ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2013 ko táva oguerekova 406.718 tavayguakuéra. Joaju Santos FC São Paulo táva Jurundi'ay (poytugañe'ẽme: Jundiaí) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ary 2017 ko táva oguerekova 409.497 tavayguakuéra. São Paulo táva Akarapukuyva (poytugañe'ẽme: Carapicuíba) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ary 2010 ko táva oguerekova 373.358 tavayguakuéra. São Paulo táva Pirasykáva (poytugañe'ẽme: Piracicaba) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2010 ko táva oguerekova 367 289 tavayguakuéra. São Paulo táva São Vicente ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ary 2017 ko táva oguerekova 360.380 tavayguakuéra. São Paulo táva Takuarakysetyva (poytugañe'ẽme: Itaquaquecetuba) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ary 2010 ko táva oguerekova 321.854 tavayguakuéra. São Paulo táva Franca ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ary 2017 ko táva oguerekova 347.237 tavayguakuéra. São Paulo táva Guyrajára (poytugañe'ẽme: Guarujá) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2017 ko táva oguerekova 315.563 tavayguakuéra. São Paulo táva Táva yvate (poytugañe'ẽme: Taubaté) ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulo-pe. Ary 2010 ko táva oguerekova 283.899 tavayguakuéra. São Paulo táva Tĩatĩ () - (Rhinocerotidae, gyresiañe'ẽ pegua ρινός (rinós), "tĩ" ha κερος (keros), "hatĩ"), ha'e mymba okambúva tuicha, mymba pysã namomokõiva juehepehẽ, kapi'i'uha. Ko'ãga oikovente 5 mymba tĩatĩ juehegua: tĩatĩ morotĩ ha tĩatĩ hũ Afrika-pe; ha Hava tĩatĩ, India tĩatĩ ha Sumatra tĩatĩ Asia-pe. Ko mymba oguereko peteĩ hatĩ guasu eteva itĩ ári, ikatu oreko peteĩ térã mokõi tĩ hatĩ. Mandu'apy Joaju Pysã namomokõiva Hindi ñe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ India retãme, Inglyesñe'ẽ ndie ha 22 ambue ñe'ẽnguéra. Híndi oĩ umi ñe'ẽnguéra aty urdu ñe'ẽ reheguápe ha ko'ã mokoĩ ñe'ẽnguéra ñe'ẽhára ojukupyty oñondive, jepémo tuicha ojoavy iñarandukuaápe (híndi-kuéra haimete opavave ha'e indu, ha urdu-kuéra katu ha'e musulman). Ñe'ẽ tee Ñe'ẽ tee tetã tuichakue javeve India ha Íslas Fiji retãme, ñe'ẽatýre ñangareko Nepal retãme. Hindi ha inglyesñe'ẽ ha'e ñe'ẽnguéra tee Índia-pe; hindi ha'e avei, ñe'ẽ tetã mba'éva ojeiporúva tetã sãmbyhyhárupi. Tekome'ẽrusu ohechakuaa 22 ñe'ẽnguéra (oñembohérava "ñe'ẽnguéra tekome'ẽrusugua", ñe'ẽ tee ambue ñe'ẽndi (sánskrito ndoikéi ijapytépe) umi 28 tetãvorekuéra oĩva India Tavakuairetã ryepýpe: asames, vengali, vodo, dogri, ha ambueva guyarati, hindi, kanares, kachemiro, konkani, maitili, malavar, meitéi, marati, nepali, oriya, urdu, penyabi, sánskrito, santali, sindi, tamil ha telugu. Nepali ha'e ñe'ẽ tee ha tetã ñe'ẽ Nepal-pe. Ambue ñe'ẽnguéra ypykuegua oguereko avei techakuaa ñe'ẽnguéra tetã Nepal-guáramo, hákatu apoukapy ñe'ẽ rehegua sa'i mba'e ikatu ojapo, ha, añeteháme, aimete ndojejapói he'iháicha. Hindi ha'e avei ñe'ẽ tee ambue ndive Íslas Fidji-pe, ingles ha fidjiáno ykére. pytyvõharakuéra. Tembiasakue Híndi ojeikuaa okápe tenda oñeñe'ẽhágui (ojeikuaáva híndi korápe), ojehechakuaave tenda tavusuháre Mumbai (Vombái), Kalkuta, Vengaluru (Vangalore), Chandigarh, Ahmedavad ha Hyderavad-pe. Ha'e umi ñe'ẽnungakuéra aty kharivoli rehegua (urdu ñe'ẽguaicha), ha ãvagui oñemoha'eño ohóvo sa ro'y X Kirito rire aja. Umi su ary ipahagua ohasava'ekuépe, hindi ñe'ẽ rehe ojehe'a mbarete pérsa ha, pérsa rupive, áraveñe'ẽ og̃uahẽ rupi Islã. Jehairãme, hindi-kuéra oiporuva'ekue ymaite guive India ñe'ẽ ymaguare sánskrito, ha sa ro'y XVII ñepyrũ meve oñeguenohẽ ypyramoguare haipyre oñemomba'eguasúva ojehaíva'ekue hindi ñe'ẽme. Hindi ñe'ẽ oñemohendapyva'ekue India isãsoramoguare (ary 1954-pe). Ha'e peteĩ tembiapo hasýva'ekue ojejapo hag̃ua, ojejapova'ekue ñe'ẽtekuaa, ñe'ẽndy jeiporavo (oñeguenohẽva'ekue hetaiteve sánskrito-gui ñe'ẽndy ikatevahápe g̃uarã ha oñemopotĩ umi ñe'ẽnguéra ojeiporúva pérsa ñe'ẽ, áraveñe'ẽ ha inglyesñe'ẽ-gui) ha haingatu (oñemopyendáva achegety devanágari rehe, ojeiporúva sánskrito-pe oñemohenda rire). Hindi ñe'ẽ hendapýva tuicha ojoavy urdu ñe'ẽ hedapývagui, urdu ndoiporúi rupi sánskrito ñe'ẽ-gui umi ñe'ẽnguéra ikatéva ha ndomboykéi umi ñe'ẽnguéra oiporúva pérsa ha árave-gui, upéi avei, urdu ojehai achegety nastaliq-pe. Opaite ko'ã mba'ére heta hendápe ikateháre ndaikatúi ojukupyty híndi ha urdu-kuéra, hákatu ñomongetahápe peichareínte ojukupyty porã hikuái. Mandu'apy Joaju Indoeuropa ñe'ẽ Índia Urdu ñe'ẽ ha'e ku Indoeuropa ñe'ẽ oñe'ẽva Índia retãme ha Pakistán retãme. Urdu oguereko irundy ñe'ẽnunga ojeikuaavéva: dakhini (oñeñe'ẽva Maharashtra-pe, Hyderavad ha avei oĩ tenda Andhra Pradesh-pe, pinjari, rekhta ha Delhi-pegua (oñeñe'ẽva Lucknow, Karachi ha Lahore-pe). Ko'ãgarupi, urdu ha'e mokõiha térã mbohapyha iñehára ypyguáva penjavi, hídiko, sindi, pásto, valuchi, saraiki, kachemiro ha vrahui, ha'e ñe'ẽ tee ha katuete ojeiporuva'erã tekombo'epy mbo'ehaópe opaite hendáre Pakistán-pe. Oipuru araveñe'ẽ achegety ohai hag̃ua. Urdu ñe'ẽ reko Urdu ha'e ñe'ẽ ojoguáva hindi-pe, ha añeteháme, ko'ã mokõive ñe'ẽnguéra ojukupyty ñe'ẽháme. Ojoavy ñe'ẽ hendapývape: urdu (hetaive oñe'ẽva musulmã-kuéra), oguereko ñe'ẽ hendapýva oĩháme hetaiterei ñe'ẽ pyahu oiporúva pérsa ñe'ẽ ha áraveñe'ẽ-gui ha ojehaíva achegety nastaliq-pe (oúva áraveñe'ẽ-gui), hindi ñe'ẽ hendapýva (hetaive oñe'ẽva hindu-kuéra) oiporúva ñe'ẽ ikatéva sánskrito-gui ha ojehai achegety devanágari-pe. Ko mba'ére, umi tenda ikatevaháre, ojeiporuhápe ñe'ẽ hendapýva, híndi ha urdu-kuéra ikatu ndojukupytýi oñondive mba'e ndoikóiva tenda peicharei ñomongetaháme. Urdu ñe'ẽ ha Indi ñe'ẽ Urdu ha hindi ha'e peteĩ ñe'ẽnguéra aty reheguánte (diasistema), ojeheróva hindustani. Hindu-urdu ha'e umi ñe'ẽnungakuéra aty kharivoli rehegua, ha ãvagui oñemoha'eño ohóvo sa ro'y X d. C. aja. Arapa'ũ sultanato Delhi-gua aja ha império Mongolia pegua (1526-1858), hindi-urdu-re (térã hindustani) ojehe'ava'ekue hese hetaiterei ñe'ẽ pyahu pérsa ñe'ẽ-gui (ha'erupi ñe'ẽ tee), áraveñe'ẽ-gui (ñe'ẽ ojeiporúva Tupã jeroviapýpe) ha sa'ive, ñe'ẽnguéra túrkika-gui (oñe'ẽva avakuéra sãmbyhyhára ikatéva). Pakistan-pe urdu oñemyasãi mbarete oparupiete jahechakuaáramo oiporuha iñe'ẽ ñepyrũguáramo 7,5% añónte tavaygua apytépe, penjavi rapykuéri (45%), pásto (15%), sindi (14%) ha saraiki (11%). Índia-pe, ha'éramo jepe ñe'ẽ tee ambuéndi tetãvorekuéra apytépe ha ojeiporu mbo'ehaópe ko'ã tetãvorépe, taha'e apopyrã tekombo'e rehegua térã marandu myasãihakuérape oñemotenondeve híndi hendapýva. Mandu'apy Joaju Índia Pakistán Indoeuropa ñe'ẽ Vengali ñe'ẽ (bɛŋˈɡɔːli) térã Vangla (bɑːŋlɑː, বাংলা Vangla baŋla) ha'e ku ñe'ẽ tee Vangyladẽ retãme, ñe'ẽ tee tenda oñeñe'ẽháme India retãme, Indoeuropa ñe'ẽ. Vengali ha'e tetã ñe'ẽ ha ñe'ẽ tee Vangyladẽ retãme, oñemboherahápe vangla. Ñe'ẽnguéra ypykuegua ndojehechakuaái tembiapoukapýpe. Vengali, orijañe'ẽ ha asames ndive, ha'e ñe'ẽnguéra oúva prákrito magahi-gui, Vúda ñe'ẽ. Kuatiañe'ẽ oĩva vengali ymaguarépe (iñarangéva ary 1000 ha 1400-rupi) oguerekóva ijapytépe purahéi Vúda-pe ha tántriko. Vengali agãguápe ojejapo heta ñe'ẽporãhaipyre ikatupyry ha iporãva. Vengali-pe, maratiñe'ẽme guáicha avei, ikatu jahechakuaa ojehe'aha hese heta hendápe sánskrito, ñe'ẽ India-gua ymaguaréva. Hákatu, hindi ñe'ẽ ha penyavi ñe'ẽ rehe ojehe'ave pérsañe'ẽ ha áraveñe'ẽ. Umi tenda oñeñe'ẽháme vengali jahechakuaa oguereko rupi hetaiterei tapichakuéra oikóva ipype. Umi 180.000.000 tapichakuéra oñe'ẽ tapiáva rire, oĩ avei amo 40.000.000 tapichakuéra oiporúva iñe'ẽ mokõiháramo. Pe ñe'ẽ ñemohenda ojehecha porãvéva ohechakuaa irundy aty oñemomba'e guasuvéva: radh, vanga, kamarupa ha varendra. Ñe'ẽnungakuéra radh-gui (ñemby-kuarahyreikegua) ojeiporuva'ekue ojejapo haguã vengali ãgagua, ojeiporúva India-pe ha Vangyladẽ-pe avei. Mandu'apy Joaju Biswas, Sailendra. Samsada Bangala abhidhana. Índia Vangyladẽ Indoeuropa ñe'ẽ Ypiaũ () ha'e umi pira aty juehepehẽ oikove opaite paraguasu ñande Yvy pegua, heta pira ypiaũ ojepirakutúva tembiurã heta rendápe. Ypiaũ ete Mandu'apy Archivo de Filogenia de Miko Joaju Pira Ypiaũ ete () - (Sardina pilchardus) ha'e peteĩ pira michĩ ypiaũ juehegua. Ko pira juehegua ha'eño jueheguaty ñemohenda rupi. Hete pukumi ha po'i, ijatukupe ha'e hovyũ kangy ha ijyke hovy. Ipy'a sa'yju kangyete. Ipirapepo sa'y'ỹva térã hũngyva. Ho'u y paraguasu mymbachu'i ha ambue mymba'i oikove ýre. Oikovente 8 ary ha ohypytu 25 cm pukukue rupi, oikoveva y ro'y rupi oikoveveva. Joaju Pira Kajetáno Marangatu niko heñoi’akue Vicenza, Venecia, Italia retãme, ary 1480-pe, ojekuaa’ỹre mba’e araitépa heñóikuri. Itúva herava’ekue Gaspar de Thiene ha isýkatu María di Porto. Itúva omanókuri iñemoñarekuéra okakuaapa mboyve. Ary 1504-pe oñemoarandúkuri Tupãkuaaty ha Tavaygua ha Tupãmba’e Léipe Padua Mbo’ehaovusúpe ha ary 1506-pe ohóraka’e Roma-pe oñemoarandúvo pa’irã ha upérõ ojeporavókuri Papa Julio II pytyvõhárarõ ha péva omano rire ary 1513-pe, Kajetáno oheja pe mba’apo ha oñemoarandúkuri mbohapy ary pukukue pa’irã. Roma-pe omoheñóikuri peteĩ tupãrembiguái aty hérava Tupã Mborayhu Aty ha upéi ojevy Vicenza-pe ha oike San Jerónimo Tupãópe oipytyvõ hag̃ua tapicha imboriahuvévape ha umi hasykatuetévape oĩva tasyópe. Upeichaite avei ojapo Venecia-pe ohohaguépe ary 1520-pe. Kajetáno niko ipirapire heta ha akóinte ipojera oikotevẽvéva ndive. Avei omoheñóikuri, Roma-pe, Teatino-kuéra Atyvusu, Clemente VII ñemoneíre, omba’apo hag̃ua -hetave mba’e apytépe- tupãrembiguái atykuéra ñembopyahúpe, Ñandejára ñe’ẽ marangatu myasãime ha hasykatúva ñeñangarekópe. Heta oñeha’ã ha omba’apo rire hapichakuéra oikotevẽvéva rayhupápe, Kajetáno hasykatúkuri ary 1547-pe. Pohãnoharakuéra he’íkuri chupe omoĩ hag̃ua peteĩ kochõ hupa yvyra ári ha ha’e ombohováikuri: “Chepysyrõháraniko omanókuri kurusúre ha che, upévare, amanose avei yvyra ári”. Kajetáno niko omanókuri Napoles-pe orekórõ 77 ary, arateĩ 7 jasypoapy ary 1547-pe. Kajetáno-gui oiko marangatu ary 1671-pe peteĩ aty poravopyre ohesa’ỹijo rire peteĩteĩ ipokatu. Kajetáno Marangatu ñembo'e Ha!, Kajetáno Marangatu verapýgui nerenyhẽva Mboriahu ha hasykatúva rerekua niko nde Mba’apo ha pirapire me’ẽha umi oguereko’ỹvape Nde ha’éva tekove ipy’aporã ha hekopotĩva Nde ha’éva chejeroviaha Ndéve amog̃uahẽ ko che ñembo’emi Ajerurévo ndéve rehekuavo hag̃ua ore ári nde pokatu Eme’ẽmo chéve tapiaite che rembiaporã ha upéva rupive tahupyty viru tekoporãrã Avei, ku teko’asyve jave, ajerure ndéve che rógape akóinte oĩ hag̃ua tembi’u Opavave taoreresãi Upéicha avei, ajerure ndéve akóinte reipytyvõ hag̃ua che rapichakuérape Maymáva torohupyty, nde rupive: py’aguapy, tembi’u ha mba’apo Taupéicha… *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Italiagua Hesu rape Javiru (Jabiru mycteria) ha'e guyra juehegua tujuju ijuehepehẽygua; tujuju tuichaveva Amérika pegua. Ijyvate gotyo 120-140 cm ha ipepo asu guive ipepo akatúa peve oreko 3 metro, oikove Jukatã (Méhiko retãme) guive pampa (Argentina retãme) peve. Ku guyra javiru ndoñe'ẽi ha opete itĩ mante. Javiru kuña ha javiru kuimba'e oikove joajuva opa hekove. Opa ary oho jey haitýpe, ara ro'y ñepyrũme, ha ombo'a ha omongakuaa imembykuéra. Hi'aguĩ mante ypa rupi ha ysyry rupi, ho'u heta pira, jatyta ha ypegua, ho'u sapy'a otyryrýva michĩ térã mymba okambúva michĩ. Ohaitypo mante yvyramata yvatére. Opirakutu y ipype. Ehecha avei Ephippiorhynchus asiaticus - Asia javiru Ephippiorhynchus senegalensis - Afrika javiru Mandu'apy Joaju Video documental sobre el Jabirú Sobre el jabirú Tujuju Tujuju (Ciconiidae) ha'e peteĩ guyra guasu juehepehẽ, hetyma puku, ajúra ha tĩ poguasu ha puku. Tujuju hetyma puku ha tuicha, itĩ mbukúva avei, ikare'ỹ, ijyvate gotyo 75 térã 150 cm ipohýi gotyo 2 térã 9 kg. Ipepo puku ha guasu ha oveve porãhápe. Hague morotĩ, hũ téra hũngy. Oikove ñúre, opaite yvóra renda. Ko mymba aty ohaitypo guasuhápe. Haity guasu apopyre yvyra, ita, ha ambueva. Tujuju ñemohenda  Tujuju kuéra oñemohendava 6 jueheguaty ha 19 juehegua: Juehegua hekovety Ciconiiformes Juehepehẽ Ciconiidae Jueheguaty Mycteria Mycteria cinerea Mycteria ibis Mycteria leucocephala Mycteria americana Jueheguaty Anastomus Anastomus oscitans Anastomus lamelligerus Jueheguaty Ciconia Ciconia abdimii Ciconia episcopus Ciconia stormi Ciconia maguari Ciconia boyciana Ciconia ciconia Ciconia nigra Jueheguaty Ephippiorhynchus Ephippiorhynchus asiaticus Ephippiorhynchus senegalensis Jueheguaty Jabiru Jabiru mycteria Jueheguaty Leptoptilus Leptoptilos javanicus Leptoptilos dubius Leptoptilos crumeniferus Mandu'apy Joaju Storks Ta'angakuéra Stork videos Internet Bird Collection, tujuju kuatiarogue. Ypekũ (, «guyra yvyrapohára») - (Picidae) ha'e peteĩ guyra juehepehẽ tuicha iterei orekova 218 guyra juehegua kuéra. Ko mymba oikove opa renda ñande Yvórape, ndoikove mante Auteralia, Madagaka ha tenda ro'y etéva. Ypekũ tuichakue ha'e gotyo 20 térã 59 cm. Ko guyra hague hovyũ, pytã ha pytã'yju, ikatu oreko hague sa'yju ha pytãngy. Itĩ mbarete etereiva ombokua yvyra hag̃ua, ikũ po'i oipyhyrã mymbachu'i. Ho'u mu'ũ, mymbachu'i ha sevo'i oikoveva yvyra ape guýre, ho'u avei heta tahýi yso ha mymbachu'i yso. Mandu'apy Benz, Brett W.; Robbins, Mark B. & Peterson, A. Townsend (2006): Evolutionary history of woodpeckers and allies (Aves: Picidae): Placing key taxa on the phylogenetic tree. Molecular Phylogenetics and Evolution 40: 389–399. Joaju Guyra Muanduhe tĩgua ha'e pe muanduhe ojehaitĩguáva ( ~ ), ojeipuruva heta ñe'ẽme ha ojeipurukatu hag̃ua muanduhe tĩgua tekotevẽ jaikuaa máva mávapa umi pu'ae tĩgua avañe'ẽme (ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ) térã tai pundie tĩgua (g̃ - ñ). Poytugañe'ẽ oipuru muanduhe tĩgua pu'ae mante (ã - õ) ha karaiñe'ẽ oipuru tai N hi'ári (ñ) mante. Ñe'ẽ Kuarahyreike () yke Yvygua. Ñande Yvy renda Kuarahy oike. Yvyapekuaa Mba'eapopyha herava avei ogavoña térã apoha () ha'e óga tuicha aty ojapova peteĩ mba'e térã tembiporu, tenda mba'aporekokuaava, oreko heta ku'ekavoña térã ava mba'apohára ojapo heta tembiapokue. Mba'aporekokuaa Ku'ekavoña () ha'e mba'e tembiporu aty omýiva ha ojoajuva omba'apo térã ojapo peteĩ mba'eapopy, heta mba'eapopyha róga oreko ku'ekavoña, ndorekomive ava mba'apohára; opa ku'ekavoña omoambue mbaretekue ijysaja, omba'apova. Joaju Directiva 2006/42/CE del Parlamento Europeo y del Consejo de 17 de mayo de 2006 relativa a las máquinas y por la que se modifica la Directiva 95/16/CE (refundición), DOUE L 157 de 9.6.2006, p. 24/86 Tembiporu Nepal, héra tee niko Nepal Tavakuairetã Ñembyatypyre Jekopytyjojáva (nepaliñe'ẽme: संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल) ha'e peteĩ tetã paraguasu rembe'y'ỹva Mbyte Ásia pegua. Ojejuhu hína Himalaia yvytyrysýipe, ijerére ojejuhu yvate gotyo China Tetarã Tetã ha ñemby gotyo Índia retã. Ojembojeiva Vutã retã ndie Índia retãvorépe hérava Sikkim, oĩ peteĩ yvy hérava Siliguri Hasaha ombojeíva Vutã ha Nepal. Nepal yvy apekue ijyvateite, ojehecha ijapekuéra heta yvyty tuichaitéva, umi yvatevéva opaite Yvýpe, tenondeite pe yvyty hérava Éverest (8 848 metro para ári), yvyty guasu hérava Kãchẽjunga (8 586 metro para ári) ha ambuéva. Nepal retãre ojehecha avano'õ opaichagua, heta ñe'ẽ ha heta jeroviapy. Imichĩva, hakatu, oreko heta tenda ojoavýva. Nepal retãyguakuéra hetakue tuichavéva niko umíva Indúre ojeroviáva, hakatu ojehecha avei heta Vuda rapére ojeroviáva. Hetaite Nepal retãygua oiko táva Katemandúpe, tetã itavusu, upépe oiko amo peteĩ sua tapicha. Nepal ñe'ẽ tee ha'e nepali, ambue ñe'ẽnguéra ypykuegua oguereko avei techakuaa 'ñe'ẽnguéra tetã Nepal-guáramo', hákatu apoukapy ñe'ẽ rehegua sa'i mba'e ikatu ojapo, ha, añeteháme, haimete ndojejapói he'iháicha; iviru tee ha'e Nepal rrúpia. Mandu'apy Selección Joaju Sitio del Gobierno de Nepal. (ingyaterrañe'ẽme) Oficina de turismo de Nepal. (ingyaterrañe'ẽme) Nepali ñe'ẽ térã nepali ha'e ku indoeuropa ñe'ẽ, ñe'ẽ tee Nepal retãme, ha'e ñe'ẽ ñepyrũgua oñe'ẽva 43-49% Nepal retãygua apytégui. Avei, ha'e ñe'ẽ mokõihagua oiporúva heta tavayguakuéra ko tetãmegua. Vutã retãme, nepali ñe'ẽ añoite ha'e ñe'ẽ ndaha'éiva ñe'ẽ ñemoñare tiveto-virmána rehegua, peteĩva umi mbohapy ñe'ẽnguéra apytégui ojeiporuvéva opaite hendáre, vutanes ha kénka ndive. Nepali ha'e ñe'ẽ tee ha tetã ñe'ẽ Nepal-pe. Ambue ñe'ẽnguéra ypykuegua oguereko avei techakuaa 'ñe'ẽnguéra tetã Nepal-guáramo', hákatu apoukapy ñe'ẽ rehegua sa'i mba'e ikatu ojapo, ha, añeteháme, aimete ndojejapói he'iháicha. Hindi ñe'ẽ ha inglyesñe'ẽ ha'e ñe'ẽnguéra tee India-pe; índi ha'e avei, ñe'ẽ tetã mba'éva ojeiporúva tetã sãmbyhyhárupi. Tekome'ẽrusu ohechakuaa 22 ñe'ẽnguéra. Nepali ha'e ñe'ẽ tee ambue ndive umi tenda índio Sikkim ha Vengala kuarahyreikéguápe. Ko nepali ñe'ẽ ojogua hindi ñe'ẽme, jepémo heko ymarekove: oguereko sa'ive ñe'ẽ pyahu oiporúva pérsa ñe'ẽ ha inglyesñe'ẽ-gui ha py'ỹive oiporu ñe'ẽnguéra pyahu sánskrito-gui. Jahechakuaava'erã, nepali ha'eha ñe'ẽ pyahu ko'agãgua ojoguavéva sánskrito-pe. Ambue mba'épe, hekoha hi'aguĩ rupi umi tiveto-virmana-guakuéragui ojehe'a'imi ko'ã ñe'ẽnguéra nepali rehe. Nepali ñe'ẽnungakuéra tuicha iñambue ojoapytépe. Ñe'ẽnungakuéra oñemomba'evéva ha'e, vaitádi, vajhangi, vajurali, doteli, soradi, acchami ha darjula. Nepali ko'agãgua hendapýva oñemopyenda Katemandu táva ñe'ẽnungáre, ojeporeka py'ỹiva ñe'ẽ ymaguarére, ha'éva sánskrito. Nepali ñe'ẽporãhaipyre heñói ypyva'ekue sarytykuéra XVIII ha XIX aja oñepyrũva ojehai ñe'ẽporã opáichagua ha mombe'upyrã ymaguare India-guáva. Nepali ojehai ñe'ẽpehẽndy devanágari-pe (sánskrito rehegua), hákatu avei oĩ haipy tee ymaguare hérava vhujimol. Mandu'apy Ásia ñe'ẽnguéra Katemandu (nepali ñe'ẽme: काठमांडौ) ha'e tavusu ha táva tenondeguaveva Nepal retãme. Oguereko hína ipýpe 1.442.271  avakuéra (ary 2006-pe), ko táva oĩme peteĩ yvyty pa'ũ herava avei Katemandu, Nepal retã mbytépe, hi'aguĩ ysyry Vishnumati, oĩ 1317 metro para ári. Táva ivore ymaguare oreko heta opy guasu ha óga guasu vuda rape pegua ha hindu rape pegua, haimete saro'y XVII-pegua. Yvyty pa'ũ Katemandu oĩme hína pokõi tenda Unesco ombomoñe'ẽva Tembiejakue Yvypóra rekogui guáicha. Nepal táva Mymba sã atukupépe () - (Chordata, gyresiañe'ẽme χορδωτά khordota "orekóva sã") ha'e peteĩ mymba pehẽ'a aty guasuetéva, orekóva ijatukupépe peteĩ sã kanguéicha mbaretéva imitã jave, isy py'a ipýpe jepe. Ojeikuaáva haimete 65.000 mymba sã atukupépe juehegua kuéra ãgagua, haimete opa ko'ã juehegua ipujase'orekóva, ha ko'ã juehegua imbytére oiko umi pira kuéra. Oiko opaichagua mymba sã atukupépe, ha oikove opa rendápe, ikatu oĩme ýre térã yvýre. Pujase'orekóva Okambúva Pira Guyra Otyryrýva Mandu'apy Joaju Tree of Life: Cladogramas alternativos y/o más detallados Mymba Yperana ytaguýva (Pygoscelis) ha'e ko guyra yperana jueheguaty orekova yperana michĩ iñakãyvoty'ỹva oikoveva Antártida ijerére. Ko'ãga oikove mbohapy yperana ytaguýva juehegua kuéra. Ko'ã guyra yperana oikovente Antártida ijere térã ambue ypa'ũ Ñembyamérika pegua ha Pyahu Selanda pegua. Ohaitypo ypa'ũnguéra Antártida pegua térã ku yvyrusu ipýpe. Pygoscelis Pygoscelis adeliae, yperana resatĩ. Pygoscelis antarctica, yperana rova ky'a. Pygoscelis papua, yperana apyteretĩ. Joaju Pingüinos chilenos, guía de comparación Pingüinos fósiles (Pygoscelis calderensis sp. nov.) en la Formación Bahía Inglesa (Mioceno Medio-Plioceno), Chile. Acosta-Hospitaleche, Chávez y Fritis 2006. Revista Geológica de Chile, 33 (2): 327-338 Yperana Invictus (ijara'ỹva): Invictus (ñe'ẽpoty) Invictus (ta'angamýi) “Invictus” niko peteĩ ñe'ẽpoty mbykymi ohaiva’ekue ñe’ẽpapára Inglaterra-ygua William Ernest Henley, heñoiva’ekue ary 1849-pe ha omanova’ekue ary 1903-pe. Ko ñe’ẽpoty ojehaíkuri ary 1875-pe ha iñapysẽ’ypy arapýre ary 1888-pe. Ñepyrũrãme ndaheraiva’ekue. Osẽ’ypyrõguare oñemoakãnte R.T.H.B. ha’éva Robert Thomas Hamilton Bruce (1846-1899) tai héra ñepyrũha; péva niko peteĩ ñemuhára ha mbujape apohára ipirapirehetáva oipytyvõva ñe’ẽporãhaipyre apohárape. Téra “Invictus” (hekoverapýva, latín ñe'ẽme ijara’ỹva) omoĩkuri chupe Arthur Quiller-Couch omboguapýrõguare Oxford Book of English Verse-pe, ary 1900-pe. Pyhare che aho’ívapeYvykua ijapyra’ỹva iñipytũháicha, A’aguyjeveme’ẽ ñanderuvusukuérape taha’eha’évaChe ánga ijara’ỹvare Mba’ekuaa’ỹ pópe aimérõguareAraka’eve nachepy’akangýi ha nacherasẽi avave renondépe. Py’atytýi kakuaa renondépeChe akã ruguypárõjepe, nañakãitýi. Ko py’arõ ha tesay renda amoitevéguiPytũ vai py’amondýiha poguýpe Jepémo arykuéra rekopochy araha che apéreChejuhu ha chejuhúta, kyhyje’ỹre. Namomba’eguasúi okẽ juruvo'i,Ha ipohýiva ñembyepoti cherupytýva ka’irãime, Chéniko che raperenonderã jára;Chéniko che ánga ruvicha. *** Ohai: David Galeano Olivera Ñe'ẽporãhaipyre Ingyatérra Invictus niko peteĩ ta'ãngasyry ary 2009-peguare, oisãmbyhyva’ekue Clint Eastwood ha oĩhaguépe ñoha’ãngahárarõ Morgan Freeman ha Matt Damon ha omombe’úva Nelson Mandela oipururõguare pe ñe’ẽpoty ombojoaju hag̃ua mayma hetãyguápe, ary 1995-pe, Rugby Yvoragua Kópa jave. Pe téra ou pe ñe’ẽpoty Mandela orekova’ekue peteĩ kuatiamíre oĩ aja ka’irãime ha ombopy’aguasuva’ekue chupe upépe oĩ aja. Ta’ãngasyrýpe, Mandela ohai pe ñe’ẽpoty Francois Pienaar, ha’éva Yvyáfrika Rugby atyha ruvicha ha he’ihápe chupe omombareteseha joaju hetãyguakuéra apytépe upe ñeha’ãru’ã rupive. Mandu'apy Joaju Ta'angamýi 2009 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Yvyáfrika ra'angamyikuéra Oñamindu'uva () - (ruminantia) ha'e okambúva aty mymba pysãkõi hekovety michĩ oñemohendava heta mymba kapi'iuha jeikuaaveva porã. Opa mymba oñamindu'uva oguapy porã hembi'u mokõi ysajapópe: oñami ha omokõ ha upei ogue'ẽ hembi'u oñamirã jey jey ha omokõ jey. Mymba oñamindu'uva ipy'a oreko heta ñepehẽ'a oipytyvõ ichupe kuéra oñamindu'u hag̃ua. Vaka Guasu Guasuvira Kavara Ovecha Joaju Ruminantia "Fauna ibérica; mamíferos"-pe. Mymba pysãkõi Piranare () - (Delphinidae), ha'e hína ko mymba okambúva parapegua juehepehẽ oreko 34 juehegua, ou pirapuã hekovety pegua. Oreko 2 térã 9 metro ipukukuére, iñakã guasu ha itĩ mbuku, oreko peteĩ kua iñakã ári opytũhe hag̃ua. Ko'ã mymba piranare ho'u so'o mante. Mandu'apy Joaju DelfinWeb - Información sobre Delfines, Orcas y Ballenas (cetáceos,noticias,comportamientos,anatomía,taxonomía y fotos The Bottlenose Dolphin Research Institute BDRI: Delfines, Educación e Investigación (español, inglés e italiano) Sociedad para la Conservación de Ballenas y Delfines / Whale and Dolphin Conservation Society (WDCS) Sociedad Española de Cetáceos Okambúva Arroio Grande (Ysyry Guasu, avañe'ẽme) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 18.368 áva (2010 ary). Ha opyta 343 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Arvorezinha (Yvyrami, avañe'ẽme) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 10.605 áva (2016 ary). Ha opyta 210 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Augusto Pestana ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 7.117 áva (2016 ary). Ha opyta 411 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Áurea ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 3.665 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Barão ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 5.742 áva (2010 ary). Ha opyta 80 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Barão de Cotegipe ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 6.529 áva (2010 ary). Ha opyta 345 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Barão do Triunfo ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 7.018 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Barra do Guarita ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 3.089 áva (2010 ary). Ha opyta 397 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Barra do Quaraí ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 4.012 áva (2010 ary). Ha opyta 717 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Barra do Ribeiro ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 12.568 áva (2010 ary). Ha opyta 56 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Barra do Rio Azul ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 2.003 áva (2010 ary). Ha opyta 400 km mombyry tavusu Porto Alegre pegua. Rio Grande do Sul táva Barra Funda ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 2.367 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Kuãytasã () ha'e hína peteĩ mba'e ñambopu hag̃ua, ombopúva ikuã jepokóre ha isã ipype oĩva oryrýi. Oĩ heta kuãytasã puporã porãite, ku karai hérava Ludwig van Beethoven (1770-1827) ojapova'ekue heta mba'epu porã oñembopukatúva kuãytasãme. Tembipu Ludwig van Beethoven (Bonn, 16 jasypakõi ary 1770-pe – Viena, 26 jasyapy ary 1827-pe) ha'e akue peteĩ karai purahéi apohára, mbopuporãha aty tenondehára ha kuãytasã mbopuhára Alemaña retã pegua. Mba'epu porã ojapova'ekue Beethoven ojekuaaveva ete. Ku karai ojapova'ekue heta purahéi mba'epu kuãytasã hag̃ua, ojapova'ekue avei heta sinfonía ha mba'epu porã ijysaja oikoéva. Mandu'a Joaju Tekove Alemañagua Tembiasagua'u ta'angambyrýgui () ha'e peteĩ mombe'u tekoha'ãnga gua'u aty háicha ta'angambyry mbohasávagui. Ha'e pa'ũndypapyre ñembyaty (capítulo). Omombe'u mba'e porã omopirĩva, mborayhu ha ambue temiandu rehe, ha ojoguava tembiasagua'u ohaíva. Heta tembiasagua'u ta'angambyrýgui ojejapova Amérika retãnguérame, Méhiko, Pindorama, Venesuéla, Colombia ha Argentina. Europape ha Asiape Poytuga retã ha Yvykorea retã ojapo avei heta tembiasagua'u ta'angambyrýgui. Mandu'apy Sangue Bom (avañe'ẽme: Tuguy Porã) ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 29 jasyrundy ary 2013-pe ha opáta ára 1 jasypateĩ ary 2013, tembiasagua'u Guerra dos Sexos rire ha Além do Horizonte mboyve. Oreko ava tee Marco Pigossi, Sophie Charlotte, Fernanda Vasconcellos, Jayme Matarazzo, Isabelle Drummond, Humberto Carrão, Ingrid Guimarães ha Giulia Gam. Omombe'u tekohayhu ha mborayhu jehasa porã. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2013 Amor à Vida (avañe'ẽme: Mborayhu Jeikovére/ambue tetãme: Rastros de Mentiras) ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Oñepyrũ ára 20 jasypo ary 2013-pe, tembiasagua'u Salve Jorge opávo ha opa ára 31 jasyteĩ ary 2014, 221 ñembyatypyrére, tembiasagua'u Em Família mboyve. Ohai Walcyr Carrasco, ha omotenonde Mauro Mendonça Filho. Omombe'u peteĩ ñemoñare jehasa oreko peteĩ tasyo guasu táva São Paulo-pe. Omombe'u royrõ ha mborayhu jehasa asy ha porã. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2013 2014 Fernanda de Vasconcellos Galvez (São Paulo, 14 jasyrundy, ary 1982), jekuaáva Paolla Oliveira ha'e peteĩ mba'eapohára ha modelo tetã Pindorama pegua. Omenda akue ary 2009 Joaquim Santos Couceiro Lopes. Hembiapo Ta'angambyry Ta'angamýi guasu Jopói ha Mboherapyre Joaju Ñoha'ãngahára Pindoramagua Salve Jorge ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 22 jasypa ary 2012-pe ha opama ára 17 jasypo ary 2013-pe, tembiasagua'u Avenida Brasil rire ha Amor à Vida mboyve. Ohai Glória Pérez ha Malga Di Paula ha omotenonde Fred Mayrink ha Marcos Schechtman. Omombe'u "jerovia" rehe ha tembiguái ñemuha, ohasa gua'u Morro do Alemão táva Rio de Janeiro ha Cappadocia Tuykia retãme, Marangatu Horge oheñóiva'ekue. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2012 2013 Avenida Brasil, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 26 jasyapy ary 2012-pe ha opama 19 jasypa ary 2012-pe, tembiasagua'u Fina Estampa rire ha Salve Jorge mboyve. Ohai akue João Emanuel Carneiro ha omotenode akue Ricardo Waddington. Ku tembiasagua'u, 6 jasy kuéra mante, iñemupyre 106 tetãnguéra jehasa hag̃ua ha hasapyre 14 ambue ñe'ẽme, karaiñe'ẽme, inglyesñe'ẽme, rrusiañe'ẽme, gyresiañe'ẽme, poloñañe'ẽme ha hyãsiañe'ẽme techapyrãre. Avenida Brasil ojehechava akue heta tetãme, ha heta rapicha ohecha ete Chile retãme ha Uruguái retãme. Kuatiahaipyre Forbes Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua ohai akue heta mba'e porã Avenida Brasil rehe. Omobe'u kuñataĩ Nina hembiasakue, oheka tekojoja ha jehepy isyanga rehe ojuka akue itúva, omonda akue ivirupa ha oheja akue chupe peteĩ yty rendápe. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u 2012 Débora Lima Falabella (Belo Horizonte, 22 jasykõi, ary 1979), jekuaáva Débora Falabella ha'e peteĩ mba'eapohára tetã Pindorama pegua. Omoha'anga akue heta ava tee Rede Globo-pe, tembiasagua'u Niña moza-pe ha Avenida Brasil-pe ha omoha'aga akue heta ava jeikuaaveva ete tembiasagua'u O Clone-pe, Señora del destino, Duas Caras ha Escrito nas Estrelas. Hembiapo Ta'angambyry Ta'ngamýi Ñoha'anga Joaju Ñoha'ãngahára Pindoramagua Cauã Reymond Marques (Rio de Janeiro, Pindorama, ára 20 jasypo ary 1980-pe), jekuaáva Cauã Reymond ha'e peteĩ mba'eapohára ha modelo tetã Pindorama pegua. Omenda akue ary Alinne Moraes (2002—2005) rupi ha Grazi Massafera (2007—ãgagua). Hembiapo Tembiasagua'u 2012 - Avenida Brasil - Jorge "Jorginho" de Souza Araújo (Batata) 2011 - Cordel encantado - Jesuíno Araújo 2010 - Passione .... Danilo Gouveia 2009 - À Deriva .... Barman 2009 - Divã .... Murilo 2008 - A Favorita .... Halley - Mateo 2007 - Eterna Magia .... Lucas Finnegan 2005 - Belissima .... Mateus Güney 2004 - Como uma Onda .... Floriano 2004 - El color del pecado .... Thor Sardinha 2002 - Malhação .... Maurício "Mau Mau" Terra Ta'angamýi 2012 - Reis e Ratos .... Hervê Gianini 2011 - Estamos Juntos .... Murilo 2011 - Meu País .... Tiago 2010 - Borboletas Indômitas 2009 - Se Nada Mais Der Certo .... Léo 2009 - Divã .... Murilo Almeida 2009 - Flordelis - Basta uma palavra para mudar 2009 - À Deriva .... Barman 2009 - Não se Pode Viver sem Amor .... João 2007 - Falsa Loura .... Bruno 2004 - Ódiquê? .... Tito Joaju Ñoha'ãngahára Pindoramagua Ñarukã () ha'e umi kangue pukúva ha karapã rysýi oĩva yvypóra ha mymba pujase'orekóva ipyti'a ykére. Ko'ã kangue aty oñangareko pyti'a ro'o, ñe'ã, py'a ha ñe'ãvevúi. Yvypóra oreko 12 ñarukãnguéra, jagua oreko 13 ha kavaju oreko 18 térã 19 ñarukãnguéra. Tete O Clone, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Omombe'u yvypóra javegua (clonación), ka'u ha pohã ñaña, islã rape ha Marrueko retã hembiapo. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2001 2002 Guerra dos Sexos (avañe'ẽme: Meña Ñorairõ) ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 1 jasypa ary 2012-pe ha opa ára 26 jasyrundy ary 2013-pe, Cheias de Charme rire ha Sangue Bom mboyve. Ohai akue Sílvio de Abreu ha omotenonde akue Jorge Fernando, ha'e akue tembiasagua'u 7 aravo papapy 81ª ohechaukava Rede Globo rupi. Ko tembiasagua'u ha'e peteĩ jejapo jey tembiasagua'u ary 1983 pegua, herava avei Guerra dos Sexos, ohai akue avei Sílvio de Abreu. Mba'eapohára tenondegua ha'e akue Glória Pires, Edson Celulari, Mariana Ximenes, Reynaldo Gianecchini, Luana Piovani, Paulo Rocha, Bianca Bin, Daniel Boaventura, Mayana Moura, Fernando Eiras, Marilu Bueno, Eriberto Leão, Thiago Rodrigues, Drica Moraes, Guilhermina Guinle, Irene Ravache ha Tony Ramos ojapova akue ava tee. Omombe'u kuña ha kuimba'e oñombohováiva, virúre, róga guasúre ha ao ñemuha guasúre. Tembiasagua'u omopukava ha omopirĩva. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2012 Glória Maria Cláudia Pires de Morais (Rio de Janeiro, 23 jasypoapy, ary 1963), jekuaáva Glória Pires ha'e peteĩ mba'eapohára jeikuaave eteva tetã Pindorama pegua. Ojapo akue heta ava tee Rede Globo hembiasagua'upe ha heta ta'angamýipe avei. Oreko mokõi memby herava Cléo Pires ha Antônia Morais.. Ta'angamýi 2013 - Nise da Silveira - A Senhora das Imagens, Nise da Silveira 2013 - Flores Raras, Lota de Macedo Soares 2009 - Lula, o filho do Brasil, Dona Lindu 2008 - É Proibido Fumar, Baby 2008 - Se Eu Fosse Você 2, Helena/Cláudio 2007 - Primo Basilio, Juliana 2006 - Se Eu Fosse Você, Helena/Cláudio 2001 - A Partilha, Selma 1997 - Pequeno Dicionário Amoroso, fortune teller 1996 - O Guarani, Isabel 1995 - O Quatrilho como Pierina 1988 - Jorge, um Brasileiro, Sandra 1987 - Bésame Mucho, Olga 1984 - Memórias do Cárcere, Dona Heloísa 1982 - Índia, a Filha do Sol, Indian Ta'angambyry 2012: Guerra dos Sexos, Roberta 2011: Insensato Coração, Norma Pimentel 2007: Paraíso Tropical, Lúcia 2005: Belissima, Júlia Assumpção 2002: Desejos de Mulher, Julia Miranda Moreno 1999: Suave Veneno, Inês/Lavínia 1997: Angel Malvado, Nice Noronha 1996: O Rei Do Gado, Rafaela Berdinazzi/Marieta 1994: Memorial de Maria Moura, Maria Moura 1993: Mujeres de Arena, Ruth/Raquel Araújo 1991: O dono do mundo, Estela Maciel 1990: Mico preto, Sarita 1988: Vale tudo, Maria de Fátima Acioly Roitman 1987: Direito de amar, Rosália Medeiros 1985: O tempo e o vento, Ana Terra 1984: Partido alto, Celina 1983: Louco amor, Cláudia 1980: As três Marias, Maria José 1980: Água viva, Sandra 1979: Cabocla, Zuca 1978: Dancin' days, Marisa 1976: Duas vidas, Letícia 1973: O semideus, Ione 1972: Selva de Pedra, Fatinha (Fátima) 1968: A Pequena Órfã, Glórinha Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Antônio de Carvalho Barbosa (Arapongas, 25 jasypoapy, ary 1948), jekuaáva Tony Ramos ha'e peteĩ mba'eapohára jeikuaave eteva tetã Pindorama pegua. Ojapo heta Rede Globo hembiasagua'u ha ta'angamýi porã. Hembiapo Ta'angambyry 1965 - A Outra.... Vevé 1966 - O Amor Tem Cara de Mulher 1967 - Os Rebeldes .... Frank Sobrinho 1968 - Os Amores de Bob .... Bob 1968 - Antônio Maria.... Gustavo 1969 - Nino, o Italianinho.... Rubinho 1970 - Simplesmente Maria.... Toninho 1970 - As Bruxas.... Tito 1971 - Hospital.... Luís Carlos 1972 - A Revolta dos Anjos 1972 - Na Idade do Lobo 1972 - Vitória Bonelli.... Tiago Bonelli 1973 - Rosa dos Ventos.... Quico 1974 - Ídolo de Pano.... Luciano 1974 - Os Inocentes.... Marcelo 1975 - A Viagem.... Téo 1976 - O Julgamento.... Lico 1976 - Ano Internacional da Criança .... Apresentador 1977 - Espelho Mágico.... Paulo Morel/Cristiano 1977 - O Astro.... Márcio Hayala 1978 - Caso Especial, O Caminho das Pedras Verdes 1979 - Pai Herói.... André Cajarana 1980 - Chega Mais.... Tom 1981 - Show do Mês .... Apresentador 1981 - Baila Comigo.... João Victor Gama/Quinzinho 1982 - Caso Verdade, O Menino do Olho Azul .... Apresentador 1982 - Elas por Elas 1982 - Sol de Verão.... Abel 1983 - Champagne.... Nil 1984 - Livre para Voar.... Pardal 1985 - Grande Sertão: Veredas .... Riobaldo 1986 - Selva de Pedra.... Cristiano Vilhena 1988 - O Primo Basílio .... Jorge Carvalho 1988 - Bebê a Bordo.... Tonico Ladeira 1990 - Boca do Lixo 1990 - Rainha da Sucata.... Edu (Eduardo Figueiroa) 1991 - O Sorriso do Lagarto .... João Pedroso 1991 - Felicidade.... Álvaro Peixoto 1993 - Você Decide .... Apresentador 1993 - Olho no Olho.... Padre Guido 1993 - O Mapa da Mina 1995 - A Próxima Vítima.... Juca Mestieri 1995 - Não Fuja da Raia 1996 - Você Decide .... Apresentador 1996 - Anjo de Mim.... Floriano Ferraz 1996 - A Vida como Ela É.... Várias Personagens 1997 - Mundo VIP.... Ha'e ae 1998 - Você Decide, Desencontro 1998 - Torre de Babel.... José Clementino da Silva 1999 - Sai de Baixo, Novela da Vida Privada 2000 - Laços de Família.... Miguel Soriano 2001 - Sítio do Pica Pau Amarelo, A Festa da Cuca 2001 - As Filhas da Mãe.... Manolo Gutiérrez 2002 - O Clone.... Namorado de Maysa 2003 - Mulheres Apaixonadas.... Téo (Teófilo Ribeiro Alves) 2004 - Cabocla.... Coronel Boanerges de Sousa Pereira 2005 - Mad Maria .... Percival Farquhar 2005 - Belíssima.... Níkos (Nikolaos) Petrákis 2007 - Paraíso Tropical.... Antenor Cavalcanti 2008 - Faça Sua História, Robauto S.A..... Passageiro 2009 - Caminho das Índias.... Opash Ananda 2010 - Episódio Especial.... Ha'e ae 2010 - Passione.... Antonio Mattoli (Totó) 2011 - Chico Xavier .... Orlando 2012 - Avenida Brasil ... Genésio Fonseca de Souza 2012/2013 - Guerra dos Sexos .... Otávio Rodrigues (Bimbinho) / Dominguinhos Ta'angamýi 1968 - O Pequeno Mundo de Marcos.... Tony 1971 - Diabólicos Herdeiros 1976 - Ninguém Segura Essas Mulheres.... Gugu 1984 - Noites do Sertão.... Miguel 1987 - [[Leila Diniz (ta'angamýi)|Leila Diniz.... sr. Diniz 1989 - Minas-Texas 1997 - O Noviço Rebelde.... Filipe 1997 - Pequeno Dicionário Amoroso.... Barata 2001 - A Partilha 2001 - Bufo & Spallanzani.... Guedes 2002 - Era Uma Vez... no Brasil 2006 - Se Eu Fosse Você.... Cláudio/Helena 2009 - Se Eu Fosse Você 2.... Cláudio/Helena 2009 - Tempos de Paz.... Segismundo 2010 - Chico Xavier .... Orlando Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua David Canabarro ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 4.683 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Derrubadas ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 3.190 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Dezesseis de Novembro ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 2.866 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Dilermando de Aguiar ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 3.064 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Dois Irmãos das Missões ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 2.157 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Dois Lajeados ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 3.280 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Dom Feliciano ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 14.380 ava kuéra (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Londrina ha'e peteĩ táva Pindoramape, oĩ Paraná tetãvore. Ko távape oĩ 515.707 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 1 650,809 km2 nunga. Ko táva ha'e táva mokõiha tuichave ha tenondeguave tetãvore Parana pegua. Parana (tetãvore) táva Maringá ha'e peteĩ táva Pindoramape, oĩ Paraná tetãvore. Ko távape oĩ 367.410 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 487,930 km2 nunga. Ko táva ha'e táva mbohapyha tuichave ha tenondeguave tetãvore Parana pegua. Parana (tetãvore) táva Ponta Grossa ha'e peteĩ táva Pindoramape, oĩ Paraná tetãvore. Ko távape oĩ 321.100 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 2 067,545 km2 nunga. Ko táva ha'e táva irundyha tuichave ha tenondeguave tetãvore Parana pegua. Parana (tetãvore) táva Cascavel ha'e peteĩ táva Pindoramape, oĩ Paraná tetãvore. Ko távape oĩ 292.372 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 2 100,831 km2 nunga. Parana (tetãvore) táva São José dos Pinhais ha'e peteĩ táva Pindoramape, oĩ Paraná tetãvore. Ko távape oĩ 268.807 tavayguakuéra (ary 2010) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 945,717 km2 nunga. Ko táva opyta 7 km mombyrýgui tetãvore itavusu Curitiba. Parana (tetãvore) táva 21 jasyrundy ha'e 111º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 1488: Ulrich von Hutten, humanista alemañagua. 1555: Ludovico Carracci, moha'angahára italiagua. 1619: Jan van Riebeeck, explorador holandagua. 1652: Michel Rolle, papapykuaahára hyãsiaygua. 1661: Jiří Josef Camel, botánico filipino de origen checo (f. 1706). 1671: John Law, economista escocés. 1767: Isabel Guillermina de Württemberg, archiduquesa austriaca. 1774: Jean Baptiste Biot, físico, astrónomo y matemático francés. 1790: Manuel Blanco Encalada, presidente chileno. 1800: Anselmo Llorente y La Fuente, obispo costarricense (f. 1871). 1816: Charlotte Brontë, escritora británica. 1837: Fredrik Bajer, escritor y pacifista danés, Premio Nobel de la Paz en 1908. 1838: John Muir, naturalista estadounidense. 1864: Max Weber, economista, político y sociólogo alemán. 1865: Otto Francisco, archiduque austriaco. 1870: Edwin S. Porter, director de cine estadounidense. 1874: Vincent Scotto, compositor francés. 1882: Percy Williams Bridgman, físico estadounidense, Premio Nobel de Física en 1946. 1889: Paul Karrer, químico suizo, Premio Nobel de Química en 1937. 1889: Manuel Prado y Ugarteche, político y presidente peruano (1939-1945 y 1956-1962). 1889: Efrem Zimbalist, director y violinista rusoestadounidense. 1895: Carlos Meyer Baldó, aviador venezolano (f. 1933). 1899: Randall Thompson, compositor estadounidense. 1904: Odilo Globocnik, líder austríaco de las SS. 1907: Enrique Líster, militar y político español. 1911: Leonard Warren, barítono estadounidense (f. 1960). 1912: Eve Arnold, fotógrafa estadounidense. 1912: Marcel Camus, director francés. 1914: Carlos García, pianista y compositor de tangos argentino. 1915: Anthony Quinn, actor y cineasta mexicano-estadounidense. 1917: María Isbert, actriz española (f. 2011). 1919: Rosario la Dinamitera, miliciana española (f. 2008). 1919: Don Cornell, cantante estadounidense. 1926: Isabel II, reina británica. 1930: Silvana Mangano, actriz italiana. 1935: Charles Grodin, actor estadounidense. 1939: Helen Prejean activista estadounidense. 1940: Francesc Buscató, jugador de baloncesto español. 1945: Ronnie Tober, cantante holandés. 1946: Ariedo Braida, futbolista italiano. 1947: Iggy Pop, cantante estadounidense. 1949: Patti LuPone, actriz y cantante estadounidense. 1951: Michael Hartley Freedman, matemático estadounidense. 1954: James Morrison, actor estadounidense. 1954: Ebiet G. Ade, copostior y guitarrista indonesio. 1958: Andie MacDowell, actriz estadounidense. 1958: Yoshito Usui, dibujante japonés. 1959: Jerry Only, cantante estadounidense, de la banda The Misfits. 1959: Robert Smith, guitarrista, vocalista y compositor británico, de la banda The Cure. 1961: David Servan-Schreiber, neurocientífico francés. 1963: John Cameron Mitchell, escritor, actor y cineasta estadounidense. 1963: Roy Dupuis, actor canadiense. 1965: Gary Grant, jugador de baloncesto estadounidense. 1968: Peter van Vossen, futbolista y entrenador holandés. 1969: Toby Stephens, actor británico. 1970: Glen Hansard, guitarrista irlandés, de la banda The Frames. 1971: Eric Mabius, actor estadounidense. 1971: Michael Turner, dibujante estadounidense. 1972: José Luis Munuera, dibujante español. 1972: Carlos Espejel, actor mexicano. 1972: Severina Vučković, cantrante y actriz croata. 1975: Sebastián Cejas, futbolista argentino. 1976: Daisuke Namikawa, actor de voz japonés 1978: Diana Navarro, cantante española. 1978: Jukka Nevalainen, baterista finlandés, de la banda Nightwish. 1978: Branden Steineckert, músico estadounidense, de las bandas Rancid y The Used. 1979: James McAvoy, actor británico. 1979: Tobias Linderoth, futbolista sueco. 1980: Hiro Shimono, cantante y actor japonés. 1980: Tony Romo, jugador estadounidense de fútbol americano. 1982: Walter Olmos, cantante argentino. 1982: Pablo Gabas, jugador argentino nacionalizado costarricense. 1983: Marco Donadel, futbolista italiano. 1985: Jamar Shipman, luchador profesional estadounidense. 1986: Rodney Stuckey, baloncestista estadounidense. 1988: Gary Kagelmacher, futbolista uruguayo. 1988: Robbie Amell, actor canadiense. 1988: Christoph Sanders, actor estadounidense. 1989: Fabián Chávez, actor mexicano. 1993: Carlos Dittel, futbolista costarricense. Mano 1073: Alejandro II, papa italiano, 1061-1073. 1109: Anselmo de Canterbury, filósofo, teólogo ha religioso inglés (n. 1033). 1112: Beltrán de Tolosa, noble francés (n. 1065). 1142: Pierre Abelard, filósofo y escritor francés. 1509: Enrique VII, rey inglés. 1552: Petrus Apianus, matemático y astrónomo alemán. 1569: Hernán Ruiz II (Hernán Ruiz Jiménez), arquitecto español. 1574: Cosme I de Médici, duque italiano. 1582: Francisco de Toledo, aristócrata y militar español (n. 1515). 1699: Jean Racine, dramaturgo francés. 1701: Asano Naganori, señor de la guerra y daimyo japonés. 1719: Philippe de la Hire, matemático e historiador francés. 1731: Daniel Defoe, novelista británico. 1792: Tiradentes, activista político brasileño. 1831: José Tomás Ovalle, abogado y político chileno, presidente entre 1830 y 1831 (n. 1787). 1859: Otto Sendtner, botánico alemán (n. 1813). 1908: Carlos Pezoa Veliz, poeta y periodista autodidacta, chileno. 1910: Mark Twain, escritor estadounidense. 1913: Marcos Zapata Mañas, dramaturgo y poeta español (n. 1842). 1918: Barón Rojo (Manfred von Richthofen), aviador militar alemán. 1922: Alessandro Moreschi, cantante italiana. 1924: Eleonora Duse, actriz italiana. 1930: Robert Bridges, poeta inglés. 1938: Allama Iqbal, poeta, filósofo y político pakistaní. 1945: Walther Model, militar alemán. 1946: John Maynard Keynes, economista británico (n. 1883). 1948: Carlos López Buchardo, compositor argentino. 1948: Aldo Leopold, activista ecologista estadounidense. 1965: Edward Victor Appleton, físico inglés. 1966: Josef Dietrich, general alemán de las SS. 1971: François Duvalier, dictador haitiano. 1977: Gummo Marx, actor estadounidense. 1978: Sandy Denny, cantautora inglesa. 1980: Aleksandr Oparin, bioquímico ruso. 1985: Rudi Gernreich, diseñador austríaco. 1985: Tancredo de Almeida Neves, banquero y político brasileño. 1989: James Kirkwood, Jr., dramaturgo y actor estadounidense. 1990: Erté, artista francés. 1991: Willi Boskovsky, violinista austríaco. 1994: Bobby Gurney, futbolista británico. 1996: Dzhojar Dudáyev, general soviético y primer presidente de Chechenia. 1998: Egill Jacobsen, pintor danés. 1998: Jean-François Lyotard, filósofo francés. 1999: Charles Buddy Rogers, actor estadounidense. 2002: Patxi Iturrioz, político español. 2003: Nina Simone, cantante estadounidense. 2006: Telê Santana, futbolista y entrenador brasileño. 2010: Juan Antonio Samaranch, jetepyso atu mburuvicha, empresario ha polítiko España pegua (1920). 2010: Gustav Lorentzen, opurahéiva ha mba'eapohára Noruega pegua, Knutsen & Ludvigsen pegua. 2013: Christina Amphlett, opurahéiva Auteralia pegua (1959). Jasyrundy 22 jasyrundy ha'e 112º ára arygua. Arete Yvy Ára Tembiasa Teñói 596: Emperador Kōtoku, mburuvicha Hapõ pegua. 1180: Sancha de Portugal, infanta portuguesa. 1451: Isabel I, "la Católica", reina castellana. 1518: Antonio de Borbón, duque de Borbón. 1592: Wilhelm Schickard, matemático alemán. 1610: Alejandro VIII, papa de la Iglesia Católica. 1640: Mariana Alcoforado, religiosa portuguesa. 1658: Giuseppe Torelli, compositor italiano. 1692: James Stirling, matemático escocés. 1707: Henry Fielding, novelista y dramaturgo inglés. 1724: Immanuel Kant, filósofo alemán. 1754: José Pavón, botánico español (f. 1840). 1758: Francisco Javier Castaños, militar español. 1766: Madame de Staël, escritora francesa. 1781: José Madrazo, pintor y grabador español. 1791: Mariano Quirós, militar español (f. 1859). 1799: Jean Louis Marie Poiseuille, médico fisiólogo francés. 1805: Eugène Devéria, pintor francés. 1815: Wilhelm Peters, naturalista y explorador alemán. 1834: Gaston Planté, científico francés. 1840: Odilon Redon, pintor francés. 1847: Vladímir Aleksándrovich, noble ruso. 1852: Guillermo IV, gran duque luxemburgués. 1854: Henri La Fontaine, político belga, Premio Nobel de la Paz en 1913. 1859: Friedrich Marx, filólogo alemán (f. 1941). 1866: Hans von Seeckt, oficial alemán. 1868: María Valeria de Austria, archiduquesa austriaca. 1870: Lenin, dirigente comunista ruso. 1872: Margarita de Prusia, noble alemana. 1876: Robert Bárány, médico austriaco, Premio Nobel de Medicina en 1914. 1881: Alexander Kerensky, político soviético. 1884: Otto Rank, psicoanalista austriaco. 1889: Richard Glücks, general alemán. 1889:Eduardo Cruz Coke Médico cirujano, Senador Chileno 1891: Belle Bennett, actriz estadounidense. 1891: Ferdinando Nicola Sacco, inmigrante italiano. 1899: Vladimir Nabokov, escritor ruso. 1904: Robert Oppenheimer, físico estadounidense. 1904: María Zambrano, filósofa y ensayista española. 1906: Gustavo Adolfo, duque de Västerbotten, príncipe sueco. 1908: Juan José López Ibor, psicólogo español (n. 1991). 1909: Rita Levi-Montalcini, neuróloga italiana, Premio Nobel de Medicina en 1986. 1909: Indro Montanelli, escritor y periodista italiano. 1912: Kathleen Ferrier, cantante británica. 1912: Michael Wittmann, héroe militar alemán. 1915: José María Arizmendiarrieta, sacerdote vasco (f. 1976). 1916: Yehudi Menuhin, violinista británico-estadounidense de origen ruso. 1919: Donald James Cram, químico estadounidense, Premio Nobel de Química en 1987. 1920: Peter Flinsch, escultor alemán. 1921: Venancio Pérez, futbolista español (f. 1994). 1922: Emilio Alarcos Llorach, filólogo español (f. 1998). 1922: Charles Mingus, músico estadounidense de jazz (f. 1979). 1923: Bettie Page, modelo estadounidense. 1923: Aaron Spelling, productor de series de televisión estadounidense. 1926: James Stirling, arquitecto británico. 1926: Charlotte Rae, actriz y cantante estadounidense. 1927: Laurel Aitken, músico cubano. 1927: Pascal Bentoiu, compositor y musicólogo rumano. 1929: Guillermo Cabrera Infante, escritor cubano (f. 2005). 1935: Fiorenza Cossotto, mezzosoprano italiana. 1936: Glen Campbell, cantante estadounidense. 1937: Jack Nicholson, actor estadounidense. 1938: Issey Miyake, diseñador japonés. 1939: Jason Miller, actor estadounidense. 1943: Louise Glück, poeta estadounidense. 1944: Steve Fossett, aventurero estadounidense. 1946: Wilfried David, ciclista belga. 1946: John Waters, director de cine estadounidense. 1950: Peter Frampton, músico británico de la banda Humble Pie. 1951: José Fernando Castro Caycedo, diputado y político colombiano. 1951: Ana María Shua, escritora argentina. 1951: Paul Carrack, músico británico de la banda Roxy Music. 1960: José Antonio Abellán, periodista español. 1965: Mariana Levy, actriz mexicana (f. 2005). 1966: Fletcher Dragge, guitarrista estadounidense de la banda Pennywise. 1968: Fernando Cayo, actor español. 1970: Regine Velásquez, cantante y actriz filipina. 1971: Anwar al-Awlaki, clérigo y activista musulmán (f. 2011). 1974: Shavo Odadjian, bajista estadounidense de origen armenio, de la banda System of a Down. 1975: Greg Moore, piloto de coches de carreras canadiense. 1975: Carlos Sastre, ciclista español. 1977: Mark van Bommel, futbolista holandés. 1978: Esteban Tuero, automovilista argentino. 1979: Daniel Johns, músico australiano de la banda Silverchair. 1980: Carlos Enrique Hernández, beisbolista venezolano. 1981: Marta Larralde, actriz española. 1981: Lucas Velázquez, actor colombiano. 1982: Kaká, futbolista brasileño. 1986: Viktor Fayzulin, futbolista ruso. 1986: Amber Heard, mba'eapohára estadounidense. 1987: John Obi Mikel, futbolista nigeriano. 1987: David Luiz, futbolista brasileño. 1996: Wendy Sulca, opurahéiva Perũ pegua. Mano 296: Cayo, papa romano. 455: Petronio Máximo, Rroma mburuvicha. 536: Agapito I, papa romano. 1616: Miguel de Cervantes, haihára Españagua. 1616: William Shakespeare, dramaturgo y poeta inglés 1758: Antoine de Jussieu, botánico francés 1778: James Hargreaves, inventor del spinning jenny. 1806: Pierre Charles Silvestre de Villeneuve, almirante francés en la Batalla de Trafalgar. 1827: Thomas Rowlandson, pintor inglés. 1833: Richard Trevithick, inventor inglés. 1840: Luis Fernández de Córdoba, militar, político y diplomático español. 1854: Nicolás Bravo, político e insurgente mexicano. 1867: Alexander Petrov, ajedrecista ruso. 1833: Richard Trevithick, pionero del ferrocarril. 1892: Édouard Lalo, violinista y compositor francés. 1925: André Caplet, director de orquesta y compositor francés. 1929: Odón Mijálovich, compositor y educador musical húngaro (f. 1929). 1930: Jeppe Aakjaer, escritor danés. 1942: Fritz Platten, socialista suizo. 1944: Hippolyte Aucouturier, ciclista francés (n. 1876). 1945: Käthe Kollwitz, artista alemana. 1957: Roy Campbell, poeta sudafricano. 1977: Edward Van Dijck, ciclista belga (n. 1918). 1983: Earl Hines, pianista estadounidense de jazz. 1984: Ansel Adams, fotógrafo estadounidense. 1986: Mircea Eliade, filósofo y novelista rumano. 1994: Richard Nixon, presidente estadounidense (derrame cerebral). 1996: Jorge Teillier, poeta chileno. 2002: Linda Lovelace, actriz estadounidense. 2004: Pat Tillman, jugador estadounidense de fútbol americano. 2005: Philip Morrison, físico estadounidense. 2006: Enriqueta Harris, escritora y historiadora del arte inglesa (n. 1910). 2006: Alida Valli, actriz italiana. 2007: Francisco Rodríguez Pascual, antropólogo ha humanista. 2007: Guillermo Castellanos, Piloto argentino de automovilismo. 2010: Lina Marulanda, modelo y presentadora colombiana. 2010: Emilio Walter Álvarez, futbolista uruguayo 2011: Sofía Silva Inserri, modelo venezolana (n. 1929) 2013: Richie Havens, cantante ha guitarrista folk estadounidense. 2013: Pajarito Zaguri, cantautor ha guitarrista argentino (1942). 2013: Campo Elías Terán, periodista ha político colombiano (1949). Jasyrundy 23 jasyrundy ha'e 113º ára arygua. Arete Aranduka Ára Tembiasa Teñói 1170: Isabel de Henao, reina consorte francesa. 1185: Alfonso II, rey portugués. 1464: Juana de Valois, reina consorte francesa. 1487: Georgius Macropedius, humanista neerlandés. 1522: Catalina de Ricci, santa italiana. 1594: Serrallonga, bandolero catalán. 1697: George Anson, militar británico (f. 1762). 1720: Vilna Gaon, rabino judío lituano. 1723: Hannah Snell, militar británica. 1728: Samuel Wallis, navegante y explorador británico. 1775: Joseph Mallord William Turner, pintor británico. 1791: James Buchanan, 15.º presidente estadounidense. 1804: Marie Taglioni, bailarina sueca (f. 1884). 1805: Karl Rosenkranz, filósofo alemán. 1813: Federico Ozanam, beato francés. 1823: Abd-ul-Mejid I, sultán otomano. 1828: Alberto I de Sajonia, rey sajón. 1837: Juan Bautista Cabrera Ibarz, poeta, teólogo y reformista español (f. 1916). 1855: Marco Fidel Suárez, escritor, político y presidente colombiano (1918-1921). 1857: Ruggiero Leoncavallo, compositor italiano. 1858: Max Planck, físico alemán, premio Nobel de Física en 1918. 1867: Johannes Fibiger, médico danés, premio Nobel de Medicina en 1926. 1880: Michel Fokine, coreógrafo y bailarín ruso. 1882: Augusto D'Halmar, escritor y poeta chileno. 1882: Albert Coates, músico anglorruso. 1891: Serguéi Prokófiev, compositor ruso. 1893: Frank Borzage, cineasta estadounidense. 1894: Cow Cow Davenport, pianista y compositor estadounidense de blues. 1896: Charlie Rivel, payaso español. 1897: Lester Bowles Pearson, político y diplomático canadiense, premio Nobel de la Paz en 1957. 1899: Bertil Ohlin, economista sueco, premio Nobel de Economía en 1977. 1902: Halldór Laxness, escritor islandés, premio Nobel de Literatura en 1955. 1904: Aída Sullivan, primera dana mexicana (f. 1975). 1910: Simone Simon, actriz francesa. 1915: José Lahoz, ciclista español (f. 2011). 1917: Gerardo Antón, político español (f. 2011). 1918: Maurice Druon, escritor francés. 1919: Epifanio Fernández (Epi), futbolista español (f. 1977). 1923: Alejandro Hales, político chileno (f. 2001). 1926: James Patrick Donleavy, escritor estadounidense de origen irlandés. 1926: Gerardo Rueda, pintor abstracto español. 1926: Amalia Avia, pintora española (f. 2011). 1927: Manuel Rivera Hernández, pintor español (f. 1995). 1928: Shirley Temple, actriz estadounidense. 1929: George Steiner, escritor francés. 1932: Halston, diseñador de moda estadounidense. 1934: Jaime de Jaraíz, pintor español. 1936: Roy Orbison, cantautor estadounidense (f. 1988). 1939: Jorge Fons, cineasta mexicano. 1939: Lee Majors, actor estadounidense. 1940: Danilo Astori, político uruguayo. 1940: Dietrich Schwanitz, escritor alemán. 1942: Sandra Dee, actriz estadounidense. 1942: Jorge Figueroa Acosta, pintor, muralista y escultor mexicano. 1943: Frans Koppelaar, pintor neerlandés. 1943: Hervé Villechaize, actor francés (f. 1993). 1943: Tita Cervera, Miss España y coleccionista de arte. 1943: Iñaki Sáez, futbolista y entrenador español. 1944: Juan de Loxa, escritor, poeta y periodista español. 1946: Andrés Junquera, futbolista español. 1947: Glenn Cornick, bajista británico, de la banda Jethro Tull. 1948: Álvaro Caruncho, pintor español (f. 2011). 1952: Jean-Dominic Bauby, periodista francés (f. 1997). 1954: Michael Moore, cineasta estadounidense. 1955: Judy Davis, actriz australiana. 1955: Alicia Zanca, actriz y directora argentina (f. 2012). 1958: Hilmar Örn Hilmarsson, compositor islandés. 1958: Tove Jensen, actriz porno sueca. 1960: Steve Clark, guitarrista británico, de la banda Def Leppard. 1961: George López, actor y comediante estadounidense. 1968: Timothy McVeigh, terrorista estadounidense. 1969: Martín López-Zubero, nadador español. 1969: Tony McGuinness, DJ y guitarrista británico, de la banda Above & Beyond. 1969: Yelena Shushunova, gimnasta rusa. 1972: Patricia Manterola, cantante y actriz mexicana. 1974: Carlos Dengler, músico estadounidense, de la banda Interpol. 1975: Jón Þór Birgisson, cantante islandés, de la banda Sigur Rós. 1976: Pasión Vega, cantante española. 1977: John Cena, luchador profesional estadounidense. 1977: Kal Penn, actor estadounidense. 1977: Lee Young-Pyo, futbolista surcoreano. 1979: Lauri Ylönen, cantautor finlandés, de la banda The Rasmus. 1980: Paulina Gálvez, modelo salvadoreña. 1981: Iriney Santos da Silva, futbolista brasileño. 1981: Chris Sharma, escalador estadounidense. 1983: Daniela Hantuchová, tenista eslovaca. 1984: Lil Eazy-E, rapero estadounidense. 1984: Aleksandra Kosteniuk, ajedrecista rusa. 1986: Jessica Stam, modelo canadiense. 1987: Boaz Mauda, cantante israelí. 1987: John Boye, futbolista ghanés. 1989: Abdulaziz Al-Muqbali, futbolista omaní. 1989: Nicole Vaidišová, tenista checa. 1989: Yin Chang, mba'eapohára estadounidense. 1990: Matthew Underwood, mba'eapohára estadounidense. 1990: Dev Patel, mba'eapohára Vyretañagua. 1991: Marlon Wessel, mba'eapohára Alemañagua. Mano 303: san Jorge de Capadocia, soldado romano y mártir. 997: san Adalberto de Praga, obispo húngaro. 1016: Etelredo II el Indeciso, rey inglés. 1380: Catalina de Siena, religiosa dominica italiana. 1616: Inca Garcilaso de la Vega, escritor e historiador peruano. 1643: Luis XIII, rey francés entre 1617 y 1643. 1728: Tomás de Torrejón y Velasco, organista y compositor español. 1794: Guillaume-Chrétien de Lamoignon de Malesherbes, político francés. 1825: Friedrich Müller, poeta, dramaturgo y pintor alemán. 1850: William Wordsworth, poeta británico. 1865: Diego de Argumosa, médico español (n. 1792). 1868: Ramón María Narváez y Campos, militar y político español. 1869: José María Plá, político uruguayo, presidente interino (n. 1794). 1889: Jules Barbey d'Aurevilly, escritor y periodista francés. 1889: Eugenia de Suecia, Princesa de Suecia y Noruega]] (n. 1830). 1918: Nicolás Achúcarro, médico y neurocientífico español (n. 1880). 1931: Isabel de Borbón y Borbón, «la Chata», hija de la reina española Isabel II. 1936: Eugenio Noel, seudónimo de Eugenio Muñoz Díaz, escritor español. 1936: Teresa de la Parra, escritora venezolana. 1941: Karin Boye, poetisa y novelista sueca. 1951: Charles Gates Dawes, financiero y político estadounidense, Premio Nobel de la Paz en 1925. 1967: Edgar Neville, escritor, cineasta y pintor español (n. 1899). 1975: William Hartnell, actor británico. 1976: José Antonio Elola-Olaso, político español (n. 1909). 1978: Juan de Contreras y López de Ayala, noble, político y literato español (n. 1893). 1981: Josep Pla, escritor español. 1984: Vicente Solano Lima, político peronista argentino (n. 1901). 1986: Otto Preminger, cineasta austríaco-estadounidense. 1990: Paulette Goddard, actriz estadounidense. 1991: Johnny Thunders, cantante y guitarrista estadounidense, de la banda New York Dolls. 1992: Satyajit Ray, cineasta indio. 1993: Bertus Aafjes, escritor neerlandés. 1993: César Chávez, activista social mexicano-estadounidense. 1995: Howard Cosell, comentarista deportivo estadounidense. 1998: Constantinos Karamanlís, político griego. 1998: James Earl Ray, asesino del pacifista estadounidense Martin Luther King. 2005: John Mills, actor británico. 2007: Paul Erdman, escritor estadounidense. 2007: Borís Yeltsin, político y presidente ruso entre 1991 y 1999. 2010: Natalia Lavrova, gimnasta olímpica rusa (n. 1984). Jasyrundy 24 jasyrundy ha'e 114º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 1926: Heriberto Herrera, futbolista haentrenador hispano-paraguayo (omano 1996). Mano 1978: Federico Chaves, polítiko Paraguái pegua (teñói 1882). Jasyrundy Evréo ñe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ semítika oñe'ẽêva umi te'ýi oĩva Israel yvy ymaguarépe. Tupã ñe'ẽngue ryru ára pukukuépe, evréo ñe'ẽ ha'e oiporúva Israel ñomongeta ha ñe'ẽporãme, ága katu sa roy VII Kirito mboyve guive oike mberekatu araméo ñe'ẽ. Imyengovia ipya'eve ojeity rire Herusalẽ tupão mokõiha, ary 70 K.r. ha oñepyrũme isarambi hudeokuéra tava'i oikégui Império Rrománo. Evréo ndojeiporuvéi ñomongetahápe sa ro'y II ñande árapegua guive, ága katu oikove ñe'ẽ jehai ha tekopýpe mayma hudéo aty pa'ũme Europape. Ko'ãga oĩ haimete 5.600.000 oñe'ẽva evréo, Israel retãme (5.000.000) ha Palestína retãme (600.000). Evréo ñe'ẽ ñemombarete oñepyrũ sa ro'y XIX pahápe, oñepyrũme hudéo oho jevy Palestínape, Eliezer ben Yehuda, tenonderã, ñepia'ã rupive, sionimohára heñoiva'ekue Rrusiape, ojapóva ñe'ẽ jehai oĩva upérõgui ha oĩva ko'ága peve ñe'ẽ oñeñe'êva agagua. Ojejapo ramo Israel Retã ary 1947-pe, mburuvichakuéra hudéo omoĩ Tetã ñe'ẽpavẽrõ. Evréo ñe'ẽ agagua mba'e peteĩmimi oikóva arapýpe: iñe'ẽ ñemoingove mberekatu ñe'ẽ jehaígui haimete 2000 ary rire ojeiporúvakuri yvagaraperãmente. Mandu'apy Zuckermann, Ghil'ad, 2003. Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew. Palgrave Macmillan. (ISBN 9781403917232 / ISBN 9781403938695) Joaju Ásia ñe'ẽnguéra Israel Johannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus Mozart (Salzburgo, 27 jasyteĩ ary 1756-pe - Viena, 5 jasypakõi ary 1791-pe), ha'e akue peteĩ karai purahéi apohára ha kuãytasã mbopuhára Auteria retã pegua, Clasicismo rape ipurahéi apohára guasu ha tenondegua, jeikuaaveva mante karai ombopukuaáva tenondegua. Mozart ojapova'ekue avei heta sinfonía ha mba'epu porã ijysaja oikoéva, kuãytasã hag̃ua ha konsierto hag̃ua. Mandu'a Joaju Puraheihára Tekove Auteriagua Para Yvy mbytépe () ha'e peteĩ para oĩ Paraguasu Atlántiko, ijykére ojejuhu yvate gotyo Europa, ñemby gotyo yvate Afrika ha kuarahyresẽ gotyo kuarahyreike Asia, oguereko heta ypa'ũ guasu. Ituichakue ha'e 2.500.000 km². Y ku para pegua osẽ paraguasu Atlántiko-pe ypo'i Hivyraytã rupi, ha para Pytãme, y hasaha Sues rupi. Y para Hũ pegua osẽ avei para Yvy mbytépe ypo'i Vóyhoro ha Ndandanelo rupi. Ambue Henda Atlas ambiental del Mediterráneo en el Centro Virtual Cervantes Valor natural, amenazas y soluciones del Mediterráneo por Greenpeace Rápida inundación del Mediterráneo (en inglés) Yguasu paraguasu Atlántikope Ypo'i Hivyraytã () ha'e ku tenda ypo'i mokõi yguasu ombojoajuva etehápe, para Yvy mbytépe ha paraguasu Atlántiko, ha ombojei mokõi yvyrusu, Europa ha Afrika. Ku ypo'i ha'e mante joaju para Yvy mbytépe ha paraguasu Atlántiko. Paraguasu Atlántiko Caselle Landi ha'e peteĩ táva oĩva tetã Itáliape, tetãmi Lodipe, Ypa'ũ Lombardiape. Oguereko 1.652 tavayguakuéra ha 25,95 km² renda. Enlaces externos Itália táva Meleti ha'e peteĩ táva oĩva tetã Itáliape, tetãmi Lodipe, Ypa'ũ Lombardiape. Oguereko 466 tavayguakuéra ha 7,37 km² renda. Enlaces externos Itália táva Meleti ha'e peteĩ táva oĩva tetã Itáliape, tetãmi Lodipe, Ypa'ũ Lombardiape. Oguereko 1.902 tavayguakuéra ha 10,4 km² renda. Enlaces externos Itália táva Kamby ryru jere () ha'e mba'asy ojeíramo ojoehegui so'o mitã retere. Ko mba'asy ogueru py'a hasy, tye rasy, tye, py'a jere ha mitã ombojevypa ho'úva. Oje'e ko mba'asy omombykyveha mitã retyma peteĩva; ha pohãnohára chae oikuaa ha omonguera ha iñarandu ka'aty rupive. Oñepohano ñembo'eñemi ha ojepichy hierba buena, salvia ha mandarína roguépe, avei manzanilla raỹi rykuerépe. Joaju Mba'asy Pohã ñana () mba'e ka'avo okuerava mba'asygui, oporomongueráva, ikatu jaipuru hogukue, ipotykue, ipirekue térã hapokue. Ava guarani oguerekova'ekue arandu tuichaitereíva ha oikuaa porãiterei pohã ñana oguerekoha pokatu oporomonguera hag̃ua, oikuaa avei mba'éichapa ombojehe'áva'erã, máva mávapa ikatu oipuru oñondive ha mávapa ndaikatúi ombojehe'a ambue ndive. Yma guivéma voi ñande ypykuéra omomba'e ha oiporu pohã ñana, péicha ha'ekuéra ohapejoko ha omonguera mba'asy. Pohã ñana jepuru Ikatu oje'u yguápe, tererépe, ka'aýpe, té (infusión), macerado, enserenado, horchata ha ñandyry. Ygua: péva ikatu jajapo pohã rogue, poty, ra'yi, pohá pire, térá, hapokuégui. Pévarã ikatu oñembopupu y, ojepoi ipype pohã, opupu'imi ha ojeheja ho'ysã ojey'u hag̃ua yguáramo. Ikatúnte avei oñemoĩ y ro'ysãme, upevarã ojejoso porã pohã ha ojeheja michĩme hykuesẽ ha upéi ikatúma oñemboy'u. Pohã y guarã ojejohéi porãva'erã, ikatu oguereko mymbachu'i ñanembohasýva (larvas, bacterias, hongos). Terere: ha'e pe ñane retãme oñemboy'uvéva. Ojejapo y ro'ysã rehe, oñemoĩ ipype pohã ro'ysã josopyre. Ikatu guampa-pe, oñemoĩ ka'a ha ojeítykua y ro'ysã oguerekóva pohã rykue. Ka'ay: pevarã katu oñembopupu y. Oñemoĩ pype pohã opáichagua, natekotevẽi pohã jejoso, ytaku omohykuesẽ chupe. Oñemoĩ ka'a ka'yguápe, ojeitykua hi'ári ha ikatúma oñemboy'u. Oĩ hoy'úva opaite ára hakuvéramo jepe, ndoka'ay'úiramo ipirevai térã iñakãrasy. Té: péva ha'e peteĩ ygua ojapopyréva pohã poty, ra'ỹi, hapo térã hakãgui. Ko'ã pohãoñemoĩ peteĩ mba'yrúpe y rehe, oñembopupu, ojey'u haku rehe, térã ho'ysambyre. Ikatu oñemokamby  ha oñemohe'ẽ. Macerado: pohã ojejoso ha oñemoĩ  y ro'ysãme, opytu'u poteĩ aravo ojey'u hag̃ua. Enserenado: péva ojeheja okápe peteĩ mba'yru ári ikatuhag̃uáicha oguapy pohãre ysapy. Hetáichagua pohãre ikatu ojejapo enserenado. Ikatu ojeheja okápe te, yvarykue, macerado térá ambue. Oje'e kóichagua pohã pya'eveha ñanemonguera. Horchata: ha'e pohã ojejapóva pohã josopyre oñembopupúva, ojeporu pohã akãnundu guasúpe, mbiru'a térã sarampión osẽ hag̃ua okagotyo, ñande pirére ani ombyai ñande retepy, upéva katuete ñanemoakãnundu. Horchátape: oñemoĩ: sandia, andai ha merõ ra'ỹi, avei semilla de lino, perdudilla blanca ha amba'y rogue, naranja pire ha ikatu oñemohe'ẽ eírape térã asukápe. Alcoholaturo: péva ha'e pohã ojejosóva ha oñemoĩ alcohol térã káñape, hykuesẽ rire ojeporu ojeipychy hag̃ua hasyhápe (tetyma, jyva térã ambue hendápe). Baño de asiento: ojejapo pohã rykue tuicha porã, ikatu oñembopupu térã y ro'ysãmente, oñemoĩ peteĩ ña'ẽme ojeguapy hag̃ua ipype pa aravo'i, hyeguasúva ndojapóiva'erã. Gárgara: oñembopupu pohã ha oñemboro'ysãvy, ojejuruhéi pyharevete térã pyhare ojeke mboyve, hi'ariete ndojekaruvéimava'erã mba'eve. Ikatu oje'u yguápe, tererépe, ka'aýpe, té (infusión), macerado, enserenado, horchata, ñandyry (en forma de aceite, zumo, baño, compresa, gárgara e inhalación). Inhalación: oñembopupu pohã, otĩmbo pohã ryakuã. Péva oñehetũva'erã opupu aja. Ikatu ojejaho'i pe máva akã ani hag̃ua pe tĩmbo oho ambue tendápe. Mandu'apy Ohai Matilde Galeano Tembiapo Ñepohãno Oporomomembýva () oñembohérava avei partéra chae ha'e pe kuñakarai térã karai ijae reínteva oipytyvõva kuñanguérape hyeguasúvape imemby hag̃ua, hogapýpe, ymaite guive oĩ yvypóra ojapóva jaikuaaháicha yma ndaoporiva'ekua pohãnohára ikatupyrýva ko'ã mba'épe ha'éva hina kuña ñemomemby, ombohasy'ỹ membyrã. Tekotevẽ ojekuaa partera chae rembiapo mitãpyahu apytépe, noñemomba'eguasuvéima; ndaiporikatuveímai ko'ánga rupi tapicha oipurúva partera chae rembikuaa ha pohã ñanare jerovia. Mandu'apy Tembiapo Apoha Pohanokuaa Membysẽ tako rupi, ha'e kuña hyeguasu opávo, osẽ memby isy membyryru pegua hako rupive, upéicha ha'e membysẽ itapiaguavéva. Heta ava he'i membyrã ha'e jeikove iñepyrũ. Ary ava pegua ojepapa membyrã guive. Kuña oñepyrũ imembyrã oñandu jave imembyryru akuruchĩ mante, akuruchĩ ombotuichava ha itapiaguaveva. Membyrã ae yvypóra kuña pegua oñemohenda mbohapy vore: membyryru ijajúra ombotuicha, mitã kunumi osẽ ha aupa osẽ. Heta pohã oiko oñembyasy'o oipuruva membyrã mboyve. Heta kuña ha kuimba'e oporomomembýva oipytyvõ kuña imembyrãme. Mandu'apy Joaju elpartoesnuestro.es Web de la asociación "El parto es nuestro" Tekovekuaaty Teñói () ha'e mymba ha ka'avo jeikove iñepyrũ, mymba osẽ isy membyryru pegua térã osẽ tupi'a pegua jave, ka'avo osẽ yva ra'ỹi jave avei. Yvypóra heñói ojemboherava membyrã. Mandu'apy Tekovekuaaty Ko yvóra michĩ Plutõ oguereko 5 mbyguai. Ko'ã mbyguaikuéra (jasykuéra) ojere Plutõ rehe, ha Kuarahy rehe avei. Plutõ jasy tuichavéva ha'e Caronte. Caronte tuichave nunga Plutõre. Mandu'apy Ehecha avei Mbyguai Mbyguaikuéra ñande Yvy pegua · Jasytata guasu  pegua· Jarýi pegua · Ja'yvo pegua · Yvaja pegua · Yrarýi pegua · Eris pegua  ha· Haumea pegua. Joaju Pluto mbyja'ekuéra ha'anga guasu Kuarahy Ypykatu Ko yvóra michĩ Haumea oguereko mokõi mbyguaikuéra jaikuaáva. Ehecha avei Mbyja'e kuéra ñande Yvy pegua · Marte  pegua· Húpiter pegua · Satuyno pegua · Urano pegua · Netuno pegua · Eris pegua  ha· Plutõ megua. Mbyja'e Mbyjajerety Kuarahy rehegua Mandu'apy Joaju Kuarahy Ypykatu Ndinomia (), ha'e mbyguai ku yvóra michĩ ha'e Eris. Herateéva (136199) Eris I Disnomia. Hérav peteĩha ha'e va'ekue S/2005 2003 UB313 1, ha upéi Disnomia, he'iséva Eris tupã imemby, Gyrésia mombe'ugua'úpe. Ojejuhu va'ekue ára 10 jasyporundy ary 2005-pe, karai Michael E. Brown ha ijaty ojuhu, mba'e ombotuichahecha Keck-pe Hawaii ypa'ũme. Ku mbyguai ha'e 60 jey imichĩve Érisgui, imbytépe hasaha ha'e 150 km mante. Ehecha avei Mbyguaikuéra ñande Yvy pegua · Jasytata guasu  pegua· Jarýi pegua · Ja'yvo pegua · Yvaja pegua · Yrarýi pegua · Haumea pegua  ha· Plutõ megua. Eris Mandu'apy Joaju Discovery of Gabrielle del Observatorio Keck (en inglés) 2003 UB313, the 10th planet, has a moon!: página de Michael Brown sobre el descubrimiento de Disnomia (en inglés) Kuarahy Ypykatu Tovatĩ ha'e peteĩ táva oĩva tetãvore Kordillera-pe, 63 km imombyrýgui Paraguaýpe ha 17 km imombyrýgui, tetãvore itavusu, Ka'akupépe, tape guasu 2 rupi. Tembiasakue Tovatĩ heñói ypy Domingo Martínez de Irala oisãmbyhy jave, ary 1539-pe. Iñepyrũme ha'e va'ekue peteĩ táva guarani ysyry Paraguái rembére, uperire ojerova henda ko'ãgaguápe ndaikatui hague ojoko Pajagua kuéra ondyrývo hese. Ary 1583-pe oñeme'ẽ franciscano kuérape oisãmbyhy hag̃ua hese, ombokarai hag̃ua avakuéra ikatuhag̃uaicha ijokupyty porãve. Ary 1786pe heñói Tovatĩme Pedro Juan Caballero, oiko va'ekue Paraguái Retã Ára Sãsome. Hembekuéra Táva oĩva ijerére ha'e: Arroyos y Esteros, KKa'akupe, Atyra, Eusebio Ayala, Isla Puku ha Primero de Marzo Compañías Tovatĩ oguereko 17 compañías: 1. Jhuybaty 2. Rosado 3. Potrero 4. 21 de julio 5. Santa Rosalía 6. Punta del Este 7. Villa de Mercedes 8. Mompox 9. Santa Rosa 10. San Roque Gonzáles de Santa Cruz 11. Costa Alegre 12. Ensenada 13. Loma Verde 14. Colonia Capitán Pedro Juan Caballero 15. Isla Florida 16. Aparypy 17. Isla Guazú Virurekokuaa Ladrillo apo hína oĩvéva Tovatĩme. Oleria ha ceramica kuérape ojejapo ñai'ũgui, ha oñembojy jepe'ápe tatakua guasúpe. Oĩ avei heta artesano ha oñemitỹva campáñape, táva jerépe. Mba'apoporã ha Arandupy Ko távape oñemba'apo yvyra, ha ñai'ũ rehe, upéva niko ojehechavéva. Oĩ avei 21 de Julio-pe ojapóva sombrero piri karanda'y roguégui, ha kuñakarai kuéra ojapóva kyha mbokaja roguéi. Opavave tembiapo oñemoĩ ojehecha meme hagua Villa Artesanal-pe ha Mirador ypype. Mba'éicha ikatu ñaguahẽ Tovatĩme Tape hũ Mcal. José Félix Estigarribia rupi ha yvyty Ka'akupe rupi avei. Oĩ peteĩ tape ñanemoguahẽva upéva ha'e táva Arroyos y Esteros rupi. Arandukapurupyre EL PROCESO DE LA INDEPENDENCIA DEL PARAGUAY 1780-1813 (Por HERIB CABALLERO CAMPOS) DOMINGO MARTINEZ DE IRALA (Por ALEJANDRO NIETO) EL PUEBLO GUARANI COLONIAL - INQUIETUDES DE LOS PUEBLOS GUARANÍES (Autora: BRANISLAVA SUSNIK) PRESENCIA FRANCISCANA EN EL PARAGUAY (1538-1824) - Por MARGARITA DURÁN ESTRAGÓ Mandu'apy Paraguái tava Yom Kippur he'ise guaraníme Ñyrõ Ára. Ko árape oñemomba'eguasu ñyrõ ha mba'evai'apo jehechakuaa añetetéva, osẽva korasõ mbytetégui. Kóva ha'e peteĩva umi Kyhyjeha Ára apytépe (Yamim Noraim evréo ñe'ẽme). Umi ára niko oñepyrû Ary Pyahúpe, upéi ou pa ára mba'evai'apo jehechakuaahápe ha opa Ñyrõ Árape. Hudio arapapahápe, Ñyrõ Ára oñepyrũ iñipytũvo ára porundy Tishrei-pegua (hi'ag̃uíva ára 21 jasyporundýgui) ha ojepyso ambue ára pyhare peve. Ñyrõ Ára niko mba'evai'apo jehechakuaa araite, péicha avei ha'e pe ára imarangatuvéva ha oñemomorâvéva ary pukukuépe. Umi mba'e tuichavéva upe arapegua niko mba'evai'apo ñembogue ha jekupyty. Karu, y'u, jahu ha poreno oñemboyketeva'erã ko aretépe. Karu'ỹ oñepyrũ kuarahy oikévo ha opa ambue ára pyharépe. Ñyrõ Ára oñepyrũ peteĩ ñembo'e reheve hérava Kol Nidre oñeñembo'éva kuarahy oike mboyve. Kol Nidre he'iséva "mayma ñe'ẽme'ẽ"; ombokusuguepaite -aty guasúpe- umi ñe'ẽme'ẽ peteĩteĩ ojapova'ekue ary ohasava'ekuépe. Iporã ñamohesakã kóva rupive oñembogueha umi ñe'ẽme'ẽ -noñemoañeteiva'ekue- yvypóra ojapo'akue Ñande Rúpe; ha noñemboguéi umi ñe'ẽme'ẽ yvyporakuéra ojapóva ojoapytépe. Omoĩ hikuái peteĩ akãhoja oñembo'e hag̃ua ka'aru jave -kóva añoite ha'e ñembo'e ojejapóva ka'arukue ary pukukuépe. Péicha avei ojejapo ñembo'e hérava Ne'ilah ha heseve oñemohu'a vy'a guasu. Ñyrõ Ára og̃uahẽ ipahápe hyapúvo turu avei omog̃uahẽva ipahápe karu'ỹ. Kóva ko arete niko henyhê vy'águi Israel retã térã ambue tetâ hudiokuéra oikohápe. Ñyrõ Ára ndaha'éi vy'a'ỹ ára. Umi hudio heñóimava Epaña, Poytuga térã Afrika yvate gotyo ombohéra hikuái ko aretépe, "Karu'ỹ Morotĩ". Mandu'apy Ohai: David Galeano Olivera Ára Fina Estampa ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 22 jasypoapy ary 2011-pe ha opama 23 jasyapy ary 2012-pe, tembiasagua'u Insensato Coração rire ha Avenida Brasil mboyve. Ohai akue Aguinaldo Silva, Nelson Nadotti, Patricia Moretzsohn ha Maria Elisa Berredo, ha oipytyvõ ichupe kuéra haihára Maurice Gyboski ha Rodrigo Ribeiro, omotenonde Marcelo Travieso Ary Coslov, Claudio Boeckel, Marco Rodrigo y Marcus Figueiredo, ha omotenode pavẽ ha hembiasa Wolf Maya. Lília Cabral, Dalton Vigh, Christiane Torloni, Malvino Salvador Carolina DieckmannCaio Castro, Adriana Birolli, Júlia Lemmertz, Dan Stulbach, Sophie Charlotte, Marcelo Serrado, José Mayer, Alexandre Nero, Dira Paes, Eva Wilma, Milena Toscano, Renata Sorrah ha Suzana Pires omba'eapo ava tee kuéra. Omombe'u Grisela da Silva Pereira hembiasakue. Heñói mboriahu, oho Vrasil-pe orekovo 5 ary, 14 ary omenda ha 15 ary omemby. Iména, Pereirinha, ha'e akue pirakutuhára ha omano parape, ha hetekue ndojuhuveva, Griselda opu'aka heta viru ha heta mba'e ohasava. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2011 2012 Lília Cabral Bertolli Figueiredo (São Paulo, Pindorama, 13 jasypokõi ary 1957-pe) ha'e peteĩ mba'eapohára herakuã ojeikuaaetéva tetã Pindorama pegua. Ojapo akue heta ava tee Rede Globo hembiasagua'úpe, mokõi jey ojehechauka chupe pe Emmy jopói, mba'eapohára kuña porãveva rehe. Hembiapo ta'angambyrýpe 1984 - Corpo a Corpo .... Margarida Fraga Dantas 1985 - De Quina pra Lua .... Marieta 1986 - Hipertensão .... Antonieta 1987 - Mandala .... Lena 1988 - Vale Tudo .... Aldeíde Candeias 1989 - Tieta .... Amorzinho 1991 - O Portador ...Luciana 1991 - Salomé .... Ernestina 1992 - Pedra sobre Pedra .... Alva 1993 - Sex Appeal .... Clarice 1993 - Confissões de Adolescente .... Gilda 1994 - Pátria Minha .... Simone Pelegrine 1995 - História de Amor .... Sheila Bueno 1995 - Engraçadinha... Seus Amores e Seus Pecados .... Eduarda 1997 - Angel Malvado .... Goretti Garcia 1998 - Meu Bem Querer .... Verena Alves Serrão 1998 - Dona Flor e Seus Dois Maridos .... Violeta 1999 - Malhação .... Cláudia Almeida 2000 - Laços de Família .... Ingrid Frank Lacerda 2001 - Estrela-Guia .... Daphne Pimenta 2002 - Sabor da Paixão .... Edith 2002 - Sítio do Picapau Amarelo .... Hera 2003 - Chocolate com pimenta .... Bárbara Albuquerque 2004 - Começar de Novo .... Aída 2006 - Páginas da vida .... Marta Toledo Flores 2008 - A favorita .... Catarina Coppola Monteiro 2009 - Viver a vida .... Tereza Saldanha 2011 - Divã .... Mercedes 2011 - Fina Estampa .... Griselda da Silva Pereira 2013 - Saramandaia .... Vitória Vilar 2014 - Império 2016 - Liberdade, Liberdade 2016 - Tá no Ar: A TV na TV 2017 - A Força do Querer 2018 - O Setimo Guardião Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Insensato Coração ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 17 jasyteĩ ary 2011-pe ha opa ára 19 jasypoapy ary 2011-pe, tembiasagua'u Passione rire ha Fina Estampa mboyve. Ohai akue Gilberto Braga ha Ricardo Linhares ha omotenonde Dennis Carvalho. Mba'eapohára ojapo akue ava tee kuéra ha'e Paola Oliveira ha Eriberto Leão; Glória Pires ha Antônio Fagundes,Deborah Secco, Camila Pitanga, Lázaro Ramos, Deborah Evelyn, Gabriel Braga Nunes ha Natália do Vale. Ko tembiasagua'u omombe'u viru jehayhu, viru ñemono'õ, mborayhu ha py'arõ. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2011 Saramandaia ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindoráma retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Oñepyrũ ára 24 jasypoteĩ ary 2013-pe ha opa ára 27 jasyporundy ary 2013-pe, tembiasagua'u Gabriela rire, ko tembiasagua'u ha'e peteĩ jejapo pyahu tembiasagua'u ary 1976 pegua hérava Saramandaia avei, ohai Dias Gomez. Ohai akue pyahuhápe Ricardo Linhares ha omotenonde Denise Saraceni ha Fabrício Mamberti. Mba'eapohára ojapo ava tee ha'e Lília Cabral, José Mayer, Sérgio Guizé, Chandelly Braz, Leandra Leal, Fernando Belo, Gabriel Braga Nunes, Débora Bloch, Marcos Palmeira, Ana Beatriz Nogueira, Vera Holtz, Matheus Nachtergaele, Renata Sorrah, Aracy Balabanian, Tarcísio Meira ha Fernanda Montenegro. Tembiasagua'u omombe'u táva gua'u hérava Bole-Bole rembiasakue, peteĩ ava aty oipota omboherajey ku táva, omoambuese táva réra Saramandaia-pe, heta ava oipota ku ñemoambue ha heta ava ndoipotai avei, ku távape oikove heta kuña ha kuimba'e heko mba'e hekope'ỹva, oĩ karai luisõ, kuña tata, karai orekova tahýi itĩme, karai ipýpe oreko tapo, kuña ohecháva ryguasu gua'u, kuña okaru vai ha okapu, karai ikanguére oñandu ararova reko ha heta ambue mba'e hekope'ỹ oĩ Bole-Bole-pe. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2013 Cheias de Charme ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 16 jasyrundy ary 2012-pe ha opa ára 28 jasyporundy ary 2012-pe, Aquele Beijo rire ha Guerra dos Sexos mboyve. Ohai akue Filipe Miguez ha Izabel de Oliveira ha omotenonde Allan Fiterman, Maria de Médicis ha Natália Grimberg. Mba'eapohára ojapo ava tee kuéra ha'e Taís Araújo, Leandra Leal, Isabelle Drummond, Cláudia Abreu, Ricardo Tozzi, Marcos Palmeira, Jonatas Faro, Malu Galli, Jayme Matarazzo, Tato Gabus Mendes ha Titina Medeiros. Ko tembiasagua'u omombe'u mbohapy óga hembiguái kuña hembiasakue opurahéiva ha ohypytuva herakuã. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2012 Taís Bianca Gama de Araújo (Rio de Janeiro, 25 jasypateĩ, ary 1978), jekuaáva Taís Araújo ha'e peteĩ mba'eapohára jeikuaave eteva tetã Pindorama pegua. Ojapo akue heta ava tee Rede Globo hembiasagua'upe ha heta ojapo avei tembiasagua'u Xica da Silva ava tee. Hembiapo ta'angambyrýpe Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Leandra Rodrigues Leal Braz e Silva (Rio de Janeiro, 8 jasyporundy, ary 1982), jekuaáva Leandra Leal ha'e peteĩ mba'eapohára jeikuaave eteva tetã Pindorama pegua. Hembiapo Ta'angambyry Ta'angamýi Ñoha'ãnga Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Isabelle Christine Lourenço Gomes Drummond (Rio de Janeiro, 12 jasyrundy, ary 1994), jekuaáva Isabelle Drummond ha'e peteĩ mba'eapohára jeikuaave eteva tetã Pindorama pegua. Ojapo akue heta ava tee Rede Globo hembiasagua'úpe. Hembiapo Ta'angambyry Ta'angamýi Ñoha'ãngahára Pindoramagua Cláudia Abreu Fonseca (Rio de Janeiro, 12 jasypa, ary 1970), jekuaáva Cláudia Abreu ha'e peteĩ mba'eapohára jeikuaave eteva tetã Pindorama pegua. Ojapo akue heta ava tee Rede Globo hembiasagua'úpe. Hembiapo Ta'angambyry Ta'angamýi Ñoha'ãnga Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Siria (áraveñe'ẽme: سوريا - Sūriyā), héra ete, Tavakuairetã Árave Siria (الجمهوريّة العربيّة السّوريّة - Al-Ŷumhūriyya Al-`Arabiyya As-Sūriyya), ha'e peteĩ tetã oĩva Kuarahyreike Asia, para Yvy mbytépe rembe'ýpe, ha ijerére ojejuhu yvate gotyo Tuykia, kuarahyresẽ gotyo Irak, ñemby gotyo Israel ha Horytaña, ha kuarahyreike gotyo Lívano. Siria oĩ avei Tetãnguéra Joajúpe. Siria oreko 20.000.000 ava kuéra ipype, opaite nunga oñe'ẽva áraveñe'ẽ. Opaite nunga avei ojerovia islã rape, sunismo rape oreko hetave jeroviaha. Musulmã nguéra ndaha'éiva sunita Siria-pe oĩ druso kuéra, alaguita kuéra ha chi'ita kuéra. Ary 1963 guive pe Aty Baath Árave Tekoha oisãmbyhy Siria omoñe'ẽvo tetã sarambi (estado de emergencia) ha ary 1970 guive tendota Siriagua ha'e ñemoñare Asad pegua. Ko'ãga, Mburuvicha Siria pegua ha'e Bashar al-Asad, Hafez al-Asad ra'y, oisãmbyhy akue Siria retã ary 1970 guive imanópe ary 2000 peve. Itáva kuéra orekovéva tavayguakuéra ha'e: Mandu'apy Arandukapurupyre Nikolaos van Dam, The Struggle for Power in Syria: Politics and Society under Asad and the Ba'ath Party (I. B. Tauris, 2011) Paton, L. B. (1981). The Early History of Syria and Palestine. ISBN 978-1-113-53822-2. Maoz, M.; A. Yaniv, ed. (1986). Syria Under Assad. ISBN 978-0-312-78206-1. Seale, Patrick (1987). The Struggle for Syria. ISBN 978-0-300-03944-3. Alfred Schlicht, The role of foreign powers in the history of Lebanon ands Syria from 1799 to 1861. In: Journal of Asian History 14 (1980). Joaju Vistas satelitales y coordenadas de latitud y longitud de las principales ciudades sirias Sephardic Pizmonim Project- los pizmonim para los judíos de siria Constitución de la República Árabe Siria de 2012 Táva Ndamáko (áraveñe'ẽme: دمشق; Dimashq), herava sapy'apy'a Siria-pe ash-Sham, ha'e tetã Siria itavusu ha itáva tenondegua mokõiha, táva guasu Aleppo rire. Táva ymaguare guive oreko heta tavayguakuéra, ary 2009-pe, Ndamáko oreko akue 1 711 000 ava kuéra. Oĩva ñemby kuarahyreike Siria retãme, hi'aguĩ yvyrysýi Lívanomboyve, 80 kilómetro para Yvy mbytépe imombyry. Ysyry Varata osyry táva mbytépe. Mandu'apy Siria Alepo (Halab áraveñe'ẽme: حلب ) ha'e peteĩ táva guasu ha tenondegua Siria retã pegua, Tetãvore Alepo itavusu. Oreko 4.393.000 tavayguakuéra (ary 2007-pe), ha'e hína táva orekovéva tavayguakuéra Siria retãme, ha Ndamáko, Siria itavusu ha'e táva mokõiha. Oime yvate gotyo retãme. Mandu'apy Siria Horytáña (الأردنّ - Al-’Urdunn), héra ete Tavetã Hachemita Horytáña (المملكة الأردنّيّة الهاشميّة - Al-Mamlaka al-Urdunniyya al-Hāshimiyya), omboherava akue Horytãmboypýri ary 1950 peve, ha'e peteĩ tetã Asia-pe oĩva Kuarahyresẽ Aguĩgua yvy pehẽnguéme. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Siria, yvate kuarahyresẽ gotyo Irak, kuarahyresẽ ha ñemby gotyo tavetã Aravia Saudíta, ñemby kuarahyreike para Pytã (golfo de Aqaba), ha kuarahyreike gotyo Israel ha Paletína. Mandu'apy Joaju Sitio oficial del Gobierno Sitio oficial del Rey Abdalá II Amã (áraveñe'ẽme عمّان, ʿAmmān) ha'e tavusu Tavetã Hachemita Horytaña rehegua, ha táva orekovéva viru remono'õ, ogavoña ha táva oisãmbyhýva Horytaña retãme. Hyepýpe oĩ 2.000.000 ava kuéra nunga (ary 2008-pe). Joaju Cervantes.es (Amán oreko peteĩ Instituto Cervantes hóga). Horytaña Irbid (áraveñe'ẽme: إربد), hérava ymaguare Aravella térã Arvela , ha'e táva tuichave ha tavusu Tetãvore Irbid pegua, Tavetã Horytaña-pe. Hyepýpe oĩ 660.000 ava kuéra, táva tuichave mbohapyha Horytañape, táva guasu Amã ha Sáyka rire. Joaju Irbid Tavao Irbid Kuatia Horytaña Kakapo térã kákapu (maoríñe'ẽme kākāpō, he'iseva ‘gua'a pyharepegua’; Strigops habroptilus) ha'e peteĩ guyra gua'a juehegua, oiko pyharére ha oikovente mante Pyahu Selanda retãme. Ko guyra ha'e gua'a año mante ndovevéiva opa yvórape, ha'e avei gua'a ipohýiveva. Ku guyra juehegua kakapo ikatu ndoikoveva hekoháre, oĩ ñónte 131 guyrakuéra kakapo oikovéva ko'ãga, opa ha'ekuéra ojeikuaava. Kakapo kuéra oikovente mbohapy ypa'ũ Pyahu Selanda pegua. Mandu'apy Joaju Gua'a Lado a Lado ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 10 jasyporundy ary 2012-pe ha opa 8 jasyapy ary 2013-pe, tembiasagua'u Amor Eterno Amor rire ha Flor do Caribe mboyve, 154 ñembyaty kuéra ndie. Ohai Claudia Lage ha João Ximenes Braga, ha oipytyvõ jehaípe Chico Soares, Douglas Tourinho, Fernando Rebello, Jackie Vellego, Maria Camargo ha Nina Crintzs, omyatyrõ jehai Gilberto Braga, omotenonde Dennis Carvalho ha omotenonde guasuhápe Vinícius Coimbra, ku tembiasagua'u ha'e 80ª "tembiasagua'u 18:00 aravo pegua" ohechauka Rede Globo. Mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Marjorie Estiano, Patrícia Pillar, Lázaro Ramos, Thiago Fragoso, Rafael Cardoso, Maria Clara Gueiros, Cássio Gabus Mendes, Maria Padilha, Zezeh Barbosa, Paulo Betti, Isabela Garcia, Tuca Andrada, Sheron Menezzes, Werner Schunemann, Milton Gonçalves, Alessandra Negrini ha Camila Pitanga. Omombe'u tekohayhu ha mborayhu jeheka porã, saro'y XX iñepyrũme, táva Rio de Janeiro-pe, omombe'u avei favela kuéra iñepyrũ yvytymíre ku távape. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2012 2013 Flor do Caribe ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 11 jasyapy ary 2013-pe ha opa ára 13 jasyporundy ary 2013-pe, tembiasagua'u Lado a Lado rire ha Joia Rara mboyve, 159 ñembyaty kuéra ndie. Ohai Walther Negrão, Suzana Pires, Alessandro Marson, Júlio Fischer, Fausto Galvão ha Vinícius Vianna ha omotenonde guasuhápe Jayme Monjardim ha Leonardo Nogueira, ha omotenonde Jayme Monjardim, ku tembiasagua'u ha'e 81ª "tembiasagua'u 18:00 aravo pegua" ohechauka Rede Globo. Mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Grazi Massafera, Henri Castelli, Igor Rickli, Daniela Escobar, Bruno Gissoni, Laura Cardoso, Raphael Viana, Sthefany Brito, Dudu Azevedo, Thiago Martins, José Loreto, Aílton Graça, Rita Guedes, Max Fercondini, Tainá Muller, Jean Pierre Noher, Marcos Winter, Cláudia Netto, Sérgio Mamberti, Débora Nascimento, Ângela Vieira ha Juca de Oliveira. Omombe'u mborayhu ha tekohayhu gua'u jehasa, oiko táva Natal-pe, Rio Grande do Norte-pe, ha oiko avei tetã Guatemala-pe. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2013 {{Ficha de país | nombre_oficial = جمهورية ألعراقJumhūriyyat Al-‘IrāqKomara ÎraqêTetã Iráke | nombre_común = Iráke | imagen_bandera = Flag of Iraq.svg | imagen_escudo = Coat of arms (emblem) of Iraq 2008.svg | imagen_escudo_tamaño = 100x95px | símbolos = | imagen_mapa =Iraq_(orthographic_projection).svg | lema_nacional = Allahu akbarÑandejára ituichave | himno_nacional = Mawtini | archivo_himno_nacional = United States Navy Band - Mawtini.ogg | capital = Bagdad | capital_población = 5.672.516 avakuéra (2005) | capital_coor_fmt = | capital_coor = 33_20_N_44_26_E_ 33° 20’ N 44° 26’ E | ciudad_más_poblada = Bagdad | idiomas_oficiales = Áraveñe'ẽ ha kurdo ñe'ẽ | gobierno = Tavakuiretã Ñembyatypyre parlamentaria | dirigentes_títulos = Tendota Primer Ministro | dirigentes_nombres = Yalal Talabani Nuri al-Maliki | fundación = Sãso | fundación_hitos = - Mburuvi otomano pegua - Tavetã Joaju pegua | fundación_fechas = 1 jasypa ary 1919-pe 3 jasypa ary 1932-pe | superficie = 437.072 | superficie_puesto = 58 | superficie_agua = 1,1 % | fronteras = 3.631 km | costas = 58 km | población = 32.665.000 (2011) | población_puesto = 38 | población_densidad = 73 | PIB = US$ $89,800 millones | PIB_año = 2006 | PIB_puesto = 61 | PIB_per_cápita = US$ $2,900 | IDH = 0,590 | IDH_puesto = 131 | IDH_categoría = Medio| IDH_año = 2012 | moneda = Dinar (IQD) | gentilicio = iraki - irakegua | horario = UTC + 3 | horario_verano = UTC + 4 | cctld = .iq | código_telefónico = 964 | prefijo_radiofónico = HNA-HNZ / YIA-YIZ | código_ISO = 368 / IRQ / IQ | miembro_de = ONU, Árabe, OPEP | notas = }}Iráke (araveñe'ẽme: العراق - Al-‘Irāq), hérava ymaguare Mesopotámia, héra ete Tetã Iráke' (áraveñe'ẽme, Jumhūriyyat Al-‘Irāq; kurdo ñe'ẽme كۆماری عێراق‎, Komara Îraqê), ha'e peteĩ tetã ñemby kuarahyreike Asia pegua oĩva yvytyrysýi Zagros-pe, kuarahyresẽ yvyku'iparusu Siria-pegua ha yvate yvyku'irusu Aravia-pegua. Ijerére ojejuhu ñemby gotyo Kuwait ha Aravia Saudíta, kuarahyreike gotyo Horytaña, yvate kuarahyreike gotyo Tavakuairetã Árave Siria, yvate gotyo Tuykia, ha kuarahyresẽ gotyo Irán. Oreko peteĩ yrembe'y po'i Umm Qasr-pe, para apyte Pérsiagua. Oĩ mokõi ysyry guasu ha tenondegua: pe ysyry Tigris ha Éufrates. à ysyry ijerére oĩ heta ñemitỹ. Iráke hembiasakue iñepyrũ oĩ Mesopotámia Ymaguare rembiasakuépe. Ysyry Tigris ha Éufrates rendápe ha'e "avano'õ ypy renda" ha jehai ypy renda. Hembiasakue pukukuévo, Iráke yvy niko mburuvi opichagua rekoha: Suméria , Akádia, Mburuvi asírio, Vavilónia Mburuvi ha Mburuvi Kaliháto Abasigua, Mburuvi akeménida, Mburuvi Masendóña, Mburuvi páyto, Mburuvi sasánida, Mburuvi oméja, Mongólia Mburuvi, Mburuvi otománo, ha Vyretáña Mburuvi. Iráke oreko 18 tetãvorenguéra (muhafazat''): Mandu'apy Joaju Irak Sãmbyhyha, henda tee (áraveñe'ẽme ha ingyaterrañe'ẽme). Iráke marandu ha ambueva Iráke maranduhára Arapasu juru karapã ( (Campylorhamphus trochilirostris) ha'e peteĩ guyra juehegua oikovéva Argentina retãme, Bolivia retãme, Brasil-pe, Colombia-pe, Ekuator retãme, Panama-pe, Paraguái-pe, Perũme ha Venesuéla retãme. Tenda oĩva Oikove ka'aguýre; ysyry ha ysyrymi hi'aguĩ; ñu guasu orekova heta yvyramáta, oikove mante 1 300 msnm mbovy ha oĩ mante 2.000 m mboyve. Hete ha hembi'u Arapasu juru karapã ituichakue ha'e 24 gotyo 28 cm. Itĩ puku, karapã ha pytãhũ. Ijatukupe pytã nunga ha ipy'a pytã kanela. Ijahy'o ha iñakã pytãhũ ha morotĩ. Ho'u heta mymbachu'i ha ambue mymba ndorekóiva pujase'o, yvyra ápe guy pegua. Referencias Joaju Red-billed Scythebill species account. Guyra Arapasu ka'atĩ () (Lepidocolaptes angustirostris) ha'e peteĩ guyra juehegua oikovéva Argentina, Bolivia, Brasil, Paraguái, Surinam ha Uruguái retãme. Tenda oĩva Oikove yvyramáta michĩme, ka'aguy sa'i, ñu guasu 2.300 m mboyve. Hete Ituichakue ha'e 19, 5 gotyo 21 cm. Iñakã hũ ha morotĩ, ijatukupe pytã kanela. Ipyti'a ha ipy'a morotĩ ha marrõ kangy. Itĩ mbuku, po'i ha karapãmi, pytãngy térã morotĩ. Hembi'u Ho'u heta mymbachu'i ha mymba michĩ ndorekoiva pujase'o ha oikovéva yvyra ápe guýre. Ñemoñare Ohaitypo yvyramáta kua térã ambue kua ambue guyra ojapóva. Ombo'a mokõi térã mbohapy rupi'a, kuña ha kuimba'e omboja rupi'a kuéra. Mandu'apy Joaju Arapaçu-de-cerrado; WikiAves. Guyra Arapasu ñu (Xiphocolaptes major) - () ha'e peteĩ guyra juehegua oikovéva Argentina, Bolivia, Brasil ha Paraguái retãme. Tenda ete oikovéva ha'e ka'aguy. Ipohýikue ha'e 155 g ha ituichakue ha'e 35 cm. Mandu'apy BirdLife International 2010. Xiphocolaptes major. 2010 IUCN Lista Roja de Especies Amenazadas. Descargado el 14 de marzo de 2011. Joaju Videos del trepatroncos colorado El la Internet Bird Collection Trepatroncos colorado, galería de fotos VIREO Fotos en alta resolución Guyra Arapasu pini () - (Lepidocolaptes falcinellus) ha'e peteĩ guyra juehegua michĩ oikovéva Ñembyamérikape. Tenda oikove Oikove heta ka'aguýre Argentina, Brasil ha Paraguái retãme. Mandu'apy Joaju Guyra Arapasu pytãmi () (Sittasomus griseicapillus) ha'e peteĩ guyra juehegua michĩ oikovéva Amérikape, Méjiko retãme guive Argentina retã meve. Tenda oikove Oikove yvyra ári, ka'aguy rembe'y ha tenda y'ỹre. Oĩ tenda 600 gotyo 2.300 msnm para ári. Hete Ituichakue ha'e nunga 15 cm ha ipohýikue ha'e 13 g. Iñakã, ijahy'o ha ijatukupe hovyũ kangy; huguái ha ijatukupe guy pytãmi; ipy'a ha ipyti'a hũngy. Itĩ po'i, michĩ ha karapã'ỹ. Hembi'u Arapasu pytãmi ho'u heta mymbachu'i, yso, sevo'i ha yso rupi'a, ho'u avei opa mymba michĩ ndorekoi pujase'o ha oĩ yvyra ápe guy. Ñemoñare Ohaitypo mbokaja yvate ha po'i rakãre, oipuru heta yvyra rogue ha ambue yvyra mba'e ohaitypo hag̃ua. Mandu'apy Joaju Olivaceous Woodcreeper videos; Internet Bird Collection Photo-Medium Res; Article chandra.as.utexas.edu Guyra Arapasu'i () (Xiphorhynchus fuscus), ha'e peteĩ guyra juehegua michĩ ha marrõ oikovéva Ñembyamérika-pe. Tenda oikove Arapasu'i oikove ka'aguy Argentina, Pindorama ha Paraguái retãme. Mandu'apy Joaju Galería de fotos en VIREO. Guyra Arapau'irã (Heliobletus contaminatus) (), ha'e peteĩ guyra juehegua michĩ. Oikove ka'aguy guasu kuarahyresẽ Ñembyamérika-pe. Tenda oĩva Oikove ka'aguy guasu ha ñu oreko ka'aguy ñemby kuarahyresẽ Pindorama retãme, kuarahyresẽ Paraguái, ha yvate kuarahyresẽ Argentina retãme. Mandu'apy Joaju Guyra Taguato mbyju'i () (Falco rufigularis), ha'e peteĩ guyra taguato juehegua oikovéva Amérikape, Méjiko retã guive Argentina retã meve. Ituichakue ha'e nunga 22 gotyo 28 cm ha taguato mbyju kuña ituichakue ha'e 22 gotyo 29 cm. Ku guyra ho'u ambue guyra michĩ, mymba okambúva, mymbachu'i ha mymba otyryrýva mich. Ohaitypo yvyra kua, ha ombo'a mokõi térã mbohapy rupi'a. Mandu'apy Joaju Datos e imágenes del Falco rufigularis en ar.geocities.com/pajarosargentinos1 Guyra José Eduvigis Díaz Vera niko heñoi’akue táva Pirajúpe, oĩva tetãpehẽ Paraguari, Paraguay retãme; ára 17 jasypa ary 1833-pe. Itúva herava’ekue Juan Andrés Díaz ya isýkatu hera’akue Dolores Vera. Ary 1852-pe oikékuri guarini atýpe ha pa ary rire oĩmakuri Tahachi atýpe. Díaz omoheñoi’akue Batallón 40. Upéicha avei, José Eduvigis Díaz niko pe mburuvicha omoakãva’ekue ñane retãme pe ñorairõ tuichavéva oikova’ekue Ñorairô Guasúpe, opytáva mandu’arãme ha hérava Kurupa'yty, ha’etevoi omotenondeva’ekue ha omonáva yvýre umi mbohapyve tetã guarini aty ojeityva’ekue ñande ári, ára 22 jasyporandy ary 1866-pe. José Eduvigis Díaz oñorairõjepékuri Corrales, Estero Bellaco, Tujutĩ (omotenondehaguépe pe ñemongu’e tuichaite ojejapova’ekue oñembohováivo mbohapyve tetã ñande’aho’ívape), Boquerón ha Sauce-pe, jepémo pe hembiapo tuichavéva ha opytáva mandu’arâme oikókuri Kurupa’ytýpe. José Eduvigis Díaz omanókuri irundy jasy Kurupa’yty ñorairõ rire ojapo rire peteĩ tembijerure ijetu’úva ome’ẽ’akue chupe Mburuvichapavẽ Francisco Solano López ha upéva rupi oñekytĩva’ekue chugui hetyma peteĩ. Oiko chugui Mburuvichavete peteĩ aravo omano mboyve, Paso Pukúpe, ára 7 jasykõi ary 1867-pe. Upe rire, ary 1939-pe, itanimbukue oñembohyrúva peteĩ japepópe oñemohendákuri Ñane Retã Rekoverapýva Rógape. Mandu'apy Ohai: David Galeano Olivera Diaz, Jose Pirachuguasu () - (Orcinus orca), ha'e peteĩ mymba okambúva setáseo juehegua oĩ ñemohenda guasu herava juehepehẽ piranare, oikovéva opa paraguasukuérape. Ku mymba yguasúpegua ha'e piranare tuichavéva. Ku piranare pirachuguasu oreko peteĩ pira pepo puku ijatukupépe, ipukukue ha'e 1,8 m pirachuguasu kuimba'e rupi ha isa'y hũ ha morotĩ. Pirachuguasu kuña imichĩveva ha ipepo ijatukupe pegua ituichaveva kuimba'e ipepóva. Peteĩ pirachuguasu kuimba'e ipohýi 5,5 toneláda ha ituichakue 9 m, ha pirachuguasu kuña ituichakue 7,7 m ha ipohýi ha'e 4 t. Heta pirachuguasu aty oñemohenda ijaty, oikove aty guasúpe ha oiko heta pirachuguasu ojoavýva. Pirachuguasu imbaretéva, ipya'e ha arandu; ikatu ho'u opamba'e mymba kuéra paraguasúpegua, pirakuéra guasu ha michĩ ha ambue okambúva oikovéva ygusúpe. Pirachuguasu oikove opaite paraguasu ñande Yvýgui, paraguasu Árktiko guive paraguasu Antártida pegua peve, oikove mante paraguasu ro'y ha ro'ynunga, ha oikove avei yrambe'ýpe. Ova mante opa hekovére opa rendápe. Ary 2008-pe, oiko akue 50 000 pirachuguasu kuéra opa Yvórape. Mandu'apy Joaju United Nations Environment Programme - World Conservation Monitoring Centre, (ingyaterrañe'ẽ) Orca Network está dedicado a la conservación de cetáceos del noreste del Pacífico (ingyaterrañe'ẽ) Okambúva Tesapemoñanga () ha'e ka'avo hembiaporeko oñemoabue mba'erendy mbaretekue Kuarahy pegua hembi'urã. Ka'a ha kapi'i oñongatu tesape imbaretekue ha oipuru ku mbaretekue hembi'urã. Ka'avo hogue oipyhy kuarahy hesape. Ka'avo Tekovekuaaty Chekia (chekoñe'ẽme: Česko) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva yguasu rembe'y'ỹ opytáva Mbyte Európape. Ijerére ojejuhu kuarahyreike gotyo upe tetã Alemaña, ñemby gotyo Auteria, tetã Elovakia kuarahyresẽ ngotyo ha yvate gotyo ojejuhu upe tetã Poloña. Itavusu ha táva tenondegua ha'e Praga. Ymaguareite, Chekia retã hérava Bohemia ha hekosãso'ỹ. Ko'ãga, Chekia hekomimbi, ipy'aguapy ha tekoha porã opavavépe, ipype oikove 10.519.000 ava. Chekia retã oguereko 13 tekoha térã "tetãvore" (kraje chekoñe'ẽme) ha peteĩ tavusu (hlavní město chekoñe'ẽme). Mandu'apy Joaju Sitio oficial de la República Checa Mba'asypararã () ha'e pe mba'asy omosarambi yvypóra rete, guyra ha opa mymba okambúva rete, peteĩ víru ojapo ko mba'asy. Ombohasy ñane akã, ñande py ha ñande po kuéra, ome'ẽ akãnundu ha ñañeñandu vai. Mba'asy víru Francisco de Asís heñoi’akue ary 1181 ỹramo ary 1182-pe, táva Asis, Italia retãme. Ha’éniko Tupã rembiguái, omoheñoiva’ekue Francisano Atykatu ha ambue hérava Clarisas Atykatu (kuñame g̃uarã). Francisco niko peteĩ karai ipirapirehetáva ra’y, imitãrusu peve oikókuri poguasúicha ha upéi oiko mboriahu apĩcha oha’ãvo Hesukirito rekovekue. Francisco de Asís omanókuri ára 3 jasypa ary 1226-pe itávape, orekórõguare 44 ary ha oiko ichugui marangatu ára 16 jasypokõi ary 1228-pe Tupão Ruvicha Gregorio IX rupive. Hi’ára oñemomba’eguasu 4 jasypa jave. Ha’éniko mymba, tekoha ha ñemuhára rerekua. Francisco de Asís ñembo'e Tupã, ejapo chehegui py’aguapy rembipuru, Upe oĩháme py'arõ, che tamoĩ mborayhu, Upe oĩháme kaguai, che tamoĩ ñyrõ, Upe oĩháme joavy, che tamoĩ joaju, Upe oĩháme py'aheta, che tamoĩ Jerovia, Upe oĩháme javy, che tamoĩ añetegua, Upe oĩháme py’aropu, che tamoĩ vy'a, Upe oĩháme pytũ, che tamoĩ tesape, Ha… Tupã, ahekarãngue... Mytuẽ uvéi che taporomomytuẽ, Ahekarângue jehechakuaa uvéi che taporohechakuaa, Ahekarângue jehayhu uvei che taporohayhu, Upeháre Ñame’ẽrõmante oñeme’ẽta ñandéve Ñaporoñyrõramo ñaneñyrõta hikuái Ha ñamanóvo ae jaikovejeýta tapiaiterã *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Italiagua Hesu rape Tape guasu 5 () heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 5 "General Bernardino Caballero", ha'e peteĩ tape guasu oĩva Paraguái retãme, ku tape tenondeguaite, upérupi ohasa heta mba'yrumýi guasu ogueraha ka'a, yvyra ha sóha, oipytyvõ heta tekove kuéra oikove yvate gotyo retãygua, ojoajúva táva Concepción pe táva Pedro Juan Caballero rehe, ombojoaju avei ko'ã táva mokõi Cháko Paraguái ndive. Ipukukue ha'e 355 km. Amo km 254 rehe, táva Yvy Jaúpe, oñembohapemokõi tape guasu 3 rehe. Jehasaha repy km 186: Jehasaha repy Horqueta Táva kuéra Táva ha tava guasu 10.000 tavayguakuéra ndie ku tape guasu ohasava kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve ha'e: Tape guasu 5 Pozo Colorado ha'e peteĩ táva oĩva Paraguái retãme, tetãvore Presidente Hayes oĩha, oĩ Paraguái yvate kuarahyreiképe. Ku táva oĩ 268 km Paraguaýgua, Cháko Paraguáipe. Tape guasu 9 ha Tape guasu 5 ohasa ipýpe. Pozo Colorado oguereko 17.727 tavayguakuéra ipýpe, 9.368 ikuimba'e ha 8.089 ikuña. Táva mbytépe oĩ 1.706 tavayguakuéra ha táva okápe oĩ 16.021 tavayguakuéra. Mandu'apy Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6 Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL Paraguái tava Judy Garland (Grand Rapids, Minnesota, Tetã peteĩ reko Amérikagua, 10 jasypoteĩ ary 1922-pe – omano ára 22 jasypoteĩ ary 1969-pe), hera heñói ha'e Frances Ethel Gumm, ha'eva peteĩ mba'eapohára, opurahéiva ha cantante Amérikagua. Joaju Judy Garland The Judy Room Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Ekósia (ingleñe'ẽme ha Ekosiañe'ẽme: Scotland) ha'e peteĩ tetã oĩva Tavetã Joajúpe, upe ojejuhúva yvatevépe. Oĩ Ingyatérra ha Gales ndive upe ypa'ũme hérava Vyretáña Guasu, ijyvy apekue ha'e niko mbohapýgui peteĩ pe ypa'ũ apekuégui; oreko avei 790 ypa'ũ michĩ ambuéva. Ijerére ojejuhu yvate ha kuarahyreike gotyo paraguasu Atlántiko; kuarahyresẽ ngotyo para Yvatevogua, ñemby gotyo Ingyatérra ha ñemby kuarahyreike gotyo yrape Yvatevogua ha para Irilánda. Ekósia yvy apekue ha'e 78.772 km2, oikohápe 5.463.300 tekove, ojeipapaháicha 2019-pe. Itavusu ha'e táva Endimbúgo, ha táva Glasgow itáva tuichavéva, upépe ha ijerére oiko 40% opaite Ekósia retãyguágui. Ekósia réra ou «Scotus» pegua, ñe'ẽngue latinañe'ẽme he'iséva «Irilandagua» (hetárõ oje'e «Scoti», «Irilandaguakuéra»). Oiko upéicha gaelikokuéra Irilánda pegua oho akue ko yvy pehẽnguépe, ha umi Rróma ymaguare retãygua ombohéra «Scotia» Irilándape (ñe'ẽngue «Scotus» ojeipurúvo kuñanguérape). Umi Irilánda retãygua oho akue opyta hag̃ua Ekósia ko'ãgaguápe ojehero «Scoti». Umi Rróma retãygua oipuru «Kalendóña» ombohéra hag̃ua Ekósia ko'ãgagua. Tavetã Ekósia ha'e akue peteĩ tetã hekosãsóva ary 1707 peve, upe jave ojejapo Kuatia Joajurã 1707 pegua Ingyatérra ndive, ojapo hag̃ua tetã pyahu ipeteĩva, héra Tavetã Joaju Vyretáña Guasu pegua. Oñembojoaju rire, nomoambuéi heko me'ẽ, upe guive Ekósia rekorãnguéra ha heko me'ẽ oikoe Gales, Ingyatérra ha Yvate Irilánda reko me'ẽgui. Ekósia heko me'ẽ hi'arégui, hekombo'e ypykatu ha ijeroviapy oikoe ambue Tavetã Joaju retãnguéra mba'égui, ojehecha upéicha Ekósia reko tee ha mba'éicha okakuaa ára ha ára, ymaite guive. Oñepyrũ saro'y XIX jave, Ekósia rekuáipe, temiandu omosãsoséva hetã Tavetã Joaju poguýgui ha oñemoherakuã saro'y XX paha guive; upe aty ojokuaikuaáva héra Scottish National Party, ojeruréva Amandaje Guasúpe toñemosãso Ekósia, ohupyty Amandaje Guasu vore tuichavéva pe jeporavo guasúpe oiko kuri jasypo 2011-me. Ary 2014 aja, Ekósia rekuái ha karai David Cameron rekuái Tavetã Joajúpe ojojekopyty ojapo hag̃ua Porandu Guasu oikuaarã Ekósia retãyguakuéra oipotápa hetã hekosãsotaha, upe Porandu Guasu oiko ára 18 jasyporundy upe aryitépe, umíva oipota Ekósia topyta Tavetã Joaju poguýpe hetave umi ndoipotáivagui, upéicha Ekósia oĩ gueteri upe tetã poguýpe. Mandu'apy Joajuha Edimburgo (ingyaterrañe'ẽme: Edinburgh) ha'e tavusu ha táva sãmbyhyha tetã Ekosia pegua (Tavetã Joaju), oiméva Europape. Ko táva ituichave mokõiha táva Glasgow rire. Oĩ kuarahyresẽ Ekosia retãme, ku tetã itavusu ary 1437 guive. Itavavo mokõi herava The Old Town (táva tuja) ha The New Town (táva pyahu) ha'e Tembiejakue Yvypóra rekogui Unesco rupive ary 1995 guive. Ary 2009-pe, oguerekova'ekue 477.660 tavayguakuéra. Mandu'apy Ekósia táva Banda de Música del Estado de Oaxaca ha’eva’ekue atõi méhikogua. Puraheihára Méhiko Oaxaca de Juárez, ha'e peteĩ táva guasu Méhiko pegua, tetãvore Oaxaca itavusu. Oguereko 593.522 tavayguakuéra. Tekotevẽ kapilla Santa Cruz Xoxocotlán San Sebastián Tutla Méhiko táva Lila Downs (AFI: [ˈlɨl_ləˈdouːns]; Oaxaca, 9 jasyporundy, 1968) ha'e peteĩ opurahéiva, purahéiapoha, ao moha'angaha ha actriz Méjikogua. Oñepyrũakue hembiapo tembipu porã 1990pe. 2011-pe, irundy purahéi aty, Pecados y Milagros, oñemu 300.000 suakuéramive kopia. Tekove Temuco táva Chilepe. Ko távape oiko 245.347 (ary 2002). - 464 km² Ambuére joaju Municipalidad de Temuco Chile táva Afrikáans (afrikaans) ha'e peteĩ ñe'ẽ heymañagua, Indoeuropa ñe'ẽ, oúva holandañe'ẽ, oñe'ẽva Yvyáfrika retãme ha Namívia retãme. Afrikáans ha'e peteĩ ñe'ẽ oúva holandañe'ẽ-gui, umi pytagua Holanda-gua oguerahava'ekue Sudáfrica-pe saryty XVI-pe. Tenda heñói ypy hague ha'e Ciudad del Kávo ha ko'a guive ojepyso ambue hendáre. Ñepyrũrã, oñembohéra Kaaps-Hollands térã Plat-Hollands, saryty XIX peve oñemoĩramoguare téra afrikáans. Arykuéra 1910 ha 1925-rupi ñe'ẽnguéra tee Unión de Sudáfrica-pe ha'eva'ekue ingles ha neerlandes. Ary 1925-pe ñe'ẽ afrikáans omyengovia neerlandes-pe. Ñe'ẽ tee ha ñe'ẽ hechakuaa He'iháicha Tekome'ẽrusu 1996-guarépe, mokoĩvéva ñe'ẽ tee Tetã Yvyafrika tuichakue javeve ha'e inglyesñe'ẽ ha afrikáans. Upéi avei, opaite tavusúre hetavehápe, ha'e avei ko'ã ñe'ẽnguéra: endevele ñe'ẽ, soto, sesoto, suasi térã suati, chongañe'ẽ, chuana, venda, josa ha sulu ñe'ẽ. Tembiapoukapy tetãmegua omohenda tekombo'e mokoĩve ñe'ẽ teéme ha ijeiporu tenda sãmbyhyháre; upéicha avei, omoneĩ oñemombarete ha oñemomba'e haguã opavave ñe'ẽnguéra oñeñe'ẽva ko tetãme. Tekome'ẽrusu Namívia-pegua (1990) omoĩ inglyesñe'ẽ añoite ñe'ẽ teéramo; upe mboyve ha'eva'ekue avei ñe'ẽ afrikáans. Tetã sãmbyhyha omoneĩ ojeiporu haguã ambue ñe'ẽnguéra opaite hendáre (sãmbyhyha, tekojojarãme, ambueve) umi tendakuéra oñeñe'ẽháme. Tekombo'e ñepyrũgua oñembo'e inglyesñe'ẽ ha avei afrikáans, herero, nama ñe'ẽ, fueñe'ẽ, suvia térã chuanañe'ẽme. Mandu'apy Joaju Biswas, Sailendra. Samsada Bangala abhidhana. Indoeuropa ñe'ẽ Gramo ha'e mása ra'ãha ojeipuruvéva, Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãgua mba'éva (SI), kóva niko oipuru tai "g" ohechauka hag̃ua mba'épa oha'ã. Ymaguare, peteĩ gramo ha'e 1 centímetro cúbico pe y másagui oikóvo 3,98 °C, ha ko'ãga ha'e vore 1000 peteĩ kilogramo pegua. 1 g = 0,001 kg = 10−3 kg Mba'e joja 1 garámo ijoja: 1000 mg 100 cg 10 dg 0,1 dag 0,01 hg 0,001 kg Ombohetáva ha ombohetáva guýre garámo pegua Ombohetáva jotagarámo (Yg), 1 Yg = 1 000 000 000 000 000 000 000 000 g = 1024 g setagarámo (Zg), 1 Zg = 1 000 000 000 000 000 000 000 g = 1021 g esagarámo (Eg), 1 Eg = 1 000 000 000 000 000 000 g = 1018 g petagarámo (Pg), 1 Pg = 1 000 000 000 000 000 g = 1015 g teragarámo (Tg), 1 Tg = 1 000 000 000 000 g = 1012 g higagarámo (Gg), 1 Gg = 1 000 000 000 g = 109 g megagarámo térã toneláda (Mg o t), 1 Mg o 1 t = 1 000 000 g = 106 g quintal métrico (q), 1 q = 100 000 g = 105 g miriagarámo (mag), 1 mag = 10 000 g = 104 g kilogarámo (kg), 1 kg = 1000 g = 103 g Etogarámo (hg), 1 hg = 100 g = 102 g dekagarámo (dag), 1 dag = 10 g = 101 g Ombohetáva guýre desigarámo (dg), 1 dg = 0,1 g = 10–1 g sentigarámo (cg), 1 cg = 0,01 g = 10–2 g miligarámo (mg), 1 mg = 0,001 g = 10–3 g mikyrogarámo (µg), 1 µg = 0,000 001 g = 10–6 g nanogarámo (ng), 1 ng = 0,000 000 001 g = 10–9 g pikogarámo (pg), 1 pg = 0,000 000 000 001 g = 10–12 g hẽtogarámo (fg), 1 fg = 0,000 000 000 000 001 g = 10–15 g atogarámo (ag), 1 ag = 0,000 000 000 000 000 001 g = 10–18 g setogarámo (zg), 1 zg = 0,000 000 000 000 000 000 001 g = 10–21 g jotogarámo (yg), 1 yg = 0,000 000 000 000 000 000 000 001 g = 10–24 g Ehecha avei Pohyikue Mása Mandu'apy Joaju Calcular conversión de gramos en otras unidades de masa (en español) Ta'ãha Kilogramo ha'e mása ra'ãha, Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãgua mba'éva (SI), oipuru taikuéra "kg" (ndaha'éi "Kg") ohechauka hag̃ua pe oha'ãva. Peteĩ kilogramo ha'e upe mba'e apu'a imása oĩva Pohyikue ha Ta'ãha Kotyguasu Hetatetãgua (BIPM) táva Sèvres-pe, Parĩ hi'aguĩ (Hyãsia retãme), upe mba'e apu'a ojejapo akue platino ha iridio, ha oreko peteĩ kilogramo. Mba'e joja 1 kilogramo ijoja: 1 000 000 mg 100 000 cg 10 000 dg 1000 g 100 dag 10 hg 0,1 mag 0,01 q 0,001 t Ta'ãha Aravo'ive () ha'e ára jehasa ra'ãha ojeipurúva pe Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãguápe, peteĩ aravo oñemboja'óvo 60 vore ijojáva rupive. Oñemoha'anga tai s rupive (ndaha'éi S terã S.). Ára Ta'ãha Aravo'i () ha'e ára jehasa ra'ãha, peteĩ aravo oñemboja'óvo 60 vore rupive. Oñemoha'anga upéicha: ' térã min (ndaha'éi mins.) Ára Ta'ãha Ára () ha'e Yvy isapy'a jehasa, Kuarahy oĩva yvága mbyte guive kuarahy oĩva jey peve. Ára ra'ãha peteĩha tembihasa teko are rehegua. Ára jojaha Peteĩ arapokõindy ha'e 7 ára kuéra Peteĩ jasy ha'e 30/31 ára kuéra (jasykõi oreko mante 28 ára kuéra térã 29, ary visetope) Peteĩ ary ha'e 365 ára kuéra (térã 366 ára kuéra) Peteĩ sa ro'y ha'e 36.525 ára kuéra (75 ary orekóva 365 ára kuéra + 25 ary orekóva 366 ára kuéra) Peteĩ su ary ha'e 365.250 ára kuéra (742 ary orekóva 365 ára kuéra + 258 ary orekóva 366 ára kuéra) Joaju Ára Jasy Ta'ãha Toneláda () ha'e peteĩ mba'era'ã ra'ãha pe Ta'ãhareko Hetatetãrehegua pegua, ha'e 1000 kilogarámo térã garámo. Ko ñe'ẽ toneláda ou hyãsiañe'ẽ-gua tonne he'iséva tyru guasu, ohasa karaiñe'ẽme tonelada ha avañe'ẽme toneláda. Ojehechauka hag̃ua ojeipuru tai t (ndaha'éi T térã T.). Ta'ãha Guyrajura (Furnariidae) ha'e umi guyra michĩ (10 gotyo 26 cm), ipepo mbykymi ha ijapu'a, hetyma mbarete ha huguái puku. Hague pytũmbýva térã hũngýva. Umi guyra oikove mante Mbyteamérikape ha Ñembyamérikape. Ho'u mymbachu'i ha umíva ohaitypo tatakuáicha. Ambuéva ohaitypo yvyra kuápe térã ita kuápe. Ñemohenda Subfamilia Sclerurinae Geositta (11 juehegua) Sclerurus (6 juehegua) Subfamilia Dendrocolaptinae Tribu Xenopini Megaxenops Xenops (4 juehegua) Tribu Dendrocolaptini Glyphorynchus Dendrocincla (6 juehegua) Deconychura (2 juehegua) Sittasomus Nasica Dendrexetastes Dendrocolaptes (5 juehegua) Hylexetastes (2-4 juehegua) Xiphocolaptes (4 juehegua) Campylorhamphus (5 juehegua) Drymornis Lepidocolaptes (7 juehegua) Dendroplex (2 juehegua) Xiphorhynchus (alrededor de 15 juehegua) Subfamilia Furnariinae Tribu "Berlepschiini" (probablemente una subfamilia distinta) Berlepschia Tribu Philydorini Philydor (10 juehegua) Automolus (9 juehegua) Thripadectes (7 juehegua) Tribu "Margarornini" Margarornis (4 juehegua) Premnoplex (2 juehegua) Roraimia Tribu Furnariini Furnarius (6 juehegua) Upucerthia (9 juehegua) Cinclodes (12 juehegua) Tribu Synallaxini Anumbius Asthenes (18-20 juehegua) Coryphistera Cranioleuca (c.20 juehegua) Leptasthenura (10 juehegua) Phacellodomus (11 juehegua) Poecilurus (3 juehegua) Pseudasthenes (4 juehegua) Synallaxis (haimete 30-35 juehegua) Afinidades indeterminadas Lochmias Heliobletus Pseudocolaptes (3 juehegua) Premnornis Anabacerthia (3 juehegua) Syndactyla (4 juehegua) Simoxenops (2 juehegua) Ancistrops Hyloctistes Anabazenops (2 juehegua) Cichlocolaptes Hylocryptus (2 juehegua) Ochetorhynchus (2 juehegua) Eremobius Chilia Clibanornis Limnornis Limnoctites Phleocryptes Aphrastura (2 juehegua) Spartonoica Sylviorthorhynchus Schizoeaca (8 juehegua) Oreophylax Schoeniophylax Siptornopsis Gyalophylax Hellmayrea Certhiaxis (2 juehegua) Thripophaga (2 juehegua) Siptornis Metopothrix Xenerpestes (2 juehegua) Acrobatornis Pseudoseisura (4 juehegua) Pygarrhichas Mandu'apy Arandukapurupyre DE JUANA, E., DEL HOYO, J., FERNÁNDEZ-CRUZ, M., FERRER, X., SÁEZ-ROYUELA, R. & SARGATAL, J. Nombres en castellano de las aves del mundo recomendados por la Sociedad Española de Ornitología (Octava parte: Orden Passeriformes, familias Eurylaimidae a Rhinocryptidae). Ardeola 50(1), 2003, 103-110. Joaju Ovenbird videos on the Internet Bird Collection Guyrajura Ogaraity (Furnarius) ha'e guyra jueheguaty oĩva juehepehẽ guasu guyrajura (Furnariidae). Umi guyra ohaitypo tatakuáicha. Umi guyra oikove Vrasil retãme, Uruguái retãme, Paraguái retãme, Volívia ha Argentina retãme. Ogaraity juehegua Ogaraity sa'yju, Furnarius leucopus Ogaraity pytũmby, Furnarius torridus Hornero colibandeado, Furnarius figulus Ogaraity michĩ, Furnarius minor Guyra tatakua, Furnarius rufus Ogaraity cháko, Furnarius cristatus Ogaraity py'aguapy, Furnarius cinnamomeus Ogaraity heko Haity Mokõi oñondive ohaitypo tatakuáicha. Ipohyikue 5 kg ha hatã porã. Ijapu'a ha oreko jeike koráicha. Opa haity ojeipurúva peteĩháme, ndojeipuruvéima. Ambue guyra kuéra ikatu opuru ogaraity haity ambue jey. Hekotee Mokõi oñondive oikove joajuhápe mante. Arapotýre iñepyrũ, ogaraity haity oreko irundy rupi'a. Ikatu oikove ñúre, ka'aguýre ha távare avei. Ko guyra ndováiva, opyta mante hekohápe. Mandu'apy de Juana, E., del Hoyo, J., Fernández-Cruz, M., Ferrer, X., Sáenz-Royuela, R. & Sargatal, J. Nombres en castellano de las aves del mundo recomendados por la Sociedad Española de Ornitología (Octava parte: Orden Passeriformes, familias Eurylaimidae a Rhinocryptidae). Ardeola 50(1), 2003, 103-110. Joaju Fotos, vídeos y sonidos de horneros en Internet Bird Collection. Horneros construyendo su nido, todo el proceso, en base a fotografías tomadas durante dos meses. Imágenes y sonidos del hornero. Guyrajura {{Ficha de serie de televisión |título_original = Breaking Bad |imagen = Breaking Bad logo.svg |título = Breaking Bad |color = #177245 |género = OmopirĩvaThriller psicológicoWestern ãgaguaHumor negro Breaking Bad ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui omopirĩva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ojapo Vince Gilligan. Breaking Bad omombe'u Walter White hembiasakue (Bryan Cranston), peteĩ kimikuaa mbo'ehára sogue ohechakuaa orekóva ñe'ãvevúi mba'asy vai ipohano'ỹva. Hepyme'ẽrã tasyópe ha ñeñongaturã viru hogayguápe oñepyrũ ojapo ha oñemu petỹ ñanáica vai, omba'apo Jesse Pinkman ndive (Aaron Paul), hemimbo'e kue. Ko tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui, oiko ha ojejapo táva Albuquerque-pe (Nuevo México), omoĩ umi ava gua'u heta apañuáipea, upévare karai apoha he'i ko tekoha'ãngandy ha'e peteĩ western ko'ag̃agua. Ko tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui osẽ peteĩháme ta'angambyrýpe ára 20 jasyteĩ ary 2008-pe ha ojapo Sony Pictures Television rupive. Tetã peteĩ reko Amérikaguápe ha Kanatã retãme ohasa ta'angambyry mbohasáva AMC. Ipehẽngue pahague oñepa'ũndy mokõi vorepe iñembyaty poapy. Mandu'apy Joaju Sitio oficial de Breaking Bad en AMC Breaking Bad en Sonypictures.com Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua AMC Hekoha'ãngandy Kuarahyreike hembiapogua'u omopirĩva () térã Western ha'e ta'angamýi heko omopirĩva Tetãvore Joapykuéra pegua, ojejapóva kuarahyreike gotyo upe retãme, omombe'u vaka ñeñangarekohára jehasa térã ambue tembiasa ohasa kuarahyreike gotyo. Ko ñe'ẽ western ou ingleñe'ẽ ha he'ise kuarahyreike pegua. Ko'ãga ha yma oĩ heta ta'angamýi, tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui, ñoha'ãnga ha aranduka omombe'u kuarahyreike rembiasa. Haimete opa ko'ã tembiasa ohasa saro'y XIX jave. Mandu'apy Joaju (Ta'angamýi) (Tembiasagua'u'i) Ta'angamýi Tetãvore Joapykuéra Pukarã tie'ỹ () ha'e peteĩ mba'eporã heko omopukáva mba'e vaíre, manóre, kyhyjére, jejukáre, mano guasúre, ñorairõre ha ambue jehasa vaiete. Omombe'u hembiasa vai ha ñembyasy omopukáva. Oñe'ẽ vaihápe ha ñañahápe. Ko mba'eporã heko ikatu oĩ arandukápe, ta'angamýipe, tembiasagua'úpe ha ambuéva. Tembiapoporã Albuquerque ha'e peteĩ táva oĩ kondádo Bernalillo, tetãvore Méhiko Pyahupe. Ary 2010-pe oreko 545.852 tavayguakuéra. Ko táva Méhiko Pyahupe itáva guasuvéva ha orekovéva ava kuéra, hákatu, ndaha'éi itavusu (Itavusu táva Santa Fe). Mandu'apy Joaju Tetãvore Joapykuéra táva Nueva Orleans (La Nouvelle-Orléans hyãsiañe'ẽme, Nueva Orleans karaiñe'ẽme) táva tuichavéva ha orekovéva tavayguakuéra tetãvore Luisiana-pe, Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe, ha'e avai táva ygaratarupa tenondégua ysyry Misisipi pegua. Ary 2010 oreko akue 343.829 tavayguakuéra. Upe rire ohasa asy aravai jere Katrina ary 2005-pe, heta tavayguakuéra oho mombyry térã omano. Mandu'apy Joaju Emigración canaria hacia la Luisiana en el siglo XVIII Tetãvore Joapykuéra táva Aravai jere () ha'e umi ara vai aty ojeréva ha omboyvytu hasy, ama vai orekóva avei. Umi aravai jere imbarete ou yvytumi he'õ, pe yvytumi oñembohypy'ũva ojapo yvytu vai ha guasu. Ikatu hérava hurakã. Joaju Ararova Miamar hérava ONU-pe ha teehápe UE Joaty Myanmar,Tavakuairetã Joaty Miamar(teehápe jasypa ary 2010-guive) térã avei Virmaña (héra yma), ha'e tetã ñemby kuarahyresẽ Asiape. Ary 2005-guive itavusu ha'e táva Naipyidó. Ijerére ojejuhu yvate gotyo China Tekoha Tetã, ñemby gotyo para Andamán, kuarahyresẽ gotyo Laos ha Tailandia, ha kuarahyreike gotyo India, Vangyladẽ ha yjere Vengala. Peteĩ "dictadura" oisãmbyhy akue ko tetã ary 1964-guive. Mandu'apy Joaju Gobierno de Myanmar (ingyaterrañe'ẽ) Información de la OMS sobre Myanmar ASOCIACIÓN INFO BIRMANIE - en francés - Información y campaña por la Democracia en Birmania y la liberación de los miles de prisioneros políticos Tãsaña, héra tee Tavakuairetã Tãsaña Joaju (suahili Jamhuri ya Muungano wa Tanzania; inglyesñe'ẽme: United Republic of Tanzania), ha'e tetã oĩva kuarahyresẽ mbyte Afrikape. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Kenia ha Uganda, kuarahyreike gotyo Rruanda, Vurundi, Tetã Jekopytyjoja Kongo, ñemby gotyo Sámbia, Malaui ha Mosambike ha kuarahyresẽ gotyo paraguasu Índiko. Itavusu ha'e táva Dodoma. Tetã Tãsaña héra ou mokõi ñe'ẽ joaju «Tanganica» ha «Zanzíbar». Mandu'apy Joaju La República Unida de Tanzania — Web oficial (en inglés) Parques Naturales de Tanzania — Web oficial (en inglés) Tetã Afrikagua Anggun Cipta Sasmi (Jakáta, 29 jasyrundy ary 1974-pe) ha'e kuña opurahéiva ha ojapo purahéi Hyãsiagua ha Indonesiagua, héra tee he'ise "mimbipy heñóiva'ekue kerayvotýgui" valiñe'ẽme. Anggun ha'e mba'eporãhára Ásiagua oñemuvéva Ásia okápe ha kuña peteĩha mba'eporãhára Indonésia ratãygua opurahéiva herakuãme opa tetãme. Ojeikuaavéva chupe Európa yvyrusúpe, Hyãsia retãme herakuãvéva, oikove upe tetãme 20 ary orekóvo guive, ha Itália, ha ambue Ásia rendápe avei oiko. Jasypo ary 2012-pe ohechauka tetã Hyãsia pe Eurovisión Purahéi 2012 rendápe, opurahéi "Echo (You and I)". Mandu'apy Joaju Sitio web oficial de Anggun (heta ñe'ẽme) Sitio web no oficial de Anggun (heta ñe'ẽme) Anggun Crup (térã laringotraqueobronquitis) ningo peteĩ mba'asy ñanemopytuhẽ asýva, oĩgui virus ombyaíva ñande pytu rape tuichavéva. Infección oĩva upépe, omboruru ñande ahy'o, ñanepytuhẽ jokóvo, ha ome'ẽ ñandéve hu'u puku, pyti'a chiã, ha ñe'ẽ parãrã. Ikatu hina oñeñanduka ñandéve vevuimi, , hatãmiẽ ha mbareteporã, ha hetajey ikatu ipohyieteve pyharekue. Akóinte ikatu ñaipohano peteĩ esteroides dosis rupive; heta jey ikatu ojeporu avei epinefrina oporombohasy vaieterei mba'érõ. Araka'eve nunga noikotevẽi hospital-pe jeho. Oñemboyke rire heta mba'e oporombohasykuaáva, oje'e ojeguerekoha crup observación clínica rupive (ikatu hina epiglotitis térã peteĩ mba'e ky'a ñande pytu rapépe. Araka'eve nunga noñeikotevẽi estudio uperiregua – tuguy jevichea,rayos-X térã cultivos oje'éva-. Kóva peteĩ mba'asy ojehecuaitemíva amo 15% mitãnguéra apytépe, hako'ýte umi orekóva 6 jasy ha 5 térã 6 ary. Araka'eve nunga ndojehechamo'ãi mitãkuña ha mitãrusu térã okakuaapámava apytépe. Jepéramo oñepyrũ ypy difteria rupive, mundo occidental peguarã, ko'ágã rupi upéva opytáma tapykuépe vacunación ombohovake porãiterei rupi chupe,avei ojeiko potĩ ha porãvére ko'ñagã rupi guarã. Mba'éichapa ojehechakuaa Crup ojekaracteriza ou rupi hendive ko'ãva: hu'u puku, pyti'a chiã, ñe'ẽ parãrãha Pytuhẽ asy, pyharekue imbaretevéva jepi. Hu'u puku oje'éva, ojogua nunga umi foca térã lobo marino rasẽme. Pyti'a chiã imbareteve py'a perere térã tasẽ omoirũramo chupe, ha mitã opytu'uhñape mba'e ojehechakuaáramo ipyti'a chiãveha, he'ise ipytu rape oñembyaiveha ohóvo. Pyti'a chiã ikatu ojehasave,crup ivaivérõ. Ambue mba'e ikatúva oñeñandu ningo akãnundu, rinitis pohýi (ojekuaaitéva voi peteĩ resfriado común)-pe, upéicha avei hasyeterei jepi ñande tórax yke. Tendy syry térã oñeimérõ hina hasyetévaicha, he'ise hina ikatuha oñeiméma ambue mba'asy rehe. Mba'eichakuépa Maymave he'i crup ojeguerekoha oĩ rupi peteĩ infección virus oproducíva. Oĩoipurúva ko ñe'ẽ -crup- ohero hag̃ua pytuhẽ mba'asykuéra tuichaháicha, taha'e laringotraqueítis aguda, crup espasmódico, difteria laríngea, traqueítis bacteriana, laringotraqueobronquitis,ha laringotraqueobronconeumonía. Virus-kuére Crup virus-kuére tétã laringotraqueítis pohýi, ojeguereko virus de la parainfluenza oikérõ ñanderehe, ko'ýte umi 1 térã 2 ichagua, 75% hasýva apytégui. Ambue mba'asy virus-kuére ikatu hina:gripe A ha B, sarampión, adenovirus y virus respiratorio sincicial (VRS). Crup hasyvaíva ome'ẽ pe mávape, laringotraqueítis pohýi ome'ẽva virus aty ojeguereko rupi avei, katu kó'ápe ndojekuaaái umi infección ohechaukáva (tha'e akãnundu, hay'o rasy térã oñembohetavérõ conteo glóbulo blanco-kuéra rehegua). Iñepohano ha upévapeojehupytýva avei ojojogua. Bacteria-kuére Bacteria-kuéra aty oñemboja'o kóicha: difteria laríngea, traqueítis bacteriana, laringotraqueobronquitis ha laringotraqueo-bronconeumonía. Difteria laríngea ojeguereko Corynebacterium diphtheriae rupi, katu traqueítis bacteriana, laringotraqueobronquitis ha laringotraqueo- bronconeumonía ojeguerekokuaa infección primaria virus-kuére ha desarroll secundario bacteria-kuére rupi. Bacteria-kuéra ojehechavéva ko'ãva: Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Hemophilus influenzae, ha Moraxella catarrhalis. Patofisiología Pe infección virus-kuére oñe'ẽva ñandéve crup omboruru ñandehegui ñane laringe, tráquea ha bronquio-kuéra tuicháva oikére umírupi umi glóbulo blanco (ha mbareteve vo umi histiocitos, linfocitos, células plasmáticas, haneutrófilos. ]]). Pe irurukue, omboty ñane pytuhẽ rape, ha iruru tuichaitereíramo, hasyeteve ñane pytuhẽ hag̃ua, omoirũvo chupe tyapu katuete oñehendúva péicha jave, ojeheróva pyti'a chiã. Ñehesa'ỹijo Crup ojeguerekoha oñemoneĩ tasyópe. Tenonderaite oñemboykeva'erã ambue mba'e ohape omopa'ãva ñande pytu rape yvatevegua, ko'ýte ha'éramo [[epiglotitis], mba'e ky'a pytu rape, estenosis subglótica, angioedema, absceso retrofaríngeo, ha traqueítis bacteriana-pe. Péicha péichante ndojejapói estudio[[rayos X]-pe tenondéguio, katu ojejapóramo, ohechaukáta ñande tráquea oñemomichiha, ha upévape ojehero signo del campanario, estenosis subglótica rupi, ha'éva hina campanario joguaha. Signo del campanario oje'éva hina pe oikuaaukáva oĩha mba'asy, katu heta jey kóva ndojekuaagusúi. Avei naiporãi ojejapo ambue estudio, tha'e tuguy jevichea ha cultivo viral, ikatúre hina ko'ãva oporombopy'a perere rei, ombyaivévo hina pe apañuãi ojeguerekóva. Jepéramo umi cultivo viral, oñeguenohẽva aspiración nasofaríngea rupive, ikatu hina ojeporu ojehechakuaa hag̃ua mba'etépa ojeguereko, ojeporuve kóva tembiapo jeporekápe. Pe máva ndokueráiramo ñepohano jepiveguápe,ikatúntema ojehecha ndaha'éi mba'épa hina peteĩ infección bacteriana,upéicha mba'érõ oñehesa'ỹijova'erã ambue mba'e ñepohano ári. Ivaikue Tembipuru ojeipyaháva ojehecha hag̃ua crup vaikue ningo hina pe Escala de Westley. Ojeporuve tembiapo jeporekápe, nahániri ñeppihanóme. Kóvape ojeipapa po mba'e oporombohasykuaáva: Mba'éichapa hasýva remiandu, cianosis (pe máva pire ha hendy oñembohovy), pyti'a chiã, yvytu ñemokõ ha contracciónes. . Papapy oñeme'ẽva Cada factor-pe ojehechauka tabla-pe, akatúa gotyo, ha ipahaitépe ojehupytýva ikatu hina 0hó 0 ha 17 rupi peve. ref name=Peds99/> Ojehupytýramo ≤ 2 he'ise ojeguerkoha crup “leve”. Ko'ápe ikatu pe máva hasýva ihu'u puku, iñe'ẽ parãrã, katu naipyti'a chiãiri. Ojehupytýramo 3 térã 5 ojeekuaa ojeguerekoha crup moderado. Ko'ápe pe máva ipyti'a chiã, ha katuete oñehendu, hi'ári oĩve heta mba'e ojehechakuaáva Ojehupytýramo 6 ha 11 papapy, he'ise crup ivaietereiha. Avei upéicharõ pemáva ipyti'a chiã ha upévaojekuaaporãiterei, katu avei ojekuaa ñande pyti'a yképe ñande ro'o ñande kostilla kangue mbytepegua oikeve ñande ryepy gotyo. Ojehupytýramo ≥ 12 h'eise ikatuha ñande pytuho. Hu'u puku ha pyti'a chiã nd'imo'ãi mba'eve guasu kóicha jave. 85% mitã ojegueraha pya'éva tasyópe apytépe, ojekuaa ko mba'asy en forma leve, araka'eve nunga ndojejuhúi crup grave: (<1%). Ojejoko hag̃ua Heta jey crup ojehape joko immunizaciónrupive, ojejapóva influenza ha diferia jejokorã. Ymave, crup oje'e ojoajuha difteria rehe, katu vakuna rupive, hasy nunga difteria heói ha imbarete hag̃ua, jahecháre tuichaiterei oñakãrapu'ãha ñand erekopy. Mba'éichapa oñeñangarekóta Mitã oguerekóva crup oikova'erã pya'aguapýpe porã Jepivérõ, pe hasývape oñeme'ẽ esteroides, ha hasyetéramo oñeme'ẽ epinefrina. Mitã ojehecháva oguerekoko saturación de oxígeno 92% guýrepe, oñeme'ẽva'erã oxigeno, ha ikatu ojegueraha ojejesareko hag̃ua hese tasyópe, umioguerekóva crup grave. Oikotevẽramo oxígeneo, iporãne oñeme'ẽ chupe konductos rupive (ojejokóvo peteĩ oxígeno rape pe mitã rova ykére)upéva sa'ive ombopy'apererétare chupe oiporúramo pe máscara. ref name="Cherry08_NEJM"/> Tratamiento rehe, 0.2% población apytégui oikotevẽ intubación endotraqueal. Esteroides Ojehechauka ningo umi corticoesteroides, dexametasona ha budesónida -icha avei, pohã porãha mitã orekóva crup-peguarã, toĩko'ãva oĩháicha. Ohasávo 6 aravo oñeme'ẽ hagué rupi, ojekuaáma tuichaiterei oñeimeporãveha Ohupytýramo jeje ojehupytyséva oje'u rire parenteral, térã oñehetũrmao, iporãve voi oje'úramo. ref name=PedN09/> Pe oñeikotevẽva ningo hina peteĩ dosis ha heta jey upéva ou porã Dexametasona dosis 0.15, 0.3 ha 0.6  mg/kg orekóva, peteĩchaiténte vaicha iporã Epinefrina Crup hasy térã hasyetereíva, ikatu ojehape joko epinefrina nebulizador rupive. Epinefrina omboguejyve aja crup rasykue 10 térã 30 aravo'i ramo guarã, ombopytu'ukuaa mba'asy 2 aravopukukue aja mba'asy opytu'úmaramo 2 téra 4  aravo aja ñepohano rire, ha noñemoĩvaivéimaramo, mitã oñeguenohẽntema jepi tasyógui. Ambue ñepohano Jepéramo oñemboguatéva ambue ñepohano cup peguarã, peteĩnte jepe ndohechaukái iporãha ojeporu haguãicha. Y timbo aku térã yvytu aku ñehetũ ha'e peteĩ ñepohano ogapypegua ojeheróva auto-cuidado, katu estudio clínico ojejapóvako'agã meve ndohechaukái kóva iporãha upévare sa'ietemíma ojeporu Hu'u pohã heta jey oguerekóva dextrometorfano térã guaifenesina, jeporu, avei naiporãmbái Heta jey crup ha'ére peteĩmba'asy ojeguerekóva virus kuére, ndojeporúi hese antibióticos, oñeimo'ã mba'érõ oĩmaha infección bacteriana secundaria. Ejeguereko mba'émaramo peteĩ infección bacteriana, iporãne oje'u antibioticos gripe Mba'asy ivaietereíramo, gripe  A térã B kuéreikatúne oje'uka hasývape antiviral inhibidores de la neuraminidasa, Oñeha'arõkuaáva Crup virus kuére guare, heta jey hina peteĩ mba'asy auto-limitada ka tu araka'eve nunga ndaikatúi oporojuka, respiratoria]] ha paro cardíaco. Oñeñandúva, katuete okuerave ohóvo mokõi ára rire, ha katu ipukukuaa avei pokõi  ára aja Ambue mba'e oñembyaíva jepi,katu sa'ive,: traqueítis bacteriana, neumonía, y edema pulmonar Epidemiología Crup katuete ombohasy 15% mitã orekóva 6 jasy ha 5térã 6 ary apytégui. .. Umívagui 5% mitã oikéva tasyópe. Ojehecha ave, katu asýpe, mitã michĩ orekóva mbohapy jasy rupi hasýrõ, ha upéicha avei tuichamiẽmava, orekóva 15 ary. Mitãkuimba'e hasyvekatuete mitãkuñágui, amo 50% ári rupi voi, haupéva ojupive vi ohóvo araroguekúi jave ha ojehero prevalencia. Hembiasakue Crup ou ñe'ẽtéva crup-gui, ha'éva Inglés Moderno Tempranoha he'iséva sapukái parãrã; péicha ojehero ypy ko mba'asýpe amo Escocia-pe ha isarambi siglo 18 aja Crup difterico ojeikuaáma amo Antigua Grecia Homerorekohague guivéma, katu 1826 rupi ae kuri Bretonneau ombojoavy ojuegui crup virus kueregua ha crup difteria rupive ojeguerekóva. Franciaguakuéra oherómiva crup viral-pe “crup gua'u”, crup ojeheróre upérõ guare peteĩ mba'asy ojeguerekóva difteria bacteria rupive. Crup difteria-gui ojeguerekóva, ndojekuaaguasúi, vacunación avei ojeheróva immunización rupive. Moõguipa osẽ marandu Mba'asy Campos dos Goytacazes ha'e peteĩ táva Pindorama pegua, táva rendakue tuichavéva tetãvore Rio de Janeiro pegua. Ko távape oiko 477.208 tavayguakuéra (ary 2013 jave) ha oguereko peteĩ yvy pehẽngue 4.031,910 km² nunga. Moñepyrũ: 28 jasyapy 1835 Joaju Páhina web: campos.rj.gov.br Rio de Janeiro táva Faringitis estreptocócica, amigdalitis estreptocócica, terã ahy’o rasy ojeheróva ningo mba'asy ojeguereko kuaáva peteĩ bacteria hérava estreptococo del grupo A rupive. Ombyai ñane faringe, amígdalas ha heta jey ñane laringe. Kóva reguerekórõ katuete reñandúta akãnundu, ahy’o rasy ha ganglios linfáticos iruru kuaa. 37% mitã ijahy'o rasýva, , oguahẽ ichupekuéra ko mba'asy rupive. Ko mba'asy ovakuaa nde rehe reñemo'aguĩrõ peteĩ tapicha hasývare. Jaikuaa porã hag̃ua ha'epa ko mba'asy, pohanohára omoinge va'erã pe hasýva ahy'ópe hisopado de garganta. Natekotevẽi oñehesa’ỹijo katuete, ikatu rupi oñepohano pe mba’asy ojehechakuaáva rupive. Ñehesa’ỹijo rupive ojehechakuaáta ha'épa hina pe mba'asy, ha'érõ oje’ukántema chupe antibióticos ani haguã hasyeteve ha okuera pya’eve haguã. Mba’éichapa ojehecha kuaa Faringitis estreptocócica oñeñanduka péicha: ahy’o rasy, akãnundu ha ambue mba’e , ipéu (amígdalas jerére), ha ganglios linfáticos iruru kuaa. Ambue hendáicha ikatu avei ojehecha kuaa: akã rasy, py’ajere ha gue’ẽ, [py'a hasy]], tajygue rasy, pire térã ahy'o apeno terã tãimbíra jeka. Ko ipahapegua ndojehechaguasúi, ha katu akóinte omoirũva ko mba’asy. Ko mba’asy oguereko período de incubación mbohapy ára oike rire pe máva retepýpe, oñepyrũvo upépe ojekuaa ypy. Ndaipóriramo akãnundu, tesa pytã, pytuhẽ korõrõ, tĩ syry terã juru ai, ikatu hina ndaha’éi faringitis estreptocócica. ==Mba’eichakuépa Faringitis estreptocócica ojeguereko kuaa peteĩ bacteria hérava estreptococo beta-hemolítico del grupo A rupive (avei ojeheróva GAS). Ambue bacteria, taha’e estreptococos beta-hemolíticos ndaha'éiva A aty pegua ha umi fusobacterias ikatu avei oporombohasy faringitis-gui. Ova kuaa pe mba'asy jajaite terã ña ñe mo aguĩ ramo pe hasýva rehe. Heta tapicha oĩhame nda hasyive ova haguã pe mba'asy (cuartel ha mbo'ehao kuéra rupi). Ojejuhu umi bacteria he’õ’ỹva, oikóva yvytimbo terã mba’e ku’i apytépe ndoguerovaiha ko mba’asy, katu umi he’õ ha oĩva cepillo tãi mopotĩha terã ambue tembiporu ijoguaháre, ikatuha oikove 15 ára pukukue. Amo 12% rupi mitãnguéra apytégui, ndojehecháiva hese kuéra hasyha, oguereko bacteria GAS ifaringe-pe. Ñehesa’ỹijo Ojehecha haguã mba’eichatépa oñepohanóta tapicha hasýva faringitis-gui, ikatu ojeporu pe ojeheróva criterios de Centor oñemoambuéva. Ko’ãva ohechauka ojeguereko mba’érõ infección estreptocócica 5 mba’e tasyópe ojehechaukáva ári. Oñemoĩ 1 punto peteĩ teĩ ko’ã mba’épe: Hu’u’ỹ Ganglios ajúra pegua iruru ha hasýrõ Akãnundu > Amígdalas ipéu ramo terã irurúramo. 15 arýgui imitãvérõ (ojeipe’ava’erã 1 punto ohasárõ 44 ary) Upéicharõ jepe Sociedad de Enfermedades Infecciosas de América ndohecha porãmbái pe máva oñepohanóramo ijehegui rei ha he’i katu oje’u va’erãha antibiótico pe kultivo ohechaukárõ añoite oĩha mba’asy. Mitãnguéra 3 arýgui yvygotyorépe, natekotevẽi ojehecha tasyópe, estreptococos A aty pegua ha akãnundu ndojehecha guasúire, ndoguerekói mba’érõ hogaygua hasýva hina avei. Ñehesa’ỹijo laboratorio-pe Peteĩ hisopado de fauces ningo iporãvéva ojejapo ojehecha kuaa haguã faringitis estreptocócica 90–95% rupi voi. Ikatu avei ojeporu peteĩ [estreptococos jehecha pya’erã]] (ojeheróva avei jehecha pya’e terã RADT). Jepéramo kóva ipya’e, oguereko peteĩ sensibilidad sa’ivéva (70%)-gui ha peteĩ especifidad ojojáva (98%) rehe, taha’e ha’éva al hisopado de fauces. Peteĩ hisopado de fauces terã RADT rupive ojehecháva osẽramo positivo, ha hi’ári umi oñandúva hina pe hasýva, ikatu oje’e ha oñemoneĩ mba’asy, noñemoneĩri gueteri ramo hina kuri. tapicha kakuaávape, tekotevẽnte osẽ negativo pe RADT oje’e hag̃ua upe máva ndoguerekoiha ko mba’asy, katu mitãnguérape iporãne ojejapo peteĩ kultivo ijahy’óre ojehecha hag̃ua mba’etépa pe oguerekóva. Hi’ã ndojejapói hina hisopado de fauces terã RADT ojejapojapogui reínte, pe máva rehe ndojekuaáirõ hasy mba’eha, heta tapicha oguereko voi ijahy’ópe umi bacteria estreptococo ombyai’ỹre chupe. Ñehesa'ỹijo ojuavýva ojuehegui Faringitis estreptocócica rehe oñeñandúva ojo’áramo oñeñandúva ambue mba’asýpe ndive, ikatu hina hasy ojehecha kuaa hag̃ua, ndojejapói mba’érõ peteĩ estudio upevarãva. Hu’u, tĩ syry, chiri ha tesa pytã jopi ojo’áva akãnundu ha ahy’o rasy ndie, ohechaukave hina ojeguerekónteha peteĩ ahy’o rasy virus-kuére ha ndaha’eiha faringitis estreptocócica. Ganglios ñande ajúra pegua iruruetereíramo ha hendive ahy’o rasy, akãnundu ha amigdals rasy, ikatu hina avei oikomononucleosis infecciosa-pe. Ojejoko haguã Amigdalectomía terã operación amígdalas rehegua ikatu hina ojeporu ojejoko haguã mba’asy, umi tapicha akói hasýva ijahy’ópe ndive g̃uarã (3 terã hetave jey peteĩ ary pukukue) Upéicharamo jepe, ndahetai mba’épe ou porã ha aremi rire ikatu oñemokangy ha ou jey mba’asy, jepéramo eñeñangareko hese. Faringitis ojapyhy jey jeýva ha osẽ terã ojehecháva GAS positivo ramo, ikatu avei ãva ojekuaa peteĩ tapicha imbaretemavare hina GAS, ha opokóva jey jey hina hese infección viral. Hi’ã noñepohanói peteĩ tapicha oñemboja va’ekue hasývare, noñeñanduvaíri aja. Hi’ãavei noñepohanói umi tapicha portadora de GAS, ojehecháre ijetu’uhavoi hina hasyete ha oporoguerova hag̃ua. Ñepohano rehegua Faringitis estreptocócica oñepohano’ỹva, heta jey okuera hi’are eterei mboyve Antibiótico-pe ñepohano, omonguera pya’eve ko mba’asy, hi’are kuaa 16 aravo rupinte. Antibiótico rupive ñepohano oiko hina oñeñeha’ã haguã ojejoko heta mba’e oporombyaive kuaáva, taha’e Akãnundu ha absceso retrofaríngeo ha iporãiterei ojeporúramo 9 ára aja, oñepyrũ guive ojehecha kuaa mba’asy. Analgésicos Analgésico-kuéra ningo hina umi antinflamatorios ndaha’éiva esteróideos (AINE) ha paracetamol (acetaminofeno) joguaha, tuicha ikatu oporopytyvõ oĩramo mba’e hasyeteríva faringitis estreptocócica kuére. Pe lidocaína viscosa ojeheróva ikatu avei ou porãiterei hasývape. Jepéramo umi esteróide oipytyvõ kuaa oĩramo hasýva naiporãi ojepory akói. Tapicha kakuaáva ikatu ho’u aspirina, katu mitãnguéra ndo’uiva’erã ikatúre hina opyta orekóvo pe mba’asy síndrome de Reye ojeheróva. Antibióticos Antibiótico ojeporavo ha ojeporúva Estados Unidos-pe oñepohano haguã faringitis estreptocócica ningo hinapenicilina V Iporã, ojejuhu kuaa ha ndahepýire. Europa-pe ojeporuseve amoxicilina. India, akãnundu terã fiebre reumática oĩ etemiha, ojeporu penicilina benzatínica G, oñemoĩva hasýva ro’okuápe, ñepyrũrãite voi. Antibiótico hekoitepegua, omonguera pya’eve mba’asy, 3-5 ára mba’e ipukúrõ jepi, peteĩ árape ikatú ojekuera, ha upekuévo sa’ive ojeporoguerova kuaa. Ejeporu ko pohã ojejokove hag̃ua umi ojo’áva mba’asy ndie, taha’e Akãnundu terã fiebre reumática terã absceso retrofaríngeo ojeheróva. Ojejuhu ramo jepe iporãveha ojeporu antibiótico, upeichavére tekotevẽ ojehecha kuaa ikatuha oporombyai ambue hendápe. Upévare nda tekotevẽi ñaipohano okakuaapamavape oimérõ ndouporãichupe pe pohã. Ojeporu rasama hina antibiótico faringitis estreptocócica-pe guarã ojekuaaitereima rupi. Iporãne oñeme’ẽ eritromicina ha ambuemacrólidos terã clindamicina tapicha orekóva alergia penicilina-pe. Tenonderã ikatu ojeporu cefalosporinas tuicha háicha, tapicha oguerekóva alergia kangymi rehe. Umi infección ojeguerekóva estreptococo-kuére, ikatu avei oporombohasy glomerulonefritis aguda-gui, upéicharamo jepe, antibiótico jeporu, ndohapejokói ko ojehupytykuaáva. Oñeha’arõ kuaáva Faringitis mba’asy jepivérõ okuera oñepohano terã noñepohanoípe, hi’are rire 3 terã 5 ára. Antibiótico-pe ñepohano oipytyvõ ani haguã pe máva hasy vai eterei, ha avei sa’ive ikatu oporoguerova, mitãnguéra ikatúma oho jey mbo’ehaópe ohasávo 24 aravo ho’u haguépe antibiótico. Kakuaávape ombohasyete hag̃ua ijetu’u nunga. Akãnundu terã fiebre reumática aguda ojeheróva, sa’i nunga ojehecha mitãnguéra oikóva pe mundo desarrollado oje’éva rupi, ha katu kóva kuére India, África subsahariana ha heta hendáre Australia rupi, hetaiteve mitãnguéra oguereko cardiopatía adquirida oje’éva. Faringitis estreptococo-kuére ikatu oporombyai ko’ã mba’épe: Akanundu vai Escarlatina Síndrome de shock tóxico estreptocócico Glomerulonefritis Síndrome PANDAS Absceso periamigdalino Linfadenitis cervical Mastoiditis Viru ojeporúva ko mba’asýre Estados Unidos-pe mitãnguéra rehe, ohypyty $350.000.000 rupi. Epidemiología Faringitis hina pe kategoría tuichavéva ojejuhuha ko faringitis estreptocócica ojeheróva, ojehecha kuaáva 11 millones tapicháre peteĩ ary aja Estados Unidos-pe. Jepéramo ãva apytépe hetaiteve hasýva virus-kuére, estreptococos A beta-hemolítico atypegua hina pe ombohasýva 15-30% faringitis mitã apytégui ha 5-20% kakuaáva apytégui. Ko mba’asy ojehechaiteve araro’y opaha ha arapoty ñepyrũ jave. Moõguipa osẽ marandu Mba'asy Carrossel, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava SBT. Mandu'apy SBT Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua Chiquititas, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava SBT, ary 2013. Ku tembiasagua'u ojoguaha Chiquititas ojejapóva ary 1995-pe, ta'angambyry mbohasáva hérava Telefe, Argentina-gua. Mandu'apy SBT Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2013 Corações Feridos, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava SBT. Mandu'apy SBT Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2012 Colégio Brasil, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Sistema Brasileiro de Televisão. Oñepyrũ ára 6 jasypo-pe ha opa ára 20 jasyporundy ary 1996-pe iñembyatýva 117 pehẽngue. Ohai Yoya Wursch ha omotenonde Roberto Talma ha José Paulo Vallone. Giuseppe Oristanio ojapo ava tee, hembiasagua'u omombe'u peteĩ kuña mbo'ehára ñaña, ojapóva Maria Padilha. Taumaturgo Ferreira, Patrícia de Sabrit, Paulo Nigro, Ana Kutner, Ítala Nandi, Cláudia Lira, Edwin Luisi, Afonso Nigro, Fausto Maule ha Henri Pagnocelli ojapo akue avei ava tee. Mandu'apy SBT Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua Kananga do Japão, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Manchete. Oñepyrũ ára 19 jasypokõi ary 1989-pe ha opa 19 jasyapy ary 1990-pe, oguerekóva upearõ 208 ñembyatynguéra, tembiasagua'u Olho por Olho rire ha Pantanal mboyve. Ohai karai Wilson Aguiar Filho, ha ojapo ta'angambyrýpe Jayme Monjardim ha Rodrigo Cid oipytyvõ, Sérgio Perricone, Gil Haguenauer, Guto Graça Mello, Colmar Diniz ha Guilherme Arantes, omotenonde hembiapokuéra Carlos Magalhães ha Tizuka Yamasaki. Mandu'apy Rede Manchete Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 1989 Pantanal, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Manchete hi'aravo 21:30, ára 27 jasyapy guive 10 jasypakõi ary 1990-peve, 216 iñembyatynguéra. Ohai akue Benedito Ruy Barbosa ha omotenonde Jayme Monjardim, Carlos Magalhães, Marcelo de Barreto ha Roberto Naar. Hembiasagua'u ohechauka mba'eapohára Claudio Marzo, Jussara Freire, Antonio Petrin, Cristiana Oliveira, Marcos Winter, Luciene Adami, Marcos Palmeira, Paulo Gorgulho, Sérgio Reis, Almir Sater ha Angelo Antonio ha'éva akue ava tee kuéra. Mandu'apy Rede Manchete Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua Chiquititas, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Argentina retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Telefe, ary 1995-pe. Heta tetã ojapo Chiquititas joguaha, Pindorama ojapo mokoõi, Méjiko, Poytuga ha Rrumaña ojapo avei. Mandu'apy Tembiasagua'u ta'angambyrýgui Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Argentína pegua 1995 Sistema Brasileiro de Televisão, hérava avei SBT ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua. Japopapyre 19 jasypoapy 1981-pe. Herakuã Tembiasagua'ukuera Carrossel Chiquititas (2013) Corações Feridos Colégio Brasil Ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua Rede Manchete ha'e akue peteĩ ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua, ko'ãga ndoikóma. Japopapyre ára 26 jasypoteĩ ary 1983-pe ha oñemboty ára 10 jasypo ary 1999-pe. Herakuã Tembiasagua'ukuéra Brida (tembiasagua'u) Pantanal (tembiasagua'u) Kananga do Japão Xica da Silva (tembiasagua'u) Olho por Olho Dona Beija A História de Ana Raio e Zé Trovão Ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua Mborevi Ygua () ha'e peteĩ tapiryja michĩ ojeréva ñande tapiryja Mborevi Rapére, oguereko haimete 30.000 sua mbyja kuéra, ko'ã mbyja aty ikatu jahecha ñande Yvýpe ñemby gotyónte. Karaiñe'ẽ ha ambue ñe'ẽme Mborevi Ygua oje'e Gran Nube de Magallanes, ko téra ou Fernando de Magallanes, ha'e katu ohechauka ko tapiryja Európa retãnguérape. Mandu'apy Mbyjakuaa Kure Ygua () ha'e peteĩ tapiryja michĩ hi'aguĩva ñande tapiryja Mborevi Rapégui, oguereko haimete 1000 gotyo 4000 sua mbyja kuéra, ko'ã mbyja aty ikatu jahecha ñande Yvýgui amo ñemby gotyónte. Karaiñe'ẽ ha ambue ñe'ẽme oje'e Mborevi Ygua "Pequeña Nube de Magallanes", ko téra ou Fernando de Magallanes, ha'e ohechaukágui ko tapiryja Európa retãnguérape. Mandu'apy Mbyjakuaa Heta tetãme, ára 14 jasykõi jave, ojegueromandu’a Ojohayhúva ára, avei oñembohérava Mborayhu ára. Upéicha avei 14 jasykõi ojegueromandu’a Valentín Marangatu ára, oikova’ekue Roma-pe, ary 300 rasami rupi, Hesukirito rire. Avarepavẽ Gelasio I, Kirito Tupão motenondehára, ndaje upe omoñepyrũva’ekue pe arete Valentín rérape ary 498-pe ha upe guive ojejapójepi pe vy’aguasu hérape. Valentín ndaje omomendámi ñemiháme umi ojohayhúvape. Claudio II, Roma myakâhára uperõgua, ndoipotavéikuri oiko ñemenda. Valentín ojejukákuri peteĩ ára 14 jasykôi, opytáva -upe guive- ojohayhúva árarõ. Oĩ avei he’íva kóva ha’eha mborayhu jasy guyrakuéra oñemoñavégui ko jasýpe. *** Ohai: David Galeano Olivera Ára York University ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Kanatãpegua, tetãvore Ontario, oñepyrű ary 1994pe oguereko arandu róga táva Toronto-pe. Mandu'apy Joaju York University Mbo'ehaorusu Ñembosaraipavẽ () térã Ñembosarái pavẽ, ha'e jetepyso ñembyaty tuichavéva heta tetãgua ha heta ñembosarái oñeha'ãva. Hetave 200 tetãnguéra oñeha'ã Ñembosaraipavẽme. Oĩ mokõi ñembosaráipavẽ mokõikõi arýpe: Ñembosaraipavẽ Arahakúpe ha Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe. Ñembosaraipavẽ ko'ãgagua ojogua ha ou ñembosarái táva Olímpia pegua, saro'y VIII Kirito mboyvépe, Gyresia retã ymaguare ojapóva ary 776 K. mboyve guive ha 393 K. rire peve, táva Olímpiape. Saro'y XIX jave, yvypóra oñepyrũ oñeha'ã Ñembosaraipavẽme, ymaguaréicha. Karai Pierre de Coubertin oñepyrũ pe ñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (COI) ary 1894-pe. Upe guive, pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua omohenda ha ojapo Ñembosarái pavẽ. Peteĩha Ñembosaraipavẽ ojejapo vaekue táva Atena-pe, Gyresia retã itavusu, ára 6 jasyrundy ary 1896 guive. Upe guive, ojejapo irundyrundy arýpe ko'ã ñembosarái heta távape heta tetãme, ndaipóri ramo jepe ary 1916, 1940 ha 1944, Peteĩha ha Mokõiha Ñorairõ Guasu haguére. Tenda ojejapóva Ñembosaraipavẽ Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Ñembosaraipavẽ Arahakúpe (), ha'e pe jetepyso ñembyaty tuichavéva heta tetãgua ha heta ñembosarái oñeha'ãva, Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua ojapo arahakúpe (Yvy pehẽngue yvate hi'arahaku) irundyrundy arýpe. Ojembojopyru mante Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe. Ko'ã ñembosarái oñeha'ãva mante tenda haku, oĩgui heta jetepyso ndaikatúiva oñeha'ã ro'ýpe. Oñepyrũ ára 6 jasyrundy ary 1896-pe, táva Atena-pe, Gyresia retãme. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe (), ha'e pe jetepyso ñembyaty guasu heta tetãgua ha heta ñembosarái oñeha'ãva, ojejapóva. Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua ojapo araro'ýpe (Yvy pehẽngue yvate hi'araro'y) irundyrundy arýpe. Ojembojopyru mante Ñembosaraipavẽ Arahakúpe. Ko'ã ñembosarái oñeha'ãva yrypy'ápe ha oĩ heta jetepyso oñeha'ãva mante araro'ýpe. Oñepyrũ ary 1924-pe, táva Chamonix-pe. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (ingyaterrañe'ẽme: International Olympic Committee, IOC, hyãsiañe'ẽme: Comité international olympique, CIO, karaiñe'ẽme: Comité Olímpico Internacional, COI) ha'e peteĩ ñembyaty ojejapo ary 1894-pe, karai Pierre de Coubertin ojapo oñepyrũ jey hag̃ua Ñembosaraipavẽ, Gyresia retãguáicha ymaguarépe. Hóga guasu opyta táva Lausána-pe, Suisa retãme. Ku ñembyaty oisãmbyhy ha omohenda opa Ñembosaraipavẽ imba'ekuéra, ha ojapo avei Ñembosaraipavẽ Arahakúpe ha Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe. Ñembosaraipavẽ Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2014 táva Sóchi-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 22ha ojejapóva ára 7 jasykõi guive ára 23 jasykõi peve ary 2014-pe táva Sóchi, Rrúsia retãme. Hákatu heta ñembosarái ojejapo táva Krasnaya Polyana-pe, peteĩ táva ambuéva Sóchi hi'aguĩ. Ojejapo 98 ñeha'ãnguéra ha 15 jetepyso kuéra. Umi ñembosarái kuéra ojapo Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (COI). Ñembosaraipavẽ Sóchi-pe ha'e Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe peteĩha ojejapóva Rrúsia retãme. Ary 1980-pe, Ñembosaraipavẽ Arahakúpe ojejapo táva Moskúpe. Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2014 Rrúsia Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2012 táva Lóndyre-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 30ha ojejapóva ára 27 jasypokõi guive 12 jasypoapy peve ary 2012-pe táva Lóndyre, Tavetã Joaju retãme. Umi ñembosarái kuéra ojapo Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (COI). Kóva ha'e ñembosaraipavẽ mbohapyha ojejapóva táva Lóndyre-pe, oñeha'ã 10 568 jetepyso kuéra (5892 kuimba'e ha 4676 kuña) oúva 204 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2012 Lóndyre Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2016 táva Rio de Janeiro-pe ha'ékuri jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 31ha ojejapo ára 5 jasypoapy guive 21 jasypoapy peve ary 2016-pe táva Rio de Janeiro, Pindoráma retãme. Umi ñembosarái kuéra ojapókuri Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (COI). Ñembosaraipavẽ peteĩ ojejapókuri Ñembyamérikape ha Pindoráma retãme. Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2016 Táva Rio de Janeiro Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2010 táva Vangúve-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 21ha ojejapóva ára 12 jasykõi guive 28 jasykõi peve ary 2010-pe, táva Vangúve, Kanatã retãme. Umi ñembosarái kuéra ojapo Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (COI). Heta jetepyso oñeha'ã, ha ñeha'ã oimeraẽva ojejapo táva Whistler-pe, Vangúve hi'aguĩ. Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2010 Kanatã Vangúve (ingyaterrañe'ẽme: Vancouver) ha'e peteĩ táva oĩva Kolumbia Vyretañagua, Kanatã retã yhembe'y paraguasu Py'aguapýpe. Oreko ipype 603.502 tavayguakuéra ary 2011-pe, oñe'ẽ ingyaterrañe'ẽ. Ary 2010-pe ojejapo pe Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe ku távape ha táva Whistler, Vangúve hi'aguĩ. Kanatã táva Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2008 táva Mbejingo-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 29ha ojejapóva ára 8 jasypoapy guive 24 jasypoapy peve ary 2008-pe, táva Pekĩ (Mbejingo), China Tekoha Tetã itavusúpe. Ñembyaty ojapo 302 ñeha'ã ha 28 jetepyso oñeha'ãva 10.942 jetepysohára oúva 204 tetãnguéra pegua. Ambue táva kuéra Mbejingo hi'aguĩ ojapo avei jetepyso ha ñeha'ã oimeraẽva. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2008 Chína Tetarã Retã Torónto (Toronto) ha'e tetãvore Ontário tavusu ha, oguereko hína ipype 2 615 060 tavayguakuéra, ha'e hína táva tuichavéva ha tenondegua Kanatã retãme, además del centro financiero de dicho país. Opytáva kuarahyreike gotyo ypa Ontario hembe'ýpe, ha'e táva tenondegua ha tuichavéva 5ha opaite Yvateamérika-pe. Mandu’apykuéra Kanatã táva Kévek (ingyaterrañe'ẽme: Quebec; hyãsiañe'ẽme: Ville de Québec) ha'e tetãvore Québec itavusu ha itáva tenondegua ha tuichavéva, opyta kuarahyresẽ Kanatã retãme. Oñepyrũ vaekue ku táva karai Samuel de Champlain ary 1608-pe. Ku táva imbytépe omoñe'ẽ akue Tembiejakue Yvypóra rekogui Unesco rupive ary 1985-pe. Mandu'apy Kanatã táva Ottawa térã Otáua ha'e tetã Kanatã itavusu ha táva tenondegua ha tuichavéva irundyha opaite tetãgua. Opytáva ñemby gotyoete tetãvore Ontario-pe, ysyry Ottawa yhembe'ýpe, omopa'ũva tetãvore Ontario ha Québec. Opytáva haimete 400 km kuarahyresẽ gotyo táva Toronto-guive ha 200 km kuarahyreike gotyo táva Montreal-guive. Ary 2011-pe, táva Ottawa oguereko 1.083.391 tavayguakuéra ipype. Oĩve ramo jepe ava kuéra oñe'ẽva ingyaterrañe'ẽ, oĩ avei heta ava kuéra oñe'ẽva hyãsiañe'ẽ (32,6%). Ha opa táva hembiapo iñe'ẽmokõime (ingyaterrañe'ẽme ha hyãsiañe'ẽme). Mandu'apy Kanatã táva Kolumbia Vyretañagua (ingyaterrañe'ẽme: British Columbia; hyãsiañe'ẽme: Colombie-Britannique), ha'e tetãvore opytáva kuarahyreike gotyo Kanatã retãme, paraguasu Py'aguapy yhembe'ýpe. Itavusu ha'e táva Victoria, oĩva ñemby kuarahyresẽ gotyo Ypa'ũ Vancouver-pe. Itáva tuichavéva ha tenondegua ha'e táva Vancouver, ijerére ha ipype oguereko haimete 2.000.000 tavayguakuéra. Kolumbia Vyretañagua ijerére ojejuhu yvate gotyo tetãvore Alaska Tetã peteĩ reko Amérikagua-pegua, tetãvore Yukón ha Tenda Yvatekuarahyreikégua avei, ojejuhu kuarahyresẽ gotyo tetãvore Alberta ha ñemby gotyo Tetã peteĩ reko Amérikagua (tetãvorenguéra Washington, Idaho ha Montana). Kanatã Ontário (Ontario) ha'e peteĩ pa tetãvoregua Kanatã retãme, ha oguerekovéva ipype ava kuéra, orekohína 13.505.900 ava kuéra. Ku tetãvore Ontario-pe oĩha Kanatã itáva tuichavéva ha tenondegua hérava Toronto, ha Ottawa, Kanatã retã itavusu. Ha'e avei tetãvore tuichave mokõiha hi'apekuére, tetãvore Québec mboyve. Atyvete kuéra ha apopy hembiapo omohepyvéva tetãvore Ontario-pe. Haimetepa Kanatã retã ijatyvete hembiapo oĩha Ontario-pe. Oguerekove ipype apopy ojapo heta mba'yruguata. Ku tetãvore héra ou ypa guasu oĩ hi'aguĩ, pe ypa Ontario, ta'ýra iroke ombohéra vaekue, ha he'ise "ypa porã" térã "ysatĩ". Ontario-pe oñe'ẽ hyãsiañe'ẽ ha ingyaterrañe'ẽ, itavusu ha itáva tenondegua ha'e táva Toronto. Mandu’apykuéra Kanatã Alberta ha'e peteĩ pa tetãvoregua Kanatã retãme, itavusu ha'e táva Edmonton, ha itáva oguerekovéva tavayguakuéra ha'e Calgary, ku távape ojejapo vaekue Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 1988. Ambue táva ha henda tenondegua ha'e Banff, Camrose, Fort McMurray, Grande Prairie, Lethbridge, Medicine Hat ha táva Red Deer. Alberta oreko heta atyvete ha apopy, oguereko avei heta itakyra. Ha oñemu avei heta itakyra Tetã peteĩ reko Amérikaguape guarã. Alberta oguerekohína ipype 3.645.257 tekove kuéra (ary 2011-jave), oguereko avei heta mymba guasu porã, yvyramáta ha ka'avo. Mandu'apy Kanatã Universidade Federal do Recôncavo da Bahia ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindorama pegua, tetãvore Bahia, oñepyrű ary 1994pe. Oguereko arandu róga táva Cruz das Almas-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaorusu Pindoramapegua ohekombo'e 8.514 temimbo'ekuerape ha oguereko 1.768 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Universidade Federal do Recôncavo da Bahia Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2004 táva Aténa-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 28ha ojejapóva ára 13 jasypoapy guive 29 jasypoapy peve ary 2004-pe, táva Aténa, Gyrésia retã itavusúpe. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 301 ñeha'ã ha 28 jetepyso, oñeha'ãva 10.625 jetepysohára oúva 201 tetãnguéra pegua. Tekovemi gua'u omohechaukáva ko'ã ñembosarái ha'e vaekue Athenà ha Phèvos (Αθηνα ha Φοίβος), ombohérava upéicha umi tupãnguéra Atenea ha Apolo herakuãme, oñangarekóva táva Aténa ymaguarépe, ha ha'e akue upe táva jeroviaha. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2004 Aténa Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2000 táva Sínei-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 27ha ojejapóva ára 15 jasyporundy guive 1 jasypa peve ary 2000-pe, táva Sínei (Sidney), Auteralia retãme. Ñembyaty ojapo 300 ñeha'ã ha 28 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 10.651 jetepysohára (6.582 kuimba'e kuéra ha 4.069 kuña nguéra) oúva 199 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Joaju Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2000 Autaralia Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1996 táva Atlanta-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 26ha ojejapóva ára 19 jasypokõi guive 4 jasypoapy peve ary 1996-pe, táva Atlanta (tetãvore Georgia itavusu), Tetã peteĩ reko Amérikagua rendápe. Ñembyaty ojapo 302 ñeha'ã ha 28 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 10.318 jetepysohára (6.806 kuimba'e kuéra ha 3.512 kuña nguéra) oúva 197 tetãnguéra pegua. Ambue táva kuéra Mbejingo hi'aguĩ ojapo avei jetepyso ha ñeha'ã oimeraẽva. Estados Unidos ojapo avei Ñembosaraipavẽ ambuéva arahakúpe, ary 1904 táva St. Louis-pe, ary 1932 ha 1984 táva Los Ángeles mokõiháme. Umi ñembosarái ojejapo vaekue 100 ary kuéra peteĩha ñembosaraipavẽ guive táva Atena-pe ary 1896-jave. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1996 Tetã Amerikagua Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1992 táva Barcelona-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 25ha ojejapóva ára 25 jasypokõi guive 9 jasypoapy peve ary 1992-pe, térã vakapipopo ñeha'ã oñepyrũ akue ára 24 jasypokõi-me, táva Barcelona (tetãvore Katalúña itavusu), España retãme. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 257 ñeha'ã ha 28 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 9.356 jetepysohára (6.652 kuimba'e kuéra ha 2.704 kuña nguéra) oúva 169 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1992 Katalúña Ñembosaraipavẽ kora kuéra ha'e mba'e ohechaukáva umi ñembosaraipavẽ. Ojehechaukáva po kora oñeñomoĩva hi'ári ha isa'y hovy, hũ, pytã, sa'yju ha hovyũ. Pe ñembosaraipavẽ poyvi oreko umi kora pe morotĩva ári. Oĩ avei mokõi mba'e ambuéva ohechaukáva pe ñembosaraipavẽ, ha'e umíva: ñembosaraipavẽ hataindy ha ñembosaraipavẽ jeroviapy. Kora kuéra Ypykue Karai Pierre de Coubertin ―kuatiañe'ẽ Revue Olympique jasypoapy ary 1913 pegua―, omombe'u va'ekue umi mba'e ohechaukáva rehegua ojeipurumo'ã ary 1914 jave pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua táva Parĩme: Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Sóchi ([ˈsot͡ɕɪ] - Со́чи) ha'e peteĩ táva oĩva Rrusia retãme, ñemby ete gotyo, opytáva krai Krasnodar-pe. Ku táva opyta yvytyrysýi Káucaso ha para Hũ ipa'ũme, ha oguereko ipype 368 011 tavayguakuéra ary 2013-pe. Ary 2014 ojejapo pe Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe ku táva peteĩháme, ha mokõiha jey ojejapóva Rrusia retãme. Mandu'apy Rrusia táva Adolfo Suárez ha'e papoapyha mburuvicha porokuái Epaña pegua. Ojupi ára 1976-1981. Tekove Españagua Ronald Wilson Reagan (1911-2004) ha'e 40 Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhy Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe. Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Nelson Mandela ha'e papoapyha mburuvicha porokuái Yvyáfrika pegua. Ojupi ára 1994-1999. Iporavopyre oñemomorã jopói Nobel Py'aguapyguigua rupi 1993-pe. Tekove Yvyáfrika pegua Jopói Nobel Py'aguapyguigua Fernando António Nogueira Pessoa, ojekuaavéva Fernando Pessoa (Lisimbã, Poytuga, 13 jasypoteĩ de 1888 — Lisimbã, 30 jasypateĩ ary 1935-pe), ha'e peteĩva ñe'ẽpapára ha haihára poguasuvévagui poytugañe'ẽ pegua ha opaite Europa iñe'ẽporãhaipyre pegua. Ijeikovépe omba'apoite va'ekue momarandúpe ha ñe'ẽporãhaipyrépe, ohaívo oipuru heta téra ambuéva ha kóva oporopytyvõ hekove rembiasa ikuaavépe. Ohasa heta imitãme Yvyafrika retãme, ary 1905-peve, oñe'ẽkuaaite akue inglyesñe'ẽme ha oipurukuaa porã pe ñe'ẽ, ohai heta kuatia ha moñe'ẽrã, omba'apo ha ombohasa ambue ñe'ẽme heta mba'e inglyesñe'ẽme. Ohai avei heta ñe'ẽpoty, ha ojapo haihára gua'u heta iñakãme ohai hag̃ua teko oikoéva, ohaíva oikoéva. Fernando Pessoa omba'apoiterei poytugañe'ẽ iñe'ẽporãhaipyre rehe ha avei inglyesñe'ẽ rehe. Omano mba'asýre ary 47 reheve táva Lisimbãme, ha oheja va'ekue heta tembiapo kuatiáre ndosẽi arandukápe ha ambue ñe'ẽpoty ojecha'ỹijo va'ẽra. Hekove rembiasa Che amanóvo rire, ojehaise ramo che rekovére, Ndaipóri mba'e hasy'ỹvéva. Oĩnte mokõi arange - che ára reñói ha che ára mano. Umíva imbytépe opa hi'ára niko chemba'e. (Fernando Pessoa/Alberto Caeiro; Poemas Inconjuntos; ohai va'ekue ary 1913 gotyo 1915; osẽ kutiápe Atena nº 5, jasykõi ary 1925-pe.) Mandu'apy Haihára Poytugágua Ñe'ẽpapára Poytugágua León Esteban Febres-Cordero Ribadeneyra ha'e mburuvicha porokuái Ecuador pegua. Ojupi ára 1984-1988. Mburuvicha Ekuador-pegua 200px|miniaturadeimagen|Sixto Durán Ballén Sixto Alfonso Durán-Ballén Cordovez ha'e 34ha mburuvicha porokuái Ecuador pegua. Ojupi ára 10 jasypoapy ary 1992-pe ha opa iporokuái ára 9 jasypoapy ary 1996-pe. Mburuvicha Ekuador-pegua Yvága mba'e () ha'e oimeraẽ yvága rata, ikatu ha'e peteĩ mbyja, peteĩ yvóra térã ambue mba'e oĩva yvága heko michĩva térã guasúva. Umi yvága mba'e iñemohenda hekopete: Kuarahy Ypykatu: Opaite mba'e ojeréva Kuarahýre, ha upéva avei, opaite tendakuéra ojeréva kuarahýre avei (Tajave Ku'asã - Kúiper Ku'asã). Yvága mba'e año: Opaite mbyja imombyrýva, ha opaite yvóra oĩha Kuarahy Ypykatu okápe. Yvága mba'e juaju: Opaite mbyja mokõiva jeiko, mbyjaty ha tapiryjakuéra Yvága mba'e mosarambipyre: Opaite "nebulosa" kuéra ha ambue mba'e ku'i mosarambipyre. Mandu'apy Joaju SkyandTelescope.com SkyChart Monthly skymaps for every location on Earth Mbyjakuaa Ñembohykuepy () ha'e peteĩ mba'e reko ñemoambue ojehasa atãngue guive tykue peve, taku ha jope rehe. Oñembyaku ramo peteĩ mba'e heko atãngue, oñembyaku avei hi'átomo kuéra, ha umíva oryrýi pya'e ha mbarete. Heta mba'e ha ma'ẽrã ikatu ohasa ñembohykuepýpe, y rypy'áicha ha mba'e ambuéva heko atãngue. Mba'e Jehe'a mbytegua () ha'e hína joaju heta tumingue'a mbyte ipype joja, oñembojoaju ha ojapo imbyterã pohyive. Ha upégui osẽ térã oipyte heta mbaretekue, oñemoambue opaite imba'e ha ombohása upéva plasma hekóva. Yvágape ikatu jahecha ko jehe'a mbytegua, opaite mbyja kuéra, ha Kuarahy avei oguereko ipype pe jehe'a mbytegua, omosẽgui imbaretekue ha omohesakã porã. Hakukue ipype ohupyty 15 sua °C. Upévare, umi jehe'a hérava "jehe'a mbytegua hakuitéva". Mandu'apy Kímika Jyva Oriõ, hérava avei Jyva Apegua () ha'e peteĩ pehẽngue hekojeremi oĩva ñande tapiryjápe pe, Mborevi Rape, ipype oĩha pe Kuarahy ypykatúpe ha Yvy. Héra ou mbyjaty hérava Oriõ oĩha hi'aguĩ, opyta Jyva Sahitário ha Jyva Perseo imbytépe, umi mokõi pehẽngue tuichavéva ñande arapyvore pegua. Ñande Kuarahy ypykatúpe oĩ peteĩ tenda hérava Patu'a Apegua guaraníme ha Burbuja Local karaiñe'ẽme. Jaikuaáma Jyva Oriõ ningo pehẽngue imichĩva, ñehesa'ỹijo ojejapóva ary 2013 jave ohechauka Jyva Oriõ ikatu ituichavéva, ha ikatu oĩ Jyva Perseo joa térã hi'añóva. Joaju Objetos del catálogo Messier en la Vía Láctea (SEDS) (ingyaterrañe'ẽme) Mandu'apy Mborevi Rape Jyva Perseo ha'e pehẽngue hekojeremi tuichavéva oĩva ñande Mborevi Rapépe. Mborevi Rape ipehẽngue hekojeremi ha oreko irundy jyva tuicháva ha irundy michĩva. Opyta jyva Ype ajuvuku ha jyva Sahitário. Héra ou mbyjaty hérava Perseo oĩha hi'aguĩ. Oñeimo'ã jyva michĩ Oriõ -orekóva ipype Kuarahy ha Yvy- ha'e Jyva Perseo ipehẽngue, hákatu ndoñemoañetei. Mborevi Rape Jyva Sahitário (hérava avei jyva Karina-Sahitário) ha'e peteĩ pehẽngue hekojeremi ñande tapiryja pegua, Mborevi Rape. Ha'e mbyja ha Yvóra aty karapã ha puku, peteĩ jyváicha. Ku jyva Sahitário ha jyva Norma joa, pehẽngue tuichavéva. Jyva Sagitario opyta jyva Ekúdo-Sentáuro ha jyva Oriõ imbytépe (jyva Oriõme oĩha Kuarahy ha Yvy). Héra ou mbyjaty hérava Sahitário oĩha hi'aguĩ. Mborevi Rape Ararova () ha'e hína ára reko, mba'e ohechaukáva mba'épa pe ára peteĩ tendápe, ñanemomarandu okýrõ térã nahániri (ha oky hetárõ térã sa'imírõ), hakúrõ térã ro'ýrõ, mba'éichapa pe yvytu (hatãrõ térã ivevúirõ), okuaauka avei ára he'õrõ térã nahániri. Heta mba'e oĩ ikatu omoambue mba'éichapa pe ararova, umíva apytépe oĩ yvy apekue (oĩramo yvy yvatevéva), oĩ avei pe yguasu (imombýramo yguaúgui térã hi'aguĩ), ha umi syry oĩva yguasúpe (y osyry ha ogueraháva y ro'ýva térã y akúva opa rendápe). Ñande Yvýpe, kuarahy omoambue py'ỹi pe ararova, imbaretekuére osẽva jehe'a mbyteguágui, upe rupi ohupyty Yvýpe ha omohenda mba'epytu ha ambuéva. Ararova ñehesa'ỹijo ha rembiakuaa rupive, yvypóra ikatu oikuaa mba'épa oikóta pe ararovágui ha mba'épa pe mba'epytu (hakúta ramo térã ro'ýta). Ehecha avei Yvy ñembyaku Mandu'apy Joaju Ko tĩpa'ã (avei ojeheróva nasofaringitis, rinofaringitis, térã resfriado) ningo hína peteĩ mba'asy oñeinfectáva, ñane pytuhẽ rapépegua, ojekuaáva tenonderãite ñane tĩre. Ojekuavéva kóicha jave ningo hu'u, ahy'o rasy, tĩsyry ha akãnundu, hi'arekatuete 7 térã 10 ára pukukue, katu heta jey avei hi'are mbohapy arapokõindy. Oĩ amo 200 víru rupi ikatúva ñanembohasy tĩpa'ãgui, katu umi ojekuavéva hína rrinovíru. Ñane pytuhẽ rape ñembyai oñemohenda moõitépa ñande rete rehe opokógui mba'asy. Hetave jey, tĩpa'ã ombyai tĩ, ahy'o, tĩngua. Umi oñeñandúva oiko ñande rete oñemombarete rupi mba'asýpe ha ndaha'eivoi oñembyaire umi tejido víru rupi. Ikatu ojejoko ojejepohéiramo hekópe, avei oje'e ojeporúramo jurumbotyha oikoiteha avei. Tĩpa'ã ndaikatúi ojejoko, hákatu ikatu oñepohãno mbeguekatu. Ko mba'asy heta oĩva yvypóra apytépe: kakuaa hasy mokõi térã mbohapy jey ha mitã katu hasy poteĩ térã pakõi jey, ary pukukuépe. Ko'ã mba'asy oiko yvypóra apytépe ymaite guive. Ijehechakuaa ha Iñeñandu Resfrío ojehechakuaa oĩ rupi hu’u, tĩsyry ha tĩpa’ã ha ahy’orasy. Oĩ jey tajyguerasy, kangypa, akãrasy ha karuse’ỹ. 40% jey katuete oĩ ahy’orasy, ha 50% oĩ hu’u ha tajyguerasy. Kakuaa naiñakãnundúi, hákatu mitã iñakãnundu. Hu’u resfrío pe ivevyive ndaha’éi influenza peguáicha. Hu’u ha akãnundu katuete he’ise kakuaa orekoha influenza, ojojoguaiterei mokõive mba’asy. Umi virus ojapóva resfrío común avei ikatu ojapo mba’asy oñeñandukuaa’ỹva. Tĩsyry ikatu hesakã, sa’yju térã sa’yky ha péva nde’iséi mba’eichagua virus-pa ojapo infección. Mba’éichapa oho hese Resfrío oñepyrũvo ningo katuete pe máva hete kane’õ rasypa, iro’y, iñatĩa ha iñakãrasy. Upe riremínte oñepyrũma itĩsyry ha ihu’u. Oñeñandúetéva resfriope ikatu ojekuaa 16 aravo rire ha oñepyrũ imbareteve mokõi térã irundy ára rire. Jepivérõ, pokõi térã pa ára rire opaitéma,ha katu upéicha avei hi’arekuaa mbohapy arapokõindy. Amo 35-40% mitãnguéra apytépe, hu’u hi’are jepi pa ára térã, ha 25 árarasa 10% rupi. Mba’éicha rupípa Virus Resfriado común ningo hína peteĩ infección virus-kuére ojeguerekóva ñane pytyhẽ rape yvateguáre. Pe virus hetaitevejey oporombohasýva hína pe rinovirus (30–80%) ojeheróva, peteĩchagua picornavirus amo 99 serotipos hesegua rupi ojeikuaáva. Ambue oguereko: coronavirus (10–15%), influenza (5–15%), parainfluenza, virus sincitial yvypóra pytuhẽ rehegua, adenovirus, enterovirus, ha metapneumovirus. Heta jey ndaha’éi peteĩ virus añónte oĩva, hetave peteĩgui. Oñondivepaite, ojoaju amo 200-ichagua virus resfrío-kuéra rehe. Mba’éichapa ova Virus resfrío comun rehegua ovakuaa mba’e ky’a oúva yvytúre rupive (aerosol ojeheróva), ojepoko térã ojejáramo hasýva tĩsyrýre, upéicha avei ojeporúramo tembipory hasýva oiporupyre. Ko’ágã meve ndojeikuaái gueteri mávaitéva rupivépa, ko’ãva apytégui, oguerova pya’evéva mba’asy. Virus-kuéra ikatu oikove areterei ñande jerére ha mayma tapicha ikatu oguereko ipo, hesa térã itĩme, ha upépe oñepyrũ oñeinfecta ypy. Mitã rekoha, mbo’ehao umía rupi, mitãnguéra ikanguýva ha naipotĩguasúiva oĩha oñondivepa, pya’eterei ova komba’asy. Péicha ovávo hese mba’asy, ogueraháma hógape ha orova ambue.Ndojehechaukái gueteri yvytu ojere ha ojeréva umi avión ryepýpe rupive ikatuneha ova ko mba’asy.Ñande rapicha oguapýva hasýva yketére katu ha’ete ku ikatuvéva ova hese mba’asy. Virus oporombohasýva rinovirus rupive, oñeinfectakuaave mbohapy ára oñepyrũ rire oñeñandu mba’asy, upe rire ikangymiẽma. Arareko Tavayguakuéra remimo’ã he’i pe máva hasykuaaha resfrío-gui oĩ arehaguére araro’ysã, ama térã araro’ýpe, ha upévare voi ojehero péicha, ro’y España ñe’ẽme oje’ére frio. Ñande rete ro'ỹsãmba ombyaikuaaveha resfrío jaguerekóva ningo peteĩ mba'e ndojeikuaaporãitiva. Heta umi virus oporombohasýva resfrío común-gui apytégui ningo oĩ peteĩ estación ajánte, upévare ojekuaave ára ro'y ha he'õ jave. Heta oĩ oimo'ãva oñeimehaguére are peteĩ tenda oñembotypávape ha ambue tapichágui aguĩ; mitã ou ramóva mbo'ehaógui umía rehe oje'eporãiteséramo guarã. Katu avei, ikatu hína pytuhẽ rape iñambue ha omoporokangyvehaguére. Ñande jere nahe’õguasúiramo virus pya’eve ikatu ova, yvytu he'õ'ỹva ruive ikatúre umi virus oho mombyry mbyryve ha oikove arevekuaa. Ambue mba'e Ñepohano oñondivepa, ojejapóva mba'asy resfrío virus oporombohasy rire, tuichaiterei mba'e ojehape joko haguã mba’asy sarambi, ojekuaaháicha mitãkuña térã mitãrusukuéra rehe, hasyvégui ãma manterei ipytyhẽ rapépe. Ambue mba’e ikatúha hína oporombohasy ningo sa'i oñeñepohanóramo. Jekeporã’ỹ ha desnutrición oje’e ojeguerekokuaaha ojeguereko rire mba'asy rinovirus-kuére. Oje’e ikatuha hína upéva opoko pe sistema inmune rehe. Ijevichea Oje'e umi oñeñandúva resfrío-pe, ha’eha hína ñande rete ombohováiva virus-pe. Ñande rete ñembohovai, oiko ojehecha rire mba'eichaguaite virus-pa hína ojeguerekóva. Techapyrã, rinovirus jepivérõ ova oñeimégui oñondive térã ojoypýpe; ojoaju umi receptor ICAM-1 humano mecanismo ojeikuaa’ỹva rupi ombyapuráva mediador de inflamación oiko haguã. Mediador ojapo oñeñandu térã ojehecháva mba’asýpe. Jepivérõ nombyaíri epitelio nasal. Ambueháguio, pe virus sincitial respiratorio (VSR) oike ñandepype jajágui ojuehe térã ojoypýpe térã otykýgui ojeikoha rupi. Upéi oñepyrũ tĩ ha ahy’ópe, ohasa mboyve umi kua ñanepytuhẽha rupi. VSR ombyai ñande pire. Virus parainfluenza rehegua, jeyvérõ omboruru ñane tĩ, ñande hay’o ha bronquio-kuéra. Mitã michĩvape, traque ombyaírõ, ikatu oñandu crup-pe oñeñandúva, ipo’íre ipytuhẽ rape. Ijehechakuaa Ojehechakuaa haguã infección virus-kuére ñane pytuhẽ rapepegua, ojehecha mba’etépa pe oñeñandúva. Resfrío común ombyai heta jey ñane tĩ, faringitis katu ñande hay’o ha bronquitis ñane pulmón. Upéicharamo jepe, ikatu oĩ heta tenda, maymave ã mba’asy ombyaikuaáva. Resfrío común, jeyvéro ojehero rinitis térã tĩ pa’ã, oñembyaimimívo avei ñande hay’o. Katuete peteĩ hasýva, ijeheguínte ohechakuaa oguerekóva. Heta jey, noñemboykéi pe virus ha ndaikatúi voi peteĩ virus ojehechakuaa oñema’ẽvo umi oñeñandúva añonte. Ijejokorã Ikatu ojejoko hekoitépe virus resfriado rehegua ani haguã ñanderasy chugui. Ojejepohéiva’erã ha ojeiporuva’erà jururehegua. Ha tasyópe katu ojeiporuva’erã guante ha aopuku. Natekotevèi repytu´u térã reñeno ko mba’asýgui ojeikuaaporãitereígui chupe ha avave ndoikuaaporãi mba’ éichaitépa ko mba’asy. Ndaipóri vacuna oikoitéva oĩgui hetaiterei virus pype ha pya’eterei oñemboheta. Upévare hasynunga ojajapo haguã peteĩ vacuna oikoitéva. Akóinte ojejepojohéi oikoite ojejoko haguã virus resfriado rehegua, ha oikoite mitãnguérape guarã. Ndojeikuaaporãi ojeporúrõ antiviral ha antivacterial ojepohéi haguã-pa iporãve térãpa nahániri mba’asy ojejoko haguã. Ojeporúrõ jururehegua oñeiméramo ambue apytépe oikoite ani haguà mba’asy ovatei ambue rehe; péicharõ jepe ndaipóri mba’eve ohechaukáva upéva añeteha oñeñemombyry haguã. Ojeporúramo suplemento oguerekóva zinc ikatu oikoite sa’ive haguã mba’asy. Oje’úramo akóinte suplemento oguerekóva vitamina C nomboguejýi mba’asy resfriado rehegua, hákatu ikatu omombykyve upe mba’asy. Ñepohano Ko’ágã meve ndojeikuaái guetri pohã ñana térã ambueichagua iporãva oñemboguevi hagua ko mba’asy ojeguereko rire. Upévare, oñepohanóramo, ojao oñembovevuive haguã mba’asýnte. Ikatu hína upevarã, ojepytu’u, ojey’u heta ñande rete oikotevẽháicha, ha jajapogargara jukyry akuvýve, ãva oipytyvõne katuete. Ñepohano rupive ou porãva ñandeve oje’e oikoha efecto placebo rupive. Oñeñandúva Ñepohanorã ojeguereko pohãnguéra ojeheróva analgésicos ha antipiréticos simples, ibuprofeno ha paracetamol. Ndojehechaukái gueteri hu’u pohã iporãveha umi analgésico simple-gui ha naiporãioje’uka mitãme, ndojeikuaaporãi rupi ou porãtapa chupekuéra. Ary 2009-pe, Canada ojoko pohã resfrío ha hu’u-pe guarã ñevende, mitã michĩvéva 6 arýgui peguarã, ndojehechaukái rupi iporãha ha ndojekuaaporãi rupi mba’etépepa oporombyaikuaa. Dextrometorfano (peteĩ hu’u poha oñevendeva oimehápente) jeporuvaikue rupi, heta tetãme ojejoko iñevende. Kakuaávape, ikatu oñembovevuive tĩ syry, antihistamínicos, de primera generación ojeheróva, ñane tĩ rupive jeporu rupive; katu upéa katuete oporomongeparei. Ambue tĩ pa’ã pohanoha hína pseudoefedrina, avei ou porã péicha hasývape. Ipratropio aerosol-pegua ikatu avei ombovevuive tĩ syry, katu naiporãmbái tĩ pa’ãme guarã. Umi antihistamínicos de segunda generación oje’eha, ndaha’éi ku iporãmbáva. Noñehesa’ỹijo porãi rupi, ndojeikuaái ojeyu heta javépa oporomoñandu porãve térãpa omboguevi mba’asy ñane pytuhẽ rehegua ha upéicha avei ndojeikuaái mba’eve ytaku timbo jeporú rehe. Peteĩ estudio rupive ojehechakuaa pomada mentolado oñemoĩva ñande pyti’áre ikatuha omboguevi’imi hu’u pyhare, tĩ pa’ã ha jeke porã’ỹ. Antibiótico ha antiviral kuéra Umi antibiótico ndaha’aéi la ou porãva mba’asy virus-kuére guarépe, upévare naiporãiete voi virus resfrío común rehegua oñemonguera hagua. Oguerekóre efecto secundario, ikatu opombyai, upéicha ramo jepe, akói ojeuka hasývape. Pe sýva ipy’a tarova rupi, heta jey oje’uka chupe antibiótico, upéicha avei pohanohára oipytyvõséramo asýva térã ohape joko haguã mba’e ivaivéva, ikatukuaátava ojejoko antibiótico-pe. Naipóri droga antiviral omonguerakuaáva resfrío común,jepéramo heta investigación ohechauka oĩha umi ou porãtava hasývape. Ambueichagua ñepohano Jepéramo oĩ heta ambueichagua ñepohano, científicamente ndoje’ekuaái umíva iporãne haguã. Ary 2010-pe naipóri ohechauka térã he’ikuaáva toje’u térã toñemboyke eíra térã irrigación nasal. Oĩ estudio he’íva oje’úrõ zing 24 aravo oñepyrũhaguépe mba’asy, omonguera pya’eveha resfrío común umi tapicha ndahasyguasúivagui. Umi estudio oĩva ojoavy tuichaitereíre, tekotevẽ ojejapove ambue ojehecha haguã araka’e ha mamoite pevépe iporãkuaa. Vitamina C jeporu resfrío común aja ningo peteĩ mba’e hetáma ojestudiáva, katu ojehupyty’ỹre mba’eve guasu, sa’imimi javénte ojehecha oikoha, ha umi tapicha ojapoitéva ejercicio físico tenda ho’ysãháre umía rehente. Echinacea iporãha ningo peteĩ mba’e ndojekuaaporãmbáiva. Umi pohã orekóva echinacea, ikatu iñambue ojuehegui iporãnguépe. Añetehápe ndojeikuaái ajo-pa iporã. Ni peteĩ jey ejevicheahápe vitamina D ndojejuhúi iporãne haguã. Oñeha’arõva Resfrío común ningo ikangy, ha opaite jey hi’are peteĩ arapokõindy ajánte. Ivaieterei jave, upéva katuete hina peteĩ tapicha ituja térã iguaguĩetereímavare, térã avei um imitã ha hesãieterei’ỹva rehe. Ikatu oiko infección bacteria-kuére resfrío árima, oporombohasýva sinusitis, faringitis térã otitis aguda-gui. Ojehecha oñeguahẽha 8% rupi akã rasyvaipe (sinusitis) ha 30% rupi otitis-pe oje’eha. Mba’asy guasu iñasai pya’éva jekuaa rehegua Resfrío común ningo yvypóra mba’asy ojeikuaaitevéva kóva oguahẽ opavave táva oïva ko yvy apérepe. Tapicha kakuaávape, ombohasy jepi mokõi térã po jey paeteĩ ary pukukue ha mitãnguéra katu poteĩ térã pa jey voi peteĩ ary pukukue, (katu umi mbo’ehaópe oikéva, pakõi jey hamba’e voi). Infecciones oñeñandúva, hetaiteve umi tapicha ituja térã iguaĩva rehe, ha’ekuéra sa’ivema voi hesãire. Hembiasakue Jepéramo amo 1950 guive ramo ojeikuaa mba’eichakuépa ñande rasy resfrío comúngui, ko mba’asy oĩmava’ekue voi yvypóra apytépe ymaite ára guive. Oñeñandúva ha iñepohano oñemombe’u peteĩ papiro egipcio Ebers ojeheróvape, jehaipyre pohano rehegua itujavéva ojeikuaáva, ojehaíva siglo 16 AC mboyve. Héra inglés ñe’ẽme, “common cold”, ojeiporu ypy siglo 16 rupi, oñeñandúva ape ojoguatereíre oñeñandúva ñande rete ro’ỹsãmba jave ndive. Reino Unido-pe, Medical Research Council creó la Common Cold Unit en-pe 1946 jave, ha upépe ojejuhu ypy rinovirus 1956-pe. Ary 70 rupi, CCU ohechauka ñepohano interferones rupive rinovirus infección incubación aja, ojokoha ko mba’asy, katu ndaikatúiojeporu oñemongueraite haguã. Ary 1989 oñemboty ko unidad, mokõi ary ohasami rire ojejapo hague investigación tabletas de gluconato de zinc rehegua ojeiporúva ojejoko haguã resfrío rinovirus-kuére ojeguerekóva, kóva añoite hína pe ñepohano osẽ porãva’ekue ko unidad rembiapo apytépe. Viru ñemongu’e Heta hendáre, arapy tuichakue, ndojehechakuaái mba’eichaitépa hepy ha heta viru omongu’e resfrío. Estados Unidos-pe, resfrío común ogueraha 75-100 millones taicha consultas médicas rapykuéri peteĩ ary aja, ha ojehecha upéva ohupytyha térã hepyha amo 7700 millones de dólares rupi opaite ary aja. Umi estadounidenses ohepyme’ẽ 2900 millones rupi pohã oñevendéva oimehápe joguápe ha 400 millones poha receta ári oñevendévare, oñeñandúva oñemonguerapotávo. Un tercio tapicha ohóva pohanohára apytépeguipe, oñeme’ẽ antibiótico, ha upéva ou vai hetápe upéi oikotevẽ añetétavo ko pohã. Oje’e hína amo mitãnguéra estadounidense operdeha amo 22-189 millones ára rupi peteĩ ary aja, resfrío-gui hasy haguére. Kóva ykére oñemoĩrõ umi 150 millones ára tembiapópe ojeperdéva resfrío rupi, viru oku’éva ohasapa 20 millon dólar peteì ary aja. Resfrío común-gui mba’asy rupive, Estados Unidos-pe tembiapo ojeperdéva apytégui,ojejuhu 40 %. Tembiapo Jeporeka Heta pohã virus oñembohovake haguãma oñeha’ã, katu 2009 peve peteĩnte jepe ndojejuhúi iporãva resfrío común-peguarã. Oñeha’ã hín aojeporu droga antiviral pleconaril hérava, iporãva picornavirus ñemboguevípe, avei droga BTA-798. Pleconaril je’u ojehecha kuri naiporãmbaiha, upévare oñeñeha’ã hína oñeguenohẽvo aerosol rupive oñembochivivi haguã. Jeporekaharakuéra Universidad de Maryland, College Par ha Universidad de Wisconsin-Madison pegua ojeporeka ha omohenda maymave virus ojeikuaáva oporombohasyha resfrío común-gui. Moõgui osẽ marandu Arandukaporupyre Ambue marandu ohóva hese Mba'asy ruru Mba'asy víru Yvóra itaguigua, hérava avei yvóra yvyichagua, ha'e peteĩ yvóra oguerekóva ipype ha ijapére heta kuarepoti hatã ha ita. Yvóra itaguigua ikoéva yvóra mba'etĩgui, umíva oreko heta tatavevýi, tataveve ha y ipype ha ijapére. Opa yvóra itaguigua iñemohenda jojáva: imbyte kuarepoti jejapopy, opa nunga itakandua, ha peteĩ mo'ãha ojaho'íva hese ha ita jejapopy. Mbyguai Jasy oimo'ã yvóra itaguigua, hákatu imbytépe oreko hetaiterei itakandua. Umi yvóra itaguigua ijapére oguereko heta yvyty, yvykua ha ambue ape ysaja. Pe Kuarahy ypykatu oguereko irundy yvóra itaguigua: Mekúrio, Mbyja Ko'ẽ, ñande Yvy ha Jasytata Guasu, ha peteĩ yvóra michĩ oĩva Tajave Ku'asãme, hérava Seres. Yvága mba'e Netunomboypýri, oimo'ãva yvóra michĩ Plutõ ijape hatã, yvóra itaguiguáicha, hákatu ijape y hypy'áva. Mandu'apy Found: one Earth-like planet Astronomers use gravity lensing to spot homely planets. By Mark Peplow, News @ Nature.com, 25 January 2006. Beaulieu J.P., et al. (2006) Nature, 439, 437-440. National Science Foundation press release "Closer to Home." A New Path to New Earths National Science Foundation webcast. Yvóra reko Yvóra mba'etĩva térã Yvóra ipytundyrýva () ha'e peteĩ yvóra popeno ha tuichaitereíva ndoguerekóiva ipype heta kuarepoti hatã ha ita, ipype oĩ mba'esyry eta; hákatu imbytépe ikatu oguereko heta mba'e hatãva, kuarepotícha. Umíva heko mba'etĩva, hi'ape reko oimo'ã arai hũva. Pe Kuarahy Ypykatu ipype oĩ irundy yvóra mba'etĩva: Húpiter, Satúyno, Uráno ha Netúno. Umíva hérava avei «Yvóra Húpitericha» térã "Yvóra Okagua". Umi yvóra Uráno ha Netúno iñemohendapy ambue atýpe, umíva yvóra hypy'a, oguerekógui ipype heta yrypy'a, ita ha mba'etĩ. Oñembojuavy yvóra mba'etĩva «hekópe» chugui, Jarýi ha Ja'yvo, oguerekógui sa'i sa'i ipype tatavevýi ha tataveve, imombyryvégui Kuarahy guive. Ko'ãga ojekuaa heta yvóra mba'etĩva Kuarahy ypykatu okápe oĩha. Mandu'apy Yvóra reko Yvóra hypy'a ha'e umi yvóra Uráno ha Netúno, ha oimeraẽ yvóra ojoguáva chupekuéra. Umi yvóra iñemohendapy ambue atýpe, umíva yvóra hypy'a, oguerekógui ipype heta yrypy'a, ita ha mba'etĩ. Oñembojuavy yvóra mba'etĩva «hekópe» chugui, Jarýi ha Ja'yvo, oguerekógui sa'i sa'i ipype tatavevýi ha tataveve, imombyryvégui Kuarahy guive. Upévare, Yvaja ha Yrarýi niko yvóra mba'etĩva, hákatu, hypy'áva. Mandu'apy Joaju Sandia experiments may force revision of astrophysical models of the universe - Sandia Labs Planetary formation and migration Seeing Deep Inside Icy Giant Planets Yvóra reko Ruru () ha'e mba'éicha mba'asy ikatu oñembyaíva ñande retére. Ñande rete oñepohano hese ae, ruru rupive oñeha'ã. Mandu'apy Mba'asy ruru Tembikuaaty purúva () ha'e umi tembikuaaty oñeha'ãva ombohovake apytu'ũ kuaa opa hendápe, ha upekuévo oipuru arandu, ohekávo ava rekokatu. Techapyrã: Tekovekuaaty (Biología), Avarekokuaaty (Sociología), Ñe'ẽkuaaty (Lingüística), Virurekokuaa (Economía), Avarekokatukuaa (Política), Tembiasakue (Historia), ha Avakuaaty (Antropología). Tembikuaaty Tembikuaaty ha'etéva () Ha'e umi tembikuaaty ohekáva arandu ombohetavévo kuaaty, ndaha'éi ku oipuru hag̃ua. Techapyrã: arandupykuaaty (filosofía) ha papapykuaa (matemática). Tembikuaaty Tekove arandupy (Currículum vítae) ha'e peteĩ kuatia omombe'úva pya'e, jeikove arandupy ha kuatia'atãnguéra ojehekáramo mba'aporã. Ha'e avei kuatiañe'ẽ oikuaaukáva peteĩ avápe. Oĩ mbohapýichagua tekove arandupy: Arange rupive ñemohenda, Mbohapepyre, ha Jopara. Ko ipahague ojeporuve. Ko ñe'ẽ ou latinañe'ẽgui ha ojepuru heta ambue ñe'ẽme, peteĩpe guarã ha hetávape guarã. Ingyaterrañe'ẽme térã hyãsiañe'ẽme, pe currículum vítae ikatu oñemombykymi C.V. térã résumé. Pehẽnguenguéra Tekove arandupy vorekuéra. 1.Mávapa pe ava: (Datos personales) Ápe ojehaipaiteva'erã mávapa pe ava, moõ heñói, oiko, iñirũpa, kuatia ava rehegua papay ha ñe'ẽmyrỹi moõpa ikatu pya'eve oñehenói ojeporavóramo ikuatiaryru. 2.Arandupy: (Estudios Cursados) Ápe ojehaiva'erã umi mbo'ehaokue réra upe ava oñembokatupyry hague ha avei umi kuatia'atã mbo'ehaógui oguenohẽ va'ekue. 3.Mba'emapa hembiapokue: (Experiencia laboral) Ojehave'erã umi tenda omba'apo hague, mba'épa ojapo ha mba'e arange oike ha osẽ hague. 4.Tapicha oikuaáva chupe: (Referencia personales) Ápe ojehaiva'erã umi tapicha réra ikatuva'erã omombe'u pe ava reko ha imba'apokuaa, avei oñemoĩva'erã iñe'ẽmyrỹi papapy ha hóga renda. Tembiecharã ojehai ambue kuatiaroguépe. Mandu'apy Arandukapurupyre Tembiapo 1852 ary. Oararecha'akue Antoni Gaudí - 25 Jasypoteĩ Omano'akue ...1851-1852-1853... Ary 1800 - 1899 Juan Carlos Onetti Borges (Montevideo, 1 jasypokõi ary 1909-pe - Madrid, 30 jasypo ary 1994-pe) ha'e akue peteĩ haihára Uruguái retãygua. Pe kuña haihára Uruguáigua Cristina Peri Rossi, he'i akue Onetti ha'e "peteĩva mbovývagui jeikorekoha apohára (existencialista) karaiñe'ẽme". Mario Vargas Llosa, ohai akue peteĩ momba'eguasu Onetti-pe guarã, ohai ñemongetápe AFP atýpe jasypo ary 2008-pe "ipeteĩva umi haihára poguasúgui ko'ãgagua". Biografía Karai Carlos Onetti ra'y ha Honoria Borges memby, heñói táva Montevideo-pe, ára 1 jasypokõi ary 1909-jave. Ipehẽngue mokõi, peteĩ tuichavéva hese, hérava Raúl, ha peteĩ tendy imichĩvéva hese, hérava Raquel. Ary 1930-jave omenda iprima rehe, kuña María Amalia Onetti. Jasyapy upe arýpe, mokõiva oho táva Buenos Aires-pe, oikoverã upépe. Ára 16 jasypoteĩ ary 1931-pe oheñói ita'ýra peteĩha: Jorge Onetti Borges, haihára avei, omonóva ary 1998-pe. Ary 1933-pe ombojei hembirekógui ha peteĩ ary rire, ohóvo jey Montevideo-pe, omenda jey ambue iprima rehe, kuña María Julia Onetti, María Amalia ipehẽngue. Ary 1939-jave omba'apo kuatiañe'ẽ Marcha, jehai pytyvõhára. Upépe omba'apo ary 1941 peve, oñepyrũvo omba'apo maranduha Reuters. Upe ary jave, omba'apóva hína Reuters, oho jey táva Buenos Aires-pe, upépe opyta ary 1955 peve. Omba'apo jave jehai pytyvõhára kuatiañe'ẽ Vea y Lea-pe ha Ímpetu-pe. Ary 1945-jave omenda jey peteĩĩ kuña irũre omba'apóva hese maranduha Reuters-pe, pe kuña Holanda-gua hérava Elizabeth María Pekelharing. Ára 26 jasypoteĩ ary 1949-pe oheñói itajýra Isabel María (Litti). Ary 1955 ipahápe oho jey táva Montevideo-pe ha oñepyrũ omba'apo kuatiañe'ẽ momaranduha Acción; omenda jey irundyhápe, peteĩ kuñataĩ Argentina-gua hi'ypykuéra Alemaña-gua, hérava Dorothea Muhr (Dolly). Oñemoka'irãi ary 1974-pe, mburuvicha Juan María Bordaberry iporokuái jopýva jave, oikógui va'ekue peteĩ "jurado de cuentos", ha oho apytu'ũreko hasyópe. Ñe'ẽpapára Epañagua Félix Grande, upe jave omotenondéva pe Cuadernos Hispanoamericanos, oñembojoaju téraguapy heta omosãsorã Onetti. Karai Españagua Juan Ignacio Tena Ybarra omotenondéva Instituto de Cultura Hispánica omosãso hese ha oho España-pe, ha aguyjehápe okuave'ẽ peteĩ aranduka omomba'eguasu hese hérava Dejemos hablar al viento. Oikove táva Madrid-pe imano peve. Upépe ohai mbohapy mombe'u puku (Dejemos hablar al viento, Cuando entonces ha Cuando ya no importe) ha heta jahai'aty. Hembiapokue Mombe'u puku El pozo (1939) Tierra de nadie (1941) Para esta noche (1943) La vida breve (1950) Los adioses (1954) Para una tumba sin nombre (1959) El astillero (1961) Juntacadáveres (1964) La muerte y la niña (1973) Dejemos hablar al viento (1979) Cuando entonces (1987) Cuando ya no importe (1993) Obras completas, I. Novelas (1939-1954) (2006) Obras completas, II. Novelas (1959-1993) (2007) Mombe'u Un sueño realizado y otros cuentos (Número. 1951) La cara de la desgracia (1960) El infierno tan temido y otros cuentos (1962) Cuentos completos (1967, 1974 y 1994) Los rostros del amor (1968) Tiempo de abrazar (mombe'u puku héra joja ha ambue mombe'u ary 1933 ha 1950-pegua. 1974) Tan triste como ella y otros cuentos (1976) Cuentos secretos (1986) Presencia y otros cuentos (1986) Cuentos completos (Alfaguara. 2006) Obras completas, III. Cuentos, artículos y miscelánea (oĩha ipype mombe'u Conversaciones, pp. 929-1232. 2009) Ambue jehai Réquiem por Faulkner (1975), jahai'aty Confesiones de un lector (1995), jahai'aty 1976-1991-pegua Cartas de un joven escritor (2009), correspondencia con Julio E. Payró Mandu'apy Arandukaporupyre Joaju Personaje HJCK. Entrevista de la Deutsche Welle, en 1990, con Juan Carlos Onetti. Documento autobiográfico Juan Carlos Onetti en Club Cultura La página sobre Onetti Haihára Uruguaigua Ñe'ẽpapára Uruguaigua Antoni Gaudí i Cornet, oheñõi ára 25 Jasypoteĩ 1852 jave táva Reus (España-pe) ha ojeheýikuri ára 10 Jasypoteĩ 1926 táva Barcelona (España-pe), ha'e akue peteĩ jogapokuaa Españagua. Mandu'apy Joaju Patrimoni.gencat, L'obra de Gaudí Artcyclopedia Gaudí et Art nouveau en Catalogne Gaudí, arquitecte i artesà (video) Tekove Españagua Jogapokuaa Pe Jopói Karaiñe'ẽ Iporãhaipyréme Miguel de Cervantes, ojeikuaavéva chupe karaiñe'ẽme Premio Cervantes térã Premio Miguel de Cervantes, ha'e peteĩ jopói ñe'ẽporãhaipyrépe oñeme'ẽva ary ha ary umi hembiapokue karaiñe'ẽmeva, Ministerio de Cultura de España ome'ẽ ha Karaiñe'ẽ Anamandaje Aty ojapouka. Cristina Peri Rossi ipu'aka 2021 aja. Oñepyrũ va'ekue ary 1976 jave ha oñeherakuã jopói tenondeguave karaiñe'ẽ rehegua. Oñeme'ẽva omomba'eguasu hag̃ua tapicha hembiapokue tenondeguaitéva karaiñe'ẽme ha oipytyvõva ñe'ẽ rembiejakuépe. Oñeme'ẽ pirapire 125 000 euro ha héra ou pe karai Miguel de Cervantes Saavedra, ohai akue karaiñe'ẽ rembiapo tenondeguaitéva, Don Quijote de la Mancha. Peteĩháme oñeme'ẽ ary 1976 jave. Pe Paraguái retãguáva ipu'akáva peteĩha ku jopói Miguel de Cervantes ha'e Augusto Roa Bastos, ary 1989 jave. Ipu'akáva Jopói Tetãnguéra rehe Mandu'apy Joaju Sitio web del Premio Miguel de Cervantes, Ministerio de Cultura de España. Karaiñe'ẽ Jopói omomba'éva Miguel de Cervantes Saavedra (Alcalá de Henares, 29 jasyporundy ary 1547 jave – Madrid, 22 jasyrundy ary 1616 jave) ha'e akue peteĩ Epaña ñorairõhára, tembiasagua'u haihára, ñe'ẽpapára ha omombe'urãva tenondeguaite. Ojeikuaa hese peteĩ umi karai poguasúgui karaiñe'ẽ iporãhaipyre ha ojeikuaave ohaígui va'ekue pe Don Quijote de la Mancha, heta tapicha poguasu he'íva upéva ha'e tembiasagua'u peteĩha ko'ãgagua ha peteĩva umi tembiapo haipy porãvégui opaite yvóra pegua, ha avei upe aranduka mokõiha oñembohasáva ambue ñe'ẽme, Ñandejára ñe'ẽ peteĩha rire. Oñembohéra mokõiháme herakuãme «Apytu'ũreñói Mburuvicha». Cervantes hembiapokue Tembiasagua'u Miguel de Cervantes ohai heta tembiasagua'u ha omoporã pe jehai reko. Hembiapo arange rupive: La Galatea (1585) El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha (1605) Novelas ejemplares (1613) El ingenioso caballero don Quijote de la Mancha (1615) Los trabajos de Persiles y Sigismunda (1617) Umi tembiasagua'u hekopete Ary 1590 gotyo 1612 Cervantes ohai heta tembiasagua'u mbyky oñembojoajupa umíva ary 1613-pe Novelas ejemplares-pe (Umi tembiasagua'u hekopete). La gitanilla El amante liberal Rinconete y Cortadillo La española inglesa El licenciado Vidriera La fuerza de la sangre El celoso extremeño La ilustre fregona Las dos doncellas La señora Cornelia El casamiento engañoso El coloquio de los perros Ñe'ẽpoty Cervantes niko oipotaite ohai ñe'ẽpoty, oñeimo'ã ndakatúiva ohai, ohai imano mboyve Viaje del Parnaso-pe: Cervantes ohai ramo jepe heta ñe'ẽpoty ojekuaa'ỹ, ha ambuéva. Ñoha'ãga Miguel de Cervantes ohai heta ñoha'ãga, hákatu, tapicha kuéra ndomomba'ei ha ndohayhúi hembiapokue reko, sa'i sa'i hembiapokue oñeha'ã, Cesvantes ohai porã katu, ambue rekópe. Cervantes oñembojoaju hembiapokue kuéra ndoñeha'ãva Ocho comedias y ocho entremeses nunca representados-pe; ha oĩ avei ñoha'ãnga ambuéva kuatiápe mante: Los tratos de Argel, El gallardo español, La gran sultana ha Los baños de Argel. Hembiapokue jekuaa'ỹ Cervantes he'i akue hembiapóre heta ohaíva térã ohaiséva, ha ambue mombe'urã oñemongañýva. Tembiapokue ndojekuaaíva ohaíva térã omombe'upáva oĩ La Galatea pehẽngue mokõi, El famoso Bernardo ha Las semanas del jardín. Ñoha'ãnga hembiapokue oñemongañýva, Cervantes omombe'úva La gran Turquesca, La batalla naval, La Jerusalén, La Amaranta o la del Mayo, El bosque amoroso, La única, La bizarra Arsinda ha La Confusa, que figuraba en el repertorio del autor Juan Acacio aún en 1627. Ohai avei peteĩ ñoha'ãnga omopukáva El trato de Constantinopla y muerte de Selim. Oĩ heta tembiapokue oñeimo'ãva Cervantes ojapo, ojekuaavéva: La tía fingida, ojogua umi Novelas Ejemplares. Diálogo entre Cilenia y Selanio sobre la vida en el campo Auto de la soberana Virgen de Guadalupe Topografía e historia general de Argel Cervantes ta'angamýipe Cervantes, omotenonde Vincent Sherman (1969), oĩva Francisco Rabal, Gina Lollobrigida, José Ferrer ha Horst Buchholz ojapóva Cervantes. Cervantes (tekoha'angandy), tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui España-gua, ohasa TVE-pe ary 1981-jave. Don Quijote de La Mancha (ta'angamýi 1987) Miguel y William, omotenonde Inés París (2007). Juan Luis Galiardo ojapo Miguel. Ñemomba'eguasu Oĩ heta jopói, tetera'anga, óga guasu ha ambue tenda oñemomba'eguasu Miguel de Cervantes-pe. Jopói Jopói Miguel de Cervantes, peteĩ jopói ñe'ẽporãhaipyréme karaiñe'ẽ pegua oñeme'ẽva ary arýpe. Pu'akaha Cervantes, Vakapipopo rembiasa aty ojejapóva táva Alcalá de Henares-pe. Mba'eita Táva Alcalá de Henares-pe Táva Madrid-pe Táva Valladolid-pe Táva Santiago de Compostela-pe Táva Sevilla-pe Tenda oñemoarandúva Instituto Cervantes oñemotenonde ha oñemoarandu karaiñe'ẽ. Universidad Europea Miguel de Cervantes táva Valladolid-pe. Teatro Cervantes. Oĩ 14 ñohã'aga róga 5 tetãme: España (Teatro Cervantes (Almería); Teatro Cervantes (Málaga); Teatro Cervantes (Alcalá de Henares); Teatro Cervantes (Santa Eulalia), Alicante-pe; Teatro Cervantes (Béjar), Salamanca-pe; Teatro Cervantes (Jaén); Teatro Cervantes (Murcia); Teatro Cervantes (Petrel), Alicante-pe; Teatro Cervantes (Segovia); ha Teatro Cervantes (Valladolid); Marruecos-pe (Teatro Cervantes (Tánger); en México (Teatro Cervantes (Guanajuato); Chile-pe (Teatro Cervantes (Putaendo); ha Argentina-pe (Teatro Nacional Cervantes). Liceo de Cervantes Instituto de Bachillerato Cervantes Universidad Miguel de Cervantes Santiago de Chile-pe. Acción Cultural Miguel de Cervantes Barcelona-pe. Organismo Autónomo de Cultura Miguel de Cervantes Villarrobledo-pe. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes Biblioteca universitaria Miguel de Cervantes Universidad Rey Juan Carlos-pegua Madrid-pe. Cine Cervantes de Sevilla. Tasyo Centro de Salud Miguel de Cervantes táva Alcalá de Henares-pe. Kuatiahaipy Revista Cervantes, kuatiañe'ẽ osẽva ary 1916 guive 1920 peve. Ygarata ARA Cervantes (D-1), Argentina-gua ojepurúva ary 1925 guive 1961 peve. Miguel de Cervantes (1930)|Crucero ligero Miguel de Cervantes]] España-gua, ojepurúva ary 1928 guive 1964 peve. Bergantín-goleta Cervantes Saavedra (1934) Tenda Alameda de Cervantes táva Soria-pe. Avenida de Cervantes táva Málaga-pe, ha Meco-pe. Barrio de Cervantes táva Granada-pe. Glorieta de Cervantes (Sevilla). Plaza Cervantes táva Alcalá de Henares-pe, Lérida ha Santiago de Compostela-pe. Piazzale Miguel Cervantes táva Róma-pe. Arange vy'aha Semana Cervantina (Cervantes Arapokõindy), vy'aha ojejapóva heta España távakuérape Cervantes ñemomba'eguasúre. Festival Cervantino (Cervantes Vy'aha), vy'aha ojejapóva opa ary Méhiko retãvore Guanajuato. Ehecha avei Literatura española Literatura española del Barroco Siglo de Oro Mandu'apy Arandukapurupyre Alonso A.: "Las prevaricaciones idiomáticas de Sancho", en Nueva Revista de Filología Hispánica, II, 1948. Alvar, Carlos; Menéndez y Pelayo, Marcelino; Sevilla Arroyo, Florencio: Cervantes, cultura literaria, Centro de Estudios Cervantinos, Alcalá de Henares, España, 2001. ISBN 84-88333-15-3. Álvarez Vigaray, Rafael: El derecho civil en las obras de Cervantes, Comares, Granada, España, 2001. ISBN 84-86509-16-5. Anderson, Ellen y Pontón Gijón, Gonzalo: La composición del Quijote, Rico, 1998. Arrabal, Fernando: Un esclavo llamado Cervantes, Espasa-Calpe, 1996. Astrana Marín, Luis: Vida ejemplar y heroica de Miguel de Cervantes Saavedra, Instituto Editorial Reus, 1958. Bajtin, Mijail: La cultura popular en la Edad Media y en el Renacimiento. El contexto de François Rabelais, Alianza, 1987. Braschi, Giannina: Cinco personajes fugaces en el camino de Don Quijote, Cuadernos Hispanoaméricanos, No. 328, 1977. Canavaggio, Jean: Cervantes, Espasa-Calpe, 2004. Castro, Américo: El pensamiento de Cervantes, Crítica, 1987. Castro, Américo: Hacia Cervantes, Taurus, 1967. Cervantes, Miguel de: Don Quijote de la Mancha, edición del IV Centenario (RAE), Alfaguara, 2004. Close, Anthony J.: Cervantes: pensamiento, personalidad, cultura, Rico, 1998. Cotarelo y Mori, Emilio: Efemérides cervantinas ó sea resumen cronológico de la vida de Miguel de Cervantes Saavedra, Tipografía de Revista de Archivos, 1905. Cotarelo y Mori, Emilio: Los puntos obscuros en la vida de Cervantes, Tipografía de Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos", 1916. Duran, Manuel y Rogg, Fay R.: Fighting Windmills: Encounters with Don Quixote, Yale University Press, 2006. ISBN 0-300-11022-7. Eisenberg, Daniel: La interpretación cervantina del Quijote, Compañía Literaria, 1995. Fernández Álvarez, Manuel: Cervantes visto por un historiador, Espasa-Calpe, 2005. Fernández de Navarrete, Martín: Vida de Miguel de Cervantes Saavedra, Atlas, 1943. Frenk, Margrit: Entre la voz y el silencio (la lectura en tiempos de Cervantes), Centro de Estudios Cervantinos, 1997. Garcés, María Antonia: Cervantes en Argel: Historia de un cautivo, Madrid, 2005. García Alonso, Agustín: Antología "Cervantes" de poesía, Castrocalbón, España, 2001. ISBN 84-404-7944-1. González de Amezua y Mayo, Agustín: Cervantes creador de la novela corta española, 2ª edición, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Madrid, España, 2001. ISBN 84-00-05227-7. Iffland, James: De fiestas y aguafiestas: risa, locura e ideología en Cervantes y Avellaneda, Universidad de Navarra-Iberoamericana-Verbuert, 1999. Lázaro Carreter, Fernando: Las voces del Quijote, Rico, 1998. Maestro, Jesús G.: La escena imaginaria. Poética del teatro de Miguel de Cervnates, Vervuert, 2000. Maestro, Jesús G.: Crítica de los géneros literarios en el Quijote, Editorial Academia del Hispanismo, 2009. Martín Morán, José Manuel: Cervantes: el juglar zurdo de la era Gutenberg, Cervantes, 1997. Mayans y Siscar, Gregorio: Vida de Miguel de Cervantes Saavedra, Espasa-Calpe, 1972. Menéndez Pelayo, Marcelino: Cultura literaria de Miguel de Cervantes y la elaboración del Quijote, Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, 1905. Pellicer, Juan Antonio: Vida de Miguel de Cervantes Saavedra, D. Gabriel de Sancha, 1800. Rey Hazas, Antonio y Sevilla Arroyo, Florencio: Cervantes: vida y literatura, Ayuntamiento de Madrid, 1996. Riley, Edward C.: Teoría de la novela de Cervantes, Taurus, 1966. Riquer, Martín de: Para leer a Cervantes, Acantilado, 2003. Rodríguez Marín, Francisco: Estudios cervantinos, Atlas, 1952. Rodríguez-Luis, Julio: Novedad y ejemplo de las Novelas de Cervantes (ensayo), José Porrúa Turanzas, S.A. Librería-Editorial, Madrid, España, 2005. ISBN 84-7317-088-1. Rosales, Luis: Cervantes y la libertad, Gráficas Valera, 1960. Rosenblat, Ángel: La lengua del Quijote, Gredos, 1971. Sánchez, Alberto: Cervantes: bibliografía fundamental (1900-1959), C.S.I.C., 1961. Zimic, Stanislav: El teatro de Cervantes, Castalia, 1992. Zimic, Stanislav: Las "Novelas Ejemplares" de Cervantes, Siglo XXI, 1996. Joaju Portal de Miguel de Cervantes, en cervantes virtual, incluye biografía (por Jean Canavaggio) y cronología (Florencio Sevilla y Begoña Rodríguez), obras completas y y estudios. Proyecto Cervantes 2001 de Texas. Cervantes Society of America (en inglés). Web dedicada a Miguel de Cervantes Cervantes en la Universidad de Alcalá de Henares Ñe'ẽpapára Españagua Gabriela ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindoráma retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Oñepyrũ ára 19 jasypoteĩ ary 2012-pe ha opa ára 26 jasypa ary 2012-pe, tembiasagua'u O Astro rire ha Saramandaia mboyve, osẽ tembiasagua'u arandukágui Gabriela, Cravo e Canela, ohaíva Jorge Amado - omosẽ ave tembiasagua'u ta'angambyrýgui Gabriela (1975) ojapóva ava tee Sônia Braga; ohai Walcyr Carrasco, ha opytyvõ jehaípe André Ryoki ha Daniel Berlinsky, omotenonde André Felipe Binder, Marcelo Travesso, Noa Bressane ha André Barros; omotenonde pavẽ Mauro Mendonça Filho ha Roberto Talma. Paraguáipe ohasa SNT rupive, arahakúre ary 2014-jave, 22:00 aravóre, ha ohecháva heta. Mba'eapohára ojapo ava tee ha'e Contou com Juliana Paes, Humberto Martins, Leona Cavalli, Antônio Fagundes, Mateus Solano, Luiza Valdetaro, Vanessa Giácomo, Giovanna Lancellotti, Marco Pigossi, Rodrigo Andrade, Marcelo Serrado, José Wilker, Maitê Proença, Laura Cardoso ha Ivete Sangalo. Tembiasagua'u omombe'u táva guasu hérava Ilhéus (tetãvore Bahia-pe) hembiasa, oúvo peteĩ kuñataĩ porã okágua hérava Gabriela ha ombohováiva avano'õ rekópe; Ilhéus niko táva ipirapire heta kuvuasu ñemitỹ ha heta karai mburuvicha omosãmbyhyse. Umíva ohechauka mba'éichapa Pindoráma reko okápe ha mba'éichapa umi tapicha kuéra rekove. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2012 Juliana Couto Paes (Rio Bonito, 26 jasyapy ary 1979-pe) ha'e peteĩ kuña mba'eapohára ha modélo Pindorama retẽ pegua. Hembiapo Ta'angambyrýpe Ta'angamýi Ñoha'ãnga Jopói Mandu'apy Joaju Internet renda tee Ñoha'ãngahára Pindoramagua Antônio da Silva Fagundes Filho (Rio de Janeiro, 18 jasyrundy ary 1949-pe) ha'e peteĩ karai mba'eapohára Pindorama retã pegua, hembiapo hetáre opu'aka heta jopói omomba'eguasu chupe. Hembiapo Ta'angambyrýpe Tembiasagua'u - Hekoha'ãngandy 1968 - Antonio Maria 1969 - Nenhum Homem é Deus.... Netinho 1972 - A Revolta dos Anjos.... Vítor 1972 - Bel-Ami.... Cadu 1973 - Mulheres de Areia.... Alaor 1974 - O Machão.... Petruchio 1976 - Saramandaia.... Lua Viana 1977 - Nina - Bruno 1978 - Dancin' Days.... Cacá 1979/1981 - Carga Pesada.... Pedro 1981 - Amizade Colorida.... Edu 1982 - Avenida Paulista.... Alex Torres 1983 - Champagne.... João Maria 1983 - Louco Amor.... Jorge Augusto 1984 - Corpo a Corpo.... Osmar 1988 - Vale Tudo.... Ivan Meireles 1990 - Rainha da Sucata.... Caio Szimanski 1991 - Mundo da Lua.... Rogério Silva 1991 - O Dono do Mundo.... Felipe Barreto 1993 - Renascer.... José Inocêncio 1994 - A Viagem.... Otávio César Jordão 1995 - Engraçadinha... Seus Amores e Seus Pecados.... Dr.Bergamini 1995 - A Próxima Vítima.... Astrogildo 1996 - O Rei do Gado.... Bruno Mezenga / Antônio Mezenga 1997 - Por Amor.... Atílio Novelli 1998 - Labirinto.... Ricardo Velasco 1999 - Terra Nostra.... Gumercindo 2001 - Porto dos Milagres.... Félix Guerrero / Bartolomeu Guerrero 2002 - Esperança.... Giuliano 2002 - Vale Todo.... Salvador 2003/2007 - Carga Pesada.... Pedro 2005 - Mad Maria.... Ministro J. de Castro 2007 - Duas Caras.... Juvenal Antena 2008 - Negócio da China.... Ernesto Dumas 2010 - Tempos Modernos.... Leal Cordeiro 2011 - Insensato Coração.... Raul Brandão 2012 - Gabriela.... Ramiro Bastos 2013 - Amor à Vida.... César Khoury 2014 - Meu Pedacinho de Chão.... Giácomo Ñoha'ãngáme 1964 - A ceia dos cardeais 1966 - Atlantic’s queen 1969 - Hair 1969 - "O Cão Siamês" Arena canta Tiradentes Feira paulista de opinião A resistível ascensão de Arturo Ui Castro Alves pede passagem 1975 - "Muro de Arrimo" 1980 - Pelo telefone 1981 - "O Homem Elefante" 1982 - "Morte Acidental de um Anarquista" 1983 - "Xandu Quaresma" 1985 - Cyrano de Bergerac 1996 - "Nostradamus" 1986 - Carmen com filtro 1988 - Fragmentos de um discurso amoroso 1989 - "O País dos Elefantes" 1990 - "Muro de Arrimo" 1990 - "História do Soldado" 1992 - Macbeth 1994 - Vida privada 1996 - Oleanna 1999 - Últimas luas 2002 - Sete minutos 2005 - As Mulheres da Minha Vida 2008 - Restos 2012 - " Vermelho " 2013 - "Tribos" Ta'angambyrýpe 1969 - A Compadecida 1971 - Eterna Esperança 1975 - A Noite das Fêmeas 1975 - Eu Faço... Elas Sentem 1976 - Elas São do Baralho 1977 - Vida Vida 1978 - A Noite dos Duros 1978 - Doramundo 1979 - O Menino Arco-Íris 1979 - Gaijin – Os Caminhos da Liberdade 1980 - Os Sete Gatinhos 1981 - Pra frente, Brasil 1982 - Tchau, Amor 1982 - As Aventuras de Mário Fofoca 1982 - Das Tripas Coração 1982 - Carícias Eróticas 1983 - A Próxima Vítima 1983 - O Menino Arco-Íris 1985 - Jogo Duro 1986 - Besame mucho 1986 - Anjos da noite 1987 - Eternamente Pagu 1987 - A Dama do Cine Shanghai 1987 - Leila Diniz 1987 - PSW - Uma Crônica Subversiva 1988 - Barbosa 1989 - O Corpo 1992 - Beijo 2348/72 1993 - Era Uma Vez no Tibet 1996 - Doces Poderes 1998 - Uma história de futebol 1998 - Fica Comigo 1999 - No Coração dos Deuses 1999 - O Tronco 1999 - Paixão Perdida 2000 - The Grinch (iñe'ẽ poytugañe'ẽme) 2000 - Bossa nova 2000 - Villa-Lobos - Uma Vida de Paixão 2003 - Sete Minutos 2003 - Deus É Brasileiro 2004 - A Dona da História 2005 - La Marche de l'Empereur (iñe'ẽ poytugañe'ẽme) 2005 - Achados e perdidos 2014 - Quando Eu Era Vivo.... Sênior 2014 - Alemão Mba'epu porã 1999 - Tributo a João Pacífico Jopói 1985 - Prêmio Molière, mba'eapohára kuimba'e porãvéva ñoha'ãngáme Cyrano de Bergerac. 1988 - Rio Cine Festival, mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angamýipe A Dama do Cine Shanghai rehe. 1988 - Prêmio Molière, mba'eapohára kuimba'e porãvéva ñoha'ãngáme Fragmentos de um Discurso Amoroso rehe. 1991 - Troféu Imprensa, mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angambyrýpe O Dono do Mundo rehe. 1992 - Festival Internacional del Cine (Cartagena de las Indias), mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angamýipe O Corpo rehe. 1993 - Troféu APCA, mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angambyrýpe Renascer rehe. 1993 - Troféu Imprensa, ta'angambyrýpe Renascer rehe. 1997 - Prêmio Contigo! - mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angambyrýpe Por Amor' rehe. 1999 - Prêmio da Casa da Cultura de Roma, ñoha'ãngáme 1999 - Prêmio Qualidade Brasil, ñoha'ãngáme ha ta'angambyrýpe opa hembiapóre. 1999 - Troféu APCA, ñoha'ãngáme Últimas Luas. 2000 - Troféu Super Cap de Ouro, ta'angambyrýpe Terra Nostra rehe. 2001 - Prêmio Qualidade Brasil, RJ - mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angambyrýpe Porto dos Milagres rehe. 2001 - Prêmio Qualidade Brasil, SP - mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angambyrýpe Porto dos Milagres rehe. 2001 - Melhores do Ano, Domingão do Faustão - ta'angambyrýpe Porto dos Milagres rehe. 2001 - Prêmio Contigo! - mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angambyrýpe Porto dos Milagres rehe. 2008 - Prêmio Qualidade Brasil - mba'eapohára kuimba'e porãvéva ta'angambyrýpe Duas Caras rehe. 2008 - Troféu Super Cap de Ouro, ta'angambyrýpe Duas Caras'' rehe. Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Mateus Solano Schenker Carneiro da Cunha ojekuaavéva Mateus Solano (Brasília, 20 jasyapy ary 1981-pe) ha'e peteĩ mba'eapohára Pindorama retãgua. Hembiapo Jopói ha ñemomba'eguasu Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua José Wilker de Almeida (Juazeiro do Norte, 20 jasypoapy ary 1944-pe — Rio de Janeiro, 5 jasyrundy ary 2014-pe) ha'e akue peteĩ karai mba'eapohára, omotenondéva, omombe'úva, téle hechaukahára ha ta'angamýi ñemohendahára Pindorama retãgua. Hembiapo ára jehasáre Ta'angambyrýpe Mba'eapohára {| class="wikitable" |- ! Ary !! Hembiapo !! Ava gua'u !! Marandu'i |- | 1971 || Bandeira 2 || Zelito || Tembiasagua'u |- | 1971 || Caso Especial || - || O Crime do Silêncio |- | 1972 || O Bofe || Bandeira || Tembiasagua'u |- | 1973 || [Cavalo de Aço || Atílio || Tembiasagua'u |- | 1973 || Os Ossos do Barão || Martinho Ghirotto || Tembiasagua'u |- | 1974 || Corrida do Ouro || Fábio || Tembiasagua'u |- | 1974 || A Cartomante || Murilo || Tembiasagua'u |- | 1974 || Caso Especial || - || Enquanto a Cegonha Não Vem |- | 1975 || Gabriela || Mundinho Falcão || Tembiasagua'u |- | 1976 || Anjo Mau || Rodrigo Medeiros || Tembiasagua'u |- | 1980 || Plumas e Paetês || Renato / Paulo || Tembiasagua'u |- | 1981 || Brilhante || Oswaldo / Sidney || Tembiasagua'u |- | 1982 || Final Feliz || Rodrigo || Tembiasagua'u |- | 1982 || Paraíso || Faustinho || Tembiasagua'u |- | 1983 || Bandidos da Falange || Tito Lívio || Minissérie |- | 1984 || Transas e Caretas || Tiago || Tembiasagua'u |- | 1985 || Roque Santeiro || Luis Roque Duarte / Roque Santeiro || Tembiasagua'u |- | 1987 || Carmem || Camilo || Tembiasagua'u |- | 1987 || Corpo Santo || Ulisses Queirós || Tembiasagua'u |- | 1989 || O Salvador da Pátria || João Matos || Tembiasagua'u |- | 1990 || Mico Preto || Frederico || Tembiasagua'u |- | 1992 || Anos Rebeldes || Fábio Andrade Brito || Tembiasagua'u |- | 1993 || Agosto || Pedro Lomagno || Tembiasagua'u |- | 1993 || 'Fera Ferida || Demóstenes Maçaranduba da Costa || Tembiasagua'u |- | 1993 || Renascer || Coronel Berlamino || Tembiasagua'u |- | 1995 || A Próxima Vítima || Marcelo Rossi || Tembiasagua'u |- | 1996 || Anjo de Mim || Bianor || Tembiasagua'u |- | 1996 || A Vida como Ela É || Narrador || Seriado |- | 1996 || O Fim do Mundo|| Tião Socó || Tembiasagua'u |- | 1996 || Salsa e Merengue || Urbano || Tembiasagua'u |- | 1997 a 2002 || Sai de Baixo || Beto || "Ghost Não Se Discute"|- | 1999 || Suave Veneno || Waldomiro Cerqueira || Tembiasagua'u |- | 2000 || A Muralha || Dom Diego || Minissérie |- | 2001 || Um Anjo Caiu do Céu || Tarso || Tembiasagua'u |- | 2002 || Desejos de Mulher || Ariel Britz || Tembiasagua'u |- | 2002 || O Quinto dos Infernos || Marquês de Marialva || Tekoha'ãngandy michĩ |- | 2004 || Senhora do Destino || Giovanni Improtta || Tembiasagua'u |- | 2006 || JK || Juscelino Kubitschek || Tekoha'ãngandy michĩ |- | 2007 || Amazônia, de Galvez a Chico Mendes || Luis Gálvez Rodríguez de Arias || Tekoha'ãngandy michĩ |- | 2007 || Duas Caras || Francisco Macieira || Tembiasagua'u |- | 2008 || Três Irmãs || Augusto Pinheiro / Lázaro || Tembiasagua'u |- | 2009 || Cinquentinha || Daniel Lopes de Carvalho || Tekoha'ãngandy michĩ |- | 2010 || Na Forma da Lei || Dr. Mourão || Tekoha'ãngandy |- | 2011 || O Bem Amado || Zeca Diabo || Tekoha'ãngandy michĩ |- | 2011 || Insensato Coração || Humberto Brandão || Tembiasagua'u |- | 2011 || A Mulher Invisível || Reinaldo Fachetti || Tekoha'ãngandy |- | 2012 || O Brado Retumbante || Floriano Pedreira || Tekoha'ãngandy |- | 2012 || Gabriela || Jesuíno Mendonça || Tembiasagua'u / Jejapo jey|- | 2013 || Amor à Vida || Herbert Marques || Tembiasagua'u |} Omotenonde Ta'angamýi 1965 - A Falecida 1966 - Paixão 1967 - El Justicero .... El Rato 1968 - A Vida Provisória 1970 - Estranho Triângulo 1971 - Os Inconfidentes … Tiradentes 1973 - Deliciosas Traições de Amor 1974 - Amor e Medo 1975 - Ana, a Libertina 1975 - O Casal 1976 - Confissões de uma Viúva Moça 1976 - Dona Flor e Seus Dois Maridos 1976 - Xica da Silva 1977 - Diamante Bruto 1978 - A Batalha dos Guararapes 1978 - O Golpe Mais Louco do Mundo 1979 - Bye Bye Brasil 1980 - O Incrível Monstro Trapalhão 1980 - Bonitinha mas Ordinária ou Otto Lara Rezende 1981 - Fiebre Amarilla (ta'angamýi) 1981 - Los Crápulas 1982 - O Rei da Vela 1982 - O Bom Burguês 1984 - São Bernardo 1984 - Jango (filme) 1985 - Fonte da Saudade 1985 - O Homem da Capa Preta 1986 - Baixo Gávea 1986 - Besame Mucho 1987 - Leila Diniz 1987 - Um Trem para as Estrelas 1989 - Dias Melhores Virão 1989 - Mentira .... 1989 - Doida Demais 1989 - Solidão, uma Linda História de Amor 1990 - Filha da Mãe 1992 - Medicine Man 1994 - Josué de Castro, Cidadão do Mundo 1996 - Pequeno Dicionário Amoroso]] 1996 - Delicado]] 1997 - For All - O Trampolim da Vitória 1997 - Guerra de Canudos .... Antonio Conselheiro 2000 - Villa-Lobos, Uma Vida de Paixão 2002 - Dead In Water 2002 - Banquete 2003 - Maria - Mãe do Filho de Deus 2003 - O Homem do Ano 2004 - Onde Anda Você? 2004 - Redentor' 2004 - Viva Sapato! 2005 - O Piadista 2005 - Olga Del Volga 2005 - O Guia do Mochileiro das Galáxias 2006 - Canta Maria .... Lampião 2006 - O Sonho de Inacim 2006 - O Maior Amor do Mundo 2008 - Casa da Mãe Joana 2008 - Sexo com amor? 2008 - Romance 2009 - Embarque Imediato 2010 - O Bem Amado 2010 - Elvis e Madona 2011 - Tancredo, a Travessia (documentário) .... Narrador 2011 - "Kreuko" em Mundo Invisível'' 2011 - A Melhor Idade 2013 - Giovanni Improtta 2013 - Casa da Mãe Joana 2 2013 - Isolados'' Mandu'apy Joaju Entrevista com José Wilker José Wilker em Memória Globo José Wilker no Filmow Ñoha'ãngahára Pindoramagua Joia Rara (Karaiñe'ẽme: Una Joya Escondida) ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 16 jasyporundy ary 2013-pe ha opa ára 4 jasyrundy ary 2014-pe, tembiasagua'u Flor do Caribe rire ha Meu Pedacinho de Chão mboyve, 173 ñembyaty kuéra ndie. Ohai Duca Rachid, Thelma Guedes ha Thereza Falcão, oipytyvõ jehaípe Manuela Dias, Luciane Reis, Camila Guedes, Alessandro Marson ha Newton Cannito, omotenonde Paulo Silvestrini, Joana Jabace, Enrique Diaz, Fábio Strazzer, o motenonde pavẽ Amora Mautner ha Ricardo Waddington , kóva ha'e 82ha "tembiasagua'u 6PM aravóre" ohasáva Rede Globo rupive. Mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Bruno Gagliasso, Bianca Bin ha Mel Maia; Carolina Dieckmann, Domingos Montagner, Thiago Lacerda, Rafael Cardoso, Nathália Dill, Luiza Valdetaro, Ana Cecília Costa, Mariana Ximenes, Ricardo Pereira, Letícia Spiller, Caio Blat, Ângelo Antônio ha Cláudia Ohana ojapóva ava tenondegua rire, Ana Lúcia Torre, Miguel Rômulo ha Leopoldo Pacheco ojapóva ava gua'u ñaña José de Abreu (ojapóva rire ava gua'u porã tembiasagua'u ipahápe) ha Carmo Dalla Vecchia ojapóva ava gua'u ñaña avei. Omombe'u mborayhu Franz (Bruno Gagliasso) ha Amélia (Bianca Bin) orekóva, hákatu, kuimba'e viru hetáva ha kuña mborayhúva, heta tapicha ojokose chupekuéra; upe tembiasa ohasa ary 1948-jave, táva Rio de Janeiro-pe, ha omombe'u avei Vuda rape jehasa, Vuda jeroviaha jehasa Nepal retãme ha Brasil retãme. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2013 2014 Além do Horizonte ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 4 jasypateĩ ary 2013-pe ha opa ára 2 jasypo ary 2014-pe, tembiasagua'u Sangue Bom rire ha Geração Brasil mboyve, 173 ñembyaty kuéra ndie. Ohai Carlos Gregório, Marcos Bernstein ha Ricardo Hofstetter, oipytyvõ jehaípe Victor Atherino, Giovana Moraes, Carla Faour, Melanie Dimantas ha Sérgio Marques, omotenonde Carlo Milani, André Câmara, Flávia Lacerda ha Pedro Peregrino, omotenonde pavẽ Gustavo Fernandez ha Ricardo Waddington , kóva ha 83ha "tembiasagua'u ohasáva 7PM aravóre" Rede Globo pegua. Mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Juliana Paiva, Rodrigo Simas, Thiago Rodrigues. Mariana Rios, Vinicius Tardio, Laila Zaid, Flávia Alessandra, Alexandre Borges, Rodrigo Simas, Christiana Ubach, Alexandre Nero, Sheron Menezzes, Igor Angelkorte, Rômulo Estrela, Day Mesquita, Maria Luísa Mendonça, Caco Ciocler, Cláudia Jimenez, Letícia Colin, Cássio Gabus Mendes, Yanna Lavigne, Marcello Novaes, Antônio Calloni ha Carolina Ferraz. Omombe'u vy'apavẽ jeheka, mborayhúre ha ñembojoajúre, umi mitãrusu ohekase ipehẽngue oñemongañýva ha oho Amazonas ka'aguýpe jejuhurã ipehẽnguenguéra ohóva vy'a jeheka. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2013 2014 Meu Pedacinho de Chão (Avañe'ẽme: Che Retã Pehẽnguemi) ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo, ko tembiasagua'u ijejapojey, peteĩháme ojejapo ary 1971 ha omombe'u tembiasa ojoguami ko tembiasápe. Oñepyrũ ára 7 jasyrundy ary 2014-pe, tembiasagua'u Joia Rara, 100 ñembyaty kuéra ndie orekóta. Ohai Benedito Ruy Barbosa, imemby ndie Edilene Barbosa ha hemimeno Marcos Barbosa ndie. "Kóva ndaha'éi peteĩ jejapojey", he'i haihára Benedito Ruy Barbosa oñe'ẽvo Meu Pedacinho de Chão (1971), "Che katu aimo'ã akue ajapojey ko tembiasa, añepyrũvo katu, apy'amongeta upéicha: ko'ãga che rekosãsóva ha che añe'ẽkatu mba'éichagua che añe'ẽse. Ko tembiasagua'u ndojoguai porã tembiasagua'u ary 1971-pegua, ava tee gua'u héra kuéra ha táva héra mante ojogua", he'i haihára, upe ára ohai peteĩháme ndoikatúiva ohaiséva. Mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Bruna Linzmeyer, Irandhir Santos, Johnny Massaro, Osmar Prado, Juliana Paes, Rodrigo Lombardi, Antônio Fagundes, Bruno Fagundes, Geytsa Garcia ha Tomás Sampaio. Omombe'u táva michĩ gua'u hérava Santa Fé jehasa, peteĩ mbo'ehára kuñataĩ porãmi oguahẽ oñemoarandu mitãnguéra ha ojuhu peteĩ táva tindy ha jejapose'ỹ ohasa asy sapy'a mburuvicha Epaminondas rupive ndaipotáiva táva reko oñemomba'eguasu. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2014 Varbado (ingyaterrañe'ẽme:Barbados) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva peteĩ ypa'ũme yguasu Karíve pegua, paraguasu Atlántiko-pe. Umi karai Epáña megua oguahẽ va'ekue peteĩháme ko tendápe amo saro'y XVI jave, oñemomba'e ku ypa'ũ rehe ha opyta Koróna Epañagua ipoguýpe upe guive. Saro'y XVII jave oguahẽ va'ekue umi karai Ingyatérra pegua, oñemoba'e hikuái hese ha omoĩ Tavetã Joaju poguýpe ary 1966 meve, ohupytúvo isãso. Upe arýpe oiko ONU ñembyatýpe ha Mancomunidad de Naciones-pe. Ipype oikove amo 290 000 tapichakuéra, haimete opavave niko ijerovia Lutéro rapépe. Iñe'ẽ tee niko ingleñe'ẽ. Mandu'apy Joaju Gobierno de Barbados (en inglés) Información de la OMS sobre Barbados Perfiles de países de la FAO: Barbados Access Barbados (en inglés) Mbenĩ (hyãsiañe'ẽme: Bénin, hérava ymaguare Dahomey), héra tee Tavakuairetã Mbenĩ (hyãsiañe'ẽ: République du Bénin), ha'e niko peteĩ tetã opytáva Áfrika kuarahyreike gotyo. Ijerére ojejuhu kuarahyreike gotyo Togo retãme, kuarahyresẽ gotyo Niheria retã ha Vurukina Faso retã ha Níher yvate gotyo ojejuhu. Opaite nunga tekove oikóva ipype oĩ Yjere Mbenĩ yrembe'ýre. Itavusu ha'e táva Porto Novo, hákatu iporokuái oĩ táva Cotonou, táva tuichavéva. Mbenĩ hi'ape renda nunga 110.000 km2, ha ipype oguereko 9,05 sua tapicha kuéra. Mbenĩ iviru ñemono'õ ou ñemitỹ pegua. Iñe'ẽ tee niko hyãsiañe'ẽ. Hákatu, oĩ umi ñe'ẽ ambuéva oñeñe'ẽva avei, pe "fõ ñe'ẽ" ha joruvá ñe'ẽ katu oñeñe'ẽva py'ỹi. Róma ikatóliko rape ijeroviaha guasuvéva, ha upei islã, pe vudu ha Lutero rape. Kolónia Hyãsia pegua ymaguare, hérava akue "Dahomey", tavetã Dahomey oikógui akue hendápe ko'ãgagua, ku tetã ohupytu akue isãso ára 1 jasypoapy ary 1960-pe, Tavakuairetã Dahomey héra rupi. Ary 1975-jave, oñembohéra jey Tavakuairetã Mbenĩ. Mandu'apy Joaju Gouvernement du Benin sitio oficial (en francés) Jefe de estado y miembros del gabinete (en inglés) CIA - The world factbook - Benin, página de la CIA sobre Benín. Benin en UCB Libraries GovPubs (en inglés) Perfiles de países de la FAO: Benin Gabriel García Márquez niko heñoi’akue Aracataca, Magdalena tetãpehẽ, Kolómbia retãme; ára 6 jasyapy ary 1927-pe. Héra teete niko Gabriel José de la Concordia García Márquez ha ojehero Gabo. Itúva herava’ekue Gabriel Eligio García ha isýkatu Luisa Santiaga Márquez Iguarán. Oñemoarandu’ypýkuri Barranquilla-pe, ohai’ypyhaguépei ñe’ẽpoty tenondegua pukarãmeméva. Oike mitãrusumbo’ehaópe ary 1940 guive Hesuita kuérambo’ehaópe, hérava San José, upépe omyasãi’ypýkuri iñe'ẽpoty Kuatiapyre Juventud-pe. Omohu’ã upeñemoarandu Bogotá-pe. Ary 1947-pe oñemoarandu’ypýkuri tekomo’ãhararã Universidad Nacional de Colombia-pe. Haihára rekooñemombareteve ipype ha péicha ára 13 jasyporundy ary 1947-pe Kuatiahaipyre El Espectador omoherakuãimombe’u peteĩha: La tercera resignación. Ary 1948-pe oikókuri aipo “Bogotazo” ojejukávo Jorge Eliécer Gaitán. Mbo’ehaovusu oñembotýkuri upehaguéreha García Márquez ova Universidad de Cartagena-pe, oñepyrûhaguépe hembiapo marandumyasãihárarõ El Universal-pe. Ary 1950-pe oheja iñemoarandu tekomo’ãhára rehegua ha omba’apóma marandu myasãihárõ ha ohojey Barranquilla-pe, omba’apohaguépe Kuatiahaipyre El Heraldo-pe. Ary 1958-pe, Gabriel García Márquez ombojoaju hekove Mercedes Barcha rehe, hese ndaje omendasékuri 13 ary oreko guive. Hendiveoguerekókuri mokõi ñemoñare: Rodrigo ha Gonzalo. García Márquez oikojepékuri avei Nueva York, París, Bogota, Cartagena de Indias ha México-pe, ha’éva pe táva oiko areve haguépe. García Márquez niko Fidel Castro angirũetékuri. Universidad de Nueva York niko ohechakuaávo hekove ha hembiapokue ojapókuri chugui Tembikuaajára Haikuaápe. Oñeme’ẽjepékuri chupe heta jopói ha jehechakuaa umíva apytépe, ary 1982-pe, Nobel Ñe'ẽporãhaipyre rehegua. Hembiapoitaapytépe, ko’ãva ha’e umi ojehecharamovéva: “La hojarasca”, “Cien años de soledad”, “La increibe y triste historia de la cándida Eréndira y su abuela desalmada”, “El amor en los tiempos de cólera”, “Memoria de mis putas tristes”, “El coronel no tiene quien le escriba”, “La mala hora”, “El otoño del patriarca” ha “Yo no vengo a decir un discurso”. Gabriel García Márquez omanókuri ára 17 jasyrundy ary 2014-pe, táva México DF-pe. Oiméramo ohenóiva ne rokẽme Oiméramo ohenóiva ne rokẽme, kuñami che angirũ, ha oĩramo otytýiva nde ruguýpe py’aguapy’ỹre ha hakã hi’ypáva, oryrýivo, Aipóva hína pete ña’ẽ henyhẽvatekokatúgui. Oiméramo ohenóiva ne rokẽme Ha gueterei hemby ndéve pa’ũreñemoporã hag̃ua Ha peteĩ rósape ijapaitérõ jasyrundy Ha pe rósa rupive ára oñehẽ tuguýgui. Oiméramo ohenóiva ne rokẽme peteĩ pyhareve Pykasu ha itapu ryapúgui henyhẽva Ha rejeroviárõ gueteri py’arasy hañe’ẽpotýre. Oiméramo tekove ha’e mba’e añeteguaha ñe’ẽjoja oikovérõ. Oiméramo ohenóiva ne rokẽme ha netyre’ỹ Eipe’a, upéva hína mborayhu, kuñami che angirũ. Joaju Ehendu ñe’ẽpoty SI ALGUIEN LLAMA A TU PUERTA, karai GABRIEL GARCÍA MÁRQUEZ mba’e Ehendu karai GABRIEL GARCÍA MÁRQUEZ-pe Emoñe’ẽ CIEN AÑOS DESOLEDAD Emoñe’ẽ LA INCREIBLE Y TRISTE HISTORIA DE LA CÁNDIDA ERÉNDIRA Y SU ABUELA DESALMADA Emoñe’ẽ MEMORIA DE MIS PUTAS TRISTES *** Ohai: David Galeano Olivera Ñe'ẽpapára Jacques de Molay heñóikuri Molay, Hyãsia-pe, ary 1243-pe ha hogaygua ha’eva’ekue kuimba’e ha kuña ipoguasu ha hekokatéva Borgoña-pe. Itúva niko Juan, karai Lonvy-ygua. Jacques Bernard de Molay, ojekuaavéva Jacques de Molay-pe, ha’ehína Orden del Temple térã Caballeros Templarios ruvicha guasu paha. Ary 1265-pe Jacques, táva Beaune, Hyãsia-pe, oikékuri Kirito Rembiguái Mboriahu Atyhápe (upéi herava’ekue Salomón Opy Ñangarekohára), ojeherovéva hikuái Opy Ñangarekohára térã Opygua Atyha, avei ojeheróva Tupâ Ñorãirõhára; ha’éva peteĩ ñorãirõhára aty ojepytasóva Tupã rayhupápe ha hérape oñemoĩva Pápa poguýpe ha oñeha’ãva’ekue oñangareko Catolico-kuérape g̃uarã Salomón Opy oĩva Herusalẽ-me, musulman-kuéra oguerekoséva ipoguýpe. Ary 1293-pe, Jacques-gui oikókuri pe Atyha Ruvicha Guasu omanonguévo Thibaud Gaudín ára 16 jasyrundy ary 1292-pe. Jacques de Molay ha’ékuri 23º ha upekuévo Opygua Atyha ruvicha paha. Ary 1293 guive ary 1305 peve De Molay omotenondékuri heta ñorãirõ Musulman-kuéra ndive ha upeichahápe ary 1298-pe oikejepékuri Herusalẽ-me; upépe, ary 1299-pe, táva Emesa ypýpe, omosẽkuri Malej Nacer-pe, ha’éva Ehipto-ygua. Ary 1300-pe Jacques de Molay ha iñirũnguéra Opygua Atyhapegua ojeitýkuri táva Alejandría ári ha haimetete ho’a ipopekuéra ha Cristiano-kuéra poguýpe táva Tartus (Siria yrembe’ýpe oĩva). Ary 1307-pe, Pápa Clemente V, Beltran de Goth ha Felipe IV, ku Iporãva, ha’éva Hyãsia mburuvicha; ojokouka Jacques de Molay-pe ha omoinge chupe ka’irãime he’ívo hese oñembohoryhague Kurusu Marangatúre, ohepyme’ẽhague “angaipa pysyrõ”, ojeroviáre ambue mba’ére ndaha’éiva Cristiano rekopegua ha ojeroviáre ambue Tupãre ndaha’éiva Cristiano rekopegua. De Molay -heta jejahéi ha ñembypoti rire- he’íkuri umi mba’e añetehague jepémo upéi he’íkuri ijapuhague, heta oñenupãguinte omoneihague; opa umi mba’ére ojehapýkuri chupe hekovére ára 18 jasyapy ary 1314-pe, tupãovusu Notre Dame renondépe, París-pe. Upe mboyve, Jacques he’ijeýkuri ijapuhague ha na’añeteiha umi mba’e ojeva’ekue hese, avei he’íkuri Opygua Atyha hekomarangatuha ha ipahápe oñe’ẽngai umi hese ha ijatyha rehe ojahéivare. Joajy Templarios, Jacques de Molay el último Templario Video homenaje a Jacques de Molay *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Hyãsiagua Willis tuicha (ingyaterrañe'ẽme: Willis Tower) héra tee Sears Tower, ha'e peteĩ óga yvateite orekóva 442 métro ha hi'anténare 527 métro ohupytu, opyta Chikago-pe, Illinois retãvore. Ojejogapopávo, Willis tuicha óga yvatevéva opaite yvórape, ohasa World Trade Center hi'yvatekue táva Nueva York pegua, ha 20 ary aja niko óga yvatevéva pavẽgua. Imétro 442 (ojepapa'ỹ hi'anténa), ku Willis tuicha óga yvateve mbohapyha Amérika-gui, CN Tower ha One World Trade Center rire, ha óga yvateve mokõiha Tetã peteĩ reko Amérikagua-gui, One World Trade Center rire Nueva York pegua, ohasa 27 métro pe Trump International Hotel and Tower, opytáva avei Chikago-pe. Mandu'apy Chikago hóga yvateve Aon Center (200 East Randolph Street, hérava ymaguare Amoco Building) ha'e peteĩ óga yvateite opytáva Chicago-pe, Illinois, Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe, omoha'anga ijejogapo umi atyvete jogapokuaaha Edward Durell Stone ha Perkins and Will, ha ojejogapopa ary 1974-pe. Orekóva 83 píso ha 346 m yvatekuére, Chikago hóga yvatevéva mbohapyha, Willis Tower rire ha Trump International Hotel and Tower. Mandu'apy Joaju Aon Center en CTBUH Skyscraper Center Lista de inquilinos del Aon Center – Empresas situadas en el 200 East Randolph Street, Chicago IL Chikago hóga yvateve John Hancock Center ha'e peteĩ óga yvateite opytáva Chikago távape, Illinois, Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe. Orekóva 100 píso ha 344 métro yvatekuére, karai apokuaaha ytágua omoha'angáva ku óga yvate hérava Fazlur Khan ha jogapokuaahára Bruce Graham, atyvete Skidmore, Owings and Merrill pegua, ojejogapopa ary 1969-jave, ha niko óga yvateve mokõiha opa yvýgua. Chikago hóga yvateve irundyha ha Tetã peteĩ reko Amérikagua hóga yvateve poteĩha, Willis tuicha rire, Trump International Hotel and Tower, Aon Center, pe Empire State Building ha One World Trade Center táva Nueva York pegua. Ipype oreko mba'apo renda ha karurenda. Mandu'apy Joaju SkyCraper Page Chikago hóga yvateve Trump International Hotel and Tower, hérava avei Trump Tower Chicago ha ojekuaavéva hendápe Trump Tower, ha'e peteĩ óga yvateite jeikove hag̃ua ha hotel jepururã opytáva Chikago táva mbytépe, Illinois retãvore, Tetãvore Joapykuérape. Karai jogapokuaahára omoha'angá ku óga yvate hérava Adrian Smith atyvete Skidmore, Owings and Merrill pegua. Oguereko 98 píso, ha ohupyty 423 métro hi'anténare, 357 métro hóga ahojáre yvatekuére ohupyty. Chikago hóga yvateve mokõika Willis Tower rire, Tetãvore Joapykuéra hóga yvateve mbohapyha, ohasa umívare pe óga yvateite One World Trade Center táva Nueva York pegua. Mandu'apy ha marandu'i Marandu'i Mandu'apy Joaju Trump International Hotel & Tower Chicago Sitio web oficial del hotel Trump International Hotel & Tower Chicago Sitio web oficial de la inmobiliaria Trump Organization Sitio web oficial Chikago hóga yvateve AT&T Corporate Center ha'e peteĩ óga yvateite opytáva Chikago távape, Illinois. Ku tetãvore hóga yvateve 5ha ha Tetã peteĩ reko Amérikagua hóga yvateve 10ha, oguerekógui 60 píso ha 307 métro yvatekuére. Ojejogapo jasyporundy ary 1986 guive jasyrundy ary 1989 peve, ha oguereko ipype American Telephone & Telegraph Company hóga Chikago távape. Mandu'apy Joaju Arqhys AT&T Corporate Center Imagen 3D de AT&T Corporate Center y el Edificio USG, Galería Google 3D Chikago hóga yvateve Óga yvateite () ha'e peteĩ óga tuicha yvateiterei ha oguerekóva ipype heta tapicha. Iñemohendapyre yvatekuére, ha ojejogapo oipururã porãve yvýpe, pirapire rekóre ha jeheca porãre. Ehecha avei Óga yvateite ituichakuére Paraguái hóga yvateite tuichakuére Óga Jogapokuaa One World Trade Center, hérava ymaguare Freedom Tower térã Sãso Óga yvate, ha'e peteĩ óga yvateite ojejogapo Lower Manhattan, Nueva York, Tetãvore Joapykuérape, umi jogapokuaahára Thomas Boada ha David Childs ojapo. Ko óga tuicha hepykue 2000 sua dólar, World Trade Center hóga yvateite tuichavéva, omyengovia umi Torres Gemelas ymaguare, ojeitypa vaihápe ñorairõme ára 11 jasyporundýpe 2001 jave. Ary 2014 jave oñemopu'ãmba, ohupyty 541 métro, ko óga yvateite ha'e mba'e yvypóra ojapo tuichavéva 7ha yvy ape ári, Burj Khalifa rire, oguerekóva 828 métro yvatekuére, Tokyo Skytree oguerekóva 634 métro, Shanghái Hóga Yvate Mbytégua oguerekóva 632 métro, Abraj Al Bait Guasu oguerekóva 601 métro, pe Kãtõ téle hóga yvate oguerekóva 600 métro ha CN Tower oguerekóva 553,33 métro. Ko óga yvatekue oguereko peteĩ he'iseha, 541 métro niko 1.776 pie, ha umi papapy ha'e Tetãvore Joapykuéra isãso ary (4 jasypokõi ary 1776-pe). Ha avei, hóga ahoja ohupyty 417 métro yvatekuére, umi Torres Gemelas imétro ymaguare. Ára 30 jasyrundy ary 2012 jave ko óga yvateite ohupyty tee 387 métro ha Nueva York hóga yvatevéva niko upe guive, ohasa Empire State Building oguerekóva 381 métros yvatekuére. Héra yma peteĩháme Freedom Tower (avañe'ẽme niko he'ise: tekosãso róga yvate), ára 26 jasyapy ary 2009 jave oñemoambue héra upéva ko'ãgaguáicha. Mandu'apy Joaju La Torre de la Libertad se blinda Así será la Torre de la Libertad El futuro 'skyline' de Nueva York Nota de prensa de la Autoridad Portuaria de Nueva York y de Nueva Jersey, en el que comunica el primer alquiler y el cambio de nombre de Torre de la Libertad a One WTC -en inglés- Newsday, Freedom Tower name changed to One World Trade Center -en inglés- Táva Nueva York hóga yvateve Óga tuicha Empire State (ingyaterrañe'ẽme: Empire State Building) ha'e peteĩ óga yvateite oĩva Tape 5ha ha West 34th Street-pe, táva Nueva York-pe, Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe. Héra ou tetãvore Nueva York ojembohero. Óga yvateve opa yvóra 40 ary aja, ojejogapopa ary 1931 guive ary 1972 peve, ojejogapopa pe óga yvateite World Trade Center. Ojeitypa rire vaihápe ñorairõme ára 11 jasyporundýpe 2001-pe umi Torres Gemelas, ku óga yvateite Empire State táva Nueva York hóga yvatevéva jey, ha upei ohasa hese pe One World Trade Center ára 30 jasyrundy ary 2012-jave, ha Empire State yvateve mokõiha. Mandu'apy Joaju Sitio oficial Sobrevuele el edificio EmpireState utilizando imágenes y la API de GoogleMaps Información y fotografías del Empire State y su observatorio de la ciudad Representación tridimensional del Edificio Empire State Webcam del Empire State en tiempo real Táva Nueva York hóga yvateve Burj Khalifa (برج خليفة, avañe'ẽ tai taíre jehasa: Vurj Halifa, opa ñe'ẽme tai taíre jehasa: Burj Khalifa, AFI:bʊɾʤ χalifæ), ha'e peteĩ óga yvateiterei opyta Nduvái távape, Aravia Emiryvy Joajúpe. Oguereko 828 métro yvatekuére, ha'e opa yvy hóga yvatevéva. Hérava yma ojejogapóvo Burj Dubái (برج دبي,Óga yvate Nduvái), tapicha kuéra oñepyrũ ojogapo ára 21 jasyporundy ary 2004-pe, ha ojepe'a tee oñepyrũ hag̃ua tembiapo ha jeikove ipype ára 4 jasyteĩ ary 2010-pe. Ára 21 jasypokõi ary 2007-jave, atyvete hechaukaha Emaar Properties he'i, Burj Dubai héra yma, ohasa Taipei 101 yvatekuére 509 métrore, opaite yvy hóga yvatevéa ha opaite yvypóra rembiapo yvatevéva ojejapóva. Ára 17 jasyteĩ ary 2009-jave ku Burj Khalifa ohupytu yvatekue tee (828 métro). Mandu'apy Joaju Burch Jalifa.com Nduvái hóga yvateve Torre Wilson (avañe'ẽme: Wilson óga yvate) ha'e peteĩ óga tuicha oĩva táva Paraguaýpe, Paraguái retãme, Eligio Ayala tapére, Constitución ha Brasil tape mbytére. Ojejogapo ary 1993-jave ha oguereko 107 metro yvatekuére ha 31 píso; mokõipa ary nunga ha'e va'ekue aja Paraguái hóga yvatevéva. Ko'ãga, Paraguái hóga yvatevéva ha'e Ícono óga yvate, ha ku óga yvate imokõiha. Joaju Torre Wilson en la Galería 3D de Google Skyscrapercity Torre Wilson Táva Paraguay hóga yvateve 1993 Torre Ícono (avañe'ẽme: Ícono óga yvate) ha'e Paraguái retã hóga yvatevéva, oĩva táva Paraguaýpe, oguereko 137 m yvatekuére ha 37 píso. Mandu'apy Joaju Sitio oficial de la Torre Ícono Skyscrapercity, apartado Torre Ícono Torre Ícono del Galería 3D de Google Táva Paraguay hóga yvateve 2013 Takape térã nupãha ha'e peteĩ mba'e po'i pokokáicha, yvyra jejapopyre, kuarepoti térã ambue mba'e hatã, peteĩva ijapýragui ituichavéva ha ojepurúva ñorairõme, ymaguarépe ojepuruvéva heta tetãme, guarani kuéra oipuru avei imboka teéicha, ha heta ñemoñare ambuéva Amerikagua oipuru va'ekue ñorairõme. Mba'e ohechaukáva ha he'iseha Takape ha leõ pire ha'e Heracles (Hércules) heko tee ñorairõme, umi mba'eporãme kuarahyreikegua. Vuda rapépe, takape niko umi Dvarapala ñemoñare imboka tee. Tupã Visnu pópe, he'ise arandu rekoteéva ha tupã Kali pópe, ohechauka ára mbaretekue, ohundipáva opa mba'e ombohovái hese. Mboka Tetã Chile Momorãhéi Ohaiva: Eusebio Lillo Ñe'ẽ poty: Ramón Carnicer Dulce Patria, recibe los votos con que Chile en tus aras juró que o la tumba serás de los libres o el asilo contra la opresión. I Ha cesado la lucha sangrienta; ya es hermano el que ayer invasor; de tres siglos lavamos la afrenta combatiendo en el campo de honor. El que ayer doblegábase esclavo hoy ya libre y triunfante se ve; libertad es la herencia del bravo, la Victoria se humilla a su pie. II Alza, Chile, sin mancha la frente; conquistaste tu nombre en la lid; siempre noble, constante y valiente te encontraron los hijos del Cid. Que tus libres tranquilos coronen a las artes, la industria y la paz, y de triunfos cantares entonen que amedrenten al déspota audaz. III Vuestros nombres, valientes soldados, que habéis sido de Chile el sostén, nuestros pechos los llevan grabados; los sabrán nuestros hijos también. Sean ellos el grito de muerte que lancemos marchando a lidiar, y sonando en la boca del fuerte hagan siempre al tirano temblar. IV Si pretende el cañón extranjero nuestros pueblos, osado, invadir; desnudemos al punto el acero y sepamos vencer o morir. Con su sangre el altivo araucano nos legó, por herencia, el valor; y no tiembla la espada en la mano defendiendo, de Chile, el honor. V Puro, Chile, es tu cielo azulado, puras brisas te cruzan también, y tu campo de flores bordado es la copia feliz del Edén. Majestuosa es la blanca montaña que te dio por baluarte el Señor, y ese mar que tranquilo te baña te promete futuro esplendor. VI Esas galas, ¡oh, Patria!, esas flores que tapizan tu suelo feraz, no las pisen jamás invasores; con su sombra las cubra la paz. Nuestros pechos serán tu baluarte, con tu nombre sabremos vencer, o tu noble, glorioso estandarte, nos verá, combatiendo, caer. Mandu'apy Ambuére joaju Tetã Chile Momorãhéi (MIDI) Chile Eirara, térã eira (Eira barbara) ha'e peteĩ mymba okambúva juehegua so'o'uha oikove ka'aguýpe, Méjiko iñemby gotyo guive Argentina retã meve. Eirara hete ipukukue ha ituichakue 58 gotyo 75, huguái 42 cm.ipohyikue 5 kg. Iñakã guasu, hetyma kuéra ipuku. Hague mbyky, hũ térã hũngy. Ho'u mymba'i okambúva, anguja, akuti, kuatirana, mymba otyryrýva ha guyra kuéra. Ho'u avei yva kuéra. Oikove añóre térã atýre. Oiko yvyramáta kuápe térã yvy kuápe. Eirara kuña oreko 2 gotyo 4 memby ary arýpe. Mandu'apy Joaju Okambúva Aratĩnga (Aratinga) ha'e peteĩ guyra jueheguaty oikove Amérikape, juehepehẽ tu'ĩ (Psittacidae) aty pegua. Héra ypy ou avañe'ẽgua ha tupi ñe'ẽgua, ara he'iséva tupi ñe'ẽme araka ha tĩnga niko he'ise itĩ michĩ. Aratĩnga juehegua kuéra Guyrañehesa'ỹijo Atykatuete Hetatetãgua he'i oiko ko'ã juehegua: Aratinga auricapillus, perico dorado Aratinga jandaya, cotorra Jandaya Aratinga maculata Aratinga nenday, ñanday Aratinga solstitialis, cotorra solar o cotorrita del sol Aratinga weddellii, lorito pico negro †Aratinga labati (ndoikovéima), perico de Guadalupe Mandu'apy Joaju Ñanday tee (Aratinga jandaya) ha'e peteĩ guyra juehegua, juehepehẽ umi tu'ĩ (Psittacidae) pegua. Oikove ka'aguy Brasil yvate kuarahyresẽ gotyo. Ndotuichái ha ndomichĩri, huguái puku, ohupytu 30 cm ipukukue. Iñakã, hi'ajúra ha ipy'a sa'yju pytã, ha huguái hovyũ, hague hovy ha sa'yju. Ipy ha itĩ hũngy , hesa hũ, peteĩ apu'a morotĩ ojere hese. Ñandy tee kuña ha kuimba'e ojogua. Iñe'ẽ pararã ha hatã. Mandu'apy Joaju Cotorra Jandaya en BirdLife Species Factsheet. Aratĩnga Angelo Giusseppe Roncalli heñóikuri ára 25 jasypateĩ ary 1881-pe Sotto il Monte-pe, Bérgamo tetãpehẽ, Italia retãme; ha’éniko irundyha paapy joyke’y apytépe. Upe arapevoi oñemongaraíkuri. Ary 1892-pe oikékuri Bérgamo Pa’irãrógape, oñemoaranduhaguépe avakuaatykuéra, arandupykuaaty ha mokõi ary tupãkuaatýpe. Upépe, orekórõ parundy ary, oñepyrũkuri ohai tembipytu rehegua, omoirûva’ekue chupe hekove pukukuépe, ha oñembyatyva’ekue “Peteĩ ã rembihai”pe. Ára 1 jasyapy ary 1896-pe, Bérgamo Pa’irãróga ruvicha, Luigi Isacchi, omoinge chupe Franciscano Pa’i’ỹva Atýpe, oñemboajehaguépe ára 23 jasypo ary 1897-pe. 1901 guive 1905 peve oikókuri chugui temimbo’e Roma Papambohapeha Pa’irãróga-pe. Chugui oikókuri pa'i ára 10 jasypoapy ary 1904-pe, Tupão Santa María in Monte Santo, Piazza del Popolo, Róma-pe. Ary 1915-pe, Italia oikérõguare ñorairõme, oiko chugui guarini tasyogua. Opávo ñorairõ, omoheñóikuri “Temimbo’e Róga”, omyasãiva Tupã ñe’ẽ mitãrusukuéra apytépe. Ary 1919-pe oikókuri chugui Pa’irãróga ruvicha tembipytuguigua. Ary 1921-pe omoñepyrũ hekove vore mokõiha, Marangatu Rendápe. Benedicto XV ohenóikuri chupe Roma-pe omotenonde hag̃ua Paparã Rembiapoha Aty Guasu Jerovia Myasãi rehegua. Oho avei, Táva Vatikano rérape, Vugaria, Tuykia ha Gyresia-pe. Oñepyrũvo Yvóra Ñorairõ Mokõiha, ha’e oĩkuri Gyesia-pe, ijaku’ipava’ekue ñorairõkuéra rupive. Ombyatýkuri marandu oikuaaukáva mba’éichapa ha moõpa oĩ hikuái umi ñorairõhára oñemonambiva’ekue ha peichahápe avei oipysyrõkuri heta Hudíope. Ára 6 jasypakõi ary 1944-pe Pío XII ojapo chugui Paparerapegua Parĩ-pe. Ára 12 jasyteĩ ary 1953-pe oiko chugui Papaporavohára ha ára 25 katu oiko chugui Tupãretãpehẽruvicha Venecia-pe. Omanóvo Pío XII, ojepovarókuri Pápa pyahúrõ ára 28 jasypa ary 1958-pe ha hérakuri Huã XXIII. Po ary pukukue oĩkuri Páparamo ha maymáva ohechakuaákuri hekove ha hembiapópe ha’eha túva marangatu. Ndahekojejapói, hapicha rechakuaa, ipy’aguasu ha omỹiva rehegua, ohapykueho añetékuri Hesukiritópe ohógui umi ka’irãime oĩva rendápe, oñandúgui hasykatúvape, oñangarekoporãgui taha’eha’évape ou ha oho’ỹre chupe mba’e tetãmegua térã mávarepa ojeroviakatu ha oñanduka maymavaitépe túva reko añete. Ohenóikuri Roma Tupão No’õvusu, omoingo Atyvusu ohechajeýva’erã Tupão Léi Guasu, ohenói avei Vatikano II Joajuvusu Pa'iamandaje. Huã XXIII omanókuri ára 3 jasypoteĩ ary 1963 ka’arúpe. Huã Páulo II ojapókuri chugui marangaturã ára 3 jasyporundy ary 2000-pe Peru Marangatu Okarusúpe; ha Pápa Francisco katu ojapo chugui marangatu arateĩ 27 jasyrundy ary 2014-pe. *** Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera Pápa Tekove Italiagua Karol Józef Wojtyla, ojeporavova’ekue Pápa ára 16 jasypa ary 1978-pe, heñóikuri Wadowice távape, Polóña retãme, ára 18 jasypo ary 1920-pe. Ha’éniko pahague Karol Wojtyla ha Emilia Kaczorowska ñemoñare apytépe. Omohu’ã rire iñemoarandu mitãrusumbo’ehaópe Wadowice-pe, ary 1938-pe oikékuri Mbo’ehaovusu Jagellónica-pe, Cracovia-gua. Nazi guaranikuéra ombotýrõ pe Mbo’ehaovusu ary 1939-pe, mitãrusu Karol omba’apókuri (1940-1944) peteĩ itaraitýpe ha upéi kímika apoharóga Solvay-pe ikatuhag̃uáicha oikove ha ani hag̃ua ojereraha Alemania retãme. Ary 1942 guive, oñandu oikoseha pa’írõ ha oike pa’irã mbo’esyrýpe Cracovia Pa’irãróga Guasúpe -ohekoñemíva- oisãmbyhýva Pa’iruvichaite Adam Stefan Sapieha. Ñorairõ rire, ombojoapy iñemoarandu Cracovia Pa’irãróga Guasúpe, ojepe’ajeýva, ha upéicha avei oike oñemoarandu Tupãkuaaty Mbo’esyrýpe Mbo’ehaovusu Jagellónica-pe, oiko peve chugui pa’i, Cracovia-pe, ára 1 jasypateĩ ary 1946-pe. Upéi Papaporavoha Sapieha omondókuri chupe Roma-pe oikohaguépe chugui tembikuaajára tupãkuaatýpe (1948), ha upevarã oiporavókuri hembiapovusu mba’ekuaarãrõ “Jerovia Huã Kurusugua rembiapópe”. Umi ary rupi, arapytu’u aja, omyasãikuri Tupã ñe’ẽ polakokuéra apytépe oikóva Hyãsia, Bélgica ha Holanda-pe. Ary 1948-pe ojevy Polonia-pe, Niegowìć tupãópe, Cracovia rembe’ýre, ha upéi San Florián-me, táva ryepýpe. Upéi oiko mbo’ehárarõ Cracovia Pa’irãróga Guasúpe ha Tupãkuaaty Mbo’ehaovusúpe, Lublin-me. Ára 4 jasypokõi ary 1958-pe, Pápa Pío XII ojapo chugui Pa’iruvicha Pytyvõhára Cracovia-pe ha ha’etéva Ombi-pe. Oñemboaje pa’iruvichavetérõ ára 28 jasyporundy ary 1958-pe Wawel (Cracovia) Tupãovusúpe, Pa’iruvichaite Eugeniusz Baziak po rupive. Ára 13 jasyteĩ ary 1964-pe Pápa Páulo VI ojapókuri chugui Cracovia Pa’iruvichaite, avei ojapóva chugui Papaporavohára ára 26 jasypoteĩ ary 1967-pe. Ojeporavókuri Pápa ára 16 jasypa ary 1978-pe ha ára 22 jasypa omoñepyrũ hembiapo Páparamo ko arapy tuichakue javeve. Huã Páulo II ohaíkuri 5 aranduka: “Cruzando el umbral de la esperanza” (jasypa 1994); “Don y misterio: en el quincuagésimo aniversario de mi sacerdocio” (jasypateĩ 1996); “Tríptico romano” (jasyapy 2003); “¡Levantaos! ¡vamos!” (jasypo 2004) ha “Memoria e identidad” (jasykõi 2005). Ára 13 jasypo ary 1981-pe, Peru Marangatu Okarusúpe, oĩkuri ojapíva chupe ojukahag̃uáicha. Omanókuri Roma-pe, arapokõi 2 jasyrundy ary 2005-pe. Benedicto XVI ojapókuri chugui marangaturã ára 1 jasypo ary 2011-pe Peru Marangatu Tupãoruvichápe; ha Pápa Francisco katu ojapo chugui marangatu arateĩ 27 jasyrundy ary 2014-pe. Joaju 1988 - OÑE’ẼKURI GUARANI ÑANE RETÃME PERFIL BIOGRÁFICO DE JUAN PABLO II Third pilgrimage of John Paul II to Poland, Institute of National Remembrance *** Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera Pápa Tekove Poloñagua Chikitúnga kuña ojehecharamoitereíva, Paraguái retãmegua. Hekokatu mimbipáre, Karmelíta Pynandi Paraguaygua Aty ojerurékuri oiko hag̃ua chugui marangaturã. Upe tapépe, ára 27 jasyapy ary 2010-pe, Pápa Benedicto XVI ojapókuri chugui Ãngatu. Iporã ja’e ára 12 jasyteĩ ary 1925-pe, Táva Villarrika, Tetãpehẽ Guaira, Paraguái retãme; heñoihaguékuri María Felicia Guggiari Echeverría, ojekuaavéva Chikitúnga-pe. Ha’e oñemongaraíkuri ára 28 jasykõi upe aryguápe Villarrika Tupãovusúpe. Ary 1930-pe, María Felicia oike oñemoarandu Mbo’ehao María Auxiliadora-pe, Táva Villarrika-pe ha ary 1937-pe omoñepyrũ iñemoarandu mitãrusumbo’ehao Normal Nº 2 Manuel Gondra-pe, upe tavapegua avei. Ary 1942-pe oiko ichugui Mbo’ehára. Ary 1941-pe María Felicia orekókuri jejuhu ijojaha’ỹva peteĩ tupãrembiguái ndive ha’éva Pa'i Julio César Duarte ha avei Pa'i Julio C. Prieto ndive. Avei upe ary 1941-pe oikékuri Katóliko Ñemongu’e, Villarrika-guápe. Tupãovusu Villarrica-guápe ojapókuri Tupãrejoaju Peteĩha ary 1932-pe, ha avei upépe ojapókuri Jeroviambojo'a ary 1945-pe. Ary 1950-pe María Felicia ovákuri ipehênguekuéra ndive Táva Paraguaýpe ha oikékuri oñemoarandu Mbo’ehararã Mbo’ehao Presidente Franco-pe ha upéicha avei oikékuri Katóliko Ñemongu’e Paraguayguápe. Jasyrundy upe aryguápe oikuaa’ypýkuri Angel Sauá-pe, ha’éva iñangirũ teete ha ojojáva hendive ikerayvotýpe. Ary 1951 ha 1952-pe ombo’ékuri Redentorista-kuéra Tupão Mbo’ehaópe. Jasypoapy ary 1952-pe ojejuhúkuri Tasyo Español-pe Karmelíta Pynandi Paraguaygua ruvicha ndive, Sykatu María Margarita Hesu Korasõgua. Avei ary 1952-pe omohu’ãkuri iñemoarandu Mbo’ehára rehegua. Jasypo ary 1953-pe María Felicia-gui oikókuri Mitã Ñangarekoha Tavavusugua Katóliko Ñemongu’e Paraguaigua rehegua. Jasyteĩ ary 1954-pe oñepyrũkuri oñembohekokatu ha upeichahápe Tupã ohenóikuri chupe Karmélo-pe. Jasykõi ary 1955-pe oikékuri Karmelíta Pynandi Paraguaygua Rogakatúpe ha, jasypoapy upe aryguápe, omondékuri Karmelita Pynandi ao ha upe guive oñembohéra María Felicia Hesu Rekomarangatugua. Jasyteĩ ary 1959-pe María Felicia Hesu Rekomarangatugua hasykatúkuri ipy’ápe ha ojerahákuri Tasyo Kurusu Morotĩme oñeñangareko hag̃ua hese. Ararundy Marangatu jave ary 1959-pe osê tasyógui ha ohojey hekohápe. Ipahápe, ára 28 jasyrundy ary 1959-pe, ojerurékuri oñemoñe’ẽ hag̃ua chupe Teresa de Jesús Marangatu rembiapokue hérava “Amano namanóigui” ha upéva ohendu rire oguapýsapy’a hupápe ha he’i “¡Hesu, rohayhu!, ¡Iporãitépa ñandejejuhu! ¡Tupãsy Maria!” ha omanókuri. Ára 28 jasyrundy ary 1993-pe, María Felicia Hesu Rekomarangatugua retekue ojererahákuri Tyvyty Recoleta-gui Karmelíta Pynandy Paraguaygua Tupãópe ha ára 5 jasypoteĩ ary 1995-pe Karmelíta Pynandi Paraguaygua Aty omoñepyrũ tembiapo ikatuhag̃uáicha María Felicia Hesu Rekomarangatuguágui oiko marangaturã. Ára 15 jasypoapy ary 2002-pe, Táva San Pedro del Ykuamandyjúpe, heñóikuri Ángel Ramón ipytupáva, hekove’ỹre. Oiko rire ñembo’e María Felicia Hesu Rekomarangatuguápe, pa aravo’i rire, pe mitãra’y korasõ’i oñepyrũ otytyijey. Pe mba’e guasuete oikova’ekue niko ojepurúkuri oñemombareteve hag̃ua mba’ejerure ikatuhag̃uáicha Chikitúnga-gui oiko marangaturã. Hekove pukukuépe, Chikitúnga ojapókuri hetaiterei mba’e porã ha hetápe oipytyvõjepékuri, añetehápe, ha’ékuri peteĩ kuña imarangatúva, hekopotĩva ha ohayhu añeteva’ekue Tupãme. Ko jehai niko hembiasakue mbykymínte. Joaju LA WEB DE CHIQUITUNGA *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Vidas em Jogo ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava RecordTV. Mandu'apy RecordTV Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1988 táva Seúl-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 24ha ojejapóva ára 17 jasyporundy guive ára 2 jasypa peve ary 1988-pe, táva Seúl-pe, Yvykorea retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 237 ñeha'ã ha 23 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 8.391 jetepysohára (6.197 kuimba'e kuéra ha 2.194 kuña nguéra) oúva 159 tetãnguéra pegua. Ku ñembosaraipavẽ paha ojejapóva Ñorairõ Ro'y ojejapóvo. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1988 Yvykorea Táva Tenondegua Seúlu (hangúlu: 서울특별시, hanja:서울特別市) hérava avei Seúlu (hangúlu:서울), ha'e Yvykorea itavusu, pe tavakuairetã reñói guive ary 1948-jave, Korea itavusu marandekóva hetave 600 ary guive ha táva oguerekovéva tapicha kuéra ipype Korea yvyapy pegua. Ha'e tenda sãmbyhyha tee Yvykorea ipype. Oĩha yvate kuarahyreike pe tetãme 50 kilómetro-pe opyta pe tenda ñorairõ'ỹ omboja'o mokõi Korea. Pe ysyry Hã ohasa távape. Ary 1988-jave, ára 17 jasyporundy guive ára 2 jasypa peve ary 1988-pe, ojejapo Seúlupe Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1988, ñembosaraipavẽ mokõiha ojejapóva akue Asia itávape, ha peteĩha ojejapóva akue Yvykorea retãme. Táva Yvykoreagua Koréa Tetarã Retã Jekopytyjojáva (koreañe'ẽme: 조선 민주주의 인민 공화국, Chosŏn Minjujuŭi Inmin Konghwaguk) ―ojeikuaavéva Yvate Koréa oñemoingoe hag̃ua Ñemby Koréagui, ha'e peteĩ tetã Ásia pegua. Opyta yvate gotyo Koréa yvyapýpe, ijerére ojejuhu kuarahyresẽ ha yvate China Tekoha Tetã, para Hapõ ha para Sa'yju imbytépe, ojejuhu yvate kuarahyresẽite gotyo Rrúsia, ñemby gotyo ojejuhu Ñemby Koréa ha kuarahyreike gotyo ojejuhu para Sa'yju. Koréa Mburuvi oisãmbyhy akue opa Koréa yvyapýre, Hapõ oñembojára hese peve, Ñorairõ Rrúsia-Hapõ ary 1905 rire. Ary 1945 ―Mokõiha Ñorairõ Guasu rireite― pe Koréa yvyapy oñemboja'o mokõi pehẽnguépe, peteĩva Joaty Soviétiko pegua ha ambuéva Tetãvore Joapykuéra pegua. Ary 1948-jave, mokõi pehẽngue ohupyty sãso ha mokõiva oñembojarase akue opaite pe Koréa yvyapýre, ha upévare oñepyrũ pe Koréa ñorairõ ary 1950-jave. Ko'ãga peve oñorairõ, hákatu ndaipóri jejuka. Mandu'apy Joaju Web oficial de la República Popular Democrática de Corea Web oficial del Ministerio de Relaciones Culturales de la RPDC Corea de Hoy Naenara Jóvenes estadounidenses en Pyongyang. Koréa yvyapy ha'e peteĩ yvyapy opytáva kuarahyresẽ gotyo Ásia-pe, para Sa'yju ha para Hapõ mbytépe, ijerére ojejuhu yvate gotyo China Tekoha Tetã ha Rrúsia ha ñemby gotyo ojejuhu Koréa ypo'i, omboja'óva Hapõ retã ha ko yvyapy. Ipype oĩ mokõi tetã: Ñemby Koréa ha Yvate Koréa. Asia Yvykorea Yvatekorea Ypo'i Korea (Kánji Koreañe'ẽme: 大韓海峽, Daehanhaehyeop) ha'e yhape kuarahyreikégua ojejuhúva upe yguasúpe omboja'óva yvyapy Korea ha peteĩ ypa'ũ Hapõ pegua hérava Kyūshū, oñembojoaju avei para Hapõ ha para China Kuarahyresẽ. Ku ypo'i uperiregua ypo'i Tsushima, mokõiva imbytépe opyta ypa'ũ Tsushima, heta Korea ha Hapõ oipurúva iñemúre. Tetã Yvykorea-pe oĩ hetaiterei ygarata rupa opytáva ku ypo'i hi'aguĩ, Busán, Jinhae ha Masan umi tuichavéva. Heta ygarata hápe ohasa opa ára oñembojoajúvo Busan-Fukuoka térã Busan-Shimonoseki. Asia Yvykorea Hapõ Korea (hangul: 한국 - hanguk) he'ise umi tapicha aty oikovéva Korea yvyapýpe omboja'óva mokõi tetãme,pe Korea Tekoha Tetã Jekopytyjojáva (hérava avei Yvatekorea) ha Tavakuairetã Korea (ojekuaáva avei Yvykorea). Ku tetã Korea ymaguare opyta opaite Korea yvyapýpe, ha ohasáva 1000 km yvate guive ñemby peve. Ijerére ojejuhu yvate gotyo China Tekoha Tetã ha Rrusia, kuarahyresẽ gotyo ojejuhu para Hapõ, ha upe rire oĩ tetã ypa'ũ Hapõ. Korea oreko ijérére 3200 ypa'ũnguéra. Mandu'apy Ehecha avei Yvatekorea Yvykorea Korea yvyapy Korea ñorairõ Ñembovo Koreape Joaju Guía Oficial de Turismo de Corea: spanish.visitkorea.or.kr (Spanish) Hapkidoeh.com Spanish.Korea.net (Corea hoy, desde historia a idioma coreano). Asiapacific.cl (Cámara de Comercio Asia Pacífico Chile). Web oficial de la República Popular Democrática de Corea Nanenara en español Asia Para Hapõ ha'e peteĩ y pehẽngue guasu opytáva paraguasu Py'aguapýpe oĩha ypa'ũnguéra Hapõ pegua, kuarahyresẽ gotyo, ha yvyrusu Asia, kuarahyreike gotyo. Y ape ha'e 978 000 km². Ijerére ojejuhu, kuarahyresẽ gotyo, umi ypa'ũnguéra Hapõ retãgua Hokkaidō, Honshu ha Kyushu, ha ypa'ũ Sajalín (Rrusia-pegua); ha, kuarahyreike gotyo, yvyapy Korea ha tetã Rrúsia. Mandu'apy Yguasu paraguasu Py'aguapýpe Hapõ Yvykorea Yvatekorea Korea ikatu he'ise: Yvýre ha tembiasakuére Pe tetã ymaguare Asia kuarahyresẽ pegua oñemboja'óva ary 1945-pe hérava Korea. Umi mokõi tetã ojejapóva Mokõiha Ñorairõ Guasu ipaha rire ary 1945-pe: Yvatekorea ha Yvykorea. Pe Ñembovo Koreape, omboja'óva mokõi tetãme. Umi mokõi tetã oñorairõvo: Ñorairõ Korea. Pe Korea yvyapy, oguerekóva ipype umi mokõi tetã. Pe Korea ypo'i, peteĩ y hasaha ombojoajúva para Hapõ ha para China Kuarahyresẽ. Amo Mburuvi Korea, peteĩ tetã guasu ou Mburuvi Joseon rire. Pe Korea yjere, peteĩ yjere oĩha yvate gotyo para Sa'yjúpe, China ha Yvatekorea mbytépe. Amo Korea renda ñorairõ'ỹ, Yvatekorea ha Yvykorea rembe'y. Pe Tekuái ñemoĩ tekotevẽva Tetã Korea pegua, peteĩ porokuái oñemoĩva China rehe Hapõ iñembojaravo Koreape. Upe Hapõ iñembojára Koreape, Mburuvi Hapõ oñembotuichávo, ary 1910 guive ary 1945 peve. Pe Korea ñemopeteĩjey, ombojoajuséva mokõi Korea peteĩme. Korea (India), peteĩ táva India pegua, Korea tavaty itavusu, tetãvore Chhattisgarh-pe. Ambue jepuru Korea Tekoha Tetã Jekopytyjojáva, he'isejojáva Yvatekorea. Tavakuairetã Korea térã Ñembykorea, sinónimos usados para referirse a Yvykorea. Ambuéva Korea: umi mba'asy pámo ombyaíva apytu'ũ, umi: Korea Huntington ha Korea Sydenham. Korea, peteĩ jeroky Gyresia pegua. Masacre en Corea, peteĩ ta'anga ojapo Pablo Picasso. Korea yjere (chinañe'ẽme: 朝鲜湾/朝鮮灣) ha'e peteï yjere oĩha yvate gotyo para Sa'yju guive, China Tekoha Tetã ha Korea Tekoha Tetã Jekopytyjojáva imbytépe, amo Liaodong yvyapy omboja'o Korea yjere ha para Vohai. Umi tetãvore osãmbyhýva Korea yjer hembe'y ha'e: pehẽngue kuarahyresẽgua tetãvore Liaoning pegua, China Tekoha Tetã pegua; ha pehẽngue kuarahyreikégua, Sinŭiju Renda Sãmbyhyha Poravopyre ha umi tetãvore Yvatekorea pegua hérava P'yŏngan Yvatégua, P'yŏngan Ñembýgua ha Hwanghae Ñembýgua. Ysyry Amnok (Yalu), omboja'o China ha Yvatekorea rembe'y upépe, osẽ Korea yjerépe, Dandong (China) ha Sinŭiju (Yvatekorea) imbytépe. Asia Paraguasu Py'aguapy Chína Tetarã Retã Yvatekorea Para Sa'yju (chinañe'ẽme:黄海 - koreañe'ẽme: 황해) amo paraguasu Py'aguapy pehẽngue, para Kuarahyresẽ Chína ipehẽngue yvategua, kuarahyresẽ gotyo Ásia-pe. Ojejuhu Chína Tetarã Retã ha Korea yvyapy (Yvatekorea - Yvykorea) mbytépe. Héra ou umi yvyku'i heta oĩva upépe ha ombopara sa'yjumi ýpe, yvyku'i oúva pe ysyry Sa'yjúgui, Huang he. Ojeikuaava avei hérape, Yvykorea mante, para Kuarahyreikegua ramóicha. Upe yjere guasu oĩva yvate gotyo para Sa'yjúgui oñembohéra para Vohai (hérava ymaguare yjere Zhili). Upépe osẽ ysyry Sa'yju. Upe yjere Korea, Chína Tetarã Retã ha Yvatekorea imbytépe, yvate kuarahyresẽ ngotyo, oĩ avei para Sa'yjúpe. Ary 2007 aja, Chína Tetarã Retã ojuhu peteĩháme heta itakyra para Sa'yjúpe. Yguasu paraguasu Py'aguapýpe Asia Chína Tetarã Retã Yvykorea 26 jasyrundy ha'e 116º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 121: Marco Aurelio, emperador romano. 570: Mahoma, profeta árabe, fundador del islamismo. 1319: Juan II el Bueno, rey francés. 1538: Giovanni Paolo Lomazzo, pintor italiano. 1564: William Shakespeare, novelista y dramaturgo inglés. 1575: María de Médici, reina consorte francesa. 1577: Isabel de Nassau, noble de Orange-Nassau. 1587: Fernando I Gonzaga de Mantua, noble italiano (f. 1626). 1648: Pedro II, rey portugués. 1710: Thomas Reid, pensador británico. 1711: Jeanne-Marie Leprince de Beaumont, escritora francesa. 1721: Guillermo Augusto de Cumberland, aristócrata y militar inglés (f. 1765). 1745: Johann Anton Güldenstädt, naturalista y explorador alemán. 1765: Emma Hamilton, dama inglesa, amante de Lord Nelson. 1774: Leopold von Buch, naturalista, geólogo y paleontólogo alemán. 1780: Gotthilf Heinrich von Schubert, médico y naturalista alemán. 1782: María Amalia de Borbón-Dos Sicilias, reina consorte francesa. 1785: John James Audubon, naturalista, ornitólogo estadounidense. 1787: Ludwig Uhland, poeta y filólogo alemán. 1798: Eugène Delacroix, pintor francés. 1817: Franz Heinrich Siesmayer, botánico, horticultor, y diseñador alemán. 1821: Robert Adamson, fotógrafo escocés. 1822: Frederick Law Olmsted, arquitecto estadounidense. 1834: Vladimir Betz, médico y científico ucraniano. 1845: Jorge Montt, marino y político chileno 1847: Cleto Zavala, compositor español. 1859: Nicolás Mijáilovich de Rusia, noble ruso. 1864: Caetano da Costa Alegre, poeta portugués (f. 1890). 1865: Akseli Gallen-Kallela, pintor finlandés. 1872: William Desmond Taylor, actor y cineasta irlandés. 1878: Rafael Guízar y Valencia, primer obispo mexicano. 1878: Eric Campbell, actor escocés. 1879: Owen Willans Richardson, físico inglés, Premio Nobel de Física en 1928. 1884: Marcelino Domingo, escritor y político español. 1885: Carl Einstein, anarquista alemán. 1886: Ma Rainey, cantante estadounidense. 1889: Anita Loos, novelista y guionista estadounidense (f. 1981). 1889: Ludwig Wittgenstein, filósofo angloaustriaco. 1892: Wendel Polich, astrólogo argentino (f. 1979). 1894: Rudolf Hess, militar y político alemán. 1896: Ernst Udet, militar alemán. 1897: Eddie Eagan, deportista estadounidense (f. 1967). 1897: Douglas Sirk, cineasta estadounidense de origen alemán (f. 1987). 1897: Olga Chejova, actriz rusa. 1898: Vicente Aleixandre, poeta español, Premio Nobel de Literatura en 1977. 1898: John Grierson, director de cine escocés. 1899: Juana Mordó, marchante de arte española. 1900: Charles Richter, sismólogo estadounidense. 1900: Roberto Arlt, escritor argentino. 1902: Alessandro Passerin D´Entrèves, filósofo italiano. 1906: José María de Llanos Pastor, sacerdote jesuita y militante comunista español. 1912: A. E. van Vogt, escritor de ciencia ficción estadounidense. 1914: Bernard Malamud, cuentista y novelista estadounidense. 1916: Morris West, escritor australiano. 1917: Ieoh Ming Pei, arquitecto estadounidense de origen chino. 1918: Fanny Blankers-Koen, atleta holandesa. 1919: Manuel Zorrilla, pintor, escultor y dibujante argentino. 1921: Jimmy Giuffre, saxofonista estadounidense (f. 2008). 1924: Gyula Kosice, escultor argentino de origen checo. 1930: Juan Carlos Araujo, actor argentino (f. 2012). 1931: Marujita Díaz, actriz y cantante española. 1931: Teresa Blasco, actriz argentina (f. 2006). 1932: Michael Smith, químico canadiense, Premio Nobel de Química en 1993. 1933: Carol Burnett, actriz estadounidense. 1933: Filiberto Ojeda Ríos, activista puertorriqueño. 1933: Arno Allan Penzias, científico estadounidense de origen alemán, Premio Nobel de Física en 1978. 1934: Manuel Zarzo, actor español. 1936: Llorenç Vidal Vidal, poeta español. 1937: Jean-Pierre Beltoise, piloto de Fórmula 1 francés. 1938: Nino Benvenuti, boxeador italiano. 1940: Giorgio Moroder, compositor italiano. 1941: John Mitchell, compositor estadounidense. 1941: Claudine Auger, actriz francesa. 1943: Peter Zumthor, arquitecto suizo. 1948: Adrián "Facha" Martel, actor argentino (f. 2013). 1949: Carlos Bianchi, jugador y entrenador de fútbol argentino. 1951: Tito Valverde, actor español. 1954: Sonia Tschorne, arquitecta chilena. 1956: Imanol Arias, actor español. 1958: Jeffrey Guterman, educador, autor, y profesor estadounidense. 1959: Leonardo Dantés, cantante, showman, compositor y actor español. 1960: Roger Andrew Taylor, baterista británico de Duran Duran. 1961: Joan Chen, actriz y directora de cine china. 1961: José Santos, jinete chileno. 1963: Jet Li, actor y especialista en artes marciales chino. 1965: Kevin James, actor estadounidense. 1966: Yoshihiro Togashi, mangaka japonés. 1966: Javier Cano, escritor murciano. 1967: Glen Jacobs, luchador profesional español-estadounidense. 1970: Miho Obana, mangaka japonés. 1972: Kiko Narváez, futbolista español. 1973: Lee Woon-Jae, futbolista surcoreano. 1973: Óscar García Junyent, exjugador y entrenador de fútbol español. 1973: Nikola Radulović, baloncestista croata-italiano. 1974: Werner Eschauer, tenista austriaco. 1975: Joey Jordison, baterista estadounidense de Slipknot. 1975: Nicolás Asencio, futbolista ecuatoriano. 1976: Roberto San Martín, actor cubano. 1977: Tom Welling, actor estadounidense. 1977: Raphaël Wicky, futbolista suizo. 1978: Avant, cantante de R&B estadounidense. 1978: Elson Becerra, futbolista colombiano (f. 2006). 1978: Stana Katic, actriz canadiense. 1978: Peter Madsen, futbolista danés. 1979: Ariane Moffatt, cantante y compositora canadiense. 1979: Janne Wirman, músico finés de Children of Bodom. 1980: Channing Tatum, actor, productor y modelo estadounidense. 1980: Jordana Brewster, actriz estadounidense. 1980: Marlon King, futbolista británico. 1981: Matthieu Delpierre, futbolista francés. 1981: Caro Emerald, cantautora neerlandesa. 1982: Jon Lee, cantante, actor y bailarín británico de S Club 7. 1982: Jonathan Figueroa, luchador profesional estadounidense. 1983: José María López, piloto de carreras argentino. 1983: Jessica Lynch, militar estadounidense. 1984: Mija Martina, cantante bosnioherzegovina. 1985: John Isner, tenista estadounidense. 1985: Jason Daniel Earles, actor estadounidense. 1986: Jesús Chávez, futbolista mexicano. 1987: Coke Andújar, futbolista español. 1987: Jarmila Gajdošová, tenista australiana. 1987: Christian Bermúdez, futbolista mexicano. 1988: Óscar Trejo, futbolista argentino. 1989: Grisel Margarita, actriz mexicana. 1990: Jonathan dos Santos, futbolista mexicano. 1990: Albert Torres Barceló, ciclista español. 1993: Felipe Avenatti, futbolista uruguayo. 1994: Daniil Kvyat, piloto de automovilismo ruso. Mano 304: Marcelino, papa católico entre 296 y 304. 1196: Alfonso II el Casto, rey aragonés entre 1162 y 1196. 1478: Juliano de Médici, hermano de Lorenzo de Médici. Francisco de Pazzi, principal causante de la conspiración de los Pazzi. 1717: Samuel Bellamy, pirata británico (n. 1689). 1726: Jeremy Collier, obispo inglés (n. 1650). 1865: John Wilkes Booth, actor estadounidense. Asesino de Abraham Lincoln. 1872: Pedro Alcántara Herrán, político colombiano (n. 1800). 1900: Eugenio Torelli Viollier, periodista italiano, cofundador del Corriere della Sera. 1907: Josef Hellmesberger, compositor, director y violinista austriaco (n. 1855). 1910: Bjørnstjerne Martinus Bjørnson, político y escritor noruego, Premio Nobel de Literatura en 1903. 1920: Srinivasa Ramanujan, matemático hindú. 1938: Rafael Arnaiz Barón, místico español (n. 1911). 1940: Carl Bosch, químico e industrial alemán, Premio Nobel de Química en 1931. 1941: Eduardo Toda, diplomático, arqueólogo, egiptólogo y sinólogo español. 1945: Sigmund Rascher, médico nazi alemán. 1946: Alastair Windsor, miembro de la familia real inglesa (n. 1914). 1951: Arnold Sommerfeld, físico alemán. 1956: Edward Arnold, actor estadounidense. 1957: Gichin Funakoshi, artista marcial japonés (n. 1868). 1964: Heliodoro Charis, militar mexicano (n. 1896). 1969: Morihei Ueshiba, aikidoka japonés (n. 1863). 1974: María Fernanda Ladrón de Guevara, actriz española. 1976: Andréi Grechko, militar soviético (n. 1903). 1984: Count Basie, músico de jazz estadounidense. 1988: Valerie Solanas, escritora estadounidense (n. 1936). 1989: Lucille Ball, actriz estadounidense. 1990: Carlos Pizarro León-Gómez, político colombiano (n. 1951). 1991: Carmine Coppola, compositor y director musical estadounidense. 1992: Alberta Vaughn, actriz estadounidense (n. 1904). 1995: Luis Miravitlles, divulgador científico español. 1998: Juan Gerardi, obispo guatemalteco; asesinado (n. 1922). 2001: Lili Massaferro (Lili Gacel), actriz y guerrillera montonera argentina (n. 1926). 2004: Francisca Méndez Garrido, «la Paquera de Jérez», cantaora flamenca española. 2005: Augusto Roa Bastos, escritor paraguayo. 2005: María Schell, actriz austriaca. 2007: Conchita Montenegro, modelo, bailarina y actriz española (n. 1911). 2007: Jack Valenti, actor estadounidense. 2010: Alberto Vitoria, futbolista español (n. 1956). 2011: Carlos Eduardo Zavaleta Rivera, escritor peruano (n. 1928). 2012: Yolanda Ríos, actriz venezolana (n. 1951). 2013: George Jones, cantante estadounidense (n. 1931). 2014: Adolf Seilacher, paleontólogo alemán (n. 1925) Mandu'apy Joaju Jasyrundy 25 jasyrundy ha'e 115º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 32: Otón, emperador romano. 215: Mani, líder religioso iraní, fundador del maniqueísmo. 1214: Luis IX el Santo, rey francés entre 1226 y 1270. 1228: Conrado IV, rey de los romanos, de Jerusalén y de Sicilia. 1284: Eduardo II, rey inglés. 1287: Roger Mortimer, octavo barón de Wigmore. 1529: Francesco Patrizi, filósofo italiano. 1599: Oliver Cromwell, estadista inglés. 1608: Gastón de Orleans, aristócrata francés. 1694: Richard Boyle, arquitecto inglés. 1703: José Francisco de Isla, escritor y religioso español (f. 1781). 1725: Philipp Ludwig Statius Müller, teólogo, profesor y zoólogo alemán. 1734: José Andrés Cornide de Folgueira y Saavedra, historiador español. 1767: Nicolas Charles Oudinot, militar francés. 1782: John Keble, poeta y teólogo británico. 1775: Carlota Joaquina de Borbón, aristócrata española. 1795: Carl Alexander Anselm von Hügel, militar y explorador austríaco (f. 1870). 1814: José Balta, presidente peruano. 1817: Édouard-Léon Scott de Martinville, inventor del fonoautógrafo, primer aparato grabador de sonido. 1824: Gustave Boulanger, pintor francés. 1825: Federico Errázuriz Zañartu, presidente chileno. 1843: Alicia del Reino Unido, aristócrata británica. 1849: Felix Klein, matemático alemán. 1852: Leopoldo Alas «Clarín», escritor español. 1874: Guglielmo Marconi, inventor italiano, premio Nobel de Física en 1909. 1873: Walter de la Mare, escritor británico. 1873: Félix d'Herelle, microbiólogo franco-canadiense. 1875: María de San José Alvarado, religiosa venezolana. 1884: Jean-Baptiste Dortignacq, ciclista francés. 1888: Chōjun Miyagi, artista marcial japonés. 1895: Stanley Rous, árbitro y dirigente de fútbol británico, presidente de la FIFA. 1897: María de Windsor, noble británica. 1900: Wolfgang Pauli, físico austriaco, premio Nobel de Física en 1945. 1900: Gladwyn Jebb, político y diplomático británico. 1903: Andrei Nikolaievich Kolmogorov, matemático ruso (f. 1987). 1908: Edward R. Murrow, periodista estadounidense (f. 1965). 1911: Connie Marrero, jugador de beisbol cubano (f. 2014). 1914: Marcos Pérez Jiménez, presidente venezolano entre 1952 y 1958 (f. 2001). 1917: Ella Fitzgerald, cantante estadounidense (f. 1996). 1920: Délfor Dicásolo, actor y comediante argentino (f. 2013). 1921: Karel Appel, pintor neerlandés (f. 2006). 1923: Albert King, cantante estadounidense. 1926: Patricia Castell, actriz argentina (f. 2013). 1926: Manuel Clavero Arévalo, rector universitario español. 1927: Corín Tellado, escritora española (f. 2009). 1927: Albert Uderzo, dibujante francés, autor de Astérix. 1928: Cy Twombly, artista estadounidense (f. 2011). 1929: José Ángel Valente, escritor español. 1930: Irene Gutiérrez Caba, actriz española. 1930: Gustavo Mohme Llona, empresario y político peruano. 1931: Pedro Padilla, escritor salvadoreño (f. 1957). 1939: David Kinsley, indólogo y catedrático estadounidense (f. 2000). 1940: Al Pacino, actor estadounidense. 1941: Bertrand Tavernier, cineasta francés. 1941: Markus Lüpertz, escultor alemán. 1945: Stu Cook, bajista estadounidense, de la banda Creedence. 1945: Björn Ulvaeus, músico sueco, de la banda Abba. 1946: Talia Shire, actriz estadounidense. 1946: Vladímir Zhirinovsky, político ruso. 1947: Johan Cruyff, futbolista neerlandés. 1947: Jeffrey DeMunn, actor estadounidense. 1949: Vicente Pernía, futbolista argentino. 1949: Dominique Strauss-Kahn, político y ecónomo francés. 1950: Fausto, cantautor colombiano. 1951: Pablo Lizcano, periodista español (f. 2009). 1952: Jacques Santini, futbolista francés. 1955: Américo Gallego, exfutbolista y entrenador argentino. 1955: K. Eric Drexler, ingeniero estadounidense. 1955: John Nunn, ajedrecista y matemático británico. 1958: Fish, cantante escocés, de la banda Marillion. 1958: Jeffrey Jones, político mexicano. 1960: Paul Baloff, cantante de thrash metal estadounidense, de la banda Exodus. 1961: Álvaro de Marichalar, navegante, aventurero y empresario español. 1962: Alejandra Borrero, actriz y empresaria colombiana. 1963: David Moyes, futbolista y entrenador escoces. 1964: Hank Azaria, actor estadounidense. 1964: Andrew Ivan Bell, músico británico, de la banda Erasure. 1965: Eric Avery, músico estadounidense, de la banda Jane’s Addiction. 1965: Simon Fowler, músico británico, de la banda Ocean Colour Scene. 1966: Rubén Sosa, futbolista uruguayo. 1966: Diego Domínguez, rugbista ítalo-argentino. 1968: Ferrán Martínez, baloncestista español. 1969: Gina Torres, actriz cubano-estadounidense. 1969: Renée Zellweger, actriz estadounidense. 1970: Jason Lee, actor y skater estadounidense. 1973: Guillermo Ortelli, piloto argentino. 1976: Tim Duncan, baloncestista estadounidense. 1976: Rainer Schuettler, tenista alemán. 1976: Gilberto da Silva Melo, futbolista brasileño. 1977: Paavo Siljamäki, DJ finlandés, de la banda Above & Beyond. 1977: Manolo Cardona, actor colombiano 1980: Alejandro Valverde, ciclista español 1981: Felipe Massa, piloto brasileño de Fórmula 1. 1981: Anja Pärson, esquiadora sueca. 1984: Gabriel Cichero, futbolista venezolano. 1987: Johann Smith, futbolista estadounidense. 1988: Sara Paxton, actriz y cantante estadounidense. 1993: Raphaël Varane, futbolista francés. 1997: Benjamín Inostroza, futbolista chileno. Mano 1185: Antoku, emperador japonés. 1196: Alfonso II, rey aragonés. 1295: Sancho IV, el Bravo, rey castellano. 1472: Leon Battista Alberti, arquitecto y escritor italiano. 1531: Pedro Girón y Velasco, militar y aristócrata castellano. 1566: Louise Labé, poetisa francesa. 1566: Diana de Poitiers, mujer francesa, amante del rey Francisco I y de su sucesor Enrique II. 1595: Torquato Tasso, poeta italiano. 1667: San Pedro de San José Betancur, religioso español. 1675: Pierre Perrin, músico francés, creador de la ópera francesa. 1744: Anders Celsius, astrónomo y físico sueco. 1800: William Cowper, poeta británico. 1805: Jean-Baptiste-Gaspard d'Ansse de Villoison, filólogo francés. 1806: Rana Bahadur Shah, rey nepalés. 1839: Godofredo Engelmann, escritor francés (n. 1778). 1853: William Beaumont, cirujano estadounidense. 1875: Trinlé Gyatso, religioso tibetano, 12.º dalái lama. 1901: Federico Fliedner, clérigo y escritor alemán (n. 1845). 1911: Emilio Salgari, novelista italiano. 1920: Délfor Dicásolo, actor, guionista y dibujante argentino (f. 2013). 1939: John Foulds, compositor británico. 1941: Antonio de Gregorio Rocasolano, catedrático español (n. 1873). 1955: José Moreno Villa, pintor español (n. 1887). 1962: Eddie South, violinista estadounidense (n. 1905). 1968: John Tewksbury, atleta estadounidense. 1969: Margarita Xirgú, actriz española (n. 1888). 1970: Anita Louise, actriz estadounidense. 1972: George Sanders, actor ruso. 1976: Aquiles Nazoa, escritor, poeta, periodista y humorista venezolano. 1976: Carol Reed, cineasta británico. 1988: Clifford D. Simak, escritor estadounidense. 1990: Dexter Gordon, jazzista estadounidense. 1992: Horacio Aguirre, compositor argentino (n. 1938). 1992: Yutaka Ozaki, cantautor japonés. 1995: Ginger Rogers, actriz estadounidense. 1996: Saul Bass, diseñador gráfico estadounidense 2000: David Kinsley, indólogo y catedrático estadounidense (n. 1939). 2001: Michele Alboreto, piloto italiano de Fórmula 1. 2002: Indra Devi, yogui letona. 2002: Lisa Left Eye Lopes, cantante estadounidense. 2007: José Watanabe, poeta peruano. 2009: Beatrice Arthur, actriz estadounidense (n. 1922). 2009: Antonio Pereira, escritor español (n. 1923). 2010: Alan Sillitoe, escritor británico (n. 1928). 2011: Gonzalo Rojas, poeta chileno (n. 1917). 2011: María Isbert, actriz española (n. 1917). 2011: Jorge Díaz Serrano, político e ingeniero mexicano (n. 1921). 2011: William Craig, político norinlandés (n. 1924). 2013: Virginia Gibson, actriz, bailarina y cantante estadounidense (n. 1925). 2014: Tito Vilanova, futbolista y entrenador español (n. 1968). Mandu'apy Joaju Jasyrundy 27 jasyrundy ha'e 117º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 1494: Solimán el Magnífico, sultán otomano. 1650: Carlota Amalia de Hesse-Kassel, reina consorte danesa y noruega. 1701: Carlos Manuel III de Cerdeña, duque de Saboya y rey de Cerdeña. 1733: Joseph Gottlieb Kölreuter, botánico alemán. 1748: Adamantios Korais, académico humanista griego. 1758: Charles Dumont de Sainte Croix, zoólogo francés. 1759: Mary Wollstonecraft, escritora británica. 1770: Edward Codrington, almirante británico. 1791: Samuel Morse, pintor e inventor estadounidense. 1797: Jean Victor Audouin, naturalista, entomólogo y ornitólogo francés. 1802: Louis Niedermeyer, compositor y profesor franco-suizo (f. 1861). 1806: María Cristina de Borbón, reina consorte española durante cuatro años y regente durante siete. 1812: Friedrich von Flotow, compositor alemán. 1820: Herbert Spencer, filósofo británico. 1822: Ulysses S. Grant, político, militar y presidente estadounidense entre 1869 y 1877 (f. 1885). 1856: Tongzhi, emperador chino. 1881: Móric Esterházy, aristócrata y político húngaro (f. 1960). 1883: Hubert Harrison, activista ateo del movimiento negro 1887: Toribio Echeverría, escritor, político y humanista español (f. 1968). 1888: Abraham Valdelomar, periodista y escritor peruano. 1892: Albert Rudomine, fotógrafo francés (f. 1975). 1893: José Belbiure Serrano, escultor español (f. 1951). 1893: Pablo Karađorđević, regente yugoslavo. 1893: Draža Mihajlović, general yugoslavo. 1897: Francisco Labbé Labbé, político chileno (f. 1981). 1900: Walter Lantz, caricaturista y animador estadounidense (f. 1994). 1909: Guillermo León Valencia, Presidente de Colombia (f. 1971). 1910: Chiang Ching-kuo, político, primer ministro y presidente taiwanés entre 1972 y 1988 (f. 1988). 1912: Renato Rascel, actor y compositor italiano. 1913: Luz Long, atleta alemán. 1921: Pastorita Núñez, guerrillera cubana (f. 2010). 1922: Jack Klugman, actor estadounidense (f. 2012). 1923: Carlos Edmundo de Ory, poeta español (f. 2010). 1923: Guillermo Evans, atleta olímpico argentino (f. 1981). 1923: Eduardo García de Enterría, jurista español. 1923: Eugenio Heiremans, empresario chileno (f. 2010). 1925: Alfonso Grados Bertorini, periodista y político peruano (f. 2010). 1926: Julio Montt, médico chileno. 1927: Karl Alexander Müller, físico suizo, premio Nobel de Física en 1987. 1927: Coretta Scott King, activista estadounidense. 1927: Tato Bores (Mauricio Borensztein), humorista argentino. 1928: Julio Rodríguez Villanueva, científico español. 1931: Igor Oistrakh, violinista ucraniano. 1931: Krzysztof Komeda, compositor polaco. 1932: Anouk Aimée, actriz francesa. 1932: Pik Botha, político sudafricano. 1932: Casey Kasem, actor de voz estadounidense. 1932: Joaquín Prat, locutor y presentador español (f. 1995). 1932: Agustín Rodríguez Sahagún, político y abogado español. 1933: Rafael Guillén, poeta español. 1934: Gonzalo Martínez Ortega, cineasta mexicano (f. 1998). 1935: Theo Angelopoulos, cineasta griego (f. 2012). 1935: Raúl Troncoso, político chileno. 1939: Stanislaw Dziwisz, cardenal polaco. 1939: João Bernardo Vieira, político y presidente guineano. 1941: Lutz Ackermann, escultor alemán. 1947: Maria del Mar Bonet, cantante española. 1947: Ace Frehley, guitarrista estadounidense, de la banda Kiss. 1947: Palomo Linares, torero español. 1948: Josef Hickersberger, futbolista austriaco. 1949: Pedro Torres Cruces, ciclista español. 1950: Christian Zacharias, director de orquesta y pianista alemán. 1952: George Gervin, baloncestista estadounidense. 1952: Ari Vatanen, piloto de rally finlandés. 1957: Luis Carvajal Basto, político colombiano. 1959: Laurent Del Colombo, yudoca francés. 1959: Sheena Easton, cantante británica. 1960: Martín Berasategui, cocinero español. 1961: Nacho García Vega, músico español (Nacha Pop). 1962: Ángel David Comizzo, futbolista y entrenador argentino. 1966: Marco Werner, piloto de automovilismo alemán. 1967: Guillermo Alejandro de los Países Bajos, rey neerlandés. 1968: Cristian Mungiu, cineasta rumano. 1969: Darcey Bussell, bailarina británica. 1976: Walter Pandiani, futbolista uruguayo. 1976: Olaf Tufte, remero noruego. 1976: Isobel Campbell, cantante británica. 1977: Courtney Alexander, baloncestista estadounidense. 1979: William Boyd, bajista estadounidense, de la banda Evanescence. 1979: Óscar Emilio Rojas, futbolista costarricense. 1980: Christian Lara, futbolista ecuatoriano. 1980: Carlos Arias, futbolista boliviano. 1980: Anderson Cléber Beraldo, futbolista brasileño. 1981: Fabrizio Faniello, cantante maltés. 1982: Jordi Codina, futbolista español. 1983: Taio Cruz, cantante, productor y rapero británico. 1984: Primer Dan, rapero y MC español. 1984: Patrick Stump, músico estadounidense, de la banda Fall Out Boy. 1986: Dinara Sáfina, tenista rusa. 1986: Elena Risteska, cantante macedonia. 1987: William Moseley, actor británico. 1991: Lara Gut, esquiadora suiza. 1991: Isaac Cuenca, futbolista español. Mano 1404: Felipe II el Atrevido, duque borgoñés. 1521: Hernando de Magallanes, explorador portugués. 1599: Maeda Toshiie, general japonés. 1605: León XI, papa italiano. 1656: Gerard van Honthorst, pintor caravaggista flamenco. 1810: Francisco Cabarrús, financiero español de origen español (n. 1752). 1827: Joaquín Blake y Joyes, militar español. 1834: Thomas Stothard, pintor británico (n. 1755). 1870: José Benjumeda y Gens, médico español (n. 1787). 1882: Ralph Waldo Emerson, escritor estadounidense. 1915: Alexander Scriabin, compositor ruso. 1924: Adolf Oborny, botánico alemán (n. 1840). 1932: Hart Crane, poeta estadounidense. 1936: Karl Pearson, matemático británico. 1937: Antonio Gramsci, político y pedagogo italiano. 1940: Joaquín Mir, pintor español. 1942: Emil von Sauer, compositor, pianista, editor de partituras y profesor de piano alemán (n. 1862). 1943: Enrique Hauser y Neuburger, ingeniero español (n. 1866). 1965: Edward R. Murrow, periodista estadounidense. 1969: René Barrientos Ortuño, presidente boliviano. 1976: Jesús Pabón, historiador y político español (n. 1902). 1977: Héctor Germán Oesterheld, escritor de historietas argentino. 1986: Broderick Crawford, actor estadounidense. 1992: Olivier Messiaen, músico francés. 1993: Godfrey Chitalu, futbolista zambiano (n. 1947). 1996: William Colby, director de inteligencia estadounidense 1997: Gabriel Figueroa, director de fotografía mexicano. 1997: Dulce María Loynaz, poetisa cubana (n. 1902). 1998: Dominique Aury, escritora francesa. 1998: Carlos Castañeda, escritor estadounidense. 1999: Raúl H. Castagnino, novelista, ensayista, crítico e investigador literario argentino. 1999: Juan Loyola, artista venezolano (n. 1952). 2003: Bernard Katz, biofísico británico. 2007: Mstislav Rostropóvich, violonchelista soviético. 2010: Ismael González Núñez, atleta español (n. 1984). 2011: Rafael Menjívar Ochoa, escritor salvadoreño (n. 1959). 2011: Bárbara Paciorek Paleta, artista polaca (n. 1951). 2011: José Antonio Arana, lingüista y musicólogo vasco (n. 1931). 2012: Karina Laverde, actriz chilena. 2013: Aída Bortnik, autora y guionista argentina (n. 1938). Mandu'apy Joaju Jasyrundy 28 jasyrundy ha'e 118º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 1402: Nezahualcóyotl, rey texcocano entre 1431 y 1472 (f. 1472). 1442: Eduardo IV, rey de Inglaterra entre 1461 y 1470 y entre 1471 y 1483. 1545: Yi Sun Sin, almirante y general coreano. 1589: Margarita de Saboya, aristócrata española. 1612: Odoardo I Farnesio, duque de Parma, político italiano. 1673: Claude Gillot, pintor francés. 1758: James Monroe, 5.º presidente estadounidense. 1765: Sylvestre François Lacroix, matemático francés. 1770: Rita Luna, actriz española. 1774: Francis Baily, astrónomo británico. 1777: José Primo de Rivera y Ortiz de Pinedo, militar español. 1818: José María Montoto López-Vigil, escritor y jurista español (f. 1886). 1821: Melchor García Sampedro, obispo español (f. 1858). 1838: Tobias Michael Carel Asser, jurisconsulto neerlandés, premio Nobel de la Paz en 1911 (f. 1913). 1842: Gastón de Orleans, político francés, casi emperador de Brasil (f. 1922). 1851: Vital Aza, dramaturgo cómico español (f. 1912). 1868: Georgy Voronoi, matemático ruso (f. 1908). 1868: Émile Bernard, pintor francés (f. 1941). 1869: Frances Mary Hodgkins, pintora neozalandesa (f. 1947). 1878: Lionel Barrymore, actor estadounidense (f. 1954). 1889: António de Oliveira Salazar, dictador portugués (f. 1970). 1889: Takeo Kurita, militar japonés (f. 1977). 1895: Ottone Rosai, pintor italiano (f. 1957). 1898: August Hirt, médico alemán (f. 1945). 1900: Jan Hendrik Oort, astrónomo neerlandés (f. 1992). 1900: Antonieta Rivas Mercado, actriz mexicana (f. 1931). 1901: Daniel Fernández Crespo, político uruguayo (f. 1964). 1906: Kurt Gödel, matemático austriaco (f. 1978). 1908: Oskar Schindler, empresario alemán y salvador de judíos (f. 1974). 1911: Mario Bauzá, músico y compositor cubano (f. 1993). 1911: Lee Falk, escritor y caricaturista estadounidense (f. 1999). 1915: Juan García Damas, escritor español (f. 2011). 1916: Ferruccio Lamborghini, empresario italiano (f. 1993) 1917: Valentín García Yebra, escritor, catedrático y académico español (f. 2010). 1922: Alistair MacLean, novelista escocés (f. 1987). 1923: Fina García Marruz, poetisa e investigadora literaria cubana. 1924: Kenneth David Kaunda, político zambiano. 1925: Bülent Ecevit, político y primer ministro turco (f. 2006). 1925: Vicente López Rosat, médico y político español (f. 2003). 1926: Harper Lee, escritora estadounidense. 1926: Blossom Dearie, cantante de jazz y pianista estadounidense (f. 2009). 1928: Yves Klein, artista francés (f. 1962). 1930: James Baker, político y secretario de Estado estadounidense. 1930: Carolyn Jones, actriz estadounidense (f. 1983). 1932: Stênio Garcia, actor de cine, teatro y televisión brasileño. 1932: Ramiro Valdés, militar y político cubano. 1934: Javier Pradera, escritor y analista político español (f. 2011). 1937: Saddam Hussein, dictador iraquí (f. 2006). 1938: Jorge D'Elía, actor argentino. 1941: Ann-Margret, actriz estadounidense de origen sueco. 1941: Lucien Aimar, ciclista francés. 1941: Ivà, dibujante español (f. 1993). 1941: K. Barry Sharpless, químico estadounidense, premio Nobel de Química en 2001. 1942: Francisco Rico Manrique, filólogo español. 1943: Jacques Dutronc, cantante y actor francés. 1947: Noemí Rial, abogada y política argentina. 1948: Terry Pratchett, escritor británico. 1950: Jay Leno, presentador de televisión estadounidense. 1951: Silvi Vrait, cantante y actriz estonia (f. 2013). 1952: Mary McDonnell, actriz estadounidense. 1953: Roberto Bolaño, escritor y poeta chileno. 1953: Kim Gordon, cantante estadounidense, de la banda Sonic Youth. 1957: Poli Rincón, futbolista español. 1957: Christopher Young, compositor estadounidense. 1960: Ian Rankin, escritor escoces. 1960: Jón Páll Sigmarsson, halterófilo islandés. 1960: Walter Zenga, futbolista italiano. 1966: Too $hort, rapero estadounidense. 1970: Diego Simeone, futbolista argentino. 1971: Bridget Moynahan, actriz estadounidense. 1972: Vladimir Kozlov, luchador profesional ruso. 1972: Sergio Massa, político argentino. 1973: Jorge García, actor estadounidense. 1973: Francisco Palencia, futbolista mexicano. 1973: Pauleta, futbolista portugués. 1973: Big Gipp, rapero estadounidense, de la banda Goodie Mob. 1974: Penélope Cruz, actriz española. 1974: Margo Dydek, baloncestista de la WNBA (f. 2011). 1976: Promoe (Nils Mårten Edh), rapero sueco. 1978: Dave Power, actor estadounidense. 1980: Josh Howard, baloncestista estadounidense. 1980: Facundo Espinosa, actor argentino. 1980: Bradley Wiggins, ciclista británico. 1981: Jessica Alba, actriz estadounidense. 1981: Alex Riley,luchador estadounidense. 1982: Wendel Geraldo Maurício da Silva, futbolista brasileño. 1982: Chris Kaman, baloncestista germano-estadounidense. 1982: Harry Shum, Jr., bailarín y actor costarricense. 1984: Dmitri Torbinski, futbolista ruso. 1985: Nausicaa Bonnín, actriz española. 1986: Keri Sable, actriz porno estadounidense. 1987: Daequan Cook, baloncestista estadounidense. 1988: Juan Mata, futbolista español. 1988: Spencer Hawes, baloncestista estadounidense. 1988: Camila Vallejo, dirigente estudiantil chilena. Mano 1710: Thomas Betterton, actor británico. 1716: Luis María Grignion de Montfort, sacerdote francés. 1805: Jean-Baptiste-Gaspard d'Ansse de Villoison, filólogo francés. 1810: Francisco Cabarrús, financiero y político español de origen francés. 1853: Ludwig Tieck, escritor alemán. 1866: José María López y Rastrollo, político español. 1876: Joseph-Frédéric-Benoît Charrière, constructor de instrumentos quirúrgicos suizo (n. 1803). 1903: Josiah Willard Gibbs, físico y matemático estadounidense. 1918: Gavrilo Princip, terrorista serbio-bosnio. 1920: Augusto Miranda y Godoy, militar y político español (n. 1855). 1927: Li Dazhao, intelectual y político chino. 1936: Fuad I, rey egipcio. 1945: Benito Mussolini, dictador italiano. 1945: Clara Petacci, amante de Mussolini. 1946: Louis Bachelier, matemático francés. 1946: Maurice Janin, general francés (n. 1862). 1949: Chalupa, payaso chileno. 1954: Léon Jouhaux, sindicalista francés, premio Nobel de la Paz en 1951. 1957: Genaro Salinas, tenor y cantante popular mexicano. 1960: Carlos Ibáñez del Campo, presidente chileno. 1970: Ed Begley, actor estadounidense. 1973: Jacques Maritain, filósofo católico francés. 1976: Jesús Pabón y Suárez de Urbina, escritor e historiador español. 1977: Ricardo Cortez actor y latin lover judío vienés de cine mudo (n. 1899). 1977: Sepp Herberger, entrenador de futbol alemán. 1983: Jaime Bateman, guerrillero colombiano. 1989: Raúl Sendic, fundador y dirigente de los tupamaros uruguayos. 1992: Francis Bacon, pintor anglo-irlandés. 1993: Jim Valvano, entrenador de baloncesto estadounidense. 1995: Santiago Lagunas, pintor y arquitecto español. 1995: Gustavo Polidor, beisbolista venezolano. 1999: Osvaldo Civile, guitarrista argentino. 1999: Rory Calhoun, actor estadounidense. 1999: Sir Alf Ramsey, jugador y entrenador de fútbol británico. 1999: Arthur Leonard Schawlow, físico estadounidense, premio Nobel de Física en 1981. 2001: Germán Sopeña, periodista y escritor argentino. 2002: Diosdado Simón, investigador, biólogo, botánico, arboricultor y educador ambiental español. 2005: Percy Heath, músico y contrabajista de jazz estadounidense. 2005: Raimon Galí, historiador y escritor español. 2007: Carl Friedrich von Weizsäcker, físico y filósofo alemán (n. 1912). 2009: Idea Vilariño, poetisa uruguaya. 2009: Javier Ortiz, periodista español (n. 1948). 2009: Miguel Covián Pérez, político, intelectual y periodista mexicano (n. 1930). 2011: Enrique Arancibia Clavel, espía chileno (n. 1944). 2012: Matilde Camus, escritora y poeta española (n. 1919). 2013: Julio Ernesto Vila, periodista deportivo argentino (n. 1938). Mandu'apy Joaju Jasyrundy 29 jasyrundy ha'e 119º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 220 a. C.: Marco Pacuvio, escritor romano. 1469: Guillermo II, noble alemán. 1665: James Butler, estadista y militar irlandés. 1667: John Arbuthnot, médico y escritor inglés. 1679: Marc de Beauvau, príncipe de Craon, noble francés, virrey de Toscana. 1727: Jean-Georges Noverre, bailarín francés. 1762: Jean-Baptiste Jourdan, militar y mariscal francés. 1780: Charles Nodier, escritor francés. 1785: Karl Drais, inventor e investigador alemán. 1818: Alejandro II, zar ruso (1855-1881). 1824: Francisco Pi y Margall, político y escritor, presidente español. 1837: Georges Boulanger, militar y político francés. 1850: George Murdoch, político canadiense (f. 1910). 1854: Henri Poincaré, físico y matemático francés. 1863: Constantino Cavafis, poeta griego. 1863: William Randolph Hearst, editor estadounidense. 1867: Emile Dubois, criminal francés. 1874: Samuel Alfred Mitchell, astrónomo canadiense. 1874: Karl Kraus, escritor y periodista austriaco. 1875: Rafael Sabatini, escritor italo-británico. 1876: Zauditu, imperatriz de Etiopia. 1879: Thomas Beecham, director de orquesta británico. 1885: Egon Erwin Kisch, periodista y reportero checo. 1893: Harold Clayton Urey, químico estadounidense, Premio Nobel de Química en 1934. 1895: Malcolm Sargent, director de orquesta británico. 1899: Duke Ellington, músico de jazz estadounidense (f. 1974). 1901: Hirohito, emperador japonés (f. 1989). 1904: Pedro Vargas, cantante mexicano (f. 1989). 1907: Tino Rossi, cantante y actor francés (f. 1983). 1907: Fred Zinnemann, cineasta austriaco (f. 1997). 1908: Jack Williamson, escritor estadounidense (f. 2006). 1909: Tom Ewell, actor estadounidense. 1915: Donald Mills, cantante estadounidense, uno de los cuatro Mills Brothers (f. 1999). 1918: José Orlandis, historiador y jurista español (f. 2010). 1918: Alfonso Bauer Paiz, político guatemalteco (f. 2011). 1919: Enrique Tejera París, político venezolano. 1920: Nélida Federico, pintora y música argentina. 1922: Toots Thielemans, guitarrista de jazz y armonicista belga. 1923: Irvin Kershner, director de cine estadounidense (f. 2010). 1925: John Compton, primer ministro santaluciano (f. 2007). 1925: Iwao Takamoto, animador, productor y cineasta estadounidense (f. 2007). 1926: Paul Baran, científico estadounidense (f. 2011). 1929: Ray Barretto, músico estadounidense de jazz. 1929: Walter Kempowski, escritor alemán (f. 2007). 1930: Jean Rochefort, actor francés. 1930: Claus Ogerman, compositor y arreglista alemán. 1934: Luis Aparicio, beisbolista venezolano. 1934: Pedro Pires, político y primer ministro caboverdiano. 1936: Zubin Mehta, director de orquesta indio. 1936: Alejandra Pizarnik, escritora argentina. 1937: Manuel D'Ornellas, periodista peruano. 1937: Lluís Martínez i Sistach, arzobispo metropolitano de Barcelona y cardenal catalán. 1938: Klaus Voormann, músico, productor de discos y artista alemán. 1940: José Antonio García Blázquez, escritor y traductor español. 1944: Benedicta de Dinamarca, noble danesa. 1945: Tammi Terrell, cantante estadounidense (f. 1970). 1950: Phillip Noyce, cineasta australiano. 1951: María Kosti, actriz española. 1951: Dale Earnhardt, piloto estadounidense de automóviles stock. 1952: Nora Dunn, actriz estadounidense. 1954: Jerry Seinfeld, cómico y actor estadounidense. 1955: Kate Mulgrew, actriz estadounidense. 1957: Daniel Day-Lewis, actor británico. 1957: Timothy Treadwell, ecologista estadounidense (f. 2003). 1958: Michelle Pfeiffer, actriz y cantante estadounidense. 1958: Eve Plumb, actriz estadounidense. 1958: Martin Whitmarsh, actual director del equipo «Vodafone McLaren Mercedes» de Fórmula 1. 1959: Sandra Russo, periodista y escritora argentina. 1960: Robert J. Sawyer, escritor canadiense. 1961: Fumihiko Tachiki, seiyū japonés. 1963: Manu García, guitarrista español (Ángeles del infierno). 1965: Felipe Miñambres, futbolista y entrenador español. 1966: Fabiola Salazar, médica y política peruana (f. 2008). 1967: Master P, rapero estadounidense. 1969: Paul Adelstein, actor estadounidense. 1969: Jack Mackenroth, diseñador de modas, modelo, actor, presentador, activista y nadador estadounidense 1970: Andre Agassi, tenista estadounidense. 1970: Uma Thurman, actriz estadounidense. 1972: Leopoldo López, político venezolano. 1973: David Belle, deportista y actor francés, creador del parkour. 1973: Johan Hegg, cantante de heavy metal sueco (Amon Amarth) 1974: Anggun, cantante indonesia. 1974: Pascal Cygan, futbolista francés. 1974: Julian Knowle, tenista austriaco. 1975: Eric Koston, skater profesional tailandés. 1977: Rocío Carrasco Mohedano, cantante y actriz española. 1978: Tony Armas, Jr., beisbolista venezolano. 1978: Bob Bryan y Mike Bryan, tenistas estadounidenses. 1978: Jason Hart, jugador de baloncesto estadounidense. 1979: Jo O'Meara, cantante, actriz y bailarina británica de S Club 7. 1979: Ryan Sharp, piloto escocés. 1979: Matt Tong, baterista británico (Bloc Party). 1979: Rubén Maldonado, futbolista paraguayo. 1979: Delly Madrid, modelo, animadora y bailarina peruana. 1979: Lee Dong-Gook, conocido futbolista surcoreano. 1980: Kian Egan, cantante irlandés (Westlife). 1981: George McCartney, futbolista norirlandés. 1982: Carlos Martins, futbolista portugués. 1982: Travis Smith, baterista estadounidense (Trivium). 1983: Jay Cutler, jugador de fútbol-americano estadounidense. 1983: Semih Şentürk, futbolista turco. 1983: David Lee, baloncestista estadounidense. 1983: Sam Jones III, actor estadounidense. 1987: Sara Errani, tenista italiana. 1988: Younha, cantante pop surcoreana. 2007: Sofía de Borbón, infanta española. Mano 1326: Blanca de Borgoña, reina consorte de Francia y Navarra. 1380: Catalina de Siena, religiosa y santa católica italiana. 1417: Luis II de Nápoles, rey de Nápoles. 1676: Michiel de Ruyter, almirante holandés (n. 1607). 1707: George Farquhar, dramaturgo irlandés (n. 1678). 1738: Fray Francisco de Berganza y Arce, religioso benedictino e historiador español (n. 1663). 1768: Georg Brandt, químico y minerólogo sueco (n. 1694). 1793: John Michell, científico inglés (n. 1724). 1903: Paul du Chaillu, explorador francés (n. 1835). 1909: Amalia Domingo Soler, escritora española (n. 1835). 1933: Constantino Cavafis, poeta griego. 1933: José Félix Uriburu, militar y político argentino. 1935: Leroy Carr, cantautor y pianista estadounidense de blues (n. 1905). 1935: Facundo Perezagua, político y sindicalista español (n. 1860). 1940: Rafael Berenguer Coloma, pintor español. 1944: Bernardino Machado, presidente portugués (n. 1851). 1947: Irving Fisher, economista estadounidense. 1951: Ludwig Wittgenstein, filósofo inglés de origen austriaco. 1952: José Gálvez Ginachero, ginecólogo español (n. 1866). 1953: Alice Prin, modelo, cantante y actriz francesa. 1956: Wilhelm Ritter von Leeb, militar alemán (n. 1876). 1959: Joaquín Blume, gimnasta español. 1964: Francisco Barbado Viejo, obispo español (n. 1890). 1964: Wenceslao Fernández Flórez, escritor y periodista español. 1967: J. B. Lenoir, guitarrista de blues y cantante estadounidense. 1967: Anthony Mann, cineasta estadounidense. 1980: Alfred Hitchcock, cineasta británico (n. 1899). 1993: Mick Ronson, músico británico (n. 1946). 1994: Ignacio F. Iquino, cineasta español (n. 1910). 1994: Russell Kirk, escritor estadounidense (n. 1918). 1997: Julio Oyhanarte, abogado y político argentino (n. 1920). 1998: Florinda Donner, escritora y antropóloga venezolana (n. 1944). 1999: Tulio Marambio, militar y ministro chileno (n. 1911). 2000: Antonio Buero Vallejo, dramaturgo español (n. 1916). 2005: Mariana Levy, actriz, cantante y presentadora mexicana (n. 1966). 2006: John Kenneth Galbraith, economista estadounidense de origen canadiense (n. 1908). 2006: Antonio Beltrán Martínez, historiador español (n. 1916). 2007: Octavio Frias de Oliveira, periodista y empresario brasileño (n. 1912). 2008: Albert Hofmann, químico e intelectual suizo (n. 1906). 2010: Juan Pascualli Gómez, ingeniero y político mexicano (n. 1950). 2011: Walter Santoro, político uruguayo (n. 1922). 2012: Ervin Zádor, waterpolista húngaro (n. 1935). 2014: Norma Pons (70), actriz y exvedette argentina (n. 1943). 2014: Bob Hoskins, actor y productor británico (n. 1942). Mandu'apy Joaju Jasyrundy 30 jasyrundy ha'e 120º ára arygua. Arete Tembiasa Teñói 1245: Felipe III, rey francés. 1586: Santa Rosa de Lima, religiosa peruana. 1651: San Juan Bautista De La Salle, fundador de la orden de los Hermanos de las Escuelas Cristianas. 1734: Pedro López de Lerena, político español (f. 1792). 1770: David Thompson, explorador canadiense de origen inglés. 1777: Carl Friedrich Gauss, matemático y físico alemán. 1803: Albrecht Graf von Roon, militar prusiano. 1845: Oliveira Martins, escritor e historiador portugués. 1857: Eugene Bleuler, psiquiatra suizo. 1883: Indalecio Prieto, político español (f. 1962). 1899: Lucie Mannheim, actriz alemana (f. 1976). 1901: Simon Kuznets, economista ruso-estadounidense, Premio Nobel de Economía en 1971 (f. 1985). 1902: Theodore Schultz, economista estadounidense, Premio Nobel de Economía en 1979 (f. 1998). 1905: Fernando Briones Carmona, pintor español (f. 1988). 1908: Eve Arden, actriz estadounidense (f. 1990). 1909: Reina Juliana de Holanda (f. 2004). 1910: Al Lewis, actor estadounidense (f. 2006). 1912: Manuel Gutiérrez Mellado, militar y vicepresidente del Gobierno español. 1914: Dorival Caymmi, músico brasileño (f. 2008). 1913: Enrique Soladrero, futbolista español (f. 1976). 1915: Pablo Pérez Zañartu, ingeniero y político chileno (f. 1987). 1916: Claude Shannon, ingeniero y matemático estadounidense (f. 2001). 1923: Eduardo Fernández Meyzán, futbolista peruano (f. 2002). 1924: Gonzalo Fernández de la Mora, ensayista y escritor español (f. 2002). 1925: Harry Apted, jugador de críquet de Fiyi. 1926: Hippolyte Van Den Bosch, futbolista y entrenador belga. (f. 2011). 1926: Ángel Rama, escritor uruguayo (f. 1983). 1932: Miguel de la Quadra-Salcedo, reportero español. 1932: Antonio Tejero Molina, militar golpista español. 1933: Willie Nelson, músico estadounidense. 1936: Antonio García Bellido, biólogo, profesor e investigador español. 1938: Germán Espinosa, escritor colombiano (f. 2007). 1938: Larry Niven, escritor estadounidense. 1943: Frederick Chiluba, político zambiano. (f. 2011). 1944: Félix de Azúa, poeta y novelista español. 1944: Jill Clayburgh, actriz estadounidense (f. 2010). 1944: Selva Alemán, actriz argentina. 1945: Michael Smith, astronauta estadounidense. 1946: Carlos XVI Gustavo, rey de Suecia. 1948: Eduardo Haro Ibars, poeta español (f. 1988). 1949: António Guterres, primer ministro portugués. 1953: Joan Massagué, médico español. 1954: Jane Campion, directora de cine neozelandesa. 1955: Julio Cobos, ingeniero y político argentino. 1956: Jorge Chaminé, barítono portugués. 1956: Lars von Trier, cineasta danés. 1958: Guillermo Capetillo, actor, cantante y torero mexicano. 1959: Stephen Harper, Primer Ministro de Canadá. años sesenta: Alicia Miyares, filósofa y escritora española. 1961: Isiah Thomas, baloncestista estadounidense. 1964: Luis Livingstone, cantante, compositor y actor español. 1964: Eddy Herrera, cantante merenguero dominicano. 1965: Adrian Pasdar, actor estadounidense. 1969: Paulo Jr., bajista brasileño del grupo Sepultura. 1975: Johnny Galecki, actor belga. 1976: Amanda Palmer, cantante estadounidense (The Dresden Dolls). 1977: Sergio Schulmeister, futbolista argentino (f. 2003). 1979: Gerardo Torrado, futbolista mexicano. 1980: Tania Lamarca, gimnasta española. 1981: John O'Shea, futbolista irlandés. 1981: Kunal Nayyar, actor inglés de ascendencia hindú. 1982: Lloyd Banks, rapero estadounidense. 1982: Kirsten Dunst, actriz estadounidense. 1982: Andrew Seeley, actor, cantante y compositor canadiense. 1984: Victoria Spence, actriz neozelandesa. 1986: Dianna Agron, actriz, cantante, directora y guionista estadounidense 1987: Nikki Webster, cantante australiana. 1988: Ana de Armas, actriz cubana. 1989: Valentina Carvajal, actriz chilena. 1994: James McVey, cantante britanico en la banda The Vamps. 2002: Miguel Urdangarin y Borbón. Mano 65: Séneca, escritor español-romano (n. 4 a. C.). 65: Lucanus, poeta español-romano, sobrino de Séneca (n. 39 d. C.). 1063: Renzong, emperador chino. 1315: Enguerrand de Marigny chambelán y ministro francés. 1341: Yann III le Bon, duque bretón. 1551: Sebastián de Belalcázar, conquistador español. 1557: Lautaro, toqui mapuche (n. ca. 1534). 1632: Segismundo Vasa, rey polaco. 1637: Niwa Nagashige, guerrero japonés (n. 1571). 1642: Dmitri Pozharski, príncipe ruso (n. 1578). 1655: Eustache Le Sueur, pintor francés. 1706: Alonso de los Ríos y Berriz, religioso peruano (n. 1619). 1793: Miguel de Olivares, jesuita chileno. 1865: Robert Fitz Roy, marino y meteorólogo británico. 1882: Ramón Mesonero Romanos, escritor español (n. 1803). 1883: Édouard Manet, pintor impresionista francés. 1890: Tomás Mosquera, político español (n. 1823). 1900: Casey Jones, famoso conductor de trenes estadounidense. 1941: Edwin S. Porter, director de cine estadounidense. 1942: Joseph Charles Arthur, botánico estadounidense. 1943: Beatrice Webb, economista e intelectual socialista británica. 1945: Adolf Hitler político austriaco, canciller y dictador alemán entre 1934 y 1945 (n. 1889). 1945: Eva Braun, personalidad alemana (n. 1912). 1945: Joseph Goebbels, Ministro de propaganda de la Alemania Nazi 1947: Francesc Cambó, político catalanista español. 1956: Alben Barkley, político estadounidense. 1963: Vicente Risco, político e intelectual español (n. 1884). 1970: Inger Stevens, actriz estadounidense. 1972: Clara Campoamor, política española (n. 1888). 1973: Nicolás Fernández, militar mexicano (n. 1875). 1974: Agnes Moorehead, actriz estadounidense. 1980: Luis Muñoz Marín, poeta, periodista y político puertorriqueño. 1981: Paco Bienzobas, futbolista español (n. 1909). 1981: Frank Socolow, saxofonista estadounidense (n. 1923). 1983: George Balanchine, coreógrafo ruso-estadounidense. 1983: Muddy Waters, músico de blues estadounidense. 1984: Karl Rahner, teólogo alemán. 1984: Rodrigo Lara Bonilla, político, abogado y ex ministro de Justicia de Colombia (n. 1946). 1989: Sergio Leone, cineasta italiano. 1994: Manuel Enríquez, violinista y compositor mexicano (n. 1926). 1994: Roland Ratzenberger, piloto de Fórmula 1 austriaco. 1996: Julio César Méndez Montenegro, presidente guatemalteco. 1998: Dominique Aury, escritora francesa. 1998: Nizar Qabbani, poeta sirio. 2002: Isaac Wrzacki, actor y cantautor argentino. 2006: Pramoedya Ananta Toer, escritor indonesio. 2006: Elsa Berenguer, actriz argentina (n. 1932). 2007: Grégory Lemarchal, cantante francés. 2007: Tom Poston, actor estadounidense (n. 1921). 2007: Gordon Scott, actor estadounidense (n. 1926). 2009: Amparito Arozamena, actriz mexicana. 2010: Jordi Estadella, periodista español (n. 1948). 2010: Carmelita González, actriz mexicana (n. 1928). 2011: Ernesto Sabato, escritor, ensayista, físico y pintor argentino (n. 1911). 2012: George Murdock, actor estadounidense (n. 1930). Mandu'apy Joaju Jasyrundy Santa Cruz ha'e niko óga yvatevéva táva Porto Alegre-pe, 34 písore ha 107 métro ohupyty. Ojejogapo ary 1950 guive 1960 peve. Mandu'apy Zero Hora, 26 jasyapy - 2001, k.rogue. 31 Porto Alegre hóga yvateve Mirante do Vale (avañe'ẽme he'ise Ñu Ma'ẽha) ha'e peteĩ óga yvateite opytáva táva São Paulo imbytépe. Oguereko 170 metro ha Pindorama hóga yvatevéva ary 1960 guive. Oĩ Avenida Prestes Maia-pe ha ojejogapo ary 1950 guive 1960 peve. Oguereko 51 píso. Táva São Paulo hóga yvateve Rio Sul Center ha'e peteĩ óga yvateite opytáva táva Rio de Janeiro-pe, Pindorama retãme. Rio de Janeiro hóga yvatevéva ha Pindorama hóga yvatevéva mbohapyha, ohupyty 163 metro yvatekuére ha oguereko 48 píso. Ojejogapopa ary 1982-pe. Joaju Rio Sul Center en el Sitio Emporis Táva Rio de Janeiro hóga yvateve Mba'epytu () ha'e peteĩ tetakue mba'erekogua taku, takuvy térã to'ysã ñeñandu rehegua, ikatu oha'ã mba'e mba'epytu ra'ãha rupive. Mba'epytu rupive ikatu jaikuaa mba'éichapa pe ararova, iporãpa térã ivaípa. Ohechauka umi ta'ãha "Celcius" rupive térã "Kelvin" rupive, ára haku térã ára ro'y jekuaarã, arapytúre térã ambue mba'e omosarambi taku ha to'ysã. Arandukapurupyre Joaju Título: QuÍmica i. Editor: EUNED ISBN 9968-31-626-1, 9789968316262 Conversor online entre unidades de temperatura: Kelving, grado Farenheit y grado Celsius (en español) Ararova Mba'epytu ra'ãha () ha'e peteĩ tembiporu oha'ã mba'epytu, ararovápe. Ojejapo peteĩháme guive oñemoambue ha oñembopyahu heta. Umi itamembeyku mba'epytu ra'ãha jejapopy iñepyrũre, itamembeyku (mekúrio) niko oñembovu oñembyakúvo ha upévare ojepuru heta ymaguare jejapo hag̃ua mba'epytu ra'ãha. Joaju Los tipos de termómetros y su historia Tembiporu Tekoveapỹi () ha'e mba'emi oikovéva oĩha opaite tekove, ka'avo ha mymba. Oĩ mymba oguerekóva peteĩ tekoveapỹi mante (umi vatéria) ha oĩ mymba oguerekóva hetére hetaiterei tekoveapỹi (umi mymba okambúva, pira, guyra ha yvypóra avei). Oĩ mokõi tekoveapỹi ñemohendapy: umi tekoveapỹi prokarióta (umi vakytéria pegua) ha umi tekoveapỹi eukarióta (umi mymba pegua ha ka'avo pegua). Arandukapurupyre Joaju Libro online sobre biología celular Ingyaterrañe'ẽme Tekovekuaaty Geração Brasil (Ojehai ta'angápe: G3R4Ç4O BR4S1L) ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva herava Rede Globo. Oñepyrũ ára 5 jasypo ary 2014-pe, tembiasagua'u Além do Horizonte rire, 150 ñembyaty ikatu oreko. Ohai Filipe Miguez ha Izabel de Oliveira, oipytyvõ jehaípe Daisy Chaves, Isabel Muniz, João Brandão, Lais Mendes Pimentel, Paula Amaral ha Sérgio Marques, omotenonde Allan Fiterman, Thiago Teitelroit, Oscar Francisco ha Giovanna Machline, omotenonde pavẽ Maria de Médicis ha Natália Grimberg, ha Denise Saraceni avei. Mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e Murilo Benício, Cláudia Abreu, Chandelly Braz, Humberto Carrão, Isabelle Drummond, Renata Sorrah, Luís Miranda, Lázaro Ramos, Taís Araújo, Ricardo Tozzi, Fiuk, Débora Nascimento, Leandro Hassum, Joaquim Lopes, Aracy Balabanian, Luiz Henrique Nogueira, Titina Medeiros ha Miguel Roncato. Omombe'u karai mba'ereta oho jey Brasil-pe oheka hag̃ua mitãrusu ikatu oipytyvõ hese hembiapóre, ku karai ojapo heta mba'e pyahu mba'aporekokuaáre ha rogagua omba'apo télepe. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2014 Ja'yvo ku'asãnguéra ha'éva umi 7 yvóra ku'asã aty ojeréva Ja'yvo, ary 1610 karai Galileo Galilei ohecha peteĩháme. Ha'e apu'a yvytimbo kangýva ojere aipo yvoreva. Mandu'apy Joaju Imágenes de los Anillos de Saturno obtenidas por la Sonda Cassini. Satuyno Yvaja ku'asãnguéra ha'éva umi yvóra ku'asã aty ojeréva Yvaja rehe. Ha'e apu'a yvytimbo ha yrypy'a kangýva ojere aipo yvóra. Ára 10 jasyapy ary 1977 karai James L. Elliot, Edward W. Dunham, ha Douglas J. Mink ohecha peteĩháme umi ku'sãnguéra. Ary 2009 guive ojekuaa Yvaja oreko 13 ku'asãnguéra tee. Yvaja guive imombyrykuére ha'e umi ku'asã héra 1986U2R/ζ, 6, 5, 4, α, β, η, γ, δ, λ, ε, ν ha μ. Ikatu ojehecha ambue apu'a yvytimbóva michĩ ha pererĩ umi ku'asãnguéra tee imbytépe. Joaju Anillos de Urano por NASA: Exploración del Sistema Solar. En inglés. Datos de la nasa sobre los anillos de Urano En inglés Noticia: Hubble Discovers Giant Rings and New Moons Encircling Uranus – Comunicado de prensa del Telescopio Espacial Hubble (22 de diciembre de 2005. En inglés) Urano RecordTV ha'e hína peteĩ ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua. Japopapyre ary 1953-pe. Herakuã Tembiasagua'ukuéra Vidas em Jogo Ta'angambyry mbohasáva Pindoramagua Tavakuairetã mburuvicharapépe térã mburuvicharape () ha'e pe tekuái reko ojejapóva tavakuairetãme, iléi guasu ojokuái peteĩ tekuái ñemohenda, pe Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje, Tetã Tekojoja Ruvicha, ha pe Mburuvicha Tetãgua, pe léi guasúpe oĩ avei mba'éichapa pe tetã oñemopyenda, umi tetãygua oiporavo va'erã hetã mburuvicharã, ndaha'éi Tendota atýra amandaje oiporavóva. Pe tavakuairetã jekopytyjojáva mburuvicharapépe ojekuaavéva ko'ãgagua ha'e Tetãvore Joapykuéra Amerikagua. Tetãnguéra mburuvicharapépe Ehecha avei Amandajerape Mburuvichavy rape Mburuvicharape pyahu Tekuái reko Jokuaikuaa Porokuái peteĩme () ha'e peteĩ tekuái reko peteĩ Tetã pegua imburuvicha ha'éva: Peteĩnte ha ha'eño (ymaguare oĩ avei porokuái mokõime, porokuái mbohapýpe, porokuái irundýpe ha ambuéva. Jeikove ajáva. Ñemoĩpy ñemoñare rupive (porokuái ñemoñarégui). Tetã oporokuáiva peteĩme hérava tavetã (). Ehecha avei Tavetã Mburuvi Tekuái reko Jokuaikuaa Tekuái reko () ha'e mba'éicha peteĩ tetã oñemohenda ha oporokuái, mba'éicha iléi guasu ojokuái ha omohenda iporokuái ipype, mba'éicha oñesãmbyhy peteĩ tendápe. Tekuái reko oñemoambue tetã tetã rupive ha ára jehasa pukukue rupive. Oĩ tetã iléi guasu ojokuái peteĩ tekuái ñemohenda rupive, pe Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje, Tetã Tekojoja Ruvicha, ha pe Mburuvicha Tetãgua, pe léi guasúpe oĩ avei mba'éichapa pe tetã oñemopyenda, umi tetãygua oiporavo va'erã hetã mburuvicharã, ndaha'éi Tendota atýra amandaje oiporavóva, tetã kóicha oñembohéra tavakuairetã mburuvicharapépe (república presidencialista); oĩ avei umi tetã oporokuáiva peteĩme hérava tavetã, tetãnguéra iporokuái milíko, ha ambuéva. Joajuha Mandu'apy Jokuaikuaa Tavetã () ha'e peteĩ tenda ñesãmbyhypyre porokuái peteĩme. Ko'ãga oĩ heta tavetã reko, porokuái peteĩme rupive, oĩ umi tavetã oporokuái peteĩme léi guasúre térã oporokuái peteĩme amandajére, upépe Mburuvicha guasu ndoporokuáiriete, umi tavetã oporokuái peteĩme léi guasúre térã oporokuái peteĩme amandajére Mburuvicha guasu oporokuaietéva joajuhápe peteĩ Tendota atýra amandaje michĩ ndive ha umi tavetã oporokuáiva peteĩme pavẽ, karai mburuvichavete pavẽ rupive (rey). Ehecha avei Tavetã Joaju Porokuái peteĩme pavẽ Tetã Jokuaikuaa Tavakuairetã mburuvichavy rapépe, hérava avei tavakuairetã mokõirekuái () ha'e pe tavakuairetã oñesãmbyhy Tetã Ruvicha mboja'opyre, peteĩ tendota jeporavopyre (presidente), ha peteĩ sãmbyhyhára peteĩha (primer ministro) jeporavopyre Tetã Amandaje rupive. Tavakuairetã mburuvichavy rapépe pe tendota ha pe sãmbyhyhára peteĩha oporokuái joajuhápe. Mburuvichavy rape oñemoambue tetã tetãme. Tavakuairetã mburuvichavy rapépe Umi tavakuairetã oñesãmbyhy mburuvichavy rapépe: Ehecha avei Tekuái reko Mburuvicharape Tetã Tekuái reko Jokuaikuaa Amandajerape () ha'e peteĩ tekuái reko oporavóva mburuvicharã (Tetã Ruvicha) tendota atýra amandaje rupive (Tetã Amandaje) ha ojokuái hese. Tetã amandajerapépe pe Imburuvicha tetãgua ndaha'éi itekuái ruvicha. Tetã amandajerapépe imba'e porã ha imba'e vai Amandajerape ombohovái mburuvicharape rekóre. Amandajerape imba'e porã: Avano'õ heta oiporavo joajuhápe oĩ heta aty ojokuaikuaáva tendota atýra amandajépe oiporavóva joajuhápe ha ombyekovia avano'õre. Oiko porãve tetã porokuái ojoko ramo ikatu oñemoambue Tetã Ruvicha. Oneĩmba jeporavóre opa tapicha omba'apo joaju ha oiporavo joajuhápe. Imba'e vai ombohovái ave Mburuvicharape: Tekuái ñemohenda guasuiterei Tetã Ruvicha ha Tetã amandaje rehe. Pe Tetã Ruvicha ojoajueterei aty ojokuaikuaáva tenondeguavéva rehe Tendota atýra amandajépe, ikatúne tendotatyrekuái (aty ojokuaikuaáva tenondégua oporokuáipa). Amandajerape reko porãvéva ipahápe ha'e aty ojokuaikuaáva mokõive. Mandu'apy Tekuái reko Jokuaikuaa Aty ojokuaikuaáva peteĩnte () ha'e peteĩ tekuái reko peteĩ aty ojokuaikuaáva mante oporokuaihápe, ha pe aty mante omotenonde hetã ruvicharã, hákatu, ikatu oĩ heta aty ojokuaikuaáva, tetã rekorãnguéra he'iháicha, térã ha'etehápe, opa tetã rekuái mba'e oĩ aty ojokuaukuaáva peteĩnte poguýpe. Heta tetã ijaty ojokuaikuaáva peteĩnte oñemoñe'ẽ iporokuái reko ha'e "tavakuairetã oguerekóva heta aty ojokuaikuaáva jekopytyjojápe", hákatu heta tapicha arandu ohesa'ỹijo iporokuái reko nomoneĩri kóvare. Tetã ijaty ojokuaikuaáva peteĩnte ndaha'éi Tetã ituvicha ha'eño ha milíko, tapichakuéra oiporavokuaágui imburuvicharã, peteĩ atygui mante. Tetã ijaty ojokuaikuaáva peteĩnte ko'ãga Ko'ápe oĩ opa tetã ijaty ojokuaikuaáva peteĩnte. Mandu'apy Tekuái reko Jokuaikuaa Aty ojokuaikuaáva () ha'e peteĩ tapicha ñembyaty omotenondéva mburuvicharã ha sãmbyhyhárarã opaite tapicha pegua, jekopytyjojápe, ha omyengovia tapicha kuéra ambuéva; umi tapicha oĩha ipype ohesareko joja, hekorã joja ha oime joja, ohupyty hag̃ua tekuái sãmbyhy térã ivore mante, ojapo hag̃ua umi mba'e ohesarekóva ha omoĩ hag̃ua hekorã. Ohechauka mburuvicharã jeporavo hag̃ua, oñemohenda ha ojokuái tekorã. Oiko va'erã amandajépe oipytyvõ hag̃ua ha omohenda hag̃ua tetã iporokuái, avano'õ rembipota ha viruremono'õ rembipota tetãme guarã. Opysyrõ tapicha kuéra tetãgua rembipota kuéra tetãme guarã, ojapo ha omohenda tekuái reko, ha ojokuái tekorãndýre. Ehecha avei Amandajerape Aty ojokuaikuaáva peteĩnte Aty ojokuaikuaáva mokõive Mandu'apy Joaju Ley Orgánica de los Partidos Políticos Nº 23.298 (Argentina), Infoleg Ranking de reputación online partidos politicos de españa Jokuaikuaa Porokuái milíko () ha'e peteĩ tekuái reko hatã ha mbarete, tetã ñuvãha imbokáva ojokuái pe Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje, Tetã Tekojoja Ruvicha, ha ndaipóri jekopytyjoja (tavaygua kuéra oiporavo imburuvicharã). Tetãnguéra iporokuái milíko ko'ãga Opaite tetã iporokuái milíko: Ehecha avei Porokuái hatã Aty milíko Teko milíko Mandu'apy Arandukapurupyre Porokuái hatã Jokuaikuaa Avano'õ () ha'e tekove aty oñemoirũva ha oiko jojáva, oĩ avei umi mymba oñemoirũva (eiru - tahýi - jagua - leõ - pirachuguasu). Tekoha omoheñói, omboyke, omoambue térã ombopyahu peteĩ avano'õ rembiakuaa ha rembiapoita. Péicha, umi ava oikóva tekoha hi'yrypy'ávape omoheñói tembiapo ipu'akávata upe tekoháre. Tekove térã mymba oikóva no'õme omba'apo joja, oñemongeta joja. Upe oikuaaukáva peteĩ avano'õme taha'e ha'ehápe hemiandu, hembiapo ha imba'ekuaaita rupive, upépe ijapaite ava rembiapokue: jeroviapy, jepokuaa, ñe'ẽ ha ambuéva, opaite umíva ha'e avano'õ rembiapo. Ehecha avei Guarani reko Avakuaaty tembiapoguigua Tembiapo Yvypóra Mandu'apy Joaju Qué es Sociedad Arandupy térã teko tee () ha'eha opa mba'e yvypóra ojapóva, heñóiva peteĩ ára, jepokuaapyre, jepokuaapyre'ỹ, imarã, hechapyre ha hechapyre'ỹva, oisãmbyhýva ava reko opaite ára ha opaite tendápe. Ha'e avei upe oikuaaukáva peteĩ tetãme taha'e ha'ehápe hemiandu, hembiapo ha imba'ekuaaita rupive. Upépe ijapaite ava rembiapokue: jeroviapy, jepokuaa, ñe'ẽ ha ambuéva. Tembiapo ha'eha opa mba'e iporãmívante, ava rembiapokuéva, peichahápe, oje'e ava hembiapokatúva ha'eha upe oikuaáva mba'epukuaa, ñe'ẽporãhaipyre; ha hi'arigua, hekoporãva. Ava rembiapokue omotenondeve peteĩ tetãme tekombo'e ha arandúpe. Añetehápe, tembiapo niko hína opa mba'e, ava rembiapokue, yma guive ko'ág̃a peve ha taha'e ha'ehápe. Ipype ija mba'epukuaa ha ñe'ẽporãhaipyre guive ao ñembovyvy ha oga apokuaa peve. Tembiapoñemoambue (): Upe mba'e ojehukuévo oiko avei jepokuaa ñepyrũ mba'e pyahuetáre, oúva ambue tetã térã ambue avano'õgui, ha upeichahápe tembiapo teéva oñemoambue ohóvo. Tembiapoguerova (): Ha'eha peteĩ tetã térã avano'õ hembiapo katuvéva omoambuérõ peteĩ itenonde'ivévape. Ehecha avei Avakuaaty tembiapoguigua Avano'õ Joaju Portal de la Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO). Jokuaikuaa térã avarekokatukuaa () ha'eha tembikuaaty purúva oñemoarandúva mba'éichapa peteĩ tapicha aty (avano'õ) hekosãsóva oñemoirũ tekorãhápe ha mba'éichapa oñemohenda mburuvichápe. Oñemoarandu Tetã reko ha ñemohenda. Ombojoaju tekove kuéra jeheka hag̃ua mba'e porã opávape guarã, sãmbyhyha rupi. Yvypóra niko oiko joja ha atýpe, upévare oguereko mburuvicharã ha mba'e jokuaiha ha sãmbyhyha. Ehecha avei Avano'õ Tembiapo Tekuái reko Mburuvicharape Aty ojokuaikuaáva Joaju La Brújula Política Moral Politics Test The World's Smallest Political Quiz ¿Qué es la política? Tembiapo ikatu he'ise: Tembiapo: Opa mba'e yvypóra ojapóva, ava reko opaite ára ha opaite tendápe. Tembiapo: Opaite mba'apo. Tembiapokue: Ava rembiapo kuatíape térã mba'eporãme. Apopyre: Mba'e ojejapóva mba'eapopyhápe. Kuiava (poytugañe'ẽme: Cuiabá) ha'e peteĩ táva Pindorama retãme, tetãvore Mato Grosso itavusu ha itáva tenondeguaite, ipype oikove 569.830 tapicha kuéra. Kuiava héra ou avañe'ẽ, ha ikatu he'ise "karapãva", térã "kyja vera", poytugañe'ẽme ha karaiñe'ẽ ojehasa Cuiabá. Pindoráma táva Game of Thrones (Mburuvicha Ñembosarái) ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua omopirĩva ha omombe'u jehasa gua'u ymaguare, David Benioff ha D. B. Weiss ojapo ta'angambyry mbohasávape guarã HBO. Imombe'ugua'u ou umi aranduka kuéra A Song of Ice and Fire (Peteĩ Yrypy'a ha Tata Purahéi), haihára George R. R. Martin pegua ha omombe'u umi ñemoñare oporokuaisepáva, iñorairõnguéra ha ojokuaiséva pe Apyka Ita (Trono de Hierro) tetã guasu Westeros (Kuarahyreike) pegua. Ohasa peteĩháme ára 17 jasyrundy ary 2011-pe Tetã peteĩ reko Amérikaguápe. Ipehẽngue mokõi ohasa peteĩháme ta'angambyrýpe ára 1 jasyrundy ary 2012-pe. Heta tapicha he'i ko tekoha'ãngandy iporãvéva opa áragui ha hetaiterei tapicha ambuéva ohecha ta'angambyrýpe. Opu'aka peteĩ Apu'a Itaju (Globo de Oro) ha 38 jopói Emmy. Ha hepyvéva avei, heta pirapire ojehepyme'ẽ ojejapo hag̃ua ko tekoha'ãngandy. Ipehẽngue peteĩha ojehepyme'ẽ 60 sua dólar, ha 10 sua dólar ojehepyme'ẽ iñembyaty peteĩháme. Ipehẽngue mokõi ojehepyme'ẽ 70 sua dólar (70 millones) ha ojehepyme'ẽve ambue pehẽnguéme. Game of Thrones omombe'u Westeros imburuvichakuéra jehasa, peteĩ yvyrusu gua'u ára jehasa ipukuetereíva (arahaku - araro'y), ha omombe'u ñemoñare oporokuáisepáva iñorairõnguéra ha ojokuaiséva pe Apyka Ita (Trono de Hierro) tetã guasu Westeros (Kuarahyreike) pegua. Mandu'apy Joaju Ikuatia Tee (ingyaterrañe'ẽme) Game of Thrones Sung Jae-gi(koreañe'ẽ:성재기 成在基, 11 jasyporundy 1967, Daegu, Yvykorea - 26 jasypokõi 2013, Mapo am Seúl, Yvykorea) ha'e akue peteĩ karai omba'apóva kuimba'ekuéra ikatu ojapoteére, ndomoneĩva kuña rembiapo tee, omba'apóva arandupykuaaty kuimba'enterembiapo rapépe ha jokuaikuaa ombohekojojáva rapépe. Mandu'apy Joaju Grabación de un suicidio en Corea del Sur abre el debate sobre la ética de los medios de comunicación (español) Activista Sung Jae-ki se suicidó frente a las cámaras de televisión (español) Tekove Yvyapykorea Jerovia () ha'e ta'arõmby orovia peteĩ tekove térã peteĩ mba'e ojehecha'ỹva. Py'amokõi ndakatúi oiko ramo jerovia. Heta tupãrape oiko jerovia rupi. Mandu'apy Joaju Faith.com Jerovia Hesu rape Tekuái pavẽ peteĩme () ha'e peteĩ tekuái reko karai térã kuña ojokuáiva (mburuvichavete, rréi térã sãmbyhyhára) ojokuáipa ha oisãmbyhy añoite hetãre. Ndaipóri tekuái ñemohenda (Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje ha Tetã Tekojoja Ruvicha). Ikatu oĩ ramo tekojoja hekosãsomíva, mburuvichavete omoambue ojaposeháicha pe tekome'ẽ ha pe tekojoja (Mburuvicha ñe'ẽ ojokuái - La palabra del rey es ley). Pe mburuvicha guasu omoĩ térã oipe'a ipytyvõhára kuéra, oipota ramo, upéicha oje'e Tupã mante oĩha mburuvichavete ári umi tetãme oĩhápe rréi isãmbyhyhára ramo. Kuarahyreike Európape ojehecha raẽ umi tetã oisãmbyhyhápe karai térã kuña ojokuaipáva, upépe oñepyrũ ha okakuaave Ára Mbytegua opa riremívo. Pe tetã herakuãvéva niko Hyãsia ymaguare, heta umi imburuvicha ojokuaipáva ha oisãmbyhýva añoite oipotaháicha, techapyrãme oiko va'ekue pe Luis XIV, Karai Kuarahy, ha'e hína pe herakuãvéva ñañe'ẽvo mburuvichavete oisãmbyhýva añoite rehegua. Hyãsia retãme, mbohapy karai oisãmbyhy upéicha (Luis XIV, Luis XV ha Luis XVI; 1661 - 1789). Tetãnguéra javegua itekuái pavẽ peteĩme Mandu'apy Tekuái reko Jokuaikuaa Esuatíni, héra teéva ha'e hína Tavetã Esuatíni (suasi ñe'ẽme: Umbuso eSwatini; ingyaterrañe'ẽme: Kingdom of Eswatini), ha'e peteĩ tavetã hekosãsóva michĩ ha y rembe'y'ỹva opytáva yvyrusu Áfrika iñemby gotyo, kuarahyresẽ gotyo umi Yvytyrysýi Drakensberg, Yvyáfrika ha Mosambíke imbytépe, ko tetã rekuái reko niko oporokuáiva peteĩme pavẽ. Héra ymaguare niko Suasilándia. Esuatíni iñemohenda irundy tetãvorére. Oguereko mokõi tavusu: Mbabane, táva ojokuáiva ha Lobamba, táva orekóva tavetã iñemohendaha ha oguerekóva Tetã Tekojoja Ruvicha. Táva orekovéva tapicha kuéra ipype ha'e Manzini, oguerekóva 100.000 tapicha kuéra. Esuatíni iñemohenda irundy tetãvorére; umíva iñemohenda 55 tinkhundla rehe, ha umíva iñemohenda Imiphakatsi rehe: Hhohho Lubombo Manzini Shishelweni Mandu'apy Joaju Gobierno de Suazilandia; sitio oficial (ingyaterrañe'ẽme) Ministerio de turismo; sitio oficial (ingyaterrañe'ẽme) Suasi ñe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ vantu yvyrusu Afrika pegua, oñeñe'ẽva Yvyafrika retãme, Suasilándia, Lesóto ha Mosambike. Suasi ñe'ẽ oguereko heta ñe'ẽnunga, ijapytépe ikatu jajuhu thithisa ha yeyesa. Ko ñe'ẽ oike ñe'ẽnguéra vantu apytépe, ñe'ẽ aty tuichavéva ñe'ẽnguéra Áfrika-gua apytépe. Ko'ã ñe'ẽnguéra ojeiporu Kamerũ guive Kénia meve ha avei Yvyafrika peve. Heñói ypyva'ekue Nihéria ha Kamerũ retã rembe'ýpe, ha ko'a guive, ojepyso ohóvo heta tenda rehe. Umi ipahaitépe ovava'ekue, ha oñemomba'evéva ijapytepekuéra, ojehova'ekue ysyryguasukuéra syrýre, ha péicha rupi ojeike pya'eterei aimete yvyguasu tuichakue javeve ekuador ñemby gotyo. Ko'ãgarupi 250 sua avakuérarupi oiporu peteĩ térã hetave ñe'ẽnguéra vantu iñe'ẽ peteĩháramo ha 15 umi 37 ñe'ẽnguéra Áfrika-gua apytégui oguerekóva 1.000.000 térã hetave ñe'ẽharakuéra oĩ ko ñe'ẽ atýpe. Opavave ñe'ẽnguéra vantu, hákatu nahániri suahíli, ojeikua ipu'atãnguére. Ambue mba'e ombohekopyteéva ko'ã ñe'ẽnguérame, techapyrã Sulu térã xhosa, ha'e umi klic (tyapu osẽva ahy'o ñemboty jo'a rire), oiporúva ñe'ẽnguéra khoisan-gui. Techakuaa tee Ñe'ẽ tee Suasilándia retãme ha ñe'ẽ tee tenda oñeñe'ẽháme Yvyafrika retãme. Tekome'ẽrusu 1996-peguare ohechakuaa ñe'ẽnguéra teéramo Yvyafrika retãme tuichakue javeve ingyaterrañe'ẽ ha afrikáans. Avei, opavave tavusukuéra hetavehápe, ojehechakuaa avei ñe'ẽ teéramo ko'ã ñe'ẽnguéra: sepedi, sesotho, setswana, siswati, tshivenda, xitsonga, isindevele, isixhosa ha sulu. Suasi ha'e ñe'ẽ tee tavusu Mpumalanga-pe. Tembiapoukapy ko tetãmegua omoneĩ ikatuha ojeiporu opaveve ñe'ẽnguéra tee tekombo'epy ha tenda tetã sãmbyhyhárupi, ha omyakã oñemboaje haguã ambue ñe'ẽnguéra oñeñe'ẽva. Tekome'ẽrusu Suasilándia-pegua (2006) ohechakuaa ñe'ẽnguéra teéramo suasi ha ingyaterrañe'ẽ. Avei, suasi ha'e tetã ñe'ẽ ojeiporúva tekuáipe. Ñe'ẽnguéra ypykueguáva ndoguerekói mba'evéichagua techakuaa. Mandu'apy Áfrika ñe'ẽnguéra Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2010 táva Singapúra-pe, hérava ha'etehápe Peteĩha Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe, ha'e akue peteĩ jetepyso ñembyaty ojejapóva peteĩháme ha ojoguáva Ñembosaraipavẽ, mitãrusunguéra mante oñeha'ã (mitã ha mitãkuña), ára 14 guive 26 meve jasypoapýpe, táva Singapúra-pe. Umi pakõi ára jave, 3 531 jetepysohára, ary 14 gotyo 18, oúva 205 tetãnguéra oĩva Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua-pe (COI), umíva oñeha'ã 26 jetepysópe. Mandu'apy Joaju Página oficial Singapur 2010 Youth Olympic Games host city announcement ceremony (video) Unofficial Community Support Site Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2010 Singapúra Umi Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2014 (chinañe'ẽme: 2014年夏季青年奥运会/2014年夏季青年奧運會) (hérava ha'etehápe Mokõiha Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe (Chino simplificado: 第二届夏季青年奥林匹克运动会; Chino tradicional: 第二屆夏季青年奧林匹克運動會; Pinyin: Dì èr gè Xiàjì Qīngnián Àolínpǐkè Yùndònghuì) ha'e mokõiha jey ojejapóva umi Mitã Ñembosaraipavẽ arahakúpe, peteĩ jetepyso ñembyaty, mitã ha mitãkuña ary 14 gotyo 18 oñeha'ã. Ojejapo táva Nankín, China Tekoha Tetãme, ára 16 guive 28 jasypoapy peve ary 2014-jave, vakapipopo ñembosarái kuéra oñepyrũ mboyve ramo jepe. Mandu'apy Joaju Sitio web oficial Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2014 Chína Tetarã Retã Umi Mitã Ñembosaraipavẽ (Youth Olympic Games ingyaterrañe'ẽme) ha'e jetepyso ñembyaty heta tetãgua ha heta ñembosarái oñeha'ãva ojapo Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (COI), jetepysohára opa tetãgua hi'ary 14 gotyo 18 oñeha'ã mante. Karai Jacques Rogge, Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua imburuvicha, he'i peteĩháme ary 1998-pe ojejapo hag̃ua umi ñembosaraipavẽ mitãnguérape guarã ha oñemoneĩmba kóva ára 5 jasypokõi ary 2007-pe 119ha Jetepyso Amandaje Guasu-jave Guatemala retãme itavusúpe. Oĩ mokõi Mitã ñembosaráipavẽ mokõikõi arýpe: Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe ha Mitã Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe. Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe Táva ojapóva Juegos Olímpicos de la Juventud de Invierno Táva ojapo Mandu'apy Joaju Mitã Ñembosaraipavẽ Ñembosaraipavẽ Umi Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2010 táva Buenos Aires-pe, hérava ha'etehápe Mbohapyha Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe, ha'éta mbohapyha jey ojejapóva Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe, peteĩ jetepyso ñembyaty jetepysohára opa tetãgua hi'ary 14 gotyo 18 oñeha'ã mante. Ojejapóta ára 11 jasyporundy guive 23 jasyporundy peve ary 2018-pe táva Buenos Aires , Argentina retãme, upévare kóva ha'éta peteĩha ñembosaraipavẽ ojejapóta ku tetãme. Mandu'apy Mitã Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2018 Argentina Singapur, hérava ha'etehápe Tavakuairetã Singapur (ingyaterrañe'ẽme: Republic of Singapore; chinañe'ẽme: 新加坡共和国, Xīnjīapō Gònghéguó; malájo: Republik Singapura; tamil ñe'ẽme: சிங்கப்பூர் குடியரசு, Siṅkappūr Kuṭiyarasu) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ypa'ũme opytáva Asia yvyrusúpe, oguereko 63 ypa'ũnguéra, ha'e niko peteĩ tavakuairetã amandajerapépe. Singapur renda iñemohenda po tetãvore. Itavusu ha'e Táva Singapur, upévare Singapur ha'e peteĩ táva-tetã. Oguereko 707,1 km², ha'e tetã michĩvéva ñemby kuarahyresẽ Asia pegua. Irundyvéva ñe'ẽnguéra tee Singapur-pegua ha'e malájo, chinañe'ẽ, támil ha ingyaterrañe'ẽ. Héra Ko ñe'ẽ «Singapur» ou malat ñe'ẽ pegua Singapura (sánskrito: सिंहपुर. Singha he'ise «leõ» ha pura, «táva», ha'etehápe he'ise: «leõnguéra táva»). Umi mymba leõ ndoikovéi araka'eve upépe; ikatu oĩ jaguareteru. Mandu'apy Joaju Iporokuái Portal oficial del gobierno de Singapur (ingyaterrañe'ẽme) Departamento de estadísticas (ingyaterrañe'ẽme) Sánskrito (संस्कृतम् saṃskṛtam) ha'e peteĩ Indoeuropa ñe'ẽ, ha'e India-guakuéra ñe'ẽ ymaguare ha, péicha rupi, ndoguerekói ñe'ẽharakuéra teéva, jepe ñe'ẽ rehegua jepapa ojejapova'ekue ary 1991-pe ohupyty 49.736 ñe'ẽharakuérarupi tetãvore Uttar Pradesh-pe. Opáichante, hetaiterei Índia-guakuéra oikuaa ha oiporu sánskrito ñe'ẽ ikatéva, ojeiporúva gueteri ñe'ẽporãhaipyrépe. Tupã jeroviapýpe, sánskrito ha'e ñe'ẽ ojeiporúva ñembo'ehápe hinduísmo, vudísmo, sijismo ha jainismo-me. Yma raka'e, sánskrito jeiporu Índia ha Asia ñemby-kuarahyresẽme ikatu ñambojoja latinañe'ẽ ha gyresiañe'ẽ rehe Europa-pe. Sánskrito ou peteĩ ñe'ẽporãhaipyre hendapýmava ñe'ẽ índika ymaguarégui ha oipytyvõ mbarete haguépe ikatupyrýva ñe'ẽtekuaápe Pánini (saryty V térã IV a.C). Opáichagua ñe'ẽnguéra índika ypykue ymaguaréva, ojeheróva prákrita, ko'ãvagui ou ñe'ẽnguéra índika ko'agãgua hindi ñe'ẽ, nepali ñe'ẽ, asames, marati, konkani, urdu ñe'ẽ, vengali ñe'ẽ, ha ambuevéicha. Sánskrito ha'e peteĩva Indoeuropa ñe'ẽ apytépe oñembokuatiáva hetave ha oipytyvõvéva okakuaa haguã ñe'ẽrekokuaa indoeuropéa saryty XIX guive. Sánskrito haipyrã Oikoháicha India retãme heta ambue tenda oñe'ẽháme peteĩ ñe'ẽ, haipyrã ojejapo ikatu haguãicha oñeipysyrõ, jokupytyrã ha oñembohasa haguã kuatiañe'ẽnguéra Tupã jerovia ypykue rehegua, ko'ápe hinduísmo. Devanágari ñe'ẽpehẽndy, achegety vrahmi ymaiteguare oñemyatyrõva'ekuégui, ojeiporu upe guive sánskrito achegetýramo, ohasávo heta ára, heta umi ñe'ẽnguéra Índia-gua ojapyhy avei ko haipyrã. Sánskrito ymaguarépe ojehai kuatiañe'ẽ heraguasúva Índia ñe'ẽporãhaipyre rehegua, oikova'ekúegui haipy arapyguáva oñembohasarupi hetaiterei ñe'ẽnguérame, ñe'ẽpoty omomba'eguasúva tembiasakue térã tapichápe Mahabharata i Ramayana ha tembiasagua'u Kalidasa. Ára ha tembiasa pukukue aja, ñe'ẽnguéra ypykue Índia-gua (taha'e índika térã dravídika) omoheñóiva'ekue peteĩ ñe'ẽporãhaipyre imba'e teéva, ojapova'ekue ojeporekávo katuete ñe'ẽnguéra ymaguarére, taha'e ñe'ẽrekokuaápe (ñe'ẽndy, ñe'ẽ reko) ha achegety ojehai haguã (vrahmi térã devanágari) ha avei ombohape haguã haipy ñe'ẽporãhaipyrépe. Sánskrito heraguasu rupive, ha'e peteĩva ñe'ẽ ojehechakuaáva Tekome'ẽrusu Índia-guápe. Mandu'apy Joaju ¿Qué es el Sánscrito y porqué es importante? Indoeuropa ñe'ẽ Tamil térã támil ([தமிழ் támiḻ) ha'e peteĩva ñe'ẽ dravídika rehegua ko'agãiterupi iñasãivéva oparupiete, telugu ñe'ẽ ndive, kanares ha malavar ñe'ẽ. Ñe'ẽ ñemoñare dravídika apytépe, tamil ha'e ojoguavéva malavar-pe, sa ro'y IX Kirito rire-pe ha'e rupi mokõivéva ñe'ẽnunga oúva peteĩ ñe'ẽguinte, iñe'ẽharakuérape oñembohérava'ekue tamil; tamil ha malavar ndojeíriva'ekue ojoehegui sa ro'y XIII térã XIV-rupi peve Tamil ojeiporuháicha peteĩ tekoñomoirũme ojoavy tuicha ojoapytépe, upéicha rupi, py'ỹinte, ikatu jaikuaa iñe'ẽ rupive mba'e ñemoñaréguipa ou. Tamil oguereko mbohapy ñe'ẽrekóichagua ojeiporuvéva: ñe'ẽ haipyre ymaguaréva (caṅkattamiḻ), ñe'ẽ haipyre ko'ágãgua (centamil), ha ñe'ẽ ágãgua ikate'ỹva peichareigua (kotuntamil). Ojeiporu haguã peteĩva ojeiporavo mba'éicha javépa oñeikotevẽ, jepérõ sapy'ánte ondojopyty porãitéi oiporúva ko'ã ñe'ẽichagua apytépe. India retãme, ojeiporúva peichareigua (kotuntamil) oñemohendapýma ohóvo ha ha'e ñe'ẽ jajuhúva ta'angamýi, ñoha'ãnga, ta'angambyry ha pukoépe. Sri Lánka-pe, ñe'ẽ hendapýva ko'agãgua oñemohenda Jaffna ñe'ẽnungáre. Ijeiporu opaichaguápe, tamil haipyréva ojeiporu hetaiterei hendápe: he'iháicha peteĩ tembiapokue 2001-peguare, oĩva'ekue 1.863 kuatiañe'ẽ marandu myasãiha oñeguenohẽva tamil-pe. Tamil ha'e peteĩ ñe'ẽ hembiasakue hetáva ñe'ẽporãhaipyrépe hetavéva 2.000 arýgui ha ha'eva'ekue India-gua ñe'ẽ tenonderãite ojehechakuaáva ñe'ẽ ymaguaréicha, ary 2004-pe. Támil jehai: Mba'éichapa oñemoñe'ẽ va'erã: Jehasa avañe'ẽme: Mandu'apy Joaju Biswas, Sailendra. Samsada Bangala abhidhana. Ásia ñe'ẽnguéra Índia Seilãu Singapúra Mbyte Európa ha'e peteĩ yvy guasu oguerekóva ipype opaite teãnguéra oĩva mbyte Európa-pe. Ndaipóri ñe'ẽme'ẽ térã kuatiaete he'íva mba'épa tetãnguéra oĩ va'erã ipype. Umi tetãnguéra oĩva ipype oĩgui tembiasakuére. Mbyte Európa ohasa hetaeterei ñemoambuépe, upépe oñepyrũ Peteĩha Ñorairõ Guasu ha Mokõiha Ñorairõ Guasu. Joaju Oskar Krejčí: Geopolítica de las región central europea. La vista desde Praga y Bratislava Bratislava: Veda, 2005. 494 p. (Descarga gratuita). Europa Poloñañe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ esláva kuarahyreikégua oñeñe'ẽva hetave Polóña retãme. Oipuru latinañe'ẽ achegety haipyrã. Ñe'ẽporã oĩva ára peteĩháme guare, Hetave Sa ro'y XIV guive, ha ojehai ypy Sa ro'y XV-pe. Ára mokõiháme, oĩ Edad de Oro-pe ñe'ẽporã poláka. Ojejapo ñe'ẽndy ha haipyrã, ha pe ñe'ẽ ojeipuru opa mba'erã. Ary 1697 pe oike tetãme ñe'ẽpavẽ. Ára mbohapyhápe, ñe'ẽ ohasavaieterei: Polóña ñembyeja'ópe (1772-1795) , umi mbohapy tetã (Rrusia-Auteria-Prúsia) ijykeregua oipyte chupe ha omotenonde ñe'ẽmbo'e rrusiañe'ẽ ha hermáno ñe'ẽ. Mandu'apy Joaju Ethnologue report for Language Polish 101 Learn Polish online Európa ñe'ẽnguéra Polóña Indoeuropa ñe'ẽ Vielorrusiañe'ẽ (biełaruskaja mova/беларуская мова) ha'e ñe'ẽ tee Vielorrusia retãme, oĩ rrusiañe'ẽ ha ukyañañe'ẽ mbytépe, umi mokõi ñe'ẽ esláva kuarahyresẽgua ha'ete ojoguáva poloñañe'ẽme. Ñe'ẽ ojepuru jey ñe'ẽ porã rembipurúrõ sa ro'y XIX pe, peteĩ ñe'ẽ mbyky Minsk ñe'ẽicha. Upérõ ha sa ro'y XX ñepyrúrõ ojepuru ojehai hagua latinañe'ẽ achegety ha siríliko. Soviétiko ñemongu'e omoporã ha omoñe'ẽpavẽ ; rrusiañe'ẽ ñe'ẽ itenonde ramo jepe, oñeñe'ẽ mokõi ñe'ẽ. Siríliko achegety ojepuru tenonderã vielorrusiañe'ẽ oñemombarete ramo jepe Joaty Soviétiko isarambívo (1991). Mburuvicha guasu upéi riremínte omotenonde jey rrusiañe'ẽ. Mandu'apy Joaju Black Ruthenian language Ethnologue report for Belarusian Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Vielorrusia Varsóvia (poloñañe'ẽme: Warszawa, [varˈʂava]) ha'e táva orekovéva tapichakuéra ipype Polóña retãme, itavusu tee ary 1596 guive, mburuvicha guasu Segismundo III Vasa oguerehávo Krakóvia guive. Ipype oikove 1.711.324 tekove kuéra (jasypoteĩ 2012-jave). Mandu'apy Joaju Oficina de Turismo de la Capital (karaiñe'ẽme) Ayuntamiento de Varsovia Polóña táva Tendota atýra amandaje () ha'e peteĩ Tetã hekosãsóva pehẽngue tee amandaje rapepegua. Ipype oĩ karai kuéra opa tetãygua oiporavo akue oporojokuái hag̃ua, ojapo hag̃ua apoukapy, tekorã ha ohechauka hag̃ua tetãygua rembipota joajúpe. Umi mba'e kuéra Tendota atýra amandaje ikatu ojapo ha'e: Ojapo ha omomba'apo tee teko me'ẽ. Oiporavo mávapa oĩ va'erã Tetã Ruvicha ipype (Poder Ejecutivo) térã ohecha iporãpa umíva oĩ ipype omba'apohaguáicha. Oñemohenda tetã jokuaikuaa ha mba'éichapa Tetã omba'apo va'erã. Oñemohenda mba'éichapa umi pehẽngue ambuéva Tetã megua omba'apo va'erã. Joaju Jokuaikuaa Amsterdam táva ha'e Tetãnguéra Yvýi tavusu. Táva ojejuhúva ysyry Amstel rembe'ýpe. Oñemopu'ã saro'y XII-pe ojejapóvo upépe tava'i oikohápe pirakutuhára, ko'ãga niko táva tuichavéva Olándape ha oĩ umi táva poguasuvéva ha mba'eguasuvéva apytépe opa Yvýgui. Amo 810.000 tekove oiko ko távape ha jaipapárõ umi táva ijerere ohupytýta amo 1.500.000. Amsterdam távape ndojejuhúi Tetãnguéra Yvýi rekuái róga, ha'e niko itavusu, hákatu upe tetã rekuái róga ojejuhu táva Den Haag-pe. Mandu'apy Joajuha Tetãnguéra Yvýi Jan Hendrik Oort (ára 28 jasyrundy ary 1900-pe – 5 jasypateĩ ary 1992-pe) ha'e akue peteĩ karai mbyjakuaahára Holanda retã pegua ojekuaáva opa tetãme. Omotenonde hetave rradiombyjakuaa. Ojekuaave upe arai orekóva umi jaguaveve ojeréva Kuarahy Ypykatúpe oñembohéragui Oort, upe arai Oort. Oort oheñói táva Franeker tetãvore Frisia-pe ha oñemoarandu táva Groninga-pe Jacobus Cornelius Kapteyn ndive. Ikuatia mbo'ehaorusúpe guarã oñembohéra Mbyjakuéra ipya'etéva. Ary 1927 omoañete Mborevi Rape ojere jere, ohesaỹ'ijógui mba'éicha mbyja kuéra omýi yvágare. Ary 1935 ombo'e Mbo'ehaorusu Leiden-pe, karai Ejnar Hertzsprung omotenondéva. Oort he'i akue Mborevi Rape imbyte oĩ 30000 ary tembipe ñande Yvy pegua, gotyo mbyjaty Sahitário. Omoañete Mborevi Rape imba'era'ã ha'e 100.000 sua Kuarahy imba'era'ãgui. Ary 1950 he'i Kuarahy Ypykatúpe oĩ peteĩ tenda omboúva umi jaguaveve, upe Arai Oort. Hákatu karai Ernst Öpik he'i peteĩháme kóva, ary 1932-pe. Tekove Tetãnguéra Yvýigua Arai Oort (hérava avei arai Öpik-Oort) ha'e peteĩ arai guasueterei ha apu'avýva oguerekóva yvága mba'ekuéra Yraryimboypýri ne'ĩra ojehecha opytáva Kuarahy Ypykatúpe, ijapýra, peteĩ ary tembipe nunga Kuarahy guive. Umi mokõi arai ambuéva ojekuaáva ha oguerekóva yvága mba'ekuéra Yraryimboypýri ha'e Kuiper Ku'asã ha Apu'a ha'eño, hi'aguĩvéva Kuarahýre Arai Oort-gui. Arai Oort, oñembohérava karai mbyjakuaahára Holanda retãgua Jan Oort, oguereko mokõi pehẽngue: Arai Oort okagua, ijapu'avy, ha Arai Oort pypegua, hérava avei "arai Hills", ijapu'aporãva. Umi mba'ekuéra oĩva ku arai ipype yrypy'a, metáno ha amoníako ijejapopy. Karaikuéra mbyjakuaahára opa tetãgua he'i ku arai oúva umi jaguaveve ha umi sandu'a ojeréva Kuarahýre ha oho jey ku araípe. Mandu'apy Joaju "Nube de Oort" Astrogea rendápe Descubrimiento de Sedna "Nube de Oort" en Astromía Educared (oguereko ta'anga) Kuarahy Ypykatu Ka'aguasu (karaiñe'ẽ: Caaguazú) ha'e peteĩ táva Paraguái retãme, táva oguerekovéva tapicha kuéra ipype tetãvore Ka'aguasúpe, Imbytépe ohasa Tape guasu 7 "Gaspar Rodríguez de Francia". Ko távape oiko 102.610 ava (2008 ary) Paraguái tava Doctor Juan Eulogio Estigarribia mbytépe tava Paraguái retãme. Paraguái tava Yvytyrysyi Mnatiqueira (Poytugañe'ẽme: Serra da Mantiqueira) térã Yvytyrysyi Amandyky avañe'ẽme, ha'ehína peteĩ yvytyrysyi ñemby-kuarahyresẽ Vrasil-pe (São Paulo, Minas Gerais ha Rio de Janeiro). Oĩva ko Yvytyrysyi ijyvyty yvatevéva Tetãvore São Paulo ha Tetãvore Rio de Janeiro gui. Ijyvyty ivatevéva ha'e Yvyty Pedra da Mina (2797m.p.a.) ha Yvyty Agulhas Negras (2792m.p.a). Yvytykuéra Yvyty Pedra da Mina: 2798,39 m Yvyty Agulhas Negras: 2791,55 m Pedra do Altar: 2665 m Yvyty Maromba: 2619 m Yvyty Maciço das Prateleiras: 2548 m Yvyty Marins: 2420,7 m Yvyty Garrafão: 2359 m Yvyty Alto Campim Amarelo: 2352 m Yvyty Itaguaré: 2308 m Yvyty Canjica: 2240 m Yvyty Tamanduá: 2180 m Yvyty Mitra do Bispo: 2149 m Yvyty Papagaio: 2100 m Yvyty Selado: 2080 m Yvyty Pedra do Campestre: 2070 m Yvyty Pedra de São Domingos: 2050 m Yvyty Pedra Partida: 2046 m Yvyty Itapeva: 2030 m Yvyty Chapéu: 2005 m Yvyty Pedra do Forno: 1970 m Yvyty Pedra do Baú: 1950 m Yvyty Lopo: 1725 m Tavakuéra yvatevéva Campos do Jordão: 1628 m Monte Verde: 1555,5 m Morangal: 1515 m Senador Amaral: 1505 m Bom Repouso: 1360 m Gonçalves: 1350 m Augusto Pestana: 1320 m Marmelópolis 1277 m Maria da Fé: 1258 m Bom Jardim de Minas: 1250 m Munhoz: 1235 m Bocaina de Minas: 1210 m Delfim Moreira: 1207 m Bueno Brandão: 1204 m Ipuiuna: 1201 m Visconde de Mauá 1200 m Poços de Caldas: 1198 m Barbacena: 1164 m Liberdade: 1152 m Alagoa: 1132 m Toledo: 1128 m Pedra Bela: 1120 m Caldas: 1100 m Santa Rita de Caldas: 1095 m Carvalhos: 1092 m Paraisópolis: 1090 m Santo Antônio do Pinhal: 1080 m Divinolândia: 1058 m Muzambinho: 1054 m Conceição das Pedras: 1050 m Arantina: 1050 m Tocos do Moji: 1027 m Cristina: 1025 m Camanducaia: 1015 m Cruzília: 1010 m Wenceslau Braz: 1005 m São Vicente de Minas: 1000 m Tavakuéra Guasuvéva Poços de Caldas: 1198 m Bragança Paulista: 852 m Pouso Alegre: 832 m Itajubá: 845 m Três Corações: 839 m Barbacena: 1164 m São Lourenço: 875 m Ehecha avei Yvytyrysyi Kaparaó Yvytyrysyi Espinhaço Pindoráma yvyapekuaa Tshanglañe'ẽ térã Tsãlañe'ẽ(ཚང་ལོ་ térã ཤར་ཆོ་པ་ལོ་/Tshang/Sharchopa Lo) ha'ehína petẽi ñe'ẽ Vutãgua. Ko ñe'ẽ oñe'ẽva kuarahyresẽ Vutãme, táva Kalaktang-pe ha táva dirang-pe Índiape ha táva Bomẽ China Tekoha Tetãme (Tivete-pe) 175.000 ava yvóragua rupi. Tshangla Kalaktanggua ha'e peteĩ Tshangla ñe'ẽnunga oikoéva ayvúpe ndive. Vutãme ko ñe'ẽ oñe'éva tetãvore(dzongkhag) Trashigang, Pemagatshel, Samdrup Jongkhar, Mongar, and Trashiyangtse-pe.

Ko ñe'ẽ peteĩ Tivetanoñe'ẽ ani ha'e; jepe ha'e peteĩ año ñe'ẽ Tiveto-Vurmanoñe'ẽ Aty-pe. Ha'e Ohai Tiveteñe'ẽ Achegety ndive. Ñe'ẽndy Ñe'ẽndymi Papapykuéra Ñe'ẽjoaju Maiteĩpa: Kuzu zampo la. Mba'eichapa nde nderéra?: Nan ga ming han ya? Che réra ha'e Tshering: Janka ming Tshering. Moõnguapa nde?: Nan oga ya? Eñe'ẽ Inglyespepa?: (Nan) Chiligpa Lo yekpe mo? Che añe'ẽ avañe'ẽme: Jang Gwarani Lo ga yekpe gila. Ehecha avei Apyteguigua Monpañe'ẽ - Hérava Kalaktang Monpa ñe'ẽ avei. Ha'e peteĩ ñe'ẽnunga Tshangla gui. Vutãgua Ñe'ẽnguera Vutã Joaju [] - Gorpa Charo Nangka: Purahéi opurahéiva Tshanglañe'ẽme. Ásia ñe'ẽnguéra Vutã Tiveteñe'ẽ Achegety (karaiñe'ẽme: Alfabeto Tibetano; tiveteñe'ẽme: / Pö Yik) hérava avei "Kakhagaty" ha'ehína peteĩ taity oipuruva ohai ñe'ẽnguera gui Tivete, Vutã ha ijerére hendape. Oipurúva ohai Tiveteñe'ẽ, Dzongkhañe'ẽ, Ladakhiñe'ẽ, Tamangñe'ẽ, Tshanglañe'ẽ, Bumthangkhañe'ẽ, Khenkhañe'ẽ, Lakhañe'ẽ, Gromañe'ẽ, Dzalakhañe'ẽ, Dakpañe'ẽ,Sánskritoñe'ẽ ha oimeraẽ ambuéva ñe'ẽ ha ñe'ẽnunga. Oguereko 30 taikuéra, oñepyrúva KA, KHA, GA, NGA, CA, CHA, ha umíva ambuéva rupi Devanagari Taity mba'éicha. Véase También Devanagari achegety Achegety Tiveteñe'ẽ Dzongkhañe'ẽ Tivet Ásia ñe'ẽnguéra Achegety Dzongkhañe'ẽ (Karaiñe'ẽ:Lengua Dzonja; Dzongkhañe'ẽ: / Dzongkha) ha'ehína Vutã retãgua ñe'ẽ oñe'ẽva 171.080 ava (2013 ary) rupi mba'eicha peteĩha ñe'ẽ ha 470.000 ava mba'eicha mokõiha ñe'ẽ. Dzongkhañe'ẽ oñe'ẽva tetãguaicha Dzongkhag Wangdue Phodrang, Punakha, Thimphu, Gasa, Paro, Ha, Dagana ha Chukha pe kuarahyreike Vutãme. Dzongkhañe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ ñemoambueva Tiveteñe'ẽ gui Sikkimñe'ẽ, Gromañe'ẽ, Lakhañe'ẽ, Brokskatñe'ẽ ha Sherpañe'ẽ ha ambuéva mba'eicha. Ñe'ẽndy Ñe'ẽndymi Papapykuéra Ehecha avei Vutã Vutãgua Ñe'ẽnguéra Ásia ñe'ẽnguéra Vutã Dzalakhañe'ê térã Dzalañe'ê térã Yangtshebikha (téra Dzongkhañe'ême)(Dzalañe'ẽ: ཛ་ལ་སྨད་ / Dzala 'Mat) peteî ñe'ê Vutãgua. Ko ñe'ê oñe'êva kuarahyresê Vutãme, dzongkhag Lhüntse ha Trashiyangtse-pe 22000 ava rupi, 2011 ary-pe.

Ko ñe'ê ha'e peteî ñe'ê gui herava Kuarahyresê Tibeticoñe'ê(inglyesñe'ê: East Bodish Languages) Bumthangkhañe'ẽ, Khengkhañe'ẽ ha Tawangñe'ẽ ndive. Ha'e Ohaiva Tivetano Acheguety(Kakhagaty) ndive. Ñe'êndy Ñe'ẽndymi Papapykuéra Vea También Dakpañe'ẽ ha Tawangñe'ẽ Vutãgua Ñe'ẽnguera Vutã Ásia ñe'ẽnguéra Vutã Ko jerovia Tupãra'y Marangatu rehe, ojegueromandu’áva ñavõ ary ára 20 jasypokõi jave, oñepyrũkuri ary 1935-pe Kolómbia retãme, táva Bogotá ñemby gotyo, jeikoha hérava 20 Jasypokõime, ogueraháva pe téra ha’égui Kolómbia arasãso (20 jasypokõi ary 1810). Ary 1935-pe, Pa’i Juan del Rizzo og̃uahẽkuri jeikoha 20 Jasypokõime, ha’éva peteĩ tekoha ha’eñomi haimetete oikóva tesaráipe. Ñepyrũrãme Pa’i del Rizzo oguerekosékuri Hesu Tupãra’y Praga-yguápe upe jeikoha rerekuárõ ha ndaikatúikuri oĩgui peteĩ aty oñemomba’éva upe ta’ãngáre ha ombotoveva’ekue chupe. Pa’i del Rizzo akóinte ogueroviákuri Tupã ohechakuaaha umi omomba’eguasúva Hesu rekove imitãrõguare, oĩre hetaiterei pokatu ohupytyva’ekue Mitãmíre ojeroviávape; upévare Pa’i del Rizzo noñeme’ẽi ha ndaje ohókuri peteĩ mba’ejegua’apohára rendápe ha ojerure chupe peteĩ Tupãra’y ra’ãnga iporãvéva. Mba’ejegua’apohára ojapókuri peteĩ ta’ãnga neporãmbajepéva ha upéva, ary 1937-pe, Pa’i del Rizzo ogueroikékuri tupão pyahúpe, hérape oñemopu’ãva’ekue jeikoha 20 Jasypokõime. Upépe ha upete guive, oñepyrũ Tupãra'y Marangatu ñembojerovia ko’ág̃a iñasãiva yvóra tuichakue javeve. Ñemboe Ára hasývape g̃uarã Tupãra’y Marangatu: Aguereko heta apañuãi: chepytyvomína Umi che ã mbyaiseháragui: chepysyrõmína Ajavy jave: cheresapemína Angekói ha temimbyasy jave: chemomytuẽmi Che’año jave: chemoirũmína Cherasykatu jave: chemombaretékena Oî jave ijae’ỹva cherehe: chembyetia’emíke Py’ara’ã vai jave: eñemoĩke che ykére Oiko jave ijetu’úva: che’angapyhymi Ne ñe’ã marangatu rupi: cherayhúkena Nde pokatu tuichaitévape: eñangarekomi cherehe Ha nde jyva korápe, amanóvo: cheañuãmi Taupéicha *** Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera Hesu rape Ytu (poytugañe'ẽme: Itu) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, opytáva tetãvore São Paulo-pe. Táva Ytu oguereko ary 2013 jave 163.882 tavayguakuéra oikovéva ipype. São Paulo táva Tetã Paraguái rembiapotee ha remiporã oguereko mba'eteéva oúva guarani rembiapógua ha Españaguakuéra mba'e. Péicha ojereko "Ñanduti" (tela de araña), ojeguereko "inimbo apopyrégui" (tejido a mano) ojejapóva Ituápe, ha ojeguereko Jataity ojejapóva inimbógui poyvi ojeguakapáva, yvoty ra'anga, ovecha raguégui ojejapo ahoja ikuáva mbytépe 60 listapara'i. Táva Piribebuy techapyrãme, upépe ojejapo kyha, ku'a jopyha, oĩ tembiapo poyvígui, kagua ha kuguaka yvotýgui. Ñai'ũavyky (cerámica) oĩ heta Itápe ha Tovatĩme. Ko kuaapy ou sy ha túvagui ha jarýigui, ára ha ára ojejapo kambuchi, ña'ẽ, kagua ha yvoty ryru ijeguakapáva. Ao po'i ojejapo pe táva Guairápe, Jataitýpe ojejapo ko'ág̃a peve avei. Umi yma aporeko aopyaha mandyjúgui ojejapóva pópe ha ko ára peve ojejapóva mba'apo guasu, heta ary guive aopo'ígui ojejapo kamisa ha sái. Enkaheju ojejapo Itauguápe. Paraguáipe okaraháre oñemoĩ ojapo kuña paraguái ojejoguágui ñandu renimbóme oje'e chupe "ñanduti". Yma ndaje ojejapova'ekue sa'y morotĩguinte, ko'ág̃akatu ojejapo heta sa'ýgui. Karapegua ha San Miguel-pe ojejapo ahoja iporãmbajepéva. Karapeguápe ojejapo mandyju poguasúgui poyvi, ha San Miguel-pe, ovecha raguégui vichu. Ahoja ikuáva mbytépe ojejapo Piribebuype, ojejapo poyvi po'ígui ojejapo inimbo hũ ha morotĩgui. Ko árape ojejapo heta sa'ýgui. Mba'eapo jegua táva Luque-pe ojejapo ko tembiapo yma guive kuarepotitĩ ha kurepotijúgui, péicha ojejapo namichãi, mbo'y, rosario de coral ha kuãirũ de 7 ramales, avei kuarepotitĩgui ojejapo pyteha. Ajaka: (cestería) Ko temiporã ou te`yikuéragui umi oikóva Ka`aguasúpe Ojejapo takuarembógui ha guembepi. Heta mba`e oĩ ajaka, akãngao, pejuha. Temiporã vakapígui ojejapo tetãvore Misiónepe, táva Ypakarai, ha táva Atyra. Ojejapo umi vakapi pyrague piru omoĩ hag̃ua ovetã – okẽ ha kastre, apyka ojejapo taguégui. Tupa, voko, arreador, tukumbo, tejuruguái mborevi, rebenque ha guacha ikatu ojejapo. Ñai'ũjyrenda ha tovatĩjy (alfarería y cerámica) - Ita, Aregua, Jaguaron, Tovatĩ. Ovecha rague – Carepegua, San Miguel Ao po'i – Jataity , Mbokajaty Kambuchi – Ita, Tovatĩ Ajaka – Jaguaran, Luque, Limpio Ahoja – Misiones Vakapi – Ypacarai, Atyra, Luque, Itagua Vichu – San Miguel, Misiones Mbaraka – Luque, Kapi'atã Inimbo – Itagua, Piribebuy Karanda`y – Limpio Ñanduti – Itagua, Garambare, Aregua Paraguái Em Família ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Oñepyrũ ára 3 jasykoĩ ary 2014-pe, tembiasagua'u Amor à Vida (Rastros de Mentiras) opávo, ha opa ára 18 jasypokõi ary 2014-pe, 143 ñembyatypyrére, tembiasagua'u Império mboyve. Ohai karai Manoel Carlos ha omotenonde Jayme Monjardim ha Leonardo Nogueira. Mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Julia Lemmertz, Gabriel Braga Nunes, Humberto Martins, Bruna Marquezine, Giovanna Antonelli, Reynaldo Gianecchini, Vivianne Pasmanter, Natália do Vale, Tainá Müller, Vanessa Gerbelli, Ana Beatriz Nogueira, Paulo José, Thiago Mendonça, Leonardo Medeiros ha Betty Gofman. Omombe'u ñemoñare jehasa, mborayhúre, tekoasýre ha tekoporãre. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2014 Império ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Oñepyrũ ára 21 jasypokoĩ ary 2014-pe, tembiasagua'u Em Família rire opávo ha opa ára 13 jasyapy ary 2015-pe, ohupytývo 203 pehẽnguenguéra, upe tembiasagua'u Babilônia mboyve. Ohai karai Manoel Carlos ha omotenonde Jayme Monjardim ha Leonardo Nogueira. Umi mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Alexandre Nero, Lília Cabral, Leandra Leal, Drica Moraes, José Mayer, Rafael Cardoso, Nanda Costa, Caio Blat, Paulo Betti, Regina Duarte, Reginaldo Faria, Chay Suede, Vanessa Giácomo ha Marjorie Estiano. Ko tembiasagua'u omombe'u karai José Alfredo rembiasakue, osẽva táva Rio de Janeiro ohasa asýgui ha oho tetãvore Roraima, Pindorama yvate gotyo, omba'apo hag̃ua itaveraite ñemuhára ha moñemuhára, heta ary rire omono'õ pirapire heta ha ojapo peteĩ Ñemu Retã (imperio corporativo), heta mba'e ojejuhu chupe, pirapirére. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2014 2015 Yvapo () ha'e peteĩ ta'ỹingue oje'úva, hatãva ha michĩva. Tembi'u porã Heta yva ta'ỹingue ambuéva oñemboherakatúva "yvapo": Ehecha avei Yva Mbokaja Mandu'apy Ta'ỹingue Umi ta'ỹingue ha'e yva ro'o'ỹ oje'ukatúva. Omongaru porã ha ojejuhu opaite tetãme. Umi yva ta'ỹingue oje'úva ha'e: Manduvi guasu Kuruguãi Manduvi Yvapo Kuri'y ra'ỹi Andai ra'ỹi Kuarahyjereha ra'ỹi Joaju Valor nutritivo de los frutos secos según MyDearBody.com. Todos los frutos secos según SoyVital.es. Ta'ỹingue Brigadeiro ha'e peteĩ tembi'u he'ẽva Pindorama retã pegua. Ojejuhu ha ojejapo opaite Pindorama rendápe, ojejapo aramboty vy'ahápe guarã umi ambuéva tembi'u he'ẽva avei. Avañe'ẽme ikatu oje'e "chokora apu'a" oje'e hag̃ua ko ñe'ẽ brigadeiro, oúva poytugañe'ẽ pegua ha he'iséva "guarini mburuvicha". Umi tembi'u ojeipurúva ojejapo hag̃ua brigadeiro ha'e kamby hypy'ữ, vaka kyrakue, chokora ku'i, chokoláte ha'ỹi ha kuvuasu ra'ỹi ku'i. Mandu'apy Pindoráma Nea Salamis Famagusta FC térã Nea Salamina Famagusta FC (Gyresiañe'ẽme: Νέα Σαλαμίνα Αμμοχώστου) ha'e peteĩ ava aty hekopete (klu) oha'ãva vakapipopo, opytáva táva Ammochostos (hérava avei Famagusta ambue ñe'ẽme oipurúva Latinañe'ẽ achegety), Chipre retãme. Oñepyrũ ára 7 jasyapy ary 1948-pe. Tuykia ombojáravo Yvate Chipre ary 1974 guive, ku klu oho táva Larnaca sapy'a oha'ã hag̃ua. Joaju Vakapipopo aty Chipre pegua Famagusta (gyresiañe'ẽme: Αμμόχωστος, Ammóhostos; tuykiañe'ẽme: Gazimağusa) ha'e peteĩ táva opyta kuarahyresẽ Chipre retãme, táva tenondegua ha guasuvéva itavaty hérava Famagusta avei, ko'ãga upe tetã oñemosãsóva hérava Tavakuairetã Tuykiagua Yvate Chipregua ombojára ko táva. Oguereko 42,526 tavayguakuéra. Oguereko peteĩ ygarenda guasu omoñemu yva ha koga'a. Hi'aguĩ opyta tavakue Salamina (Salamis), ojeitypáva ary 647-jave. Táva héra ou gyresiañe'ẽ ñe'ẽngue ammochostos (ἄμμος, χόω) he'iséva "yvyku'ípe moĩmby". Chipre táva Bochotnica (IPA [bɔxɔtˈnit͡sa]) táva tetã Poloñape. Oikovéva: 1.500 (2010). Polóña táva Oñembohéra yvotyje () heta yvotýpe ha ka'a iñuatĩva ha potýva, yvoty jueheguaty guasuete. Hyakuã porã ha mbarete. Karaiñe'ẽme oje'e niko rosa ha upévare avañe'ẽme ikatu oje'e rrósa yvotyje rangue, ko ñe'ẽngue ou latinañe'ẽ pegua. Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju Ka'avo Ébola víru mba'asy (EVD) térã Ébola akãnundu huguýva (EHF) ha'e ningo hína yvypóra mba'asy Ébola víru rupive ojeguerekóva. Oñepyrũ oñeñandu 2 térã mbohapy arapokõindy ojeguerekóma rire upe virus, akãnundurehe, ahy'o rasy, tete rasy, ha akãrasyndive. Akói hasýva ipy'ajere, ogue'ẽ, ha tye chivivi hapykuéri, katuete ikangy ha omba'apo'ive ñande hígado ha pitikiri'i kuéra. Kóicha jave, oĩ heta tapicha oñepyrũmava huguy. Mba'eichakue ha iñehesa'ỹijo Ko virus ikatu ojehupyty tuguy rupive térã mymba hasýva rete rykue (heta jey ãva hina ka'i térã mbopi yva rehegua). Ndojejuhúi gueteri kuatia he'íva ikatuha avei kóva ova yvytu rupive. Oje'e mbopi yva rehegua, ogueraha ha oguerovaha ko mba'asy ichupe ombyai'ỹre. Peteĩ yvypóra hasývo, ikatúma oguerova ha ombohasy ambue yvypórape. Kuimba'ekuéra hasyva'ekue, ikatu gueteri oguerova mba'asy esperma rupive mokõi jasy ohasa rire jepe. Oñehesa'ũijo hag̃uã, katuete ojehechava'erã ha oñemboyke ambue mba'asy ijoguaha,taha'e malaria, cholera ha ambue akãnundu huguýva viruskuére. Oje'e hag̃uã ha'eha ko mba'asy, oñemoneĩva'erã tuguy rupive ojehecháva antibodies, virus rehegua RNA, térã katu pe virus voi. Ojejoko hag̃uã Ojejoko hag̃uã ojehechava'erã oñembosa'ive contacto yvypóra oguerekóvoa ka'i ha kure kóvagui hasýva ndive. Upevarã ojehechava'erã máva mávapa umi mymba hasýva, tojejuka ha toñeñotỹ hekoitépe hetekuerakue. Avei ikatu ojehecha ha oñembojy porã tembi'ukuéra, tojeporu aho oporoheteaho'i porãva ha jepohei porã oñeime rire peteĩ tapicha hasýva jerére. oñeñangarekoporãva'erã oñemongu'ekuévo tapicha hasýva ruguy térã ambue mba'e hesegua. Ñepohano, Oñeha'arõva ha Epidemiología Naipóri peteĩ ñepohano ko mba'asyetépe guarã; eñeñeha'ànteva'erã oñeñangareko porã upe tapicha hasýva rehe, pohano ñemboy'u (sy he'ẽmby ha he'ẽ jukýva)rupive térã y ivena rupipe. Ko mba'asy heta oporojukakuaa: heta jey ojuka amo 50% ha 90% ichugui hasývape. EVD ojejuhu ypy Sudan ha Kongo retãme-pe. Ko mba'asy hetave jey ojekuaa ha oporombohasy umi tend atropical háre, Africa sub-Saharan rupi. Ary 1976 guive(ojejuhu ypýramo guare) ary 2013 peve, amo 1.000 tapicha rupi, peteĩ ary aja hasy ko mba'e vaígui. Tuichaiteve ojejuhuhague ko mba'asy ningo pe mba'asy isarambíva évola 2014 pegua, oporombohasypáva hína Guinea, Sierra Leone, Liberia ha vaicha avei Nihéria-pe. Jasypoapy 2014 guive, ojejuhúma amo 1.600 rupima hasýva. Opaicha rei oñeñeha'ã hína ojejuhu hag̃uã peteĩ vacuna; katu peteĩnte jepe ndojejuhúi gueteri. Moõguipa osẽ marandu Arandukaporupyre Marandu renda okapegua ViralZone: Ebola-like viruses – Virological repository from the Swiss Institute of Bioinformatics CDC: Ebola hemorrhagic fever – Centers for Disease Control and Prevention, Special Pathogens Branch WHO: Ebola haemorrhagic fever – World Health Organization, Global Alert and Response Virus Pathogen Database and Analysis Resource (ViPR): Filoviridae 3D macromolecular structures of the Ebola virus archived in the EM Data Bank (EMDB) Google Map of Ebola Outbreaks WHO recommended infection control measures Mba'asy víru Évola víru ha'e peteĩ viru (popĩami) oúva juehepehẽ Filoviridae. Héra ou ysyry Évolagui (opytáva Tetã Jekopytyjoja Kongo ryepýpe), ojehecha ha oñemohenda peteĩháme ary 1976 heta tekove omano rire ko víru rupive. Ko mba'e ogueraha yvypórape upe évola víru mba'asy térã évola akãnundu huguýva, peteĩ mba'asy ováva ha ipochyetereíva, ikatu ombohasy yvypóra ha mymba okambúva ambuéva. Oñepyrũ oñeñandu 2 térã mbohapy arapokõindy ojeguerekóma rire upe virus, akãnundurehe, ahy'o rasy, tete rasy, ha akãrasyndive. Mandu'apy Marandu okapegua Virus del Ébola MedlinePlus - Virus del Ébola MedlinePlus - Fiebre hemorrágica del Ébola Brotes de Ébola-Reston Marandu karaiñe'ẽ Ébola rehegua Virus Maria Osmarina Marina Silva Vaz de Lima, ojekuaavevá Marina Silva (Rio Branco, 8 jasykõi ary 1958-pe), ha'e peteĩ kuña ojokuaikuaáva, tekoha oñangarekóva, tembiasakue jekuaahára ha mbo'ehára guasu Pindorama retã pegua, oĩva Partido Socialista Brasileiro (Aty ojokuaikuáava tekoháre Pindorama pegua) rembiapóre. Ymaguare, omba'apo Tembiapohára aty ojokuaikuáava rehe, ary 1986 guive ary 2009 peve ha upei omba'apo Partido Verde reha, ary 2009 guive ary 2011 peve. Mandu'apy Texto de Antonio Alves del sitio oficial de la Ministra Marina Silva. Sitio del Ministerio del Medio Ambiente. Tekove Pindoramagua‎ Mikyonésia Retãvore Ñembyatypyrekuéra (ingyaterrañe'ẽme: Federated States of Micronesia) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ypa'ũ opytáva Mikyonésia rendápe, tekuái reko ha'éva tavakuairetã ñembyatypyre jekopytyjojáva. Tekuáipe, iñembyatypyre irundy tetãvore —kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve: Yap, Chuuk, Pohnpei ha Kosrae— opytáva paraguasu Py'aguapýpe, itavusu ha'e Palikir. Oguereko 607 ypa'ũnguéra. Ijerére ojejuhu ñemby kuarahyreike gotyo umi ypa'ũnguéra Ginéa Pyahu; ñemby gotyo, ypa'ũ Guam ha ypa'ũnguéra Marianas; kuarahyresẽ gotyo ojejuhu Nauru retã ha Ypa'ũnguéra Marshall ha kuarahyreike gotyo Palaos ha Filipina. Ko tetã opyta 2900 km yvate gotyo Auteralia pegua. Mikyonésia Retãvore Ñembyatypyrekuéra oguereko ipype 111 000 tapicha kuéra ary 2009-jave. Mandu'apy Joaju Sitio oficial del gobierno Tetã Oseaniagua Ysyry Ural (rrusiañe'ẽme: Урал, Ural; kasahiñe'ẽme: Жайық, Zhayyq) ha'e hína peteĩ ysyry puku oñepyrũva Rrusia retaãme ha osẽva Kazajistán retãme, pe para Káspiope, tembiasakuére ojekuaa ku ysyry omboja'o hína Európa ha Asia yvyrusu. Oñepyrũ ñemby gotyo yvytyrysýi Ural-pe ha osẽ para Káspiope. Ipukukue ha'e 2.428 km. Ysyry Ásia pegua Ysyry Európa pegua Yvytyrysýi Ural (Rrusiañe'ẽme: Ура́льские го́ры, Urál'skiye góry) ha'e peteĩ yvyty aty omboja'óva hekopete Európa ha Asia yvyrusu. Opyta Rrusia ha Kazajistán retãme. Oguereko 2.500 km ipukukuére, hu'ã yvatevéva opytáva yvyty Narodnaya-pe, ha oguereko 1.895 métro, kóva ha'e hína yvyty yvatevéva opaite Ural pegua. Ijyvy oguereko heta ambopyita, tatapỹi, itakyra ha ambuéva, upévare oĩ heta mba'eapopyha Rrusia retã renda. Yvytyrysyi Eurásia térã Euro-Asia ha'e peteĩ yvyrusu guasueterei oguerekóva ipype yvyrusu Európa ha yvyrusu Asia joajúpe. Umi mokõi yvyrusu joaju ojekuaa ipeteĩva. Iporã ojekuaa ramo Eurásia peteĩ yvyrusu tee yvyjekuaápe. Umi mba'e yvy ape Ysaja omboja'óva Asia ha Europa ha'e umi yvyty Urales, pe ysyry Ural, pe para Káspio, pe yvytyrysýi Káukaso, pe para Hũ ha umi ypo'i Bósforo ha Dardanelos. Mandu'apy Joaju Yvyapekuaa Votusuana, héra tee ha'éva Tetã Votusuana (ingyaterrañe'ẽme: Republic of Botswana, en setsuana Lefatshe la Botswana), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ndorekói yguasu rembe'y ñemby Afrika pegua, itekuái reko hína tavakuairetã amandajerapépe. Votusuana renda oñemohenda porundy tetãvore rupive. Tetã itavusu ha'e táva Gaborone. Ijerére ojejuhu ñemby ha ñemby kuarahyresẽ gotyo upe tetã Yvyafrika, kuarahyreike ha yvate gotyo ojejuhu Namívia retã, yvate kuarahyresẽ gotyo ojejuhu Simbávue ha yvate gotyo Sámbia retã. Mandu'apy Joaju Gobierno de Botsuana (ingyaterrañe'ẽme) Turismo de Botsuana (ingyaterrañe'ẽme) Perfiles de países de la FAO: Botsuana Tetã Afrikagua Mburunéi héra tee ha'éva Tetã Mburunéi Darussalam térã Tetã Mburunéi, Py'aguapy Rekoha (malásiañe'ẽme: Negara Brunei Darussalam, jauiñe'ẽme: بروني دارالسلام, ingyaterrañe'ẽme: Nation of Brunei, Abode of Peace)— ha'e peteĩ tetã hekosãsóva opytáva Ñemby Kuarahyresẽ Asia, yvate gotyo ypa'ũ Vornéo-pe, itekuái reko hína sultã retã oporokuáiva peteĩme pavẽ. Mburunéi renda iñemohendapyre irundy tetãvore rupive ha 38 tetãvore michĩ. Itavusu ha'e táva Bandar Seri Begawan. Ñe'ẽ tee Mburunéi-pegua ha'e malásiañe'ẽ, jepémo oĩ peteĩ suárupinte avakuéra oiporúva iñe'ẽ ñepyrũguáramo. Ingyaterrañe'ẽ oñemomba'eguasu avei heta hendápe. Ñe'ẽnguéra ypykueguáre ndojejapói mba'evete. Kuatia'i Mandu'apy Joaju Gobierno de Mburunéi (en inglés) Página oficial de turismo (en inglés) Vurundi, héra tee ha'éva Tetã Vurundi ha'e peteĩ tetã hekosãsóva michĩ opytáva umi ypa guasu Áfrika pegua kuarahyresẽ Afrikape ha ndorekói yguasu rembe'y. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Rruanda, ñemby ha kuarahyresẽ gotyo ojejuhu Tansania ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Tetã Jekopytyjoja Kongo. Vurundi apekue ha'e 28.000 km² ha ipype oikove 8.700.000 tapicha kuéra. Itavusu ha itáva orekovéva tapicha ipype ha'e táva Buyumbura, orekóva 851.040 tapicha. Mandu'apy Joaju Sitio oficial del Gobierno de Burundi Jefe de Estado y miembros del gabinete Burundi UCB Libraries GovPubs Intermón Oxfam en Burundi Perfiles de países de la FAO: Burundi Tetã Afrikagua Kamerũ, héra tee ha'éva Tetã Kamerũ (Hyãsiañe'ẽme: République du Cameroun; ingyaterrañe'ẽme: Republic of Cameroon), ha'e peteĩ tavakuairetã Mbyte Afrika-pe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Niheria retã, kuarahyresẽ gotyo ojejuhu Chade ha Tetã Mbyteafrikagua, ñemby gotyo ojejuhu Gavõ retã, Tetã Kongo ha Gynéa Ekuatorial. Yrembe'y Kamerũ pegua opyta upe yjere Biafra-pe, ha upéva opyta yjere Gynéa-pe (paraguasu Atlántiko). Ipype oĩ heta mba'e teéva ha heta yvy ape ysaja teéva: oĩ yrembe'y, yvyku'ipa, yvytyrysýi, ka'aguy guasu ha ka'añu. Hu'ã tuichavéva ha'e yvyty Kamerũ, ñemby kuarahyreike gotyo, ha itáva guasuvéva ha'e Duala, Yaundé ha Garua. Oĩ heta ñe'ẽ teéva hákatu ñe'ẽ tenondegua ha'e hyãsiañe'ẽ ha ingyaterrañe'ẽ. Mandu'apy Arandukapurupyre DeLancey, Mark W., y Mark Dike DeLancey (2000): Historical Dictionary of the Republic of Cameroon (3ª ed.). Lanham, Maryland: The Scarecrow Press. Fanso, V. G. (1989). Cameroon History for Secondary Schools and Colleges, Vol. 1: From Prehistoric Times to the Nineteenth Century. Hong Kong: Macmillan Education Ltd. Hudgens, Jim, y Richard Trillo (1999). West Africa: The Rough Guide. 3ª ed. Londres: Rough Guides Ltd. Joaju Los Pigmeos Baka de Kamerũ Cultura y música de los primeros habitantes de Kamerũ Perfiles de países de la FAO: Kamerũ Siberia (Rrusiañe'ẽme: Сибирь - Sibír), ha'e Asia vore yvatéva, Rrúsia kuarahyresẽ gotyo, hérava upévare avei Rrusia Asiagua ha Kuarahyresẽ Rrusia; ha Asia renda apekue oñembohéra ko yvy Yvate Asia. Ko yvy oñepyrũ umi yvyty Ural kuarahyreiképe, ha opa paraguasu Py'aguapy kuarahyresẽme, yvate gotyo ojejuhu upe paraguasu Árktiko ha ñemby gotyo ojejuhu Kazajistán, Mongolia ha China Tekoha Tetã. Ndaha'éi peteĩ tetã tee térã tetãvore, ipype oĩ heta Rrusia retãvore. Sivéria rendakue hína amo 76 % Rrusia rendakuégui (13,1 sua km2), ha ipype oikove 40.000.000 tapicha kuéra. Táva guasu ha tenondegua oĩva Sivéria: Cheliábinsk Barnaul Irkutsk Kemerovo Krasnoyarsk Novokuznetsk Novosibirsk Omsk Tomsk Tyumen Asia Rrúsia Ñemby Asia ha'e upe Asia vore ñemby gotyo opytáva ha orekóva ipype opaite tetãnguéra India ha Ahyganitã imbytépe. Ojehecha yvyreko jekuaa rupi ojeikuaa ku yvy vore Asia pegua ha'e upe Yvype Irã pegua (ñemby gotyo para Káspio ha Mbyte Asia pegua) ha upe yvyrusu michĩ India (ñemby gotyo Himalaia pegua) oiko jojávo. Mandu'apy Asia Umi ñe'ẽ Asia pegua ha'e opa ñe'ẽnguéra oñeñe'ẽva ymaguare guive Asia yvyrusúpe. Ñe'ẽnguéra ojejuhúva Asiagua yvyrusúpe jaguereko: Ñe'ẽnguéra altáika aty, techapyrãrõ tuykiañe'ẽ, mongoliañe'ẽ térã manchu, Dravídika aty, ojejuhúva India guy gotyo ha oikehápe ñe'ẽ techapyrãrõ tamil térã malajam, Sino-tivetána aty, oikehápe, ambue pa'ũme, chinañe'ẽ, virmáno térã tiveteñe'ẽ, Austro-asiátika aty, oikehápe vienãñe'ẽ, laosiáno térã klmer. Oĩ ñe'ẽpapára he'íva ko ñe'ẽ aty ojoguaha austronésika ha dáikape (tailándiapegua) ha omohendase peteĩ aty guasu pyahu hérava áustriko atýpe, Ipahápe, oĩ ñe'ẽnguéra oikéva chukóko-kamcháka atýpe, ñe'ẽnguéra oguepotaitémava. Ñe'ẽ aty iñasãiva ambue yvyguasúre ha'e ko'ãva: Afro-asiátika, áraveñe'ẽ rupive oñemoaguive jahechaháicha Afrikare, Indoeuropéa, ñe'ẽnguéra hársi, kúrdo, hindi ñe'ẽ, vengali ñe'ẽ, urdu ñe'ẽ, nepali ñe'ẽ, ha oĩve, ãva urálika aty ndive ombojoaju Európare iñe'ẽmbo'e, Eskímo-aleutína aty – ñe'ẽ jupíy – omoagui Ásia Amérikare, Austronésika pa'ũme oĩ ñe'ẽ indonésio, malájo, tagálo, oĩve ñe'ẽ ha omoagui yvyguasu Ásia Oseaniare. Oñemohenda rire ñe'ẽnguéra ikatúva ogayguápe, oĩ heta ambue ikatu'ỹva ojejuhu ijoguaha, techapyrãrõ hapõñe'ẽ, koreañe'ẽ, aínu ñe'ẽ térã guíliay ñe'ẽ. Umi ñe'ẽ Asia pegua oñeñe'ẽvéva ha'e: Mandu'apy Para Káspio (rrusiañe'ẽme, Каспи́йское мо́ре) ha'e peteĩ ypa guasu ijykyrýva Európa ha Asia imbytépe. Ijapekue hína 371.000 km², ipypukukue hína 170 m, para Káspio hína ypa guasuvéva Yvýpe. Mombyrykue hína 1.210 km yvate guive ñemby meve ha 210 km gotyo 436 km kuarahyresẽ guive kuarahyreike peve. Umi ysyry Volga, Ural, Emba ha Kura osẽ para Káspio. Ehecha avei Para Aral Mandu'apy Para Rrúsia Kasahitã Tuykomenitã Irã Aservaijã Ypa Volga (rrusiañe'ẽme: Волга) ha'e upe ysyry pukuvéva ha hi'y hetavéva opa Európa yvyrusu pegua. Umi ysyry ambuéva osẽ Volga ysyryhápe ndive omohe'õ heta yvy Rrusia Európa pegua. Ysyry Volga oñepyrũ umi yvyty Valdái-pe 228 metro yvatekuépe, umi táva Mosku ha San Petersburgo ha osẽ para Káspio. Ipukukue ha'e 3.700 km. Joaju Recorridos en el río Volga (Inglés) Ysyry Európa pegua Rrúsia Para Aral ha'e akue peteĩ ypa guasu, opyta Mbyte Asia-pe, umi Kazajistán retã ha Uzbekistán mbytépe. Ymaguare para Aral niko ypa guasuvéva irundyha, hi'apekue ohupyty akue 68.000 km2, hákatu Aral oñemomichĩ ha oñemokã ary 1960 guive, karai kuéra soviétiko omombia rire umi mokõi ysyry omyenyhẽva chupe (ysyry Amu Daria ha ysyry Sir Daria), omohe'õ hag̃ua iñemitỹnguéra, ha upévare para Aral hekomichĩ hína ha heko juky vai hína. Yvypóra ombyái avei ku para ha omongy'a hi'y, para Aral ko'ãga niko iky'a ha imichĩ, hi'y sa'i ha jukyeterei, heta mba'eapopyha omosẽ yty para Aral avei ha omongy'ave hi'y. Joaju Karaiñe'ẽme: Reportaje sobre el Mar de Aral elaborado tras viajar hasta Moynaq, en Uzbekistán Blog sobre el Mar de Aral. Noticias, videos, reportajes Termal içlik Ypa Uvekitã Kasahitã San Petersburgo (rrusiañe'ẽme: Санкт-Петербург) ha'e táva mokõiha orekovéva tapicha kuéra ipype Rrusia retãme, oguereko 5 026 000 tapicha (ary 2013 jave) ha ijerére oikove 5,85 sua. Opyta Tetãmi Leningrado, Joaty Soviétiko (1924-1991) jave ko táva oñembohérava Leningrado, hetãmícha. Ymaguare héra ambuéva ha'e Petrogrado (Петрогра́д, ára 31 jasypoapy ary 1914 guive ára 24 jasyteĩ ary 1924 meve) ha Leningrado (Ленингра́д, Lenin omano rire, ára 24 jasyteĩ ary 1924 guive ára 8 jasyporundy ary 1991 meve). Ko'ãga San Petersburgo hína táva mokõiha orekovéva yvypóra kuéra ipype Rrusia retãme ha peteĩva umíva tava guasuvéve opa Európa pegua. Ku táva mbyte ojekuaa Tembiejakue Yvypóra rekogui upe Unesco rupive. San Petersburgo-pe opyta avei Rrusia róga tekome'ẽháva. Rrusia táva Ko tysýipe oĩ opaite ysyry pukúva. Umíva 1000 km ipukukue ha ambuéva. Ysyry pukukue oreko ramo peteĩ mbyja'i (*), he'ise heta ñehesa'ỹijo ojejapo jekuaa hag̃ua ipukukue. 1-50 51-100 101-161 Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi yvyrusúre Ysyry Ysyry Misisipi (ingyaterrañe'ẽme: Mississippi River) ha'e peteĩ ysyry puku opytáva Yvateamérika ha ohasáva Tetã peteĩ reko Amérikagua mbytépe. Oñepyrũ tetãvore Minnesota-pe ha osẽ para apyte Méhiko, ipukukue ha'e 3.770 km, ha upe ysyry ambuéra Misuri ndive ha'e ysyry pukuve mbohapyha, ha umi mokõi ysyry ipukukue ha'e 6.800 km, ko ysyry Misisipi-Misuri ojepuruita ha Amérika ypykue ombohéra chupe «Meschacebé», he'iséva «y túva». Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Ysyry Misuri (ingyaterrañe'ẽme: Missouri River) ha'e ysyry pukuvéva Yvateamérika pegua, ha umíva ysyry pegua ojepuruvéva Tetã peteĩ reko Amérikagua. Oñepyrũ kuarahyreike gotyo tetãvore Montana-pe ha osyry ñemby kuarahyresẽ gotyo, osẽ hína ysyry Misisipi-pe ha ipukukue ha'e 3767 km. Héra ou Amérika ypykuéra misuris, ha he'iséva «mava ijyga yvyra» (people with wooden canoes). Upe ysyry ambuéra Misisipi ndive ha'e ysyry pukuve mbohapyha, ha umi mokõi ysyry ipukukue ha'e 6.800 km. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Ysyry Ovi (rrusiañe'ẽme: Река Обь) ha'e peteĩ ysyry puku Rrusia retã pegua ha umíva ysyry ambuéva ndive osẽva chupe omohe'õ Kazajistán retã, Mongolia ha China Tekoha Tetã. Osẽ hína para Kara, ñemby pegua yvatépe. Upe ysyry osẽva Ovi-pe hérava Irtish, ohupyty 5.400 km pukukuére, upe pukuvéva irundyha, ha ojepuruvéva táva Novosibirsk ha ambuéva rupive. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Ásia pegua Ysyry Irtich (ingyaterrañe'ẽme: Иртыш, kasahiñe'ẽme: Ертіс, chinañe'ẽme:额尔齐斯河/Erqisi) ha'e peteĩ ysyry puku Mbyte Asia pegua, ha ysyry guasuvéva osẽva ysyry Ovi-pe. Héra he'ise ysyry morotĩ. Ipukukue ha'e 4.248 km —ysyry Ovi ndive ha'e upe ysyry pukuvéva irundyha 5570 km ipukukuére— omohe'õ heta yvy ha ojepuruve. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Ásia pegua Ysyry Sa'yju (chinañe'ẽme: 黃河/黄 河/黃 河) ha'e peteĩ ysyry puku Kuarahyresẽ Asia pegua osyry China Tekoha Tetã rupive, oguereko 5.464 km, ha'e hína ysyry pukuvéva 6ha ha mokõiha China pegua, peteĩha hína upe ysyry Yangtze. Oñepyrũ amo yvyty Bayan Har-pe, kuarahyreike China-pe, ha osẽ para Vohai-pe. Ku ysyry ojepuruita jegueraha hag̃ua mba'e oñeñemúva. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Ásia pegua Ysyry Yangtze (chinañe'ẽme: 长江/長江) ha'e peteĩ ysyry puku ha ojepuruitáva, ipukukuére, 5520 kilómetro, ha'e ysyry pukuve 5ha, ha ysyry pukuvéva Asia pegua ha China Tekoha Tetã pegua, umi ysyry ambuéva osẽva chupe omohe'õ heta yvy. Osyry kuarahyresẽ gotyo ha osẽ Para Kuarahysẽ China. Ysyry Yangtze omohe'õ ñemityỹ ha ojepuruita hu'itĩrã ñotỹme. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Ásia pegua Ysyry Tukãtĩ (poytugañe'ẽme: Rio Tocantins) ha'e peteĩ ysyry puku Pindorama pegua osẽva paraguasu Atlántiko-pe, ysyry Paranaguasu ysẽha hi'aguĩ. Osyry tetãvore Goiás, Tukãtĩ, Maranhão ha tetãvore Para, hembe'ýre oĩha umi táva tenondégua ha guasúva Belém, Imperatriz, Marabá ha Palmas. Oguereko 2.400 km pukukuére, ha'e ysyry pukuvéva osyrýva Pindorama mante rupive, ha ysyry pukuvéva 30ha opa Yvýpe. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Araka'y (poytugañe'ẽme: Araguaia) ha'e peteĩ ysyry puku Pindorama pegua osẽva ysyry Tukãtĩme, osyry mbyte Pindorama rupive, ohasa tetãvore Goiás, Mato Grosso, Tukãtĩ ha Para rupive. Oguereko 2.115 km pukukue, ha ojoajúvo ysyry Tukãtĩ ohupyty 2.627 km. Araka'y ha'e ysyry pukuvéva osyrýva Pindorama mante rupive, ha ysyry pukuvéva 33ha opa Yvýpe. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Parapitĩnga (poytugañe'ẽme: Rio São Francisco ha Velho Chico) ha'e peteĩ ysyry puku Ñembyamérika pegua, osyrýva Pindorama rupive, oñepyrũ ñemby gotyo tetãvore Minas Gerais-pe, táva São Roque de Minas, ha upei osyry tetãvore Bahia, ha omboja'o tetãvore Pernambuco ha Bahia yvate gotyo, omboja'o avei umi tetãvore Sergipe ha Alagoas, ha upei osẽ paraguasu Atlántiko-pe. Ipukukue ikatu ha'e 2800 gotyo 3000 kilómetro. Umi Pindorama ypykue ombohéra ko ysyry Opara ha umi tupi guarani ymaguare ombohéra chupe Parapitĩnga, he'iséva "para morotĩnga", ombohéra avei ko'ãga Velho Chico. Ku ysyry ojepuruita Pindoramápe, ha oreko heta yjoko ojapóva tendyry ha omohe'õva ñemitỹme. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Yryry hérava avei Kuary (poytugañe'ẽme: Rio Madeira) ha'e peteĩ ysyry puku Ñembyamérika pegua, osẽva Paranaguasúpe ha omohe'õita chupe. Ombojoaju ramo ysyry Yryry ha Mamore ohupyty 3315 km (ysyry pukuvéva 17ha). Umi ysyry osẽva chupe omohe'õ heta yvy Pindorama retãme, Volívia ha Perũ retãme. Ku ysyry ohasave Pindorama rupive, umi tetãvore Rondônia ha Amazonas, ha peteĩ vore michĩ omboja'o Pindorama ha Volívia. Mandu'apykuéra Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Tyete (poytugañe'ẽme: Rio Tietê) ha'e peteĩ ysyry tetã Pindorama pegua, tetãvore São Paulo. Ojekuaaite opa Pindoramápe ohaságui, ipukukue 1 010 km ndive, opa nunga tetãvore São Paulo kuarahyresẽ guive kuarahyreike gotyo, ojepuruita ohaságui avei táva tuichavéva Pindorama pegua, São Paulo, Tyete osyry kuarahyreike gotyo avei. Oñepyrũ táva Salesópolis, 1 120 metro para ári, ha osẽ ysyry Paranápe. Poytugañe'ẽme "Tietê" ojepuru peteĩháme ary 1748-pe yvyra'anga D'Anvile-pe, ko ñe'ẽ ou tupi-guarani ñe'ẽ ha he'ise "y tee" térã "ty ete". Ko'ãga yvypóra ombyái ha omongy'aita ku Tyete, ohasávo umi táva ojerérva táva guasu São Paulo rupi hi'y hekovai ha heta yty oñemoĩ ipype, hembe'ýre oĩ avei heta óga mba'eapopyha omongy'áva ha ombyáiva hi'ýpe. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Barracão ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe, 426 km imombyrykue táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 5.357 tapicha (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Barros Cassal ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 256 km imombyrykue táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 11.354 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Benjamin Constant do Sul ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 2.307 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Barra Funda ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 400 km imombyrykue táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 2.114 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Boa Vista do Buricá ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 472 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 6.576 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Boa Vista do Cadeado ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 348 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 2 441 tapicha (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Boa Vista do Incra ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 380 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 2.425 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Boa Vista do Sul ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 135 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 2 778 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Bom Princípio ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 76 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 11 792 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Bom Progresso ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko 2 328 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Bom Retiro do Sul ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 107 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 11 472 áva (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Boqueirão do Leão ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 190 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 7 673 tapicha (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Yvysoro (poytugañe'ẽme: Bossoroca) ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 506 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 6 887 tapicha (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Bozano ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 389 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 2 200 tapicha (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Braga ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 480 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 3 703 tapicha (2010 ary). Rio Grande do Sul táva Brochier ha'ehína peteĩ táva michĩ Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 75 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 4 677 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Mbotia (poytugañe'ẽme: Butiá) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 78 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 25 405 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Rio Branco ha'e peteĩ táva guasu Pindorama pegua, upe tetãvore hérava Akyry itavusu, ha opytáva 3 123 km Pindorama itavusu Brasilia pegua. Opyta ysyry Akyry hembe'ýre. Táva guasuvéva ha tenondeguavéva Akyry pegua, jasypoapy ary 2012 jave, távape oiko 348.354 tapicha kuéra. Mandu'apy Joaju Página da prefeitura Página da Câmara Municipal de Rio Branco - Acre Pindoráma táva Rio Branco he'ise "Ysyry Morotĩ" poytugañe'ẽme ha ikatu ha'e: Tenda héra Táva Rio Branco (Akre), tetãvore Akyry itavusu Rio Branco (Mato Grosso) Rio Branco (Uruguai) Visconde do Rio Branco (Minas Gerais) Rio Branco do Ivaí Rio Branco do Sul Ambuéva Roraima, tetãvore Pindorama pegua, ary 1962 meve hérava território federal de Rio Branco Ysyry Rio Branco (Mato Grosso do Sul) Rio Branco (Parana) Rio Branco (Roraima) Rio Branco (São Paulo) Akyry (poytugañe'ẽme: Rio Acre) ha'e peteĩ ysyry Ñembyamérika pegua, oñepyrũ Perũ retãme ha osẽ ysyry Purus-pe. Ku ysyry ombohéra upe tetãvore Pindorama pegua Akyry. Heta táva tenondegua oĩ hembe'ýre, techapyrãme oiko ku táva guasu Rio Branco, tetãvore Akyry itavusu. Ku ysyry ipukukue ha'e 1.190 km. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Yvytuporã (poytugañe'ẽme: Votuporanga) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, tetãvore São Paulo pegua. Ary 2010 ko távape oiko 94.692 tavayguakuéra. São Paulo táva Yvytyratĩ (poytugañe'ẽme: Votorantim) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, tetãvore São Paulo pegua. Ary 2010 ko távape oiko 108.872 tavayguakuéra. São Paulo táva Kuarahyresẽ Asia ha'e peteĩ Asia yvy vore oguerekóva 6.640.000 km² apekue. Hetave 1.500 sua tekove oiko Kuarahyresẽ Asiape, amo 38% Asia pegua ha 22% opa Yvýgua itekove kuéra. Mandu'apy Asia Ñembykuarahyresẽ Ásia ha'e peteĩ Ásia yvy vore opytáva ñemby gotyo China Tekoha Tetãgua ha kuarahyresẽ Indiagua. Mandu'apy Asia Mbyte Asia ha'e peteĩ Asia yvy vore oñepyrũva para Káspio ha opa China Tekoha Tetã rembépe ha yvate gotyo oñepyrũ Rrusia rembére Ñemby Asia peve. Mbyte Asia ojekuaaite tembiasakuéra umi ypykuéra hese ha "Aopo'i Rape" (ruta de la seda) rupive. Mbyte Asia rupive ohasa opa mba'e Europa ha Asia pegua. Mandu'apy Asia Kuarahyreike Asia ha'e peteĩ Asia yvy vore ikatúva oñemohenda Kuarahyresẽ Mbyte, ko'ãga ONU ha ambuéva ombohéra ku yvy "Kuarahyreike Asia". Mandu'apy Asia Pontifícia Universidade Católica de Minas Gerais (PUC-MG) ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindorama pegua, tetãvore Minas Gerais, oñepyrű ary 1994-pe ha oguereko arandu róga táva Belo Horizonte-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaorusu Pindoramapegua ohekombo'e 63.528 temimbo'ekuerape ha oguereko 1.833 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Pontifícia Universidade Católica de Minas Gerais Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Ana Lins dos Guimarães Peixoto (Táva Goiás, 20 jasypoapy ary 1889 - Goiânia, 10 jasyrundy 1985-pe) ojekuaavéva Cora Coralina, ha'e akue peteĩ kuña ñe'ẽpapára Pindorama pegua, ojekuaáva peteĩva umíva guasuvévagua saro'y XX-pe poytugañe'ẽme. Hekove Ohai akue mba'éichapa kuña oiko, ha mba'éicha ojeikove upe Tetãvore Goiás, mboriahu reko oikóva Yvate kuarahyresẽ Pindorama pegua ha umi mba'e oñekañýva Afrika-Pindoramapegua jeroviápe. Iñe'ẽpoty ombojehe'a opa nunga Pindorama reko tee. Omendávo oho táva São Paulo oiko upépe hag̃ua, ha imemby poteĩ. Iména omano ha Cora oho okápe omba'apo hag̃ua peteĩ kóga guasúpe tetãvore São Paulo okára. Aranduka ha'e ohai akue ha ojekuaavéva ha'e Poemas dos becos de Goiás e estorias mais ha Estorias da Casa Velha da Ponte. Ary 1984 jave, Pindorama Haihára Amandaje omoherakuã chupe «ary haihára tenondegua». Upe jave karai Carlos Drummond de Andrade (ñe'epapára poguasuvéva Pindorama pegua ha peteĩva umíva guasuvévagua Amérika pegua) he'i: Amboaje porã Cora Coralina ha ahayhu chupe peteĩ tekovéicha oikovéva mimbipy rekópe ñe'ẽpotýre. Iñe'ẽpoty ha'e ysyry, iñe'ẽandu imbarete ha iñapesỹi umi mba'e teéicha. Aranduka Estórias da Casa Velha da Ponte (mombe'urã) Poemas dos Becos de Goiás e estórias mais (ñe'ẽpoty) Meninos Verdes (mitãme guarã) Meu Livro de Cordel O Tesouro da Casa Velha A Moeda de Ouro que o Pato Engoliu (mitãme guarã) Vintém de Cobre As Cocadas (mitãme guarã) Arandukapurupyre Clóvis Carvalho Britto, Rita Elisa Seda: Cora Coralina - Raízes de Aninha. Editora Idéias & Letras, 2011, 1ª edición Darcy França Denófrio: Cora Coralina - Coleção Melhores Poemas - Global Editora, 2004 Darcy França Denófrio, Goiandira Ortiz de Camargo; Cora Coralina: Celebração da Volta. Cânone Editorial, 2006 Kintto Lucas, Mujeres del siglo XX, Ediciones Abya-Yala, 1997, ISBN 9978-04-921-1 Vicência Bretas Tahan: Cora Coragem, Cora Poesia. Global Editora, 1989 Vicência Bretas Tahan: Villa Boa de Goyaz. Global Editora, 2001 Joaju http://www.releituras.com/coracoralina_menu.asp Casa-Museu de Cora Coralina Cora Coralina y el Modernismo Casa de Cora Coralina Biografía y fotografías de Cora Coralina Ñe'ẽpapára Pindoramagua‎ Goiás hína peteĩ táva porã Pindorama retãme. Ko távape oĩ 24.727 tavayguakuéra (ary 2010 jave) ha hi'yvy pehẽngue hína 3 108,018 Km². Upepe heñói akue upe kuñakarai ñe'ẽpapára herakuãva Cora Coralina. Pindoráma táva Francisco Gómez de Quevedo Villegas y Santibáñez Cevallos (Madrid, 14 jasyporundy ary 1580-pe – Villanueva de los Infantes, Ciudad Real, 8 jasyporundy ary 1645-pe), ojekuaave Francisco de Quevedo, ha'e akue peteĩ karai haihára España retã pegua, upe Saro'y Itajúva pegua. Ha'éko peteĩ haihára ojekuaavéva opaite karaiñe'ẽ ñe'ẽporãhaipy rembiasakue pegua ha ojekuaaiterei chupe umi iñe'ẽpotýre, hákatu ha'e ohai avai hata jahai ambuéva, mombe'urã ha tembiasagua'u. Hembiapokue Hembiapokue ñe'ẽporãhaipy Ñe'ẽpoty Quevedo hembiapokue ñe'ẽpotýva niko tuichaiterei, ha'e hína 875 ñe'ẽpoty porã, oñe'ẽva opa mba'e ha oipurúva heta ñe'ẽ ysaja: tetia'e ha mbohoryha, mborayhu ha tekohayhu, mbo'eha, py'aguasu, arandupy, jerovia ha mano. Amo 40% opaite ijehai kuéra hína hetia'e. Iñe'ẽpotynguéra osẽ peteĩháme kuatiápe amo ary 1605-jave, aranduka hérava Primera parte de las flores de poetas ilustres de España-pe. Ha upei, opa nunga iñe'ẽpotynguéra osẽ mokõi tembiapokuépe: El Parnaso español (1648) ha Las Tres Musas Últimas Castellanas (1670). Ñe'ẽsyry Hembiapokue hetia'e-mbo'eha Sueños y discursos, ojahai ary 1606 amo 1623 gotyo, ha osẽ kuatiápe ary 1627-jave. Sueños pegua osẽ upe «fantasías morales», Discurso de todos los diablos ha La hora de todos. Umi mokõi hína jehai hetia'e ha ko'ã amnuéva ohasa Sueños hetia'ehápe: Discurso de todos los diablos o infierno emendado (1628), osẽ kuatiápe avei hérava El peor escondrijo de la muerte ha ary 1631 rire, osẽ kuatiápe Sueños ndive, aranduka hérava El entremetido y la dueña y el soplón. La hora de todos y la Fortuna con seso. Tembiasagua'u Historia de la vida del Buscón llamado don Pablos; ejemplo de vagamundos y espejo de tacaños, osẽ peteĩháme kuatiápe táva Zaragoza ary 1626-jave, hákatu oĩ mbohapy jehai ambuéva. Quevedo ojehaijeýgui hembiapokue heta jey. Hembiapokue vy'aha Premática y aranceles, hechas por el fiel de las putas, Consejos para guardar la mosca y gastar la prosa, Premática del tiempo, Capitulaciones matrimoniales ha Capitulaciones de la vida de la Corte jehai aty hetia'e. Cartas del caballero de la Tenaza (1625). Libro de todas las cosas y otras muchas más. Compuesto por el docto y experimentado en todas materias. El único maestro malsabidillo. Dirigido a la curiosidad de los entremetidos, a la turbamulta de los habladores, y a la sonsaca de las viejecitas. Gracias y desgracias del ojo del culo. Ñoha'ãnga Ndaipóri peteĩ tysýi tee oñemohendáva opaite ñoha'ãnga ohai Francisco de Quevedo, ndojekuaáigui ha'épa ohai upe ñoha'ãnganguéra ha ndojekuaáigui umi jehai ha'épa térã ndaha'éi ñoha'ãnga. Ojekuaa ramo jepe, añetehápe, ko'ã tembiapokue ha'éko ñoha'ãnga: Cómo ha de ser el privado Umi ñoha'ãngami Bárbara, Diego Moreno, La vieja Muñatones, Los enfadosos, La venta, La destreza, La polilla de Madrid, El marido pantasma, El marión, El caballero de la Tenaza, El niño y Peralvillo de Madrid, La ropavejera ha Los refranes del viejo celoso. Ha ojekuaa avei heta ñoha'ãnga hetia'e oñekañýva, heta jehai omoguasúva ha heta jehai jeroky hag̃ua. Hembiapokue ndaha'éiva ñe'ẽporãhaipy Hembiapokue jokuaikuaa pegua Política de Dios, gobierno de Cristo. Ipehẽngue peteĩ ojehai ary 1617-pe ha osẽ kuatiápe ary 1626-pe, héra Política de Dios, gobierno de Cristo y tiranía de Satanás. Ipehẽngue mokõi, ojehai amo ary 1635-pe, ha osẽ kuatiápe ary 1655-pe. Umi mokõi pehẽngue osẽ joaju kuatiápe hérava Política de Dios, gobierno de Cristo, sacada de la Sagrada Escritura para acierto del Rey y del reino en sus acciones. Mundo caduco y desvaríos de la edad (1621). Grandes anales de quince días (1621). Memorial por el patronato de Santiago (1627). Lince de Italia y zahorí español (1628). El chitón de Tarabillas (1630). Execración contra los judíos (1633). Carta al serenísimo, muy alto y muy poderoso Luis XIII, rey cristianísimo de Francia (1635). Breve compendio de los servicios de Francisco Gómez de Sandoval, duque de Lerma (1636). La rebelión de Barcelona ni es por el güevo ni es por el fuero. 1641. Vida de Marco Bruto, 1644. España defendida y los tiempos de ahora, de las calumnias de los noveleros sediciosos, oñemoambue ary 1916-pe. Hembiapokue jerovia pegua Vida de Santo Tomás de Villanueva, 1620 Providencia de Dios, 1641 oñe'ẽva umi ndojeroviáva Tupãme. Vida de San Pablo, 1644. La constancia y paciencia del santo Job. Hembiapokue arandupykuaaty pegua Doctrina moral del conocimiento propio, y del desengaño de las cosas ajenas (Zaragoza, 1630). La cuna y la sepultura para el conocimiento propio y desengaño de las cosas ajenas (Madrid, 1634). Epicteto, y Phocílides en español con consonantes, con el Origen de los estoicos, y su defensa contra Plutarco, y la Defensa de Epicuro, contra la común opinión (Madrid, 1635). Las cuatro pestes del mundo y los cuatro fantasmas de la vida (1651). Aranduka ambuéva jehecha La aguja de navegar cultos con la receta para hacer Soledades en un día (1631), ñe'ẽ mbohoryha oñe'ẽ vai umi haihára oipurúva karaiñe'ẽ gongorino térã culterano. La culta latiniparla (1624). La Perinola (1633, ed. en 1788). Cuento de cuentos (1626). Ñembohasa karaiñe'ẽme Introducción a la vida devota, de San Francisco de Sales. De los remedios de cualquier fortuna (1638), versión libre de Séneca. El Rómulo, 1632, del marqués Virgilio Malvezzi. Hembiapokue oñekañýva Vida de Marco Bruto ipehẽngue mokõi. Historia de don Sebastián, rey de Portugal. La polilla de las repúblicas. Historia del año 1631. Dichos y hechos del Duque de Osuna en Flandes, España, Nápoles y Sicilia. Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju ra'anga karai Españagua pogusúva ra'anga rendápe (1791). Haihára kuatiarogue Aranduka Interne Miguel de Cervantes-pe. de Quevedo hembiapokue Arandukarenda Karaiñe'ẽme Internépe Epaña Aranduka Tee pegua Tekove Españagua Ñe'ẽpapára Españagua Sueños y discursos de verdades descubridoras de abusos, vicios y engaños en todos los oficios y estados del mundo (avañe'ẽme: Kerayvoty ha ñemoñe'ẽ upe añete pegua omohechaukáva tembiapo ñaña, mba'e vai ha japu opaite tembiapópe ha opaite tetã ko yvýgua) ha'éko Francisco de Quevedo hembiapokue jehaipy arandupykuaaty pegua ojekuaavéva ha oñemoñe'ẽvéva. Osẽ peteĩháme kuatiápe táva Barcelona-pe. Ojekuaa ko aranduka ha'e peteĩ umíva tembiapokue guasuvéva pegua Karaiñe'ẽ Varróko Ñe'ẽporãhaipy pegua, oguerekóngo 5 pehẽngue: Sueño del Juicio Final, El alguacil endemoniado, Sueño del Infierno, El mundo por de dentro ha Sueño de la muerte. Opa 5 pehẽngue oguereko ñe'ẽporã hasýva, ñe'ẽ ombojojáva ha ñe'ẽ aty heta. Quevedo oipuru ko jehai kuéra oñe'ẽ avano'õ rehe, ha avano'õ rembiapo. Quevedo omoambue va'ekue Sueños héra ha omosẽ va'ekue kuatiápe ipehẽnguemi'ỹ heta tekove poguasu ndoipotáigui Quevedo oñe'ẽ avano'õre ha upévare Sueños osẽ Juguetes de la niñez héra rupive. Upe guive Sueño del Juicio Final oñemboherajey akue Sueño de las calaveras; El alguacil endemoniado, El alguacil alguacilado; Sueño del Infierno, Zahúrdas de Plutón; El mundo por de dentro ojepyta héra tee ha Sueño de la Muerte ojekuaa Visita de los chistes héra rupive. Quevedo ohecha yvypóra niko ñaña ha ko yvy oñehundíma, varróko rapéicha, he'i Tupã oñembojojáta niko ñeñupáre. Ijehaipy arandupýva ha mbo'eha. Omyesakã mba'éichapa yvypóra reko, yvypóra angaipa repy ha aña reko. Ehecha avei Francisco de Quevedo Mandu'apy Arandukapurupyre ARELLANO, Ignacio, «Introducción», Los sueños, Madrid, Cátedra, 1999 (Letras Hispánicas, 335), págs. 9-46. ISBN 84-376-1007-9. ESTRUCH TOBELLA, Joan, «Estudio preliminar», Sueños, Madrid, Akal, 1991 (Nuestros Clásicos, 2), págs. 7-33. ISBN 84-7600-73-10. GARCÍA DE LA CONCHA, Víctor (coord.), Homenaje a Quevedo: actas de la II Academia Literaria Renacentista, Universidad de Salamanca, 1982 (Biblioteca Académica, 2). ISBN 84-7481-19-53. JAURALDE POU, Pablo, Francisco de Quevedo, Madrid, Castalia, 1999. ISBN 84-7039-812-1. O. CROSBY, James, «Introducción», Sueños y discursos, Madrid, Castalia, 1993 (Clásicos Castalia, 199), págs. 17-87. ISBN REY, Alfonso, Quevedo y la poesía moral española, Madrid, Castalia, 1995. ISBN 84-7039-726-5. Joaju Los sueños, de Francisco de Quevedo Edición digital de Sueños y discursos de verdades descubridoras de abusos, vicios y engaños en todos los oficios y estados del mundo Tembiasagua'u karaiñe'ẽme Epaña Ka'asapáva do Sul (poytugañe'ẽme: Caçapava do Sul) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 260 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 33.700 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Kachiky (poytugañe'ẽme: Cacequi) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 412 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 13 685 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Cachoeira do Sul ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 196 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 83 827 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Cacique Doble ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 399 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 4 865 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Ka'a yvate (poytugañe'ẽme: Caibaté) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 487 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 4.954 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Ka'aikára (poytugañe'ẽme: Caiçara) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 460 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 5 071 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Y akuã (poytugañe'ẽme: Camaquã) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 127 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 62 759 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Akutiporã (poytugañe'ẽme: Cotiporã) ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 160 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 3 917 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Cidreira ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, paraguasu Atlántiko hembe'ýre, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 127 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 12 654 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Gramado ha'ehína peteĩ táva Pindorama retãme, ñembýpe gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Opyta 115 km táva guasu Porto Alegre pegua. Ko távape oiko 34 110 tapicha (ary 2010 jave). Rio Grande do Sul táva Káukaso ha'e peteĩ yvy oĩva Európa rembe'ýre Kuarahyreike Asia rehe, upe para Hũ ha para Káspio mbytépe, oguereko ipype umi yvyty Káukaso ha umi yvy ijerére oĩva, ipukukue tee hína amo 1.200 km. Hu'ã yvatevéva hína upe yvyty Elbrus, oguerekóva 5.642 m. Káukaso yvy ikatu oñembojo'a umi mokõi yvy ambuéva: Ñemby Káukaso térã Transkaukásia ojejuhúva umi yvytyrysýi Káukaso Guasu ñemby ngotyo, ko yvýpe oĩ mbohapy tetã hekosãsóva: Armenia, Aservaijã ha Georgia, yvyrusu Európa pegua. Yvate Káukaso térã Siskaukásia opa yvy yvate gotyo Rrúsia Joaty pegua ha oñemboja'o pokõi tavakuairetãme: Chechenia, Yvate Osétia, Ingusetia, Kabardino-Balkaria, Karacháevo-Cherkesia, Adiguesia ha Ndaguestã. Ko yvy rembiasakue guasu niko, hetaiterei avano'õ ohasa Káukaso rupive ha oheja imba'e teéva, upéva ko'ãga ojejuhu heta jerovia, ñe'ẽ ha tembiapo tee upépe. Ehecha avei Káukaso ñe'ẽnguéra. Joaju (Káukaso ñe'ẽnguéra ra'anga). (Rusia Hoy: Descubre el Cáucaso). Yvytyrysýi Káukaso (rrusiañe'ẽme: Kavkazskiy Khrebet) ha'e peteĩ yvyty guasu aty ojejuhúva para Hũ ha para Káspio imbytépe, upe yvy heraha Káukaso. Heta jey ojekuaa ku yvytyrysyi omboja'o Európa ha Asia: Káukaso Guasu (rrusiañe'ẽme: Bolshói Kavkaz), ha'e peteĩ yvytyrysýi yvate ha tuicha, ipukukue hína 1.200 km, oñembohysýiva kuarahyreike guive ñembykuarahyresẽ meve, upe táva Sóchi hi'aguĩ, Rrúsia retãme, upe para Hũ guive, upe táva Vaku hi'aguĩ meve, amo para Káspio rembe'ýre. Káukaso Mirĩ (rrusiañe'ẽme: Mali Kavkaz), ojejuhu ñemby gotyo Káukaso Guasu pegua, ko'ã mokõi yvytyrysýi ijoja jovái, amo 100 km oñemombyry, ipukukue hína 1.125 km umi yvyty Georgia ha Armenia pegua rupive. Umi yvy ojeréva Káukaso Guasu heraha Siskaukásia ha yvy ñemby pegua heraha Transkaukásia. Heta yvyty Káukaso pegua ohasa 4.500 métro ijyvatekuére, upe yvatevéva hína yvyty Elbrus, Káukaso Guasúpe. Ku yvytyrýsype oguereko heta yvy mba'e, y porã, itakyra ha yvy mba'etĩ. Káukaso yvy opyta Armenia, Aservaijã, Georgia ha Rrúsia retãme. Umi yvytýpe Sóchi hi'aguĩva ojejapo Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2014, peteĩha Ñembosaraipavẽ ojejapóva Rrúsia Joatýpe, upe Ñembosarái 1980 táva Mosku-pe, ojejapo Joaty Soviétiko aja. Ehecha avei Káukaso Guasu Káukaso Joaju Káukaso Káukaso Guasu (rrusiañe'ẽme: Bolshói Kavkaz), ha'e peteĩ yvytyrysýi yvate ha tuicha, ipukukue hína 1.200 km, yvytyrysýi pukuvéva ha tuichavéva Káukaso pegua. Oñembohysýiva kuarahyreike guive ñembykuarahyresẽ meve, Káukaso yvýre, upe táva Sóchi hi'aguĩ, Rrúsia retãme, upe para Hũ guive, upe táva Vaku hi'aguĩ meve, amo para Káspio rembe'ýre. Upe tetã rembe'y Rrúsia ha Georgia ha Aservaijã pegua oĩha Káukaso Guasúre. Joaju Káukaso Káukaso mboypýri térã Ñembykáukaso ha'e peteĩ yvy ñembyatypyre Káukaso pegua oguerekóva ipype mbohapy tetã hekosãsóva Armenia, Georgia ha Aservaijã, ha mokõi tavakuairetã hekosãsovýva Avekásia ha Ñemby Osétia. Umi yvy michĩva Tuykía ha Irã pegua oĩha avei Ñembykáukasope. Ojehero upéicha ko yvy ojejuhúgui yvytyrysýi Káukaso Guasu ñemby ngotyo, upe yvy hérava Káukasope. Mokõi jey aja opa tetãnguéra Káukaso mboypýri oñembojoaju: Tavakuairetã Jekopytyjojáva Ñembyatypyre Káukaso mboypýri ára 9 jasyrundy guive 26 jasypo peve ary 1918 jave. Tekoha Tavakuairetã Ñembyatypyre Soviétika Káukaso mboypýri ára 12 jasyapy ary 1922 guive 5 jasypakõi 1936 meve. Káukaso Yvatekáukaso, heraha avei Siskaukásia, ha'e opaite yvy Káukaso yvate pegua, yvyrusu Európa ha Asia imbytépe, Rrúsia Joaty pegua ha oñemboja'o pokõi tavakuairetãme: Chechenia, Yvate Osétia, Ingusetia, Kabardino-Balkaria, Karacháevo-Cherkesia, Adiguesia ha Ndaguestã. Ñemby gotyo ojejuhu upe Káukasomboypýri, oĩháme yvytyrysýi yvate Káukaso Guasu. Káukaso Avekásia (Aphsny [apʰsˈnɨ], Аҧсны avekásiañe'ẽme; Apjazeti [ɑpʰxɑˈzɛtʰi], აფხაზეთი georgiañe'ẽme; Abjazia [abxaˈzʲijə], Абхазия rrusiañe'ẽme) ha'e peteĩ yvy ojejuhu ñemby kuarahyreiképe yvytyrysýi Káukaso-pe, para Hũ yrembe'ýre, ha itavusu hína Suhumi. Avekásia hína hekosãso ary 1992 guive; hákatu tetã Georgia oikuaa chupe peteĩ tavakuairetã hekosãsongy, ha heta tetã ambuéva avei, upe aja Rrúsia, Nikaragua ha Venesuéla ohechakuaa chupe peteĩ tetã hekosãsóva. Ary 1991 jave, opávo Joaty Soviétiko, Georgio oñemosãso ha Avekásia, peteĩ tavakuairetã hekosãsongy Georgia ipype, oike akue Georgia ipoguýpe. Hákatu, Georgiagua ha Avekásiagua oñembohovái, ára 23 jasypokõi 1992-pe, Avekásia oñemosãso. Mandu'apy Arandukapurupyre Andersen, Andrew: Brief History of Abkhazia Braund, David: Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC-AD 562. 1994, Clarendon Press, Oxford. ISBN 0-19-814473-3. Ehecha avei Káukaso Joaju President of the Republic of Abkhazia. Official site (en, ru, ab, tr) UNOMIG - Misión de Observadores de las Naciones Unidas en Georgia Sitio de la República Autónoma de Abjasia Abkhazeti.ru Caucaz.com Tetã Europagua Tetãnguéra Yvýi ndaha'éi upe tetã héraha Holanda. Tetãnguéra Yvýi (neelándañe'ẽme: Nederland) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Európa pegua oĩva Tavetã umi Tetãnguéra Yvýi pegua (Koninkrijk der Nederlanden neelándañe'ẽme). Oiko Európa Joaty ipype. Umi Tetãnguéra Yvýi oĩha óga guasu sãmbyhyha tavetã pegua. Umi Tetãnguéra Yvýi opyta yvate kuarahyreike Európape ha ijerére ojejuhu yvate ha kuarahyreike gotyo upe para Yvate, ñemby goryo ojejuhu Véyhika ha kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu upe tetã Alemaña. Ijyvy niko michĩ ha heta tekove kupera oikove ipype, umi Tetãnguéra Yvýi hekoporã ha hekotenondeite. Héra ohechauka tetã ijyvy (land) yvýi hína (neder) ha heta ijyvy oĩ para yvatekuére ha amo ambuéva yvy ijyvyive parágui. Heta jey, umi Tetãnguéra Yvýi heraha Holanda, hákatu Holanda ha'e peteĩ yvy yvategua Tetãnguéra Yvýi pegua ha ndaha'éi peteĩ tetã tee. Iñe'ẽ avei heraha hata jeýpe holandañe'ẽ, hákatu héra tee hína neelándañe'ẽ; holandañe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ nunga ambuéva oúva neelándañe'ẽ megua. Ehecha avei Holanda Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju Sitio web oficial de la Oficina de Turismo Información general del país en el sitio del Ministerio neerlandés de Asuntos Exteriores Casa Real Neerlandesa Radio Nederland, la emisora internacional de los Tetãnguéra Yvýi Holandalatina, guía turística de Amterdam y Tetãnguéra Yvýi Upe castillo de Alarcón (avañe'ẽme: Óga guasu Alarcón - Óga mbarete Alarcón) ha'e peteĩ óga guasuete oĩ umi óga mbarete ambuéva oñangarekóva ha omongoraháva upe táva heraha Alarcón, upe Tetãvore Cuenca pegua. Ku tenda oguereko peteĩ mongoraha guasu ijerére ha óga guasuete ipype, po (5) óga yvate ha táva avei opyta ipype. Heta mombe'ugua'u oñemombe'u ku óga guasu Alarcón pegua, hembiasakue hína pukúgui ha heta mba'e ojejuhu ipype. Ehecha avei España Madu'apy Arandukapurupyre G. Atienza, Juan (1999) Leyendas históricas de España y América, Editorial EDAF SALAS PARRILLA, Miguel. Alarcón, Belmonte y Garcimuñoz. Tres castilos del señorío de Villena en la provincia de Cuenca. Madrid, El autor, 1997. Joaju España ra'ãnga'ita Upe Tupão Guasu Sagrada Familia (karaiñe'ẽme Templo Expiatorio de la Sagrada Familia ha katalã ñe'ẽme Temple Expiatori de la Sagrada Família), ojekuaavéva mbykymíme Sagrada Familia''', ha'e peteĩ tupão guasu katólika táva Barcelona pegua (España retãme), ojapo upe karai jogapokuaahára heraha Antoni Gaudí. Oñepyrũ ary 1882-pe ha ojejogapo hína ko'ãgaitéme ( ary pegua). Antoni Gaudí rembiapokue tuichvéva ha porãvéva, ha karai omohechaukavéva Katalúña jogapokuaa ãgagua. Marandu osẽ ary 2011-pe, Sagrada Familia ha'e ta'ãnga'ita tekove ohovéva ohecha hag̃ua opaite España retãme, amo 3,2 sua tapicha kuéra oho. Jogapo oñepyrũ gótiko pyahu rapépe, hákatu Gaudí omotenonde jogapo ary 1883-pe ha omoambue opamba'e. Omoha'anga ha upei ojogapo. Gaudí oñepyrũ Sagrada Familia jogapópe orekóva 31 ary ha opaite ijeikove omba'apo tupão guasu jogapóre. Hembiapo heko pyahuvéva hína umi óga yvate puku ha osẽ jeike pegua, ha hekopo'i yvatekuére. Gaudí omoha'anga umi óga yvate karapã opaite tupão heko yvate hag̃ua. Tupão Guasu Sagrada Familia ojejogapopávo oguerekóta papoapy (18) óga yvate: irundy-rundy umi mbohapy jeiképe, óga, ha poteĩ óga yvate ambuéva omokarapã porãva óga ahoja apytépe —omomba'eguasu Hesu Nasaregua hag̃ua— oguereko 170 metro yvatekue, ha irundy ambuéva ojeréva chupe, omomba'eguasu umi karai Tupa ñe'ẽ maranduhára, ha peteĩ óga ahoja karapã porã omomba'eguasu Tupãsy. Ary 1926-pe omano Gaudí ha peteĩ óga yvate mante ojejogapo. Tupão jejogaporã opyta umi ta'anga mante ha peteĩ joguaha michĩ jésogui. Hákatu, ojejogapo mante. Tembiapo Gaudí ojapo va'ekue, Teñói jeike ha "cripta''" oike akue ary 2005-pe UNESCO Tembiejakue Yvypóra reko pegua «Obras de Antoni Gaudí». Avare Guasu omongarai Tupão ha omoañete chupe. Ehecha avei Antoni Gaudí Barcelona España Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju Localización en Google Maps Web oficial Parroquia de la Sagrada Familia (kataluñañe'ẽme) Completo análisis de las formas geométricas de Gaudí Estructura hiperboloide de la Sagrada Família (inguaterrañe'ẽme) Declaración de Patrimonio Mundial de obras de Gaudí, entre ellas la fachada del Nacimiento y la cripta de la Sagrada Familia (hyãsiañe'ẽme) La Sagrada Familia y el gótico Audioguía educativa sobre La Sagrada Familia España ra'ãnga'ita Tupão Upe Ymboguataha Segovia (karaiñe'ẽme: Acueducto de Segovia) ha'e peteĩ ta'ãnga'ita ymboguataha Mburuvi Rróma pegua opytáva táva Segovia, España retãme. Ojejogapo saro'y II d.C. iñepyrũme, upe mburuvicha guasu Trajano ojokuái aja. Ymboguata Segovia ogueraha y yvu Fuenfría pegua, opytáva upe yvyrysýimi 17 kilómetro táva Segovia pegua. Osyry 15 kilómetro oguahẽ mboyve távape. Peteĩháme, y ho'a peteĩ mba'yru guĩasu heraha El Caserón, ha upe oñemboguata peteĩ óga yvatépe (heraha Casa de Aguas), upépe y hekopotĩ ha ojepe'a yvyku'i. Ha upei osyry 813 m (1% osaingóva). Yvatekue ha'e amo 28 métro ha oreko 167 karapã. Oñangareko hag̃ua ymboguataha Segovia ojejapo peteĩ ñemoporã 8 arýgui omotenonde karai jogapokuaahára Francisco Jurado. Ehecha avei España Mandu'apy Joaju Club de Amigos del Acueducto Norma Barbacci, "Saving Segovia's Aqueduct," ICON Magazine, Winter 2006/2007, p. 38-41. Aqueduct of Segovia - Information and photos. 600 Roman aqueducts with 35 descriptions in detail among which the Segovia aqueduct World Monuments Fund - Acueducto de Segovia España ra'ãnga'ita Upe Tupão guasu León térã Tupão guasu táva León pegua (karaiñe'ẽme: Catedral de León) ha'e peteĩ tupão guasu katóliko jerovia pegua, ákidiosi táva León róga guasu, España retãme. Omomba'eguasu Marangatu María de Regla. Jejogapo oñepyrũ saro'y XIII, ha'e peteĩ jogapopyre omohechaukaitéva jogapokuaa gótiko ha jogapokuaa Hyãsiagua sa'i sa'i. Ojekuaa sapy'apy'a Pulchra leonina, he'séva 'Leonésa porãite'. Oĩ Santiago Rape apytépe. Tupão guasu León oĩ gótiko rapeitépe, itápia oguereko heta itavera ha imongoraha michĩ. Mandu'apy Arandukapurupyre Ricardo Puente, La Catedral de Santa María de León. León, Imprenta Moderna. Editor Ricardo Puente. Luis A. Grau Lobo, La Catedral de León. León, Editorial Everest. Joaju Sitio web oficial de la S. I. Catedral de León (España). Cámara web desde la Catedral de León. Fotos panorámicas del interior y exterior de la Catedral de León. España ra'ãnga'ita Tupão Upe Torre del Oro (Avañe'ẽme: Itaju Róga yvate) ha'e peteĩ óga yvate ysyry Guadalquivir rembe'ýpe, upe táva guasu Sevílla-pe, opyta upe tóro okaguasu táva Sevílla pegua, pe tetãvore hekosãsóva Andalusíape. Ijyvatekue hína 36 métro. Héra áraveñe'ẽme ikatu ha'e akue Bury al-dahab, Borg al Azahar, térã Borg-al-Azajal en referencia a su brillo dorado que se reflejaba sobre el río. Durante las obras de restauración de 2005, se demostró que este brillo, que hasta entonces se atribuía a un revestimiento de azulejos, era debido a una mezcla de mortero de cal y paja prensada. Torre del Oro ha'e peteĩ óga yvate ojejogapo mbohapy pehẽnguéme, peteĩha oguereko 12 yke, ha ojejogapo amo ary 1220 ha 1221, karai Sevílla mburuvicha, Abù l-Ulà, ojapouka akue. Pehẽngue mokõiha, oguerekóva avei 12 yke, ojapouka Pedro I de Castilla (Pedro I el cruel) saro'y XIV jave. Ha ipehẽngue mbohapyha, ijapu'a ha ijahoja karapã, ojejogapo amo ary 1760 jave, karai ñorairõhára ha jogapokuaahára Sebastián Van der Borcht ojapouka. Ta'anga Mandu'apy Arandukapurupyre FALCÓN MÁRQUEZ, Teodoro (1983). La Torre del Oro. Sevilla. Editorial: Diputación Provincial de Sevilla. Servicio de Publicaciones. ISBN 84-500-9121-7. ISBN 978-84-500-9121-2 Joaju Ayuntamiento de Sevilla Historia Otra historia El estudio de la cimentación y terreno subyacente de la Torre del Oro, Aparejadores, n.º 60. Consultado el 6-11-2008. La Torre del Oro en la base de datos del Patrimonio Inmueble de Andalucía. Instituto Andaluz del Patrimonio Histórico Guía de la Torre del Oro Visita Virtual a la Torre del Oro España ra'ãnga'ita Universidade do Estado de Minas Gerais ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, oñepyrű ary 1994pe táva Belo Horizontepe, tetãvore Minas Gerais. Oguereko arandu róga Minas Gerais-pe, táva Belo Horizonte-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaorusu Pindoramapegua ohekombo'e 4.121 temimbo'ekuerape ha oguereko 452 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Universidade do Estado de Minas Gerais Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Upe Marangatu Maria Hóga Tupão guasu Sevílla pegua (karaiñe'ẽme: Catedral de Santa María de la Sede de Sevilla ha'e tupão guasu gótiko Hesu rape pegua tuichavéva. Unesco omomba'eguasu chupe ary 1987-pe, upe Mburuvicha róga Marangatu (Real Alcázar) ha upe India Mba'e avei (Archivo de Indias), umíva hína Tembiejakue Yvypóra reko pegua ha, ára 25 jasypokõi ary 2010-pe, Tembiejakue Porãvéva Yvypavẽ megua. Oje'e oñepyrũ Tupão guasu Sevílla jejogapo ary 1401-pe, kuatiápe ndojejuhu ramo jepe marandu ojejogapo chupe ary 1433 mboyve. Ojejogapo chupe peteĩ óga guasu porã ári opyta akue ojeity peteĩ Islã róga rire, opyta chugui peteĩ ógayvate porã (upe Giralda) ha upe "Patio de los Naranjos". Tupão guasu Sevílla ipype oĩha Kiritóval Kolõ retekue ha heta mburuvicha guasu Kastilla pegua hetekue: Pedro I el Cruel, Fernando III el Santo ha ira'y, Alfonso X el Sabio. Mandu'apy Arandukapurupyre Enlaces externos Web oficial de la Catedral de Sevilla Consejería de Cultura - Bienes Patrimonio Mundial Visita Virtual a la Catedral de Sevilla Otra visita virtual España ra'ãnga'ita Tupão Upe Tupão guasu Santiago de Compostela (karaiñe'ẽme: Catedral de Santiago de Compostela) ha'e peteĩ tupão guasu katóliko tetã España pegua, tetãvore Galicia-pe, upe táva heraha Santiago de Compostela. Ipype oguereko Marangatu Hakóvo (Santiago) ryvy, upevare ku tupãome oguahẽ ymaguare guive heta tapicha opa Európa pegua upe Marangatu Hakóvo Rape rupive, ha ko'ãga heta tekove oho oguata ku rape rupive oguahẽ hag̃ua tupãome avei. Ary 1896 oñemoñe'ẽ chupe Tembiapo tee Rembiejakue, ha táva ymaguare Santiago de Compostela, ojeréva tupão guasu, oñemoñe'ẽ chupe Tembiejakue Yvypóra reko pegua upe Unesco rupive ary 1985-pe. Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju Web oficial de la Catedral de Santiago de Compostela La Catedral Metropolitana. Archidiócesis de Santiago de Compostela La Berenguela en Towerclocks.org Plano y fotos de los capiteles de la Catedral Nártex con Pórtico de la Gloria HyperSculpture - Puerta de las Platerías España ra'ãnga'ita Tupão Pe Témplo Táva Paraguay pegua, (Tetã Paraguay) ha'e peteĩva umi témplo oñemopu'ã ha oñemomba'apóva Jesucristo Tupao Santokuéra Arapahapegua rupive, ha'éva pe 112-ha oñemopu'ãva Tupao rupive ha peteĩha Paraguay retãme, oñemohendáva Avda. España ári, tavaguasu Paraguaýpe, ary 2002 guive. Joaju Página web oficial del templo de Asunción, Paraguay (lds.org) Modelo arquitectónico del Templo de Asunción creado por SketchUp. Paraguay Hesukrísto Tupao Marangatukúera Arapahapegua Jesucristo Tupao Santokuéra Arapahapegua, ha'e peteĩ Tupao cristiano ojerrestauráva'ekue ojeheróva ijupe omoĩjey hague ko yvyape ári pe Tupao tee Jesucristo omopu'ãva'ekue. Pe Tupao oñemohenda Salt Lake City, Utah-pe, ha omoĩ umi kongregasiõ (ojeheróva karaiñe'ẽme barrios térã ramas) ha omopu'ã templokúera opa yvyape ári. Jesucrísto Tupao Santokuéra Arapahapegua Tekove ñemoambue (Karaiñe'ẽme: evolución biológica) ha'e opa umi ñemoambue mba'e oikovéva ha oikóva Yvýpe ohasa ha omoheñói heta tekove juehegua peteĩ ypykue guive, tekove rete ha retepy ñemoambue niko ojehu pe tekohápe oĩhaguére heta mba'e, mbeguekatúpe omba'apóva tekovére ha omoambuéva ichupe. Ko ñe'ẽ ñemoambue ojepuru peteĩháme he'i hag̃ua "tekove ñemýi tenonderã gotyo" saro'y XVIII-pe, upe karai Suisagua tekovekuaatyhára Charles Bonnet hembiapópe Consideration sur les corps organisés. Hákatu, heta karai arandu Gyresia ymaguare retã megua he'i va'akue peteĩ tekove ypykuegui osẽ opaite tekove juehegua oikóva ha oikovéva, ha upe mba'ekuaarã he'íva umi tekove juehegua oñemoambue tapiáva ojapo heta karai tembikuaatyhára saro'y XVIII ha XIX pegua, ha umíva mbytépe karai Charles Darwin ohai upe mba'ekuaarãre iñaranduka pehẽngue peteĩha Tekove juehegua ypy. Ary 1859 Darwin omoañete ramo jepe upe mba'ekuaarã, ha ohechauka ñehesa'ỹijo hetáva. Ehecha avei Yvypóra ñemoambue Mandu'apy Joaju Avañe'ẽme: Avakuaaty ha yvypóra ypykue jehai, ava rembiapo ha ava reko rembiasa avei. Karaiñe'ẽme: Artículo sobre experimentos de evolución, en vivo y en directo. Artículo sobre la evolución genómica y la adaptación. «La evolución es un hecho y una teoría», artículo en el sitio web Chile Skeptic. Evolutionibus. Ingyaterrañe'ẽme: Un estudio para saber de dónde venimos y adónde vamos. Tekovekuaaty Yvypóra ñemoambue (karaiñe'ẽme: evolución humana) ha'e mba'éichapa yvypóra reko ha rete oñemoambue ymaguareite guive ha ko'ágã meve. Heta tembikuaaty ojesarekojoja ojekuaa hag̃ua umi mba'e, oñemoarandu tekovekuaaty rupive, avakuaaty tetepyguigua rupive, ymaveguarekuaa, tekoypykuaaty rupive ha ñe'ẽ'etakuaaty. Karai Charles Darwin, Ingyaterra pegua ohaiva'ekue, ary 1859-me, peteĩ aranduka omboherava'ekue "Tekove juehegua ypy" (Origen de las Especies). Darwin-pe guarã niko taha'eha'éva tekove (ka'avo, mymba ha ko'ãva apytépe, ava) mbeguekatúpe omoambue hete ha hetepy, ha he'i avei oikopukuveha, oñemoña katui, umi ojepokuaaporãvéva hekoháre. Darwin guive ojeguerovia ñepyrũ ava ha'eha karaja ñemoñare. Ko'ága peve ojejuhu gueterei ava'ypy kanguemimi ha mba'e'apokue omoañetéva Darwin remiandu. Ary 1965-pe, peteĩ yvykuaatyhára hérava John Martyn, ojuhúkuri Baringo, ypa oĩva Kénia (Áfrika) retãme, peteĩ kuñataĩ akãngue. Upe kuñataĩ oñembohéra pyahujey "Lúsi", ha jeko oikova'ekue upérupi ojapo mbohapysua ary. Upéicha avei, ary 1994-me, ojejuhujey Afrika-pe yvypóra ypykue kanguemimi itujavéva Lusi-gui, ko'ãva jeko ojapo posua ary rupi oikohague Etiopia-re, upépe ojejuhúkuri umi kangue, oñembohéra chupekuéra Australopitecus ramidus, ha ha'ekuéra hína ko'ãgaite meve umi yvypóra ypykue itujavéva ko yvy ape ári. Ha'ekuéra ndaje umi karaja ñemoñare, oikotevẽgui hembi'urã, oguejyva'ekue yvyra rakãgui ha oguata ñepyrũ mokõive ipýre. Upéva hína ava katupyry (homo habilis) ojapokuaámava hembipururã. Ichugui oikókuri ava ñembo'ypyre (homo erectus) ojapo peteĩsua ary. Ha upéa riregua hína ava arandu (homo sapiens) oikundahava'ekue yvy ape. Mandu'apy Aranduka ambuéva Guillén-Salazar, F. (2005). Existo, luego pienso: los primates y la evolución de la inteligencia humana. Madrid: Ateles Editores. Morgan Allman, John (2003), El cerebro en evolución. Ariel: Barcelona. Stix, Gary (2008): «Huellas de un pasado lejano». Investigación y Ciencia, 384(sept.): 12-19 (Migraciones prehistóricas) Joaju Becoming Human Trabajo que analiza la evolución humana desde múltiples puntos de vista (en inglés). Proyecto de Mapeamiento Genético Genographic. Teoría de las Ciencias Humanas (documento número 7 en español, números 5 y 6 en inglés) Cómo el homo sapiens salió de África y pobló el mundo PowerPoint con textos básicos en español Tekovekuaaty Upe Mormón Kuatiañe'ẽ oñembohasa ko'ápeve 91 ambue ñe'ẽme. Umi hembyre katu oñembohasa ambue 24 ñe'ẽme. Ko tysýipe ojehechauka enterove umi versiõ Mormón Kuatiañe'ẽ rehegua oñembohasámava'ekue ambue ñe'ẽme. Ndoje'éiramo mba'e ambue, pe ñembohasa ojejapóva'e'ekue ojehepyme'ẽ ha upevakúere ipype ojehái Hesukrísto Tupao_Marangatukuéra Arapahapegua rupive (Tupao Mormón). Pe jasypoapy ary 2013 jave pe Hesukrísto Tupao Marangatukuéra Arapahapegua oguenohe 109 ñe'ẽ ẽme. Mormón Kuatiañe'ẽ Hose Smith, ta'ýra ( ára 23 jasypakõi, ary 1805-guive ára 27 jasypoteĩ, ary 1844-peve) ha'ekuri peteĩ sambyhyhára mbojeroviahára Tetã peteĩ reko Amérikagua-pegua ha umi mormongúera ñemoñepyrũhare. Oguerekóramo 24 ary, Hose Smith oikuauka pe Mormón Kuatiañe'ẽ; ha pe omanóramo guarã, 14 ary uperire, oguerúma hetaitereipéma hapykúeri ha omopu'ã peteĩ jerovia ha peteĩ tavarandu jeroviáva ohóva hese ko'ãgaitéve. Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Charles Robert Darwin (ára 12 jasykõi ary 1809-pe – ára 19 jasyrundy ary 1882-pe) ha'e akue peteĩ karai yvy rekove rembiasa ñehesa'ỹijohára Ingyaterra retãmegua he'íva va'ekue iñarandukápe heraha Tekove juehegua ypy opaite tekove juehegua oikovéva ha omanóva va'ekue oñemoambue mbeguemi ha ou peteĩ ypykue peteĩte, jeporavo ha'ete rupive (kóva he'ise tekove térã mymba oikopukuveha, oñemoña katui, umi ojepokuaaporãvéva tekoháre). Darwin guive ojeguerovia ñepyrũ ava ha'eha karaja ñemoñare. Ko'ága peve ojejuhu gueterei ava'ypy kanguemimi ha mba'e'apokue omoañetéva Darwin remiandu. Tekove ñemoambue oiko porã umi tembikuaatyhárape guarã Darwin rekove aja, hákatu imba'ekuaarã he'íva tekove oñemoambue "jeporavo ha'ete" rupive ndojehechakuaai ary 1930 peve upe mba'e teére omohenói heta tekove juehegua. Ko'ãgaite Darwin rembiapo ojehechakuaaitéva tekovekuaatýpe oñembosako'ígui mba'érepa oiko ha oiko va'ekue hetaiterei tekove juehegua. Ehecha avei Tekovekuaaty ñemohenda Tekovemohendaha Yvypóra ñemoambue Tekove ñemoambue Mandu'apy Joaju Karaiñe'ẽme Texto completo en 'pdf' El origen de las especies, en 3 tomos, Espasa Calpe, 1921, 'Biblioteca de traductores' traducción de Antonio de Zulueta Fundación Charles Darwin. Fundada en 1959 -UNESCO/Unión Mundial para la Conservación- Conservación de los ecosistemas de las islas Galápagos Tekove Tavetã Joajugua Salt Lake City, sapy'apy'a oñemombyky jepi pe héra Salt Lake térã SLC-pe, ha ha'e pe tavusu ha tavaguasu itavayguakúera hetavéva pe tetãvore Utah-pegúape. Pe ary 2013 jave oguahe pe itavayguakúera 191.1180 rupi, pe tavaguasu opyta Salt Lake City ijerére, oguerekóva itavayguakúera oñondivepa 1.140.483 pe ary 2013 rupi guive. Tetãvore Joapykuéra táva Tembi'u Paraguái : Andai kamby Avati pororo: palomitas de maiz Bife Koygua: bife campesino Kavure Ka'i-Ku'a Caldo ava : Caldo del indio Caldo o sopa blanca Chastasca Chicharõ Chicharõ hu’itĩ Chipa avati kesu Chipa kandói Chipa guasu Chipa mulita Chipa so’o Choclo Fideo pupu Guiso popo Ka'i Ladrillo : postre a base de dulce de miel y mani Kurapepẽ Kururu : postre a base de galleta o pan duro y miel negra Locro de carne seca Locro ipokue Locro morotĩ Mandi'o Mbaipy avati Kure mbaipy : polenta con carne de cerdo Mbaipy so’o piru : polenta con carne seca Mbaipy so’o: polenta con carne Mbeju Pan hũ : postre Pastel mandi’o Pajagua maskáda Perera kamby Pira chyryry: pescado frito Pirón Puchero Rrevíro Rora kamby Saporo : Poroto So’o hu’ũ So’o ku’i So'o apu'a jukysy So'o josopy Sopa paraguya Sopa paraguya "karai" Sopa paraguya "palaciega" Vori vori morotĩ Vori-vori de gallina Jopara Ype rova: cara del pato Rei’u jangua Ka’ay kamby mbokaja : mate dulce de coco Ka’ay he’ẽ : mate dulce de yerba y azucar Ka’ay ro : mate amargo de yerba Ka’ay manduvi: mate dulce de mani Terere Mandu'apy Joaju Tembi'u Paraguái Silvio Pettirossi (ára 16 jasypoteĩ ary 1887-pe - ára 17 jasypa ary 1916-pe) - herakuãitéva Paraguáigua. Ára 17 jasypateĩ ary 1914 jave, Silvio Pettirossi, mbovevehára herakuãitéva ñane retãygua, omoañetékuri iveve peteĩha ñane retãme, táva Paraguay yrupápe, López Ogavusu renondépe, ipepo'atãme, oherova'ekue Paraguay, ha'éva peteĩ Deperdussin T Peteĩme g̃uarã. Pe vy'aguasu ndoikopái pepo'atã mba'ejereha oñembyaihaguére. Upe rire, Silvio Pettirossi ohupyty jehechakuaa guasu ára 5 ha 6 jasypakõime ojapokuévo jeveve ijojaha'ỹva Sajonia Ygarupápe ijatyhaguépe 15.000 tapicha rupi. Silvio Pettirossi heñókuri Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme, ára 16 jasypoteĩ ary 1887-pe. Itúva herava'ekue Antimo Pettirossi, ouva'ekue Italia retâgui; ha isýkatu herava'ekue Rufina Pereira Doldán. Ha'ekuéra oguerekókuri 6 ñemoñare, umíva apytépe, Silvio. Imitãme, orekórõ 8 ary, ohova'ekue táva Spoleto, Italia retãme, ha oikékuri peteĩ Guarini Mbo'ehaópe, upépe oĩmavoíkuri ijoyke'y peteĩ, hérava Alfredo. Italia-pe oikojepékuri 15 ary omboty peve ha upéi ojevy Paraguay retãme ha oikékuri guarini atýpe. Oreko jave 27 ary omendákuri Sara Usher rehe. Ojevývo Italia-gui, Pettirossi omba'apókuri Pytagua Rerekua rógape, oĩva táva Buenos Aires-pe. Argentina Pepo'atã Mbovevehára Mbo'ehaoojapóvajepi veve jehechauka Palermo Okarusúpe, upépe Silvio Pettirossi ojañepyrũkuri pepo'atãre ha avei upépe oikuaa'ypýkuri Jorge Newbery-pe ha'eva'ekue Pettirossi mongaraihare jevevépe. Newbery niko omoakãrakúkuri Pettirossi-pe oho hag̃ua Francia retãme ojehekombo'e hag̃ua jevevépe. Pettirossi ohova'ekue ára 4 jasypa ary 1912-pe ha oikékuri Deperdussin Pepo'atã'apoha Mbo'ehaópe, upépe Pettirossi pya'e ojehecharamo ikatupyrýgui pepo'atã vevejeguápe. Umíva apytépe, opytã mandu'arãme, peteĩ jeho París guive Burdeos peve, ipukúva 760 km, henyhẽvavevejeguágui ha mba'era'ã ijetu'úvagui, ha'e ojapóva ohasa jave ñavõ táva ári, oĩva upe hapépe. Ary 1914-pe, Silvio Pettirossi ojapókuri heta veve jehechauka Táva Rio de Janeiro, Brasil retãme. Ijehechauka paha Brasil retãme ojechákuri 200.000 tapicha, umíva apytépe, Brasil retã ruvicha, Hermes da Fonseca. Upe arýpe avei ojapo jehechauka Uruguay retãme, upéi Chile retãme ha Argentina retãme. Ojevývo Paraguay retãme, oúvo ygarata “Formosa”-pe, ohupytývo Villeta Ygarupa, oguejýkuri omomaitei hag̃ua tapichaetaitápe oñembyatyva'ekue ohecha hag̃ua chupe ha upéi og̃uahẽvo Táva Paraguaýpe tapichaita ohupíkuri chupe ijati'y ári ha ogueraha hikuái chupe itúva róga peve. Ary 1915-pe ohókuri Táva San Francisco, Estados Unidos retãme, oikohaguépe peteĩ jehechauka guasu oĩhaguépe heta mbovevehára katupyry. Silvio Pettirossi omanókuri Táva Buenos Aires-pe, ára 7 jasypa ary 1916-pe, orekorõguare 29 ary, oveve ha oha'ã aja umi myatyrõ ojejapova'ekue ipepo'atãme. Ojehechakuaávo chupe, Táva Paraguay pepo'atãrupa (oĩva Táva Luque-pe) ogueraha héra joheipyre. Mandu'apy Ohái: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1974 (Fußball-Weltmeisterschaft 1974, Alemáñañe'ẽme) ha'e akue upe tetãnguéra vakapipopo ñembosarái kuimba'e rehegua 10ha ojapo FIFA, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapo Kuarahyreike Alemáñape, ára 13 jasypoteĩ guive ára 7 jasypokõi meve ary 1974-pe. Ipu'akaitéva ha'ékuri tetã Kuarahyreike Alemáña ha ipu'akavéva mokõiha niko Tetãnguéra Yvýi. Result Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 15 Jasypoteĩ 1974 16:00 - 0-2 15 Jasypoteĩ 1974 16:00 - 0-0 Vugaria 19 Jasypoteĩ 1974 19:30 - Vugaria 1-1 19 Jasypoteĩ 1974 19:30 - 0-0 23 Jasypoteĩ 1974 16:00 - Vugaria 1-4 23 Jasypoteĩ 1974 16:00 - 3-0 Aty 4 3-1(0-0) Haiti 3-2(2-0) Haiti 0-7(0-5) 1-1(1-1) 4-1(2-0) Haiti 2-1(2-0) Irundyha Aty A Aty B Mbohapyha 0-1(0-0) Paha 1-2(1-2) Kuarahyreike Alemáña Ipu'akáva Umi Gol 7 gol Grzegorz Lato 5 gol Andrzej Szarmach Johan Neeskens 4 gol Johnny Rep Ralf Edström Gerd Müller 3 gol Dušan Bajević Rivelino Kazimierz Deyna René Houseman Johan Cruyff Paul Breitner 2 gol Joe Jordan Héctor Yazalde Emmanuel Sanon Wolfgang Overath Jairzinho Stanislav Karasi Ivica Šurjak Roland Sandberg Joachim Streich 1 gol Bernhard Cullmann Rainer Bonhof Jürgen Grabowski Uli Hoeneß Martin Hoffmann Jürgen Sparwasser Peter Lorimer Gianni Rivera Romeo Benetti Pietro Anastasi Fabio Capello Jerzy Gorgoń Ramón Heredia Carlos Babington Rubén Ayala Miguel Ángel Brindisi Sergio Ahumada Dragan Džajić Josip Katalinski Vladislav Bogićević Branko Oblak Ilija Petković Hristo Bonev Ricardo Pavoni Valdomiro Theo de Jong Ruud Krol Rob Rensenbrink Conny Torstensson Gol en contra Colin Curran - Kuarahyresẽ Alemáña-pe guarã Roberto Perfumo - Italia-pe guarã Ruud Krol - Vugaria-pe guarã Ñemoĩ pahague Joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1974 Alemaña FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1970 (Copa Mundial de Fútbol de 1970, karaiñe'ẽme) ha'e akue pe IX (9ha) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojejapóva FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapo Méhiko, ára 31 jasypo guive ha ára 21 jasypoteĩ meve ary 1970 jave. Ipu'akavéva ha'eva tetã Pindorama, mbohapyha jey opu'akáva, ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Italia. Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 1-0(0-0) 4-1(1-1) Tchekoslovakia 2-1(0-1) Tchekoslovakia 1-0(0-0) 3-2(2-1) 1-0(0-0) Tchekoslovakia Aty 4 3-2(0-1) Kuarahyreike Alemaña 2-1(0-1) 3-0(0-0) Kuarahyreike Alemaña 5-2(2-1) Kuarahyreike Alemaña 3-1(3-1) 1-1(1-0) Ñembosarái pahágue Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Ipu'akáva Umi Gol 10 gol Gerd Müller 7 gol Jairzinho 5 gol Teófilo Cubillas 4 gol Anatoliy Byshovets Pelé 3 gol Rivelino Uwe Seeler Luigi Riva 2 gol Wilfried Van Moer Raoul Lambert Ladislav Petráš Javier Valdivia Florea Dumitrache Tostão Alberto Gallardo Gianni Rivera Roberto Boninsegna 1 gol Ildo Maneiro Juan Mujica Víctor Espárrago Luis Cubilla Geoff Hurst Allan Clarke Allan Mullery Martin Peters Dinko Dermendzhiev Hristo Bonev Asparuh Nikodimov Todor Kolev Dobromir Zhechev Héctor Chumpitaz Roberto Challe Angelo Domenghini Tarcisio Burgnich Houmane Jarir Maouhoub Ghazouani Reinhard Libuda Franz Beckenbauer Karl-Heinz Schnelinger Wolfgang Overath Kakhi Asatiani Vitaliy Khmelnytskyi Alexandru Neagu Emerich Dembrovschi Javier Fragoso Juan Ignacio Basaguren Gustavo Peña José Luis González Tom Turesson Ove Grahn Mordechai Spiegler Clodoaldo Gérson Carlos Alberto Gol en contra Javier Guzmán - Italia-pe guarã Ñemoĩ pahague Joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1970 Méhiko FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1966 (World Cup 1966 - England, ingyaterrañe'ẽme) ha'e va'ekue pe VIII (8ha) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapóva Ingyaterra retãme, Tavetã Joajúpe, ára 11 jasypokõi guive ha 30 jasypokõi meve ary 1966 jave, ko ha'e peteĩha jey Ingyaterra ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Ipu'akavéva ha'e va'ekue tetã Ingyaterra ha ipu'akavéva hekovia ha'e va'ekue Kuarahyreike Alemaña. Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 2-0(1-0) Vugaria 3-1(1-0) 3-1(1-1) 3-0(2-0) Vugaria 3-1(2-0) 3-1(2-1) Vugaria Aty 4 3-0(2-0) 2-0(1-0) 1-1(0-1) 1-0(0-0) 1-0(1-0) 2-1(1-1) Irundýva 1-0(0-0) Kuarahyreike Alemaña 4-0(1-0) 2-1(1-0) 5-3(2-3) Mokõiva Kuarahyreike Alemaña 2-1(1-0) 2-1(1-0) Ipu'akáva mbohapyha 2-1(1-1) Paha 4-2 Prorr.(2-2,1-1) Kuarahyreike Alemaña Ipu'akáva Umi Gol 9 gol Eusébio 6 gol Helmut Haller 4 gol Ferenc Bene Franz Beckenbauer Valeriy Porkujan Geoff Hurst 3 gol Luis Artime Roger Hunt Bobby Charlton José Augusto José Torres Eduard Malofeyev 2 gol Igor Chislenko Kálmán Mészöly Rubén Marcos Uwe Seeler Pak Seung-Zin 1 gol Sigfried Held Lothar Emmerich Wolfgang Weber Pelé Garrincha Tostão Rildo Anatoliy Banishevskiy Enrique Borja Gérard Hausser Héctor de Bourgoing Pirri Manuel Sanchís Martínez Amancio Amaro Josep María Fusté António Simões Sandro Mazzola Paolo Barison Pedro Rocha Julio César Cortés René-Pierre Quentin János Farkas Pak Doo-Ik Li Dong-Woon Yang Seung-Kook Ermindo Onega Georgi Asparuhov Martin Peters Gol en contra Ivan Vutsov - -pe guarã Ivan Davidov - -pe guarã Ñemoĩ pahague Joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1966 Ingyatérra Berta Rojas (Paraguay ,23 jasyporundy ary 1966-pe) - Paraguaigua mba'epukuaa mbo'ehára. Berta Rojas niko heñóikuri Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 23 jasyporundy ary 1966-pe. Itúva niko Pastor Rojas ha isýkatu Fidela Concepción Benítez Vda de Rojas, ijoyke'ýkuéra katu ko'ãva: Pastor, Juan Carlos, Ada ha María Luisa. Berta Rojas niko oñemoarandu'ypýkuri mba'epukuaápe mbo'ehára Emiliano Aiub Riveros ndive. Avei oñemoarandúkuri mbykymi mbo'ehára Carlos Vázquez ndive ha orekorôguare 10 ary oñemoarandu ñepyrũ mbarakapu ha'etévape mbo'ehára Felipe Sosa ha Mbo'ehára Violeta de Mestral ndive ha hendivekuéra ohupytýkuri kuatia'atã ojapóva chugui Mbarakapu Ha'etéva Mbo'eharapavẽ. Ijyképe avei oñemoarandúkuri piánope mbo'ehára Rosa Mereles de López ndive ha avei oiko ichugui Piáno Mbo'eharapavẽ. Ary 1986-pe, Berta Rojas ohókuri Táva Montevideo, Uruguay Retãme; upépe ombojoapy iñemoarandu mbaraka ha'etéva rehegua mbo'ehára Abel Carlevaro ndive ha avei oikékuri Mba'epukuaa Mbo'ehaovusúpe (Universidad de la República) ha upépe oikókuri chugui Mbaraka Ha'evéva Mbo'ekuaahára. Ary 1996-pe Kennedy Center ome'ẽkuri Berta Rojas-pe peteĩ jopói ikatupyryetereíre mbarakapúpe ha upéva rupive ha'e ohókuri Estados Unidos retãme oñemoaranduvévo, Mbo'ehao Peabody-pe. Ary 1997-pe Amérika Tetãita Atyvusu – OEA oipytyvõkuri chupe ha upeichahápe omohu'ãkuri iñemoarandu ha oiko ichugui Mba'epukuaa Mbo'erekokuaahára. Upépe ohekombo'ékuri avei chupe Ray Chester. Ary 2000 avei omohu'ãkuri upe mbo'ehaópe ambue ñemoarandu ombokatupyryvéva chupe ha upévape oisãmbyhýkuri chupe Manuel Barrueco ha Julian Gray. Berta Rojas hapykuere jajáiva ombarakapujepékuri hetaiterei tenda katépe, umíva apytépe oĩhina Kennedy Center Táva Washington DC-pe, Carnegie Hall Táva Nueva York-pe, Southbank Centre Táva Londres-pe, ha National Concert Hall Táva Dublín-me. Berta Rojas avei ojapókuri Paquito D'Rivera ndive peteĩ jere 20 Amérika retãre. Berta Rojas rembiapoita apytépe oĩ ko'ãva: “Intimate Barrios”, “Cielo abierto” ha “Terruño” ojehecharamo ha herakuãporãva ko yvóra tuichakue javeve. Berta Rojasohendukákuri imba'ekuaa ha ojapókuri mbarakapuchauka hetaiterei mitãmbo'ehao, mitãrusumbo'ehao ha mbo'ehaovusúpe oĩva ñane retãme. Ary 2012-pe héra oĩkuri umi poravopyre apytépe ikatúva ohupyty jopói hérava Grammy Latinos “mejor album instrumental”-pe. Ary 2014-pe ojeporavojeýkuri chupe umi ikatúva ohupyty Grammy Latinos apytépe peteî hembiapokuére hérava “Salsa roja”. Berta Rojas-pe oñeme'ẽjepéma hetaiterei jopói ha jehechakuaa ñane retã ha ambue tetã rupi; jepémo upéicha, iporãva'erã ñanemandu'a Cámara Junior Táva Paraguaygua oiporavohague chupe ary 1992-pe Mitãrusu Poravopyrérõ ha ára 25 jasyporundy ary 2014-pe, ñane retã Amandaje Guasu omoneíkuri chupe g̃uarã jopói ruvicha hérava Orden Nacional al Mérito Comuneros, oñeme'ãtava chupe vokoiete. Joaju Visitar el SITIO OFICIAL DE BERTA ROJAS Visitar el SITIO OFICIAL DE BERTA ROJAS EN YOUTUBE Ver SALSA ROJAS Ver DANZA PARAGUAYA Ver BERTA ROJAS HOY TOCA A MANGORE Ver VILLANCICO Ver LAS ABEJAS Ver TICO TICO, EN EL CARNEGIE HALL Ver ENTREVISTA A BERTA ROJAS *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Mitã tekoiterape Ára 20 jasypateĩ ary 1959-pe, 78 tetã oĩva Tetãita Joajúpe omboaje hikuái Mitã tekoiterape ñe'ẽme'ẽ ha'éva avei tetãita rembiecharã ha oñemopyendáva Ginebra ñe'ẽme'ẽ Mitã Tekoiterape rehegua, oñemboajeva'ekue ára 28 jasykõi ary 1924-pe. Ára 20 jasypateĩ ary 1989-pe, Tetãita Joaju omboaje Tetãita Ñe'ẽme'ẽ Mitã Tekoiterape rehegua, oguerekóva 54 akytã. Mitã rekoiterape ñe'ẽme'ẽ ary 1959 guare niko he'i mitã ha'eha “yvypóra ikatúva oje'apokatu hetépe, iñapytu'ũme, hekohápe, hekopýpe ha hekopytúpe, tekosãso ha tekorechapyrãme”. Umi 10 akytã oĩva ipype ojeko ko'ã tekoiterapére: Tekoiterape oporomborekojojáva, omboyke'ỹva avavépe ipiresa'y, ijeroviakatu, iñe'ẽ, hetã, imeña ha hemiandu polítika reheguáre. Tekoiterape oñangarekoporãva mitã mongakuaáre: hete, iñapytu'ũ ha hapicha apytépe. Tekoiterape orekóvo peteĩ téra ha peteĩ tetã hi'arareñói guive. Tekoiterape akóinte oguereko hag̃ua hi'upyrã ha pohãnohára ñangarekokatu oikotevẽ jave. Tekoiterape ohupytývo tekombo'e ha ñeñangareko porã tohupyty mitã iñapytu'ũ térã hete marãvape. Tekoiterape ohupyty hag̃ua túva, sy ha hapichakuéra ñembojerovia ha mborayhu. Tekoiterape oñembosarái hag̃ua ha ija hag̃ua tekombo'e ojehepyme'ẽ'ỹvape. Tekoiterape oĩ hag̃ua tenondépe oĩ jave pytyvõ taha'e ha'ehápe. Tekoiterape oñeñangareko hag̃ua hese anítei ho'a jehejarei, teko ñaña ha tembiguái rekópe. Tekoiterape okakuaávo ñeikûmbyrekópe, gueropu'akareko, tekoayhu tetã apytépe ha joyke'yreko opavavéndi. Joaju Rehechasérõ MITÃ MBORIAHU, ehesakutu ko'ápe Remoñe’ẽsérõ “Míralo bien” ehesakutu ko’ápe *** Ohai: David Galeano Olivera Mitã Tekoiterape Amérika Tetãita Atyvusu, ikatu oñembohasa avañe'ẽme avei Amérika Tetãnguéra Joaju (Ha'etehápe oñemombyky OEA, umi tai ou Organización de los Estados Americanos, karaiñe'ẽ megua) ha'e peteĩ atyvusu heta tetãgua oĩva Amérika yvyrusúpe oñepyrũva ára 8 jasypo ary 1948-pe, ha'e hag̃ua peteĩ amandaje guasu oiporavóva tekuái mba'e heta tetãme guarã, ojapo hag̃ua peteĩ ñemongeta hekokatúva opa tetã ndive ha ombojoaju porãme hag̃ua Amérikape. Amérika Tetãita Atyvusu oñemoñe'ẽ omba'apóva omombarete hag̃ua py'aguapy reko, kyhyje'ỹ reko ha omoporã hag̃ua jekopytyjoja, omotenonde hag̃ua umi yvypóra tekoiterape, ha opytyvõ hag̃ua tekoha ha viruremono'õ ñemoporã Amérikape guarã. Iñe'ẽnguéra tee hína karaiñe'ẽ, poytugañe'ẽ, ingyaterrañe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ. Amérika Tetãita Atyvusu róga oĩha Washington D. C. távape, Tetã peteĩ reko Amérikaguape. Oguereko avei heta óga momba'aporã opa tetã oĩva ijatýpe. Amérika Tetãita Atyvusu ipype oĩ hína 35  tetãnguéra. Mandu'apy Joaju Página oficial de la OEA La Organización de Estados Americanos en Haití: ¿Monitoreo electoral o intervención política?, de Center for Economic and Policy Research, noviembre 2011 Amérika Teko me'ẽ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1934 (Campionato Mondiale di Calcio 1934, italiañe'ẽme) ha'e akue vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua mokõiha ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapo akue Itália retãme, ára 27 jasypo guive ha ára 10 jasypoteĩ meve ary 1934 jave, opa tembiesarái ojapova tavusu Montevideo. Ipu'akáva ha'e akue Itália ha ipu'akáva mokõiha ha'e akue Chekia-Elovakia retã. Irundy tetã ndopytáiva Európa mante oha'ã akue: Argentina, Pindorama, Tetã peteĩ reko Amérikagua ha Ehipto, tetã peteĩha Afrika pegua oha'ã va'ekue. Peteĩha Aty 16 Irundýva Mokõiva Italia 1-0(1-0) Tchekoslovakia 3-1(1-0) Alemaña Ipu'akáva mbohapyha Alemaña 3-2(3-1) Paha Italia 2-1 Prorr.(1-1, 0-0) Tchekoslovakia Ipu'akáva Umi Gol 5 gol Oldřich Nejedlý 4 gol Edmund Conen Angelo Schiavio 3 gol Raimundo Orsi Leopold Kielholz 2 gol José Iraragorri Abdulrahman Fawzi Géza Toldi Giovanni Ferrari Giuseppe Meazza Sven Jonasson Bernard Voorhoof Johann Horvath Ernst Lehner Antonín Puč 1 gol Isidro Lángara Luis Regueiro Leônidas Pál Teleki Jenő Vincze György Sárosi Kick Smit Leen Vente André Abbeglen Willy Jäggi Aldo Donelli Ștefan Dobay František Svoboda Jiří Sobotka Ernesto Belis Alberto Galateo Knut Kroon Gösta Dunker Jean Nicolas Georges Verriest Matthias Sindelar Anton Schall Josef Bican Karl Zischek Karl Sesta Stanislaus Kobierski Otto Siffling Karl Hohmann Rudolf Noack Enrique Guaita Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1934 Itália FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1938 (Coupe du monde de football de 1938, hyãsiañe'ẽme) ha'e akue vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua mbohapyha ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapo akue Hyãsia retãme, ára 4 jasypoteĩ guive ha ára 19 jasypoteĩ meve ary 1938 jave. Ipu'akáva ha'e akue Itália, opu'aka rire Hungyria retã pahápe 4:2 rupive, upévare Itália ha'e peteĩha tetã ipu'akáva mokõiháme. Ko tembiesarái ojejapo upe Mokõiha Ñorairõ Guasu mboyve, upe rire ndojejapokatúi ary 1950-pe Pindorama retãme (FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1950). Peteĩha Aty 16 Irundýva 1-1 Prorr.(1-1, 1-0) 2-0(1-0) 8-0(4-0) 3-1(1-1) 2-1(0-1) Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha 4-2(1-2) Paha 4-2(3-1) Ipu'akáva Umi Gol 7 gol Leônidas 5 gol Gyula Zsengellér György Sárosi Silvio Piola 4 gol Ernst Wilimowski Gino Colaussi 3 gol André Abegglen Héctor Socorro Gustav Wetterström Harry Andersson Arne Nyberg Romeu Perácio 2 gol Jean Nicolas Ștefan Dobay Oldřich Nejedlý Pál Titkos 1 gol Josef Gauchel Wilhelm Hahnemann Eugen Walaschek Alfred Bickel Vilmos Kohut Géza Toldi Silviu Bindea Iuliu Baratky José Magriñá Tomás Fernández Émile Veinante Oscar Heisserer Hendrik Isemborghs Pietro Ferraris Giuseppe Meazza Arne Brustad Roberto Friedrich Scherfke Josef Košťálek Josef Zeman Vlastimil Kopecký Tore Keller Sven Jonasson Gol en contra Ernst Lörtscher - Alemaña-pe guarã Sven Jacobsson - Hungyria-pe guarã Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1938 Hyãsia FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1950 (Campeonato Mundial de Futebol 1950, poytugañe'ẽme) ha'e akue tatãnguéra vakapipopo ñembosarái kuimba'erehegua irundyha ojapo FIFA, upe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapo akue Pindoráma retãme, ára 24 jasypoteĩ guive ha ára 16 jasypokõi meve ary 1950-pe. Ipu'akáva ha'e akue Uruguái (mokõiha jey) ha ipu'akáva mokõiha ha'e akue Pindoráma retã. Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 3-2(2-1) 2-2(2-1) 2-0(1-0) Aty 4 8-0(4-0) Mokõiha Pahaguépe Ipu'akáva Umi Gol 8 gol Ademir 5 gol Óscar Míguez 4 gol Estanislau Basora Telmo Zarra Chico Alcides Ghiggia 3 gol Juan Alberto Schiaffino Stig Sundqvist Karl-Erik Palmér 2 gol Baltazar Jair Zizinho Hasse Jeppson Sune Andersson Jacques Fatton Željko Čajkovski Kosta Tomašević Atilio Cremaschi Riccardo Carapellese Silvestre Igoa 1 gol Alfredo Maneca Friaça Rajko Mitić Tihomir Ognjanov Stjepan Bobek Stan Mortensen Wilf Mannion Gino Pariani Joe Gaetjens Frank Wallace Joe Maca Ermes Mucinelli Egisto Pandolfini Héctor Ortiz Horacio Casarín Atilio López César López Fretes René Bader Charles Antenen George Robledo Andrés Prieto Fernando Riera Ernesto Vidal Julio Pérez Obdulio Varela Bror Mellberg Gol en contra José Parra Martínez - Pindoráma-pe guarã Ñemoĩ pahague Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1950 Pindoráma Henri Marie Raymond de Toulouse-Lautrec (Albi, 24 jasypateĩ ary 1864-pe - Saint-André-du-Bois, 9 jasyporundy ary 1901-pe), ojekuaavéva chupe Toulouse Lautrec, ha'e akue peteĩ mboparahára ha mboha'angahára Hyãsia megua omohechaukáva ha'agápe pyharére jeiko táva Parĩme saro'y XIX pahápe. Oĩ umíva mbopy'arasa riregua rape (postimpresionismo) pegua mbytépe. Hembiapo Ta'anga Ñemohechaukaha Mandu'apy Arandukapurupyre Lévêque, Jean-Jacques: Henri de Toulouse-Lautrec. París: ACR PocheCouleur, 2001. ISBN 2-86770-146-5. Joaju VÍDEO BIOgrafía del maestro del Moulin Rouge Henri de Toulouse-Lautrec. Fotos y Biografía Tekove Hyãsiagua Ára 1 jasypo ha'e ára 121ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 122ha umi ary hekope'ỹme. Umi 244  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Ko ára ojeporavókuri 1889, Parĩ, Hyãsia retãme, oikórõguare peteĩ Mba'apohára Ava'atyrekoguáva Amandaje, ojegueromandu'ávo umi mba'apohára ojejukava'ekue Chicago, Estados Unidos-pe, ojerurehaguére poapy aravo omba'apo hag̃ua, ára ha ára, imba'apohápe. Upérõ umi mba'apohára omotenondékuri peteĩ mba'apo'ỹ tuicháva oñepyrũva'ekue ára 1 jasypo 1886-pe; ha upévare ojeporavókuri 1 jasypo Mba'apohára Árarõ. Teñói 1218: Rodolfo I de Habsburgo, mburuvicha germano del Sacro Imperio romano. 1225: Jean de Joinville, acompañante ha cronista del mburuvicha Luis IX. 1238: Magnus VI, mburuvicha noruego. 1285: Edmund FitzAlan, IX conde de Arundel, aristócrata Ingyaterra pegua. 1531: Catalina Tomás, religiosa España-guaa. 1591: Johann Adam Schall von Bell, jesuita Alemaña pegua. 1672: Joseph Addison, haihára ha jokuaikuaahára Ingyaterra pegua. 1756: Kamehameha I, mburuvicha hawaiano. 1764: Benjamin Henry Latrobe, ingeniero civil ha arquitecto Vyretaña pegua. 1769: Arthur Wellesley, milíko ha estadista irlandés. 1772: Karl Friedrich von Gärtner, médico ha botánico Alemaña pegua. 1807: John B. Magruder, milíko Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1822: Julius von Haast, geólogo Alemaña pegua. 1825: Johann Jakob Balmer, matemático suizo. 1827: Jules Breton, mboparahára Hyãsia pegua. 1828: Adelardo López de Ayala, haihára España-gua (omano: 1879). 1829: José de Alencar, haihára, periodista ha jokuaikuaahára Pindorama pegua (omano: 1877). 1830: Guido Gezelle, ñe'ẽpapára belga (omano: 1899). 1850: Arturo de Sajonia-Coburgo-Gotha, noble Vyretaña pegua. 1852: Calamity Jane, defensora fronteriza ha exploradora profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1852: Santiago Ramón ha Cajal, médico España-gua, Nobel ñepohanome 1906-pe. 1855: Cecilia Beaux, mboparahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1857: Theo van Gogh, marchante de arte neerlandés, hermano de Vincent. 1867: Ángel Ayala, avare España-gua (omano: 1960). 1872: Sidónio Pais, milíko ha jokuaikuaahára portugués. 1872: Hugo Alfvén, compositor sueco. 1874: Romaine Brooks, mboparaháraa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1881: Francisco Regalado Rodríguez, milíko España-gua (omano: 1958). 1881: Pierre Teilhard de Chardin, paleontólogo ha filósofo Hyãsia pegua. 1887: Alan Cunningham, general Vyretaña pegua. 1895: Nikolái Yezhov, policía secreto de la Unión Soviética. 1896: Mark Wayne Clark, milíko Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1896: Pere Reus Bordoy, juez ha jokuaikuaahára España-gua (omano: 1938). 1901: Antal Szerb, haihára ha humanista húngaro. 1909: Yannis Ritsos, ñe'ẽpapára ha jokuaikuaahára griego. 1909: Julio Chaná, jurista chileno. 1910: J. Allen Hynek, mbyjakuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1910: Cliff Battles, jugador ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano. 1913: Paul MacLean, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1917: Danielle Darrieux, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1924: Alejandro Olmos, jokuaikuaahára ha periodista Argentina pegua pegua (omano: 2000). 1925: Gabriele Amorth, avare ha haihára italiano. 1925: Chuck Bednarik, jugador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano. 1926: Peter Lax, matemático húngaro. 1927: Laura Hidalgo, mba'eapohára Argentina pegua (omano: 2005). 1931: Isabel Osca, mba'eapohára España-guaa (omano: 2011). 1934: Cuauhtémoc Cárdenas Solórzano, jokuaikuaahára mexicano. 1935: Pedro Corona, empresario chileno. 1938: Gianni Lunadei, mba'eapohára Argentina pegua pegua de origen italiano (omano: 1998). 1939: Wilhelmina Cooper, modelo ha empresaria Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1941: Jorge Arrate, abogado ha economista chileno. 1943: Carlos Trillo, guionista de cómic Argentina pegua pegua (omano: 2011). 1945: Rita Coolidge, cantautora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1946: John Woo, cineasta chino. 1947: Jacob D. Bekenstein, físico israelí. 1950: Dann Florek, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1952: Juan Carlos Heredia, vakapipopo ha'ãhára España-Argentina pegua pegua. 1954: Ray Parker Jr., compositor ha guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1955: Jorge Ilegal, mba'epuhára España-gua, de la banda Los Ilegales. 1958: Miguel Portas, economista ha jokuaikuaahára portugués (omano: 2012). 1959: Yasmina Reza, mba'eapohára ha haiháraa Hyãsia pegua. 1961: Timna Brauer, cantante austriaca. 1964: Sarah Chatto, noble británica. 1965: Andréi Xepkin, jugador de balonmano España-gua de origen ucraniano. 1966: Olaf Thon, vakapipopo ha'ãhára Alemaña pegua. 1968: D'arcy Wretzky, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda The Smashing Pumpkins. 1968: Oliver Bierhoff, vakapipopo ha'ãhára Alemaña pegua. 1969: Wes Anderson, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: José Miguel Arroyo Delgado (Joselito), torero España-gua. 1971: Carla Czudnowsky, conductora de televisión ha periodista [[Argentina]] pegua. 1972: Julie Benz, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Oliver Neuville, vakapipopo ha'ãhára italo-Alemaña pegua. 1974: Tiffany Fallon, modelo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Marc-Vivien Foé, vakapipopo ha'ãhára camerunés (omano: 2003). 1975: Austin Croshere, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1976: Hate (Sergio Rodríguez Fernández), mba'epuhára ha MC (maestro de ceremonias) España-gua. 1978: James Badge Dale, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1979: Pauli Rantasalmi, guitarrista finlandés, de la banda The Rasmus. 1980: Ana Claudia Talancón, mba'eapohára mexicana. 1980: Jay Reatard, mba'epuhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de punk rock (omano: 2010). 1980: Zaz, cantante Hyãsia pegua. 1981: Aliaksandr Hleb, vakapipopo ha'ãhára bielorruso. 1982: Tommy Robredo, tenista España-gua. 1982: Darijo Srna, vakapipopo ha'ãhára croata. 1983: Fran Vázquez, baloncestista España-gua. 1984: Alexander Farnerud, vakapipopo ha'ãhára sueco. 1984: Cecilia Chechu Bonelli, modelo ha conductora [[Argentina]] pegua. 1984: Víctor Hugo Montaño, vakapipopo ha'ãhára colombiano. 1986: Christian Benítez, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano (omano: 2013). 1986: Damian Díaz, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua pegua. 1986: Diego Valeri, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua pegua. 1986: Mamadou Samassa, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1987: Shahar Peer, tenista israelí. 1987: Amir Johnson, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1987: Emilia Clarke, mba'eapohára británica. 1988: Nicholas Braun, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1990: Caitlin Stasey, mba'eapohára australiana. 1992: Sammy Ameobi, vakapipopo ha'ãhára Ingyaterra pegua. Mano 408: Arcadio, mburuvicha Visánsio-pegua. 1118: Edith de Escocia, mburuvicha kuña consorte de Inglaterra. 1256: Mafalda de Portugal, infanta portuguesa. 1308: Alberto I de Habsburgo, mburuvicha Alemaña pegua. 1345: Peregrino Laziosi, santo italiano. 1539: Isabel de Portugal, infanta portuguesa. 1555: Marcelo II, papa italiano. 1572: Pío V, papa italiano. 1731: Johann Ludwig Bach, compositor Alemaña pegua. 1733: Nicolas Coustou, escultor Hyãsia pegua. 1840: Giuditta Grisi, mezzosoprano italiana (heñói: 1805). 1870: Gabriel Lamé, matemático Hyãsia pegua. 1873: David Livingstone, explorador ha misionero escocés (heñói: 1813). 1874: Niccolò Tommaseo, haihára ha lingüista italiano (heñói: 1802). 1885: André Gill, cantautor ha caricaturista Hyãsia pegua (heñói: 1841). 1891: Eduard Schönfeld, mbyjakuaahára Alemaña pegua (heñói: 1828). 1891: Ferdinand Gregorovius, historiador Alemaña pegua (heñói: 1821). 1893: Alexander Kaufmann, ñe'ẽpapára Alemaña pegua (heñói: 1817). 1904: Antonín Dvořák, compositor checo (heñói: 1841). 1904: Augusto González de Linares, geólogo ha zoólogo España-gua (heñói: 1845). 1920: Margarita de Connaught, princesa heredera sueca (heñói: 1882). 1935: Henri Pélissier, ciclista Hyãsia pegua (heñói: 1889). 1945: Joseph Goebbels, jokuaikuaahára nazi Alemaña pegua (heñói: 1897). 1945: Magda Goebbels, esposa de Joseph Goebbels (heñói: 1901). 1968: Demetrio Carceller Segura, jokuaikuaahára España-gua (heñói: 1894). 1973: Asger Jorn, mboparahára danés (heñói: 1914). 1977: Pedro Antonio Ramos, mba'epuhára venezolano (heñói: 1905). 1981: Rafael Aizpún, jokuaikuaahára España-gua (heñói: 1889). 1982: Walther Wenck, milíko nazi (heñói: 1900). 1991: Richard Thorpe, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (heñói: 1896). 1993: Pierre Bérégovoy, jokuaikuaahára Hyãsia pegua (heñói: 1925). 1994: Ayrton Senna, piloto Pindorama pegua de Fórmula 1 (heñói: 1960). 2000: Steve Reeves, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (heñói: 1926). 2001: Harold Hairston, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (heñói: 1942). 2004: Ejler Bille, artista danés (heñói: 1910). 2006: Raúl Primatesta, cardenal Argentina pegua pegua (heñói: 1919). 2007: Karl Olov Hedberg, botánico sueco (heñói: 1923). 2007: Fermín Trueba, ciclista España-gua (heñói: 1915). 2011: Henry Cooper, boxeador Vyretaña pegua (heñói: 1934). 2011: Agustín García-Gasco, cardenal España-gua (heñói: 1931). 2011: Osama Bin Laden, terrorista yihadista (n.1957) 2012: Gogó Andreu, mba'eapohára ha mba'epuhára Argentina pegua pegua (heñói: 1919). 2014: Juan Formell, mba'epuhára, bajista, compositor ha arreglista cubano, director de orquesta de Los Van Van (heñói: 1942). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 2 jasypo ha'e ára 122ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 123ha umi ary hekope'ỹme. Umi 243  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1360: Yongle, mburuvihára chinagua. 1451: René II de Lorena, noble francés. 1458: Leonor de Viseu, infanta portuguesa. 1551: William Camden, anticuario e historiador británico. 1579: Tokugawa Hidetada, militar político japonés. 1602: Athanasius Kircher, jesuita alemán. 1660: Alessandro Scarlatti, músico italiano. 1729: Catalina II la Grande, zarina rusa. 1740: Pedro Aranaz, compositor español. 1754: Vicente Martín Soler, compositor español. 1772: Novalis, poeta alemán. 1791: Atanasio Girardot, oficial colombiano. 1806: Catherine Labouré, religiosa francesa. 1828: Désiré Charnay, explorador, arqueólogo y fotógrafo francés. 1853: Antonio Maura, político español. 1856: Matthew Talbot, laico católico irlandés. 1859: Jerome K. Jerome, escritor británico. 1860: Theodor Herzl, escritor y periodista judío. 1871: Francis P. Duffy, sacerdote estadounidense (f. 1932). 1879: James F. Byrnes, político estadounidense (f. 1972). 1886: Gottfried Benn, médico y poeta alemán. 1888: Félix Burriel, escultor español (f. 1976). 1890: E. E. Smith, escritor estadounidense. 1892: El Barón Rojo, aviador militar alemán (f. 1918). 1895: José Azueta Abad, marino mexicano. 1897: Gregorio Prieto, pintor español. 1899: Rodolfo Tálice, escritor uruguayo (f. 1999). 1902: Eduardo Westerdahl, pintor español (f. 1983). 1906: Aileen Riggin, nadadora estadounidense. 1907: José García Santesmases, físico e informático español (f. 1989). 1908: Juan Luis Vassallo, escultor español (f. 1986). 1910: Maksim Munzuk, actor ruso (f. 1999). 1912: Eduardo Pisano, pintor español (f. 1986). 1916: Raúl A. Sichero Bouret arquitecto uruguayo. 1921: Satyajit Ray, realizador indio. 1924: Theodore Bikel, actor y cantante austriaco. 1925: Roscoe Lee Browne, actor estadounidense. 1927: José María Ruiz Gallardón, político español. 1928: Horst Stein, director de orquesta y músico alemán. 1934: Julio López, actor argentino (f. 2012). 1935: Faysal II, último rey iraquí. 1935: Luis Suárez, futbolista y entrenador de fútbol español. 1936: Norma Aleandro, actriz y guionista argentina. 1936: Engelbert Humperdinck, cantante británico. 1938: Moshoeshoe II, rey lesotense. 1941: Marcela López Rey, actriz argentina. 1940: Padre Nelson Severiano Vega, Sacerdote Historico de Itape 1942: Jacques Rogge, presidente del Comité Olímpico Internacional. 1945: Bianca Jagger, actriz, modelo y activista nicaragüense. 1946: Lesley Gore, cantante estadounidense. 1946: David Suchet, actor británico. 1950: Lou Gramm, músico estadounidense, de la banda Foreigner. 1952: Christine Baranski, actriz estadounidense. 1953: Salvador Vidal, actor de doblaje. 1953: Valeri Gérgiev, director de orquesta y músico ruso. 1955: Donatella Versace, diseñadora de moda italiana. 1958: Pello Uralde, futbolista español. 1959: Zoé Valdés, escritora cubana. 1961: Stephen Daldry, cineasta británico. 1967: Myriam Hernández, cantante chilena. 1967: Ageha Ohkawa, mangaka japonesa. 1968: Jeff Agoos, futbolista estadounidense. 1969: Brian Lara, jugador de críquet trinitario. 1971: David Nahón, escritor y artista plástico argentino. 1972: Dwayne Johnson (The Rock), exluchador profesional y actor estadounidense. 1973: Florian Henckel von Donnersmarck, cineasta alemán. 1974: Gonzalo Quesada, jugador de rugby argentino. 1975: David Beckham, futbolista británico. 1975: Eva Santolaria, actriz española. 1976: Blanca Romero, actriz, cantante y modelo española. 1976: Léster Morgan, portero costarricense (f. 2002). 1980: Tim Borowski, futbolista alemán. 1981: Matt Murray, futbolista británico. 1982: Lorie, cantante francesa. 1982: Iván Cervantes, motociclista español. 1983: Mon Laferte, cantante y compositora chilena. 1983: Dani Sordo piloto español de rally. 1983: Tina Maze, esquiadora eslovena. 1983: Carlos Henrique, futbolista brasileño. 1983: Maynor Figueroa, futbolista hondureño. 1983: Derek Boateng, futbolista ghanés. 1985: Lily Allen, cantante británica. 1985: David Nugent, futbolista británico. 1985: Federico Almerares, futbolista argentino. 1985: Alexander Galimov, jugador de hockey sobre hielo (f. 2011). 1985: Kyle Busch, piloto de automovilismo estadounidense. 1986: Sani Kaita, futbolista nigeriano. 1987: Nana Kitade, cantante japonesa. 1987: Sexy Cora, actriz porno alemana (f. 2011). 1990: Albert Costa, piloto español. 1990: Kay Panabaker, actriz estadounidense. 1991: Valentín Villafañe, actor argentino. 1995: Mario Marzo, actor español. Mano 373: Atanasio, obispo cristiano egipcio. 756: Shōmu, mburuvihára hapõgua. 907: Boris I, rréi búlgaro. 1302: Blanca de Artois, noble francesa. 1430: Giovanni Toscani, pintor italiano. 1459: Antonino de Florencia, religioso italiano. 1519: Leonardo da Vinci, artista renacentista italiano. 1576: Bartolomé de Carranza, teólogo español. 1802: Vieira Portuense, pintor portugués. 1808: Luis Daoíz, militar español, héroe de la Guerra de la Independencia española (1808-1812). 1808: Pedro Velarde, militar español, héroe de la Guerra de la Independencia. 1813: Augusto Fernando de Prusia, general y militar prusiano. 1844: William Beckford, crítico de arte y novelista británico. 1857: Alfred de Musset, poeta francés. 1864: Giacomo Meyerbeer, compositor alemán. 1906: Carlos Calvo, jurista, diplomático e historiador argentino (n. 1824). 1909: Manuel Amador Guerrero, político panameño, primer presidente entre 1904 y 1908 (n. 1833). 1915: Clara Immerwahr, química alemana. 1919: Gustav Landauer, filósofo alemán. 1925: Johann Palisa, astrónomo austriaco. 1929: Segundo de Chomón, cineasta español. 1929: José María Rubio, jesuita y santo español. 1930: Isidor Gunsberg, ajedrecista húngaro. 1941: Guillermo Stange Wetzel, político chileno (n. 1863). 1945: Martin Bormann, político alemán. 1945: Ludwig Stumpfegger, médico alemán. 1957: Joseph McCarthy, político estadounidense. 1966: Salvador Moreno Fernández, militar y político español (n. 1886). 1969: Robert Arthur, escritor estadounidense (n. 1909). 1969: Franz von Papen, diplomático alemán. 1972: J. Edgar Hoover, criminólogo estadounidense, director del FBI. 1979: Giulio Natta, químico italiano. 1982: Hugh Marlowe, actor estadounidense. 1985: Attilio Bettega piloto de rallys italiano. 1986: Henri Toivonen piloto de rallys finlandés. 1991: Jorge José González, futbolista uruguayo (n. 1944). 1996: María Luisa Ponte, actriz española. 1997: Paulo Freire, pedagogo brasileño 1998: Justin Fashanu, futbolista británico. 1998: Hide (Hideto Matsumoto), guitarrista japonés, de la banda X Japan. 1998: Antonio Herrero, periodista español (n. 1955). 1999: Oliver Reed, actor británico. 2004: Samantha Dorfflinger, conductora de televisión y modelo ecuatoriana. 2009: Marilyn French, escritora estadounidense. 2011: Osama bin Laden, terrorista árabe (n. 1957). 2013: Jeff Hanneman, guitarrista estadounidense, de la banda Slayer. 2014: Efrem Zimbalist Jr., actor estadounidense (n. 1918). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 3 jasypo ha'e ára 123ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 124ha umi ary hekope'ỹme. Umi 242  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 612: Constantino III de Bizancio, mburuvihára bizantino (f. 641). 1428: Pedro González de Mendoza, cardenal español (f. 1495). 1446: Margarita de York, aristócrata inglesa (f. 1503). 1451: Rafael Sansoni Riario, cardenal italiano (f. 1521). 1469: Nicolás Maquiavelo, filósofo y escritor italiano (f. 1527). 1662: Matthäus Daniel Pöppelmann, arquitecto alemán (f. 1736). 1695: Henri Pitot, ingeniero y físico francés (f. 1771). 1748: Emmanuel-Joseph Sieyès, político francés (f. 1836). 1761: August von Kotzebue, dramaturgo alemán (f. 1819. 1764: Isabel de Francia, aristócrata francesa (f. 1794). 1768: Agustín de Eyzaguirre, presidente chileno (f. 1837). 1773: Giovanni Zantedeschi, botánico italiano (f. 1846). 1773: Giuseppe Acerbi, explorador italiano (f. 1846). 1785: Vicente López y Planes, escritor y político argentino (f. 1856). 1786: José Benito Cottolengo, religioso y santo italiano (f. 1842). 1788: José de la Cruz Carrillo, militar venezolano (f. 1865). 1826: Carlos XV, rey sueco (f. 1872). 1842: Luis Aldunate Carrera, político chileno (f. 1908). 1845: Elías Villanueva, político chileno (f. 1913). 1849: Bernhard von Bülow, político alemán y canciller alemán entre 1900 y 1909 (f. 1929). 1860: John Scott Haldane, filósofo y biólogo británico (f. 1936). 1873: Nikolái Cherepnín, compositor y pianista ruso (f. 1945). 1875: Cruz Laplana y Laguna, clérigo español (f. 1936). 1877: Karl Abraham, psicoanalista alemán (f. 1925). 1886: Marcel Dupré, compositor francés (f. 1971). 1891: Tadeusz Peiper, poeta y crítico de arte polaco (f. 1969). 1892: George Paget Thomson, físico británico, premio Nobel de Física en 1937 (f. 1975). 1898: Golda Meir, política israelí, primera ministra entre 1969 y 1974 (f. 1978). 1901: Gino Cervi, actor italiano (f. 1974). 1901: Ebbe Schwartz, dirigente deportivo danés (f. 1964). 1902: Alfred Kastler, físico francés, premio Nobel de Física en 1966 (f. 1984). 1903: Bing Crosby, cantante y actor estadounidense (f. 1977). 1903: Georges Politzer, filósofo francés de origen húngaro (f. 1942). 1905: Adelino da Palma Carlos, político portugués (f. 1992). 1906: Mary Astor, actriz estadounidense (f. 1987). 1906: Pierre Vilar, historiador e hispanista francés (f. 2003). 1913: William Motter Inge, dramaturgo estadounidense (f. 1973). 1914: Armando Bó, director de cine argentino (f. 1981). 1914: Martí de Riquer, escritor español. 1914: José R. Somoza, militar nicaragüense (f. 2004). 1915: Stu Hart, luchador profesional canadiense (f. 2003). 1916: Léopold Simoneau, tenor canadiense (f. 2006). 1917: Kiro Gligorov, político y presidente macedonio (f. 2012). 1917: Alan S. Trueblood, hispanista británico (f. 2012). 1919: Pete Seeger, músico estadounidense. 1921: Sugar Ray Robinson, boxeador estadounidense (f. 1989). 1921: Vasco Gonçalves, político portugués (f. 2005). 1921: José Ángel Ezcurra, periodista y editor español (f. 2010). 1924: Ken Tyrrell, piloto británico de Fórmula 1 (f. 2001). 1924: Yehuda Amijai, escritor israelí (f. 2000). 1924: Virgilio Expósito, compositor de tango y pianista argentino (f. 1997). 1928: Jacques-Louis Lions, matemático francés (f. 2001). 1930: Juan Gelman, escritor argentino (f. 2014). 1931: Aureliano Tapia Méndez, sacerdote, escritor e historiador mexicano (f. 2011). 1933: James Brown, cantante estadounidense (f. 2006). 1933: Steven Weinberg, físico estadounidense, premio Nobel de Física en 1979. 1934: Henry Cooper, boxeador británico (f. 2011). 1934: Georges Moustaki, cantautor francés de origen egipcio. 1937: Nélida Piñón, escritora brasileña. 1941: Nona Gaprindachvili, ajedrecista georgiana. 1940: Konrad Plank, productor de música alemán (f. 1987). 1960: Kathryn Smallwood, atleta británica. 1967: André Olbrich, guitarrista y compositor alemán, de la banda Blind Guardian. 1970: Pirry (Guillermo Prieto La Rotta), periodista colombiano. 1975: Ximo Cerdà, profesor, científico, escritor e ilustrador español. 1975: Christina Hendricks, actriz estadounidense. 1975: Valentino Lanús, actor mexicano. 1977: Tyronn Lue, baloncestista estadounidense. 1977: Hiro Mashima, mangaka japonés. 1977: Ben Olsen, futbolista estadounidense. 1977: Noel Valladares, futbolista hondureño. 1978: Paul Banks, cantante y guitarrista británico, de la banda Interpol. 1979: Santiago Morales, futbolista ecuatoriano. 1981: Farrah Franklin, cantante estadounidense, de la banda Destiny's Child. 1981: Benoît Cheyrou, futbolista francés. 1982: Juan Carlos Cacho, futbolista mexicano. 1983: Romeo Castelen, futbolista neerlandés. 1985: Ezequiel Lavezzi, futbolista argentino. 1987: Joey Montana, cantante panameño. 1988: David Lafuente, cantante español, de la banda Auryn. 1996: Noah Munck, actor estadounidense. Mano 762: Xuanzong de Tang, mburuvihára chinagua (n. 685). 1152: Matilde I de Boulogne, reina consorte de Inglaterra (n. 1103). 1270: Bela IV, rey húngaro (n. 1206). 1410: Alejandro V de Pisa, antipapa italiano (n. 1340). 1481: Mehmed II, sultán otomano (n. 1432). 1616: William Shakespeare, dramaturgo, poeta y actor inglés (n. 1564). 1704: Heinrich Ignaz Biber, compositor y violinista austriaco (n. 1644). 1719: Pierre Legros, escultor francés (n. 1666). 1739: María Ana de Borbón, aristócrata francesa (n. 1666). 1758: Benedicto XIV, papa italiano (n. 1675). 1764: Francesco Algarotti, escritor italiano (n. 1712). 1833: Dimitrios Galanos, primer indólogo griego (n. 1760). 1853: Juan Donoso Cortés, diplomático y político español (n. 1809). 1856: Adolphe Adam, compositor francés (n. 1803). 1885: Bernardo Ferrándiz, pintor español (n. 1835). 1916: Patrick Pearse, activista irlandés (n. 1879). 1926: Knut Wicksell, economista sueco (n. 1851). 1927: David Arellano, futbolista chileno y miembro fundador del Club Social y Deportivo Colo-Colo (n. 1902). 1932: Charles Fort, escritor e investigador estadounidense (n. 1874). 1936: Robert Michels, sociólogo alemán (n. 1876). 1945: Odón de Buen, naturista español (n. 1861). 1949: Mariano Fortuny y Madrazo, pintor español (n. 1871). 1951: Homero Manzi, letrista de tangos y poeta argentino (n. 1907). 1984: Alan Schneider, cineasta estadounidense (n. 1917). 1987: Dalida, cantante y actriz egipcia (n. 1933). 1997: Carlos Rojas González, pintor colombiano (n. 1933). 1997: Narciso Yepes, guitarrista español (n. 1927). 2003: Suzy Parker, modelo y actriz estadounidense (n. 1932). 2006: Karel Appel, pintor neerlandés (n. 1921). 2007: Rodrigo Cisternas, trabajador forestal, asesinado por la policía chilena (n. 1981). 2008: Leopoldo Calvo-Sotelo, político español, presidente entre 1981 y 1982 (n. 1926). 2008: Morgan Sparks, científico estadounidense (n. 1916). 2009: Pablo Lizcano, periodista español (n. 1951). 2010: Florencio Campomanes, ajedrecista filipino (n. 1927). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 4 jasypo ha'e ára 124ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 125ha umi ary hekope'ỹme. Umi 241  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1008: Enrique I, rey francés. 1611: Carlo Rainaldi, arquitecto italiano. 1622: Juan de Valdés Leal, pintor español (f. 1691). 1654: Kangxi, emperador chino. 1655: Bartolomeo Cristofori, constructor italiano de instrumentos musicales, inventor del piano. 1718: Philippe Loys de Chéseaux, astrónomo y físico suizo. 1733: Jean-Charles de Borda, matemático, físico, astrónomo y marino francés. 1757: Manuel Tolsá, arquitecto y escultor español. 1766: Johann Friedrich Herbart, filósofo y pedagogo alemán. 1769: sir Thomas Lawrence, retratista inglés. 1777: Louis Jacques Thénard, químico francés. 1780: José María Arrubla Martínez, político y estadista colombiano. 1786: Manuel Agustín Heredia, empresario español (f. 1846). 1796: William H. Prescott, historiador e hispanista estadounidense. 1810: Lorenzo Salvi, tenor italiano (f. 1879). 1825: Thomas Henry Huxley, biólogo británico. 1826: Frederick Church, pintor estadounidense. 1852: Alice Liddell, fuente de inspiración para la obra Las aventuras de Alicia en el país de las maravillas (f. 1934). 1874: Bernhard Hoetger, escultor alemán. 1875: Ramiro de Maeztu, escritor y político español (f. 1936). 1880: Bruno Taut, arquitecto alemán. 1883: Wang Jingwei, político chino (f. 1944). 1885: Américo Castro, historiador español. 1887: Ramón Carande y Thovar, historiador español. 1887: Néstor Martín-Fernández de la Torre, pintor español (f. 1938). 1903: Luther Adler, actor estadounidense. 1904: Joaquín García Morato, aviador español. 1904: Umm Kalzum, cantante egipcia. 1904: Agustín Yañez, escritor mexicano. 1908: Giovanni Guareschi, escritor humorístico y periodista italiano. 1913: Hisaya Morishige, actor japonés (f. 2009). 1915: Ana González, actriz chilena. 1917: Orlando Fantoni, futbolista y entrenador brasileño (f. 2002). 1918: Gastón Baquero, poeta y ensayista cubano. 1921: Harry Daghlian, físico estadounidense (f. 1945). 1925: Luis Herrera Campins, político y periodista venezolano. 1928: Maynard Ferguson, músico canadiense de jazz (f. 2006). 1928: Hosni Mubarak, presidente egipcio. 1928: Wolfgang von Trips, piloto de carreras alemán. 1929: Manuel Contreras, militar chileno en retiro. 1929: Audrey Hepburn, actriz belga (f. 1993). 1930: Enrique Chirinos Soto, abogado y político peruano (f. 2007). 1930: Miljan Miljanić, futbolista yugoslavo (f. 2012). 1931: Gennadi Rozhdéstvenski, director de orquesta ruso. 1933: Ricardo Arias Calderón, político panameño. 1933: Manuel Pareja Obregón, compositor español. 1935: José Sanfilippo, futbolista argentino. 1936: Manuel Benítez "El Cordobés", torero español. 1938: Tyrone Davis, cantante estadounidense. 1938: Carlos Monsiváis, escritor y periodista mexicano (f. 2010). 1938: Nicolás Sartorius, político español. 1939: Paul Gleason, actor estadounidense. 1939: Amos Oz, escritor israelí. 1940: Robin Cook, escritor estadounidense. 1943: Mari Carmen (María del Carmen Martínez-Villaseñor), ventrílocua y humorista española. 1946: John Watson, piloto norirlandés de Fórmula 1. 1949: Graham Swift, escritor británico. 1951: Jackie Jackson, músico estadounidense, de la banda The Jackson Five. 1951: Gérard Jugnot, actor y cineasta francés. 1951: Mick Mars, guitarrista de la banda estadounidense, de la banda Mötley Crüe. 1956: Ulrike Meyfarth, atleta alemana. 1956: Alejandro Escudero, actor argentino de cine, teatro y televisión (f. 2014). 1958: Keith Haring, pintor estadounidense. 1959: Randy Travis, cantante estadounidense. 1960: Guillermo Fesser, periodista y humorista español. 1961: Lucho Herrera, ciclista colombiano. 1961: Herbert Vianna, músico brasilero, de la banda Os Paralamas do Sucesso. 1964: Marc Leduc, boxeador canadiense. 1964: Rocco Siffredi, actor porno italiano. 1964: Jaime de Yraolagoitia, escritor español (f. 2006). 1967: Outi Alanne, escritora finlandesa. 1967: Akiko Yajima, seiyū japonesa. 1972: Mike Dirnt, bajista estadounidense, de la banda Green Day. 1973: Guillermo Barros Schelotto y Gustavo Barros Schelotto, futbolistas argentinos. 1974: Miguel Cairo, beisbolista venezolano. 1975: Óscar Jaenada, actor español. 1976: Luis Amado Tarodo, jugador español de fútbol sala. 1977: Pavlo Read, músico argentino. 1977: Emily Perkins, actriz canadiense. 1977: Mariano Pernía, futbolista hispanoargentino. 1979: Lance Bass, cantante estadounidense, de la banda 'N Sync. 1979: Warren Barfield, cantante estadounidense de música cristiana. 1982: Isabel Aboy, actriz española. 1982: Markus Rogan, nadador austriaco. 1987: Cesc Fàbregas, futbolista español. 1987: Jorge Lorenzo, piloto de motociclismo español. 1992: Courtney Jines, actriz estadounidense. Mano 1525: Pedro de Córdoba, religioso español y gran defensor de los nativos americanos. 1677: Isaac Barrow, matemático británico. 1727: Luis Armando II de Borbón-Conti, noble francés (n. 1695). 1776: Jacques Saly, escultor francés (n. 1717). 1847: Alexandre Vinet, teólogo suizo (n. 1797). 1869: Heinrich Max Imhof, escultor suizo (n. 1795). 1878: Roberto de Visiani, médico y biólogo italiano (n. 1800). 1885: Francisco Valero y Padrón, político español firmante del Pacto Federal Castellano (n.1824) 1922: Joaquín Montaña, militar argentino (n. 1846). 1935: Narciso Díaz de Escovar, poeta y erudito español. 1937: Noel Rosa, músico brasileño, creador del samba (n. 1910). 1938: Jigorō Kanō, artista marcial japonés y fundador del kodokan judo. 1938: Carl von Ossietzky, escritor y pacifista alemán, Premio Nobel de la Paz en 1935. 1949: Valentino Mazzola, futbolista italiano. 1951: Eduardo Bradley, precursor de la aviación argentina (n. 1887). 1955: George Enescu, director de orquesta y compositor rumano (n. 1881). 1964: Ramón Barba Guichard, escultor y dibujante español. 1966: Amédée Ozenfant, pintor francés. 1969: Osbert Sitwell, escritor inglés. 1971: Seamus Elliott, ciclista irlandés (n. 1934). 1972: Edward Calvin Kendall, químico estadounidense, Premio Nobel de Fisiología o Medicina en 1950. 1972: Josep Samitier, futbolista español (n. 1902). 1973: Jane Bowles, escritora estadounidense. 1975: Moe Howard, actor y comediante estadounidense. 1978: Jorge de Sena, escritor portugués. 1980: Josip Broz, Tito, militar y dictador yugoslavo (1953-1980). 1984: Bob Clampett, animador estadounidense. 1984: Diana Dors, actriz británica. 1986: Isidro Parga Pondal, geólogo español. 1992: Henri Guillemin, escritor e historiador francés. 1993: Andrés Mateo, futbolista español (n. 1918). 1997: Lyman Bradford Smith, botánico estadounidense. 2002: Gerónimo Saccardi, futbolista argentino. 2003: Sesto Bruscantini, bajo y barítono italiano (n. 1919). 2007: Pensri Poomchoosri, cantante tailandés (n. 1929). 2008: Jaime Gómez, futbolista mexicano (n. 1929). 2009: Robert Campbell, futbolista y entrenador escocés (n. 1922). 2009: Fritz Muliar, actor austriaco (n. 1919). 2010: Ángel Cristo, domador y empresario circense español (n. 1944). 2012: Adam Yauch, músico estadounidense, de la banda Beastie Boys (n. 1964). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 5 jasypo ha'e ára 125ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 126ha umi ary hekope'ỹme. Umi 240  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1282: Juan Manuel, noble y escritor español. 1479: Gurú Amar Das, tercer gurú sij (f. 1574). 1641: Cipriano Barace, misionero jesuita español. 1775: Pablo Morillo, militar español (f. 1837). 1813: Søren Kierkegaard, filósofo danés. 1818: Karl Marx, pensador, sociólogo y economista alemán. 1825: José Loreto Arismendi, político y militar venezolano (f. 1870). 1826: Eugenia de Montijo emperatriz consorte de Francia como esposa de Napoleón III. 1828: Albert Marth, astrónomo británico. 1833: Soledad Acosta de Samper, escritora colombiana. 1834: Víktor Hartmann, arquitecto, escultor y pintor ruso. 1846: Federico Chueca, compositor español. 1846: Henryk Sienkiewicz, escritor polaco, Premio Nobel de Literatura en 1905. 1846: Lars Magnus Ericsson, inventor sueco. 1864: Nellie Bly, periodista estadounidense. 1865: Elizabeth Jane Cochran, periodista estadounidense. 1869: Liang Shiyi, político chino (f. 1933). 1882: Pío del Río Hortega, médico español (f. 1945). 1882: Douglas Mawson, explorador australiano (f. 1958). 1882: Sylvia Pankhurst, activista británica (f. 1960). 1883: Eleazar López Contreras, militar, político y presidente venezolano entre 1935 y 1941 (f. 1973). 1883: Archibald Wavell, militar británico. 1893: Farabundo Martí, político revolucionario salvadoreño (f. 1932). 1894: Josep María de Sagarra, escritor español. 1908: Kurt Böhme, bajista alemán. 1908: Jacques Massu, militar francés (f. 2002). 1911: Andor Lilienthal, ajedrecista húngaro (f. 2010). 1913: Lola Lemos, actriz española (f. 2009). 1914: Tyrone Power, actor estadounidense (f. 1958). 1915: Alice Faye, actriz estadounidense. 1915: Tom Hungerford, escritor australiano (f. 2011). 1919: Georgios Papadopoulos, político griego. 1920: Vicente Ferrer Moncho, filántropo y religioso español (f. 2009). 1921: Arthur Leonard Schawlow, físico estadounidense, Premio Nobel de Física en 1981. 1924: Leopoldo Torre Nilsson, cineasta argentino. 1926: Ann B. Davis, actriz estadounidense (f. 2014). 1931: Greg, historietista belga. 1932: Antonio Agri, violinista, director de orquesta y compositor argentino. 1937: Giovan Battista Pirovano, futbolista italiano (f. 2014). 1940: Lance Henriksen, actor estadounidense. 1942: María Cristina Gómez, líder comunitaria y maestra salvadoreña asesinada por el Gobierno (f. 1989). 1942: Joaquín Leguina, político y escritor español. 1943: Michael Palin, actor y escritor británico. 1943: Maximiliano Gómez Horacio, líder revolucionario dominicano. 1943: Raphael (Rafael Martos), cantante y actor español. 1944: Bo Larsson, futbolista sueco. 1944: Jean-Pierre Léaud, actor francés. 1944: John Rhys-Davies, actor galés. 1945: César Alierta, empresario español. 1947: Malam Bacai Sanhá, presidente bissauguineano (f. 2012). 1948: Bill Ward, músico británico de Black Sabbath. 1950: Samir Kassir, periodista y profesor libanés (f. 2005). 1950: Leticia Moreira, actriz uruguaya. 1951: Ron Arad, diseñador, artista y arquitecto industrial israelí. 1957: Peter Howitt, actor y cineasta inglés. 1959:Ian McCulloch, cantante británico de Echo and the Bunnymen. 1960: Jorge Quiroga Ramírez, expresidente de Bolivia 1961: Pedro Reyes, humorista español. 1963: James LaBrie, cantante canadiense de Dream Theater. 1966: Shawn Drover, músico canadiense de Megadeth. 1967: Takehito Koyasu, seiyuu japonés. 1967: Sergio Galliani, actor peruano 1967: Maximiliano Guerra, bailarín argentino. 1971: Cristian Aldana, músico argentino. 1971: Florencia Bonelli, escritora argentina. 1972: Devin Townsend, músico y compositor canadiense. 1976: Juan Pablo Sorín, futbolista argentino. 1978: Santiago Cabrera, actor chileno. 1979: David Janer, actor español. 1980: Albert Lopo, futbolista español. 1980: Yossi Benayoun, futbolista Israelí. 1981: Craig David, cantante británico. 1981: Mariano González, futbolista argentino. 1983: Joan Verdú, futbolista español. 1983: Henry Cavill, actor británico. 1987: Marija Šestić, cantante bosnia. 1988: Skye Sweetnam, cantante canadiense. 1988: Adele, cantante británica. 1989: Chris Brown, cantante estadounidense. 1991: Raúl Jiménez, futbolista mexicano. Mano 1028: Alfonso V, rey leonés y gallego. 1525: Federico III de Sajonia, elector sajón. 1773: Enrique Flórez, religioso e historiador español (n. 1702). 1776: Jean Astruc, médico francés. 1786: Pedro III, rey consorte portugués. 1804: Antonio José de Cavanilles, botánico y científico español. 1821: Napoleón Bonaparte, militar y emperador francés. 1849: Vicente Salvá, gramático, bibliógrafo y editor español (n. 1786). 1883: Eva Gonzalès, pintora impresionista francesa. 1912: Rafael Pombo, escritor y diplomático colombiano (n. 1833). 1921: Alfred Fried, periodista y pacifista austriaco, premio Nobel de la Paz en 1911. 1949: Maurice Maeterlinck, escritor belga, premio Nobel de Literatura en 1911. 1952: Alberto Savinio, artista italiano. 1954: Henri Laurens, escultor francés. 1959: Carlos Saavedra Lamas, político y jurista argentino, premio Nobel de la Paz en 1936. 1961: Maurice Merleau-Ponty, filósofo francés. 1972: Josep Samitier, futbolista español. 1977: Ludwig Erhard, economista, político y canciller federal alemán entre 1963 y 1966. 1981: Bobby Sands, político y activista británico. 1985: Alan Yates, novelista británico. 1988: Billo Frómeta, director de la orquesta venezolana Billo's Caracas Boys. 1990: Walter Bruch, ingeniero electrónico alemán. 1990: Reginald Goodall, director de orquesta británico. 1992: Jean Claude Pascal, cantante y actor francés. 1992: Alejandro Pietri, arquitecto venezolano. 1995: Mikhail Botvinnik, ajedrecista ruso. 1998: Juan Gimeno, ciclista español (n. 1913). 2002: Hugo Banzer, militar y político boliviano. 2002: George Sidney, cineasta estadounidense. 2003: Walter Sisulu, político sudafricano. 2004: Coxsone Dodd, productor de música reggae jamaiquino. 2010: Carlos Llano Cifuentes, filósofo español, miembro del Opus Dei. 2010: Lucho Barrios, cantante de boleros peruano (n. 1935). 2011: Salomón Hakim, médico y científico colombiano (n. 1929). 2011: Rolo Puente, actor argentino (n. 1939) 2011: Antonio Bernad, artista español (n. 1917). 2012: Máximo Pacheco Gómez, jurista y político chileno (n. 1924). 2013: Rossella Falk, actriz italiana (n. 1926). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 6 jasypo ha'e ára 126ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 127ha umi ary hekope'ỹme. Umi 239  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 973: Enrique II, Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu mburuvicha. 1397: Sejong el Grande, lingüista Koréa pegua. 1405: Skanderbeg, militar Aváña megua. 1493: Jerónimo Seripando, cardenal Itália pegua. 1501: Marcelo II, avare guasu Itália pegua. 1534: Antonio Pérez, secretario Epáña megua de Felipe II. 1574: Inocencio X, avare guasu Itália pegua. 1584: Diego de Saavedra Fajardo, haihára, ojokuaikuaáva ha diplomático Epáña megua. 1635: Johann Joachim Becher, alquimista Alemáña megua. 1713: Charles Batteux, arandupykuaatyha Hyãsia pegua. 1714: Anton Raaff, tenor Alemáña megua (f. 1797). 1758: Maximilien de Robespierre, revolucionario Hyãsia pegua. 1758: André Masséna, revolucionario Hyãsia pegua. 1769: Fernando III, dúke tuicha Toscana pegua. 1775: Mary Martha Sherwood, haihára aranduka mitãme guarã Vyretáña megua (f. 1851). 1781: Karl Christian Friedrich Krause, arandupykuaatyha Alemáña megua. 1809: Donoso Cortés, orador ha haihára ojokuaikuaáva Epáña megua. 1813: Bernhard Afinger, escultor Alemáña megua. 1824: Tokugawa Iesada, shogun Hapõ megua. 1843: Christian Luerssen, botánico Alemáña megua (f. 1916). 1845: Ángel Guimerá, poeta ha dramaturgo Epáña megua. 1846: Henrik Sienkiewicz, haihára Polóña megua. 1856: Sigmund Freud, pohãnohára Áuteria pegua, andureko resa'ỹijo omboypýva. 1856: Robert Peary, explorador Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1920). 1859: Luis María Drago, jurista, ojokuaikuaáva ha haihára argentino. 1868: Gastón Leroux, haihára Hyãsia pegua. 1871: Victor Grignard, químico Hyãsia pegua, premio nobel de química en 1912. 1871: Jorge Románov, aristócrata Rrúsia pegua. 1880: Ernst Ludvig Kirchner, pintor expresionista Alemáña megua. 1882: Guillermo de Prusia, príncipe prusiano. 1882: Manuel López Cañamaque, atõiha ha purahéi apohára Epáña megua. 1882: Romano Calò, mba'eapohára itlaiano (f. 1952). 1894: Horacio Terra Arocena, arquitecto Uruguái pegua. 1893: José Calvo Sotelo, ojokuaikuaáva Epáña megua (f. 1936). 1895: Rodolfo Valentino, mba'eapohára Itália pegua (f. 1926). 1895: Malba Tahan, profesor de matemáticas ha haihára Pindoráma pegua (f. 1974). 1902: Max Ophüls, cineasta Alemáña megua. 1904: Harry Martinson, haihára Suésia pegua, premio nobel de literatura en 1974, compartido con Eyvind Johnson. 1905: Manuel Mendizábal, científico ha ojokuaikuaáva Epáña megua (f. 1996). 1909: Ángel Juan Quesada, director de coro ha purahéi apohára Epáña megua (f. 1988). 1913: Stewart Granger, mba'eapohára británico (f. 1993). 1915: Orson Welles, mba'eapohára ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1985). 1916: Robert Henry Dicke, astrónomo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1919: Alejandro Finisterre, inventor ha poeta Epáña megua. 1920: Vicente Fuentes Díaz, ojokuaikuaáva e historiador mexicano (f. 2010). 1922: Otmar Suitner, director de orquesta ha atõiha Áuteria pegua. 1923: Josep Seguer, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1924: Néstor Basterretxea, escultor ha pintor Epáña megua (f. 2014). 1925: John Bayard Britton, pohãnohára Tetãvore Joapykuéra pegua asesinado por un antiabortista (f. 1994). 1926: Helios Sarthou, ojokuaikuaáva Uruguái pegua (f. 2012). 1928: Robert Poujade, ojokuaikuaáva Hyãsia pegua. 1929: Paul Lauterbur, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de fisiología o medicina en 2003. 1930: Vladímir Abazarov, geólogo soviético (f. 2003). 1931: Willie Mays, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1934: Luis Ángel Rojo, economista Epáña megua, gobernador del Banco de España (f. 2011). 1937: Rubin Hurricane Carter, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1937: Néstor Isella, vakapipopo oha'ãva argentino. 1941: Guillermo Galeote Jiménez, ojokuaikuaáva Epáña megua. 1943: Andreas Baader, líder Alemáña megua de la RAF. 1944: Anton Furst, productor británico de cine. 1944: Fernando Méndez-Leite, cineasta Epáña megua. 1945: Xosé Lluis García Arias, filólogo ha haihára Epáña megua. 1945: Bob Seger, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1947: Alan Dale, mba'eapohára Selánda Pyahu pegua. 1947: Francisco Galdós, ciclista Epáña megua. 1947: Martha Nussbaum, arandupykuaatyha Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Samuel Doe, ojokuaikuaáva ha militar liberiano. 1952: Christian Clavier, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1952: Fernando López-Amor, ojokuaikuaáva Epáña megua. 1953: Tony Blair, primer ministro británico. 1953: Omar Pérez Santiago, haihára Chíle pegua. 1953: Graeme Souness, vakapipopo oha'ãva ha entrenador escoces. 1955: Pedro Piqueras, momaranduhára Epáña megua. 1958: Lolita Flores, opurahéiva ha mba'eapohára Epáña megua. 1959: Julia Otero, momaranduhára Epáña megua. 1959: Gonzalo Robles, mba'eapohára Chíle pegua. 1960: Juan Luis Cano, momaranduhára Epáña megua, miembro de Gomaespuma. 1960: Mauricio Electorat, haihára Chíle pegua. 1961: George Clooney, mba'eapohára ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Leslie Hope, mba'eapohára Kanatã megua. 1966: Marta Belaustegui, mba'eapohára Epáña megua. 1967: Vladimir Llakaj, escultor Aváña megua. 1968: Lætitia Sadier, opurahéiva Hyãsia pegua, de la banda Stereolab. 1970: Tristán Ulloa, mba'eapohára ha cineasta Epáña megua. 1971: Chris Shiflett, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Foo Fighters. 1972: Martin Brodeur, jugador de hockey Kanatã megua. 1976: Iván de la Peña, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1977: André Sa, tenista Pindoráma pegua. 1980: Dimitris Diamantidis, baloncestista griego. 1980: Ricardo Oliveira, vakapipopo oha'ãva Pindoráma pegua. 1981: Mark O'Connell, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Taking Back Sunday. 1981: Guglielmo Stendardo, vakapipopo oha'ãva Itália pegua. 1983: Daniel Alves, vakapipopo oha'ãva Pindoráma pegua nacionalizado Epáña megua. 1983: Gabourey Sidibe, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Osvaldo de León, mba'eapohára mexicano. 1984: Juan Pablo Carrizo, arquero argentino. 1985: Chris Paul, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Roman Kreuziger, ciclista checo. 1986: Goran Dragić, baloncestista esloveno. 1986: Manuel da Costa, vakapipopo oha'ãva portugués nacido en Francia. 1987: Moon Geun Young, mba'eapohára surcoreana. 1988: Alexis Ajinça, baloncestista Hyãsia pegua. 1989: Dominika Cibulková, tenista eslovaca. Mano 1245: Pedro Nolasco, fraile ha santo Epáña megua (n. 1180). 1540: Juan Luis Vives, haihára humanista Epáña megua. 1579: Francisco de Montmorency, aristócrata Hyãsia pegua. 1638: Cornelio Jansenio, obispo neerlandés. 1691: Caterina Tarongí, judía mallorquina quemada viva por la Inquisición Epáña megua (n. 1646). 1840: Francisco de Paula Santander, militar ha ojokuaikuaáva Kolómbia pegua. 1859: Alexander von Humboldt, naturalista Alemáña megua. 1862: Henry David Thoreau, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1864: Ludolf Christian Treviranus, botánico Alemáña megua (n. 1779). 1873: José Antonio Páez, ojokuaikuaáva venezolano, presidente entre 1830-1835, 1839-1843, ha 1861-1863. 1877: Johan Ludvig Runeberg, poeta finlandés. 1881: Jacinto Vera, obispo Uruguái pegua (n. 1813). 1892: Ernest Guiraud. purahéi apohára Hyãsia pegua. 1910: Eduardo VII, rey británico. 1919: Lyman Frank Baum, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1933: Li Ching Yuen, supercentenario chino. 1946: Alcides Arguedas, haihára, ojokuaikuaáva e historiador boliviano. 1949: Maurice Maeterlinck, haihára belga. 1950: Víctor Manuel Román ha Reyes, ojokuaikuaáva nicaragüense (n. 1872). 1951: Élie Cartan, matemático Hyãsia pegua. 1952: Maria Montessori, educadora Itália pegua. 1961: Lucian Blaga, poeta, dramaturgo ha arandupykuaatyha rumano. 1963: Theodore von Kármán, ingeniero ha y físico húngaro-Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1881). 1967: Zhou Zuoren, haihára chino. 1968: Arturo Acevedo, empresario argentino (n. 1891). 1971: María Jesús Alvarado Rivera, primera feminista ha luchadora social peruana. 1975: József Mindszenty, cardenal húngaro. 1980: María Luisa Bombal, haihára Chíle pegua. 1990: Lotte Jacobi, fotógrafa Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1896). 1990: Eduardo Nicol, arandupykuaatyha mexicano (n. 1907). 1992: Marlene Dietrich, mba'eapohára Alemáña megua. 1993: Rommel Fernández, vakapipopo oha'ãva Panama pegua. 1995: María Pía de Sajonia-Coburgo Braganza, personalidad portuguesa (n. 1907). 2000: Juan de Dios Guevara, químico peruano (n. 1910). 2000: Balivada Kantha Rao, haihára telugú (n. 1927). 2002: Pim Fortuyn, ojokuaikuaáva neerlandés. 2003: Guillermo Gaviria Correa, ojokuaikuaáva Kolómbia pegua (n. 1962). 2003: Tito García, mba'eapohára Epáña megua (n. 1931). 2004: Barney Kessel, mbaraka ombopúva ha purahéi apohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1923). 2006: Lillian Asplund (99 años), última superviviente con recuerdos de la tragedia del Titanic (n. 1906). 2007: Carey Bell, atõiha de blues Tetãvore Joapykuéra pegua. 2007: Oscar Blottita Blotta, dibujante, historietista ha publicista argentino (n. 1918). 2009: Valentín Varénnikov, militar Rrúsia pegua (n. 1923). 2013: Giulio Andreotti, ojokuaikuaáva ha momaranduhára Itália pegua (n. 1919). 2014: Manuel Jiménez de Parga, ministro ha Presidente del Tribunal Constitucional (n. 1929). Mandu'apy Joaju Jasypo Alessandro Bordini ha'e peteĩ mitãkuimba'e Italiaygua ohecha'ỹva ohóva ha'eñorei opa yvyape'árire peteĩ yvyra morotĩmi ha hi-íPhone reheve. Heñóivaekue ára 8 jasypoapy ary 1985-pe Tetãvore Veróna-pe. Ha'e peteĩ umi yvyra mbojeguahára ra'y. Ohasa imitãrusu aja pe mbo'ehaópe, ñembosarái ha opa mba'e hekopegúape heta tapicháicha. Osẽ rire mbo'ehaógui, oñepyrũ omba'apo ára pukukue itúva ndive ha oguerekóvo 21 ary oguahẽ oikuaa pe imborayhu tuichavéva: ha'éva pe paracaidismo. Mbohapy ary ome'ẽ rire opa imbaretekue ha opa oguerekomíva ohasa peteĩ jehusapy'a ivaietereíva rehe ojepoikúevo yvategui; ha katu nda'ipu'akái hese pe ñemano, terãmo opyta ndohechavei. Peteĩ ary oĩ rire umi tasyo ha oñemyatyrõjey haguamẽ oho ohendu peteĩ seminario ome'ẽva'ekue pe kuña Franciaygua Michelle J. Noel umi pu'aka oguerekóva pe apytu'u ha pe hekove, peteĩve jey, upéicha oñemo'ambue. Oñeha'a aja oikojey ijeheguiete teko kyre'ỹme, ohechakuaa pe py'aporã oguerekova umi mbohapy ary oútava ohasa guive pe ojehuva'ekue rehe hese rapykúeri ha osẽ oho ha'eño opa yvy'ape'árire oikuaauka haguã pe ha'e oguahẽva'ekue oikuaa. Mandu'apy Tekove Italiagua Jekopytyjoja térã Tetarãkuái ha'e peteĩ avano'õ jeiko reko, omohendáva tekuái, tekove aty tuichavéva jeporavópe. Ha'etehápe, jekopytyjoja he'ise tetãygua oiporavo mba'épa ojapo Tetã térã oiporavo imburuvicharã, he'ise opa kuimba'e térã kuña tetãygua ijojaha ha hekosãsoha, orekoha hikuái yvypóra tekoiterape ha Tetã oñangareko va'erã hesekuéra. Jekopytyjoja ojehechauka avei upe tekuái reko rupive ojapo peteĩháme Platõ, ha upéi Aristóteles: Porokuái peteĩme (mburuvicha peteĩnte ojokuái), aranduverekuái (tekuái «umi porãvéva» pegua he'i Platõ, «umi sa'ivéva», he'i Aristóteles), tavayguarekuái (tekuái «umi hetave pegua» he'i Platõ ha «umi hetavéva» pegua, he'i Aristóteles). Jekopytyjoja reko ojoavy umi tekuái reko ambuéva rehe omoĩva opaite tembikuái peteĩ tekovépe — upe porokuái peteĩme guáicha — térã umi tekuái reko omoĩva tembikuái tekove mbovýpe térã peteĩ tapicha aty michĩme — upe "sa'íva rekuái". Hákatu, umi tekuái reko ombohovái va'ekue jekopytyjojápe, pe oúva Gyresia arandúgui, nombohovavéima, heta tetã ombojoparágui umi tekuái reko ha jekopytyjoja mba'e kuéra, upéicha ojokuáiporãve hetãnguéra. Karai Karl Popper he'íkuri jekopytyjoja ombohovái porokuái milíko ha umi tetã ojokuáiva hatãme, upévare oheja tekove kuéra tetãygua oisãmbyhy imburuvicháre ha oheja chupe avei omosẽ imburuvicha porokuáigui, ñorairõ'ỹme ha ñemopu'ã'ỹme. Oĩ jekopytyjoja tee'ỹ térã oporombuekoviáva, peteĩ mburuvicha ojokuáivo ha oiporavóvo ombuekoviarã umi tetãygua oiporavo akue chupe. Oĩ jekopytyjoja mboja'opy ohejáva umi tetãygua oike joja peteĩ atýpe térã ojapo peteĩ aty ojokuaikuaáva oiporavo hag̃ua hetã raperã. Ha ipahápe oĩ upe jekopytyjoja tee, umi tetãygua oiporavóvo oporomopa'ũ'ỹva, ikatu oiporavo hetã rekorã ha mba'éichapa ojeipurúta hetã pirapire. Umi mbohapy jekopytyjoja reko ikatu oiko joja ha jehe'ápe. Haimete opa tetãnguéra ko'ãga ojokuái jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive ha ombojehe'a ambue tekuái reko hi'ã ichupekuéra iporãvéta hetã raperã, hetáva avei umi omba'apo jekopytyjoja tee rupi térã ombojopara kóva upe jekopytyjoja oporombuekoviáva ndive, Suísa retã techapyrãme, ku tetã ojapo heta tetãygua amandaje oiporavo hag̃ua mba'épa ojejapóta oisãmbyhy hag̃ua tetãre ha oiporavo tetã raperã, Tetãvore Joapykuéra avei, hákatu omba'apo jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive. Ñepyrũ Ko ñe'ẽ tavayguarekuái oñembohasa va'ekue gyresiañe'ẽ ymaguare pegua (δημοκρατία) ha ojejapo táva Atenas-pe saro'y V Kirito mboyvépe umi ñe'ẽ δῆμος pegua ([dḗmos, ikatu he'ise «umi tetãygua») ha ñe'ẽ κράτος pegua (krátos, ikatu he'ise «tekuái»). Oĩ umi ava arandu he'íva Gyresia jekopytyjoja ha'e teko jekopytyjojáva peteĩha, hákatu oĩ tapicha arandu ambuéva he'íva opa tendápe ymaguare ojejuhu avano'õ ojekopytyjoja sa'imíva térã hetáva, ha he'i avei máva sa'i (10% opa tetãyguágui) ikatúnte oike upe Gyresia jekopytyjojápe, ha umi mba'apohára, ñemitỹhára, tembiguái ha kuñanguéra ndoikéi. Ko'ãga oñemoambueiterei ko ñe'ẽ he'iseha, saro'y XVIII ipaha guive, tavayguarekuái oikégui heta tetãme ha ojekuaatee opa tekove (taha'e ha'éva kuimba'e térã kuña) ikatu oiporavo imburuvicharã ha hetã raperã. Ko'ãga, tavayguarekuái ndaha'evéima Gyresia jekopytyjojáicha, upévare ojeipuru avañe'ẽme ko ñe'ẽ pyahu "jekopytyjoja", omohechaukáva peteĩ teko joja porã, kuimba'e ha kuña ijojáva ha tetãygua oiko joajúpe, yvypóra tekoiterape ha jekupyty guýpe. Jekopytyjoja reko Jekopytyjoja ikatu ojehechauka mokõi tekópe tenondegua: Jekopytyjoja tee térã oporombuekoviáva. Jekopytyjoja tee'ỹ térã oporombuekoviáva: Umi tetãygua oiporavo mante imburuvicharã, ha umi mburuvicha oiporavóta ha ojokuáita tetãygua rupive, ha'etehápe he'ise upe mburuvicha ombuekoviáta umi tetãygua oiporavo akue chupe. Jekopytyjoja mboja'opy: Umi tetãygua ikatu oñemboaty joja ha ikatu oiporavo joja tetã taperã, tekove aty ikatu ojapo peteĩ tekorã térã teko me'ẽ pyahu, ikatu omoĩ peteĩ mburuvicha pyahu térã omosẽ peteĩ mburuvicha ojeporavo akue. Jekopytyjoja tee: Ha'e umi tetãygua oiporavóvo opa mba'e, upe Suisa retãicha, tetãygua hekosãsóva oiporavo amandajépe. Ndaipóri máva oporombuekoviáva ha umi tekove tetãygua oiporavo mba'éichapa omba'apóta hetã ha mávapa omba'apóta hetãre. Ndaipóri peteĩ ñe'ẽhe'iseha tee jekopytyjoja pegua, hákatu ojeikuaa katuete tekojoja, tekosãso ha tetã omba'apóva tekoiterapépe ha'e umi mba'e oñeikotevẽ jekopytyjoja rekópe ymaguere guive. Tekovekuéra ikatu ohecha umi mba'e opa tekove mburuvicharã ohekojojávo teko me'ẽ rupive ha mayma ohupytývo umi mba'e tekojojágui. Techarãme, peteĩ jekopytyjoja oporombuekoviáva, opa vóto hekojoja, ndaipóri jokoha hatã umíva ha'eséva mburuvichápe, ha umíva tekove mburuvicharã oñeñangareko léi guasúre. Peteĩ mba'ekuaarã he'i jekopytyjoja oguereko va'erã mbohapy ypy: 1) tekosãso opyta porokuái imba'e michĩme; 2) jokuaikuaa hekojoja ha 3) avano'õ rekorã ojapóva umíva tekove he'i mba'e porã ha'e opa mba'e oñesãmbyhy ypy peteĩha ha ypy mokõiha rupive. Tavakuairetã reko oñembojoja jekopytyjojápe, hákatu, heta jey ojeipuru ko ñe'ẽ "tavakuairetã" umi tetã milíkope ha umi tetã jekopytyjojáva avei. Oĩ umi tetã jekopytyjojáva oporokuái peteĩme léi guasúre ymaguareterei, techarãme oiko upe Tavetã Joaju Európape ha upe Hapõ Ásiape. Apañuãinguéra Umi karai arandu Italiagua, saro'y XX pegua, Vilfredo Pareto ha Gaetano Mosca, he'i va'ekue jekopytyjoja niko ñanembotavyse, ha oipytyvõnte umi poguasúre ha mba'ehetávare, oisãmbyhy hikuái ha'eño hag̃ua. Añetehápe, oñe'ẽ hikuái umi sa'i poguasu rekuái (oligarquía de la élite) niko tekorã akóinte ojehecha avano'õ rekópe, oikoitégui a'e'ỹ remiandu ha avano'õ ñemboja'óre (ombohováiva avano'õ hekojoaju ha hekojoja rehe), ha umi jekopytyjojáva omoambuesénte porokuái hatã oiko hag̃ua upe porokuái oporojapoukáva kañymihápe. Upéicha oñe'ẽ akue Louis Brandeis, "Ñande ikatu jareko jekopytyjoja térã ikatu jareko mba'ehetaitéva sa'imi tapichakuéra pópente, hákatu ndaikatúi jareko ã mokõiva." Ehecha avei Umi ñe'ẽ pytã he'iséva nde ikatu rehai chupe Vikipetã ndoguerekóigui ko'ãgaite ko'ã mba'e marandu. Tavakuairetã Jekopytyjoja rembiasakue Jekopytyjoja tekorãhápe Jekopytyjoja tee Jekopytyjoja amandajerapépe Jekopytyjoja mburuvicharapépe Jekopytyjoja mboja'opy Porokuái peteĩme jekopytyjojáva Tavakuairetã jekopytyjojáva Jekopytyjoja Ára Tekuái reko Jokuaikuaa Porokuái peteĩme Golpe de Estado Mandu'apy Arandukapurupyre Alejandro Agafonow (2007). "Los Límites de la Eficiencia Económica en una Sociedad Democrática" en Revista de Economía Institucional, Vol.9, Nº 16. Pablo Pozzoni. (2008). "La democracia entre la propiedad privada y la cosa pública" en Informe Uruguay, Nº 324-330. Johannes Reich. (2008) "An Interactional Model of Direct Democracy - Lessons from the Swiss Experience". SSRN Working Paper. Giovanni Sartori. (1987, 1988) 2005. Teoría de la democracia (2 vols.). Alianza. Madrid. 1. El debate contemporáneo. ISBN 978-84-206-2566-9, 2. Los problemas clásicos. ISBN 978-84-206-2567-6. (Reseña de la obra) Joaju Bantaba, Participación y democracia Obbio, Norberto (1978). Democracia y dictadura, enciclopedia Einaudi. Anthony de Jasay Lo mejor dentro de lo peor: lo que hemos de pagar por la democracia, comentado por Álvaro Delgado Gal, ABC, 14/01/2010 Jekopytyjoja oporombuekoviáva térã Jekopytyjoja tee'ỹ () ha'e peteĩ tekuái reko umi tetãygua oiporavohápe imburuvicharã ombuekovia hag̃ua chupekuéra ha ojokuái hag̃ua. Umi mburuvicha ohechauka tetã ningo hekosãsoha ha ojokuái peteĩ tekuái ñemohendáre, pe Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje, Tetã Tekojoja Ruvicha, ha pe Mburuvicha Tetãgua, opaite umíva ombyekovia ava kuérape, umi mburuvicha oporombuekoviáva ojapo avei teko me'ẽ ha tetã rekorã. Umi tetãygua oiporavo ramo jekopytyjoja rapépe tetã rekuái raperã ojekuaa oĩ peteĩ jekopytyjoja oporombuekoviáva. Mandu'apy Arandukapurupyre Jekopytyjoja Umi jekopytyjoja reko ko'ãgagua, tekuái reko ojokuáiva heta tetãnguéra, oñepyrũ saro'y XIX imbyte mokõime, oñepyrũvo upe jeporavo pavẽ (vóto opavavéva), opávo upe tembiguái reko ha ojejapóvo léiguasu omoañetéva umi yvypóra rekoiterape opa tekovépe. Ypykue Atena Ymaguare Ko ñe'ẽ gyresiañe'ẽ pegua "tavayguarekuái" ("porokuái tetãygua pegua"), umi ñe'ẽ δῆμος pegua ([dḗmos, ikatu he'ise «umi tetãygua») ha ñe'ẽ κράτος pegua (krátos, ikatu he'ise «tekuái»), ojapo umi Atenagua ohechauka hag̃ua mba'éichapa pe táva porokuái omba'apo, umi tavaygua amandaje oiporavo opa mba'e (tavaygua ndaha'éi akue kuñanguéra, umi tembiguái ha pytagua) ha umi mburuvicha ndoiporavói ambue tavaicha térã ambue tetãicha. Hákatu opa nunga umi Atenagua ha'e va'ekue tembiguái kuéra. Upévare, Gyresia jekopytyjoja ojoguamínte jekopytyjoja ko'ãgagua omotenondéva tekosãso ha yvypóra rekoiterape. Atena jekopytyjoja oiporavo umi tuvicharã oporombuekoviáva po'a rupive ha ojejapo va'ekue heta amandaje guasu oiporavo hag̃ua mba'e ambuéva, amandajépe oĩ opa Atena kuimba'e. Umi karai poravopyre ndoiporavokatuvéima — Atenagua oimo'ã umi karai poravopyre oiporavoramo tetãgua oiporavo rangue omoheñóita peteĩ tetã "en oligarquía" (sa'iverekuáipe). Tavayguarekuái he'ise chupekuéra guarã ojeporavóta joaujúpe. Oĩ va'ekue mbovy mba'e oñangarekóva umi jeporavo, hákatu oĩ avei peteĩ tekorã he'íva ndaikatúiva oñemoañete peteĩ teko me'ẽ pyahu ombohováiva peteĩ teko me'ẽ tuja. Rróma Ymaguare Rróma jekopytyjoja ojogua va'ekue Atenape, omohetã ramo jepe umíva pytagua ndoheñóiva Rróma mburuvípe. Rróma jerovia, he'íva yvypóra oĩva umi tupãnguéra mba'e apytépe, ha upe hudío jerovia ha Hesu rape, oñangarekóva umi mboriahúpe ohupyty hag̃ua tekoiterape porã ha he'íva opavavéva ijoja Tupã renondépe, umi mba'e oipytyvõ ojapo hag̃ua ko jekopytyjoja ko'ãgagua. Rróma tavakuairetã oñembyái umi mburuvicháre oiporavóva ipehẽngue ojokuái hag̃ua, ha upei umi táva hekosãsóva Itália pegua, Alemaña ha Tetãnguéra Yvýi pegua opyta jekopytyjojápe Ára Mbytegua jave, umi tembiguái ndaha'evéima umiva hetavéva tetãmeos. Mburuvi reko opávo oheñói peteĩ avano'õ mba'ehetáva oikéva jokuaikuaápe. Jekopytyjoja osẽ tenonde Saro'y XVI-XVII Peteĩ umíva Európa tetã jekopytyjojáva pegua ha'e akue Poloña-Lituaña, Tavakuairetã Mokõi Tetãgua, ojejokuáiva "aranduverekuái" rupive (umíva mba'ehetavéva ha aranduvéva ohecha mba'épa ojapóva upe mburuvicha guasu) ha peteĩ amandaje guasu rupive. Ko jekopytyjoja reko hína upe ypykue umi tekuái reko ko'ãgagua pegua, tetã oporokuái peteĩme leiguasúre, ha tetã ñembyatypyre. Saroy XVIII-XX Umi saro'y jave oñembohovái upe aranduverekuái ha tavayguarekuái omoambue mba'éichapa ojehecha akue upe tavayguarekuái Európape. Ojejapo leiguasu ha teko me'ẽ pyahu ohechaukáva mba'épa ikatu ojapo umi mburuvicha ha sãmbyhyhára. Umi ary 1789 ha 1799 jave, upe Ñorairõ Hyãsia jave, osẽ ku Ñe'ẽme'ẽ Yvypóra Rekoiterape pegua ára 26 jasypoapy ary 1789-pe, oñemoañete upe jeporavo pavẽ kuimba'épe guarã ary 1792-pe ha opa tembiguái reko opaite Hyãsia retãvorépe ára 4 jasykõi ary 1794-pe. Sro'y XIX iñepyrũme ojejuhu umi aty ojokuaikuaáva, omoporã tekove kuéra jeikeha jokuaikuaápe ha omohasy'ỹ ava ñembyaty ohechauka hag̃ua peteĩ temiandu jokuaikuaáre. Saro'y XX jave ohasa heta tembiasakue omotenonde ha omombarete jekopytyjojá, ha omoĩ chupe tekuái reko tenondeguápe. Ñepyrũrãme, Peteĩha Ñorairõ Guasu rire umi tetã oporokuáiva peteĩme hekosa'ive; ha umíva oporokuái peteĩme ko'ãga oipuru leiguasu ha mba'e ambuéva ombuekoviáva mburuvichápe, ojekuaa avei mboriahukuéra, okarakuéra ha ambuéva ndorekóiva ijyvyrã ikatu oiporavo tetã mburuvicharã ha raperã avei, ojekuaa avei kuñanguéra ikatu oiporavo avei. Heta tetãnguéra hekosãso ku saro'y jave Afrikape ha Ásiape, ymaguare umi tetãnguéra oiko Európa retãnguéra ipoguýpe. Amérikape ava kupera oñepyrũ oheka hekoiteraperã hembiapópe, oiko porãve hag̃ua, ha omboyke'ỹ hag̃ua avavépe ipiresa'y. Ojejuhu avei heta tetãme opa porokuái milíko ha oñepyrũ peteĩ tekuái jekopytyjojáva. Mandu'apy Joaju The Official Website of Democracy Foundation , Mumbai - INDIA Freedom House History of the Parliament of the United Kingdom, 1216–2005 Historical Atlas of the Twentieth Century Waves of democracy often get reversed, Lipset reminds social scientists Jekopytyjoja Paulo Coelho (Rio de Janeiro, 26 jasypoapy ary 1947-pe) ha'e peteĩ haihára ha momaranduhára Pindorama pegua. Ojekuaa chupe peteĩ umíva haihára guasuvéva pegua Pindorama ñe'ẽporãhaipyre ko'ãgagua. Oĩ avei Pindorama Poytugañe'ẽ Amandaje ipype. Hembiapo Ta'angamýi Os Mansos Quebrando o Tabu Raul - O Início, o Fim e o Meio As Aventuras de Agamenon, o Repórter Não pare na pista Aranduka 1974 - O Teatro na Educação 1982 - Arquivos do inferno 1986 - Manual prático do vampirismo 1987 - O Diário de um Mago 1988 - O Alquimista 1990 - Brida 1992 - As Valkírias 1994 - Na Margem do Rio Piedra Eu Sentei e Chorei 1996 - O Monte Cinco 1998 - Veronika Decide Morrer 2000 - O Demônio e a Srta. Prym 2003 - Onze Minutos - 2005 - O Zahir - 2006 - A Bruxa de Portobello 2008 - O Vencedor Está Só 2010 - O Aleph 2012 - Manuscrito Encontrado em Accra 2014 - Adultério 2014 - Fabulas (Mitãme guarã) Jehai 1994 - Maktub 1995 - Frases 1997 - O Manual do Guerreiro da Luz 1999 - Palavras essenciais 2001 - Histórias para pais, filhos e netos 2004 - O Gênio e as Rosas 2008 - O Livro dos Manuais 2009 - Ser Como o Rio que Flui Aranduka omoambuéva 1991 - O Dom Supremo - (Henry Drummond) 1998 - Brida - Omoambue tembiasagua'u ta'angambyrýguire 1999 - Cartas de Amor do Profeta - (Khalil Gibran) 2009 - Veronika Decide Morrer - Omoambue ta'angamýire Aranduka oñe'ẽva Paulo Coelho rehe 2008 - O Mago - Fernando Morais (biografia do autor) 2010 - O Estudante do Coração - Luis Carlos de Morais Junior, Rio de Janeiro, Quartica. 2013 - Alquimia o Arquimagistério Solar - Luis Carlos de Morais Junior, Rio de Janeiro, Quartica Premium. 2013 - O Estudante do Coração - segunda edição, revista e ampliada'' - Luis Carlos de Morais Junior, Rio de Janeiro, Litteris. 2014 - Não pare na pista - Carolina Kotscho (Roteiro do filme que levou o mesmo nome) Mandu'apy Ver também Sociedade Alternativa Joaju Página oficial Blog oficial Seu blog no G1 Tekove Pindoramagua‎ Milton Assi Hatoum (Manaos (Amazonas) 19 jasypoapy ary 1952-pe) ha'e peteĩ karai haihára, ombohasáva mombe'u poytugañe'ẽme ha peteĩ mbo'ehára Pindorama pegua. Ojekuaa Hatoum hína peteĩ umíva haihára guasuvéva pegua Pindorama ñe'ẽporãhaipyre ko'ãgagua. Ombo'e ñe'ẽporãhaipyre upe Universidade Federal do Amazonas (UFAM) ha Mbo'ehaoguasu Califórnia táva Berkeley pegua. Ohai irundy mombe'ugua'u: Relato de um Certo Oriente (Amo Kuarahyresẽ Retã Mombe'u), Dois Irmãos (Mokõi Joyke'y), Cinzas do Norte (Yvate Tanimbu) ha Órfãos do Eldorado (Umi tyre'ỹ Tavajúgui). Iñarandukakuéra oñeñemu porã ha Pindoramape oñeñemuve 200.000 ha oñembohasa 8 tetãme. Hatoum omombe'u ijehaípe umi óga hekope'ỹ ha ombojoguami jokuaikuaa rekóre. Mombe'ugua'u Relato de um Certo Oriente (romance). São Paulo: Cia. das Letras, 1989. Dois Irmãos (romance). São Paulo: Cia. das Letras, 2000. Cinzas do Norte, 2005 Orfãos do Eldorado. São Paulo: Cia. das Letras, 2008; Mombe'urã A cidade ilhada (Livro de Contos). São Paulo: Companhia das Letras, 2009. Ñembohasa Flaubert, Gustave. Um coração simples. In:Três contos. [Por: Milton Hatoum & Samuel Titan Jr.]. São Paulo: Cosac & Naify, 2004. (Trois contes). Said, Edward. Representações do intelectual. [Por: Milton Hatoum]. São Paulo: Companhia das Letras, 2005. (Representations of the intellectual). Sand, George. Esperidião. [Por: Milton Hatoum]. In: Contos de horror do século XIX, Companhia das Letras, São Paulo, 2005. (Spiridion). Schwob, Marcel. A cruzada das crianças. Edição bilingüe (português/francês). São Paulo: Iluminuras, 1988. (La croisade des enfants). Mandu'apy Joaju Pellegrini, Tânia. Milton Hatoum e o regionalismo revisitado, muse.jhu.edu. Viaje sin fin de Milton Hatoum Escuela De Letras El tiempo y el río: Milton Hatoum en España. Diferença e alteridade em Cinzas do Norte'', de Milton Hatoum Site oficial do autor Tekove Pindoramagua‎ Jekopytyjoja tee () ha'e peteĩ tekuái reko umi tetãygua ojokuáiva peteĩ tetã amandaje rupive. Umi amandaje tetãygua pegua rupive ikatu ojapo teko me'ẽ ha tekorã pyahu opa tetãme guarã térã peteĩ yvy vorépe guarã ha ikatu oiporavo mávapa omba'apóta tetã mba'ekuéra rupive. Jekopytyjoja tee ombohovái ku jekopytyjoja tee'ỹ térã oporombuekoviáva, upe oporombuekoviáva ohejágui sa'i tapicha poravopyre tatãygua rupive omba'apo tetãre ha oiporavo chupekuéra rangue. Ko'ãga heta tetã omba'apo jekopytyjoja tee térã ombojopara kóva upe jekopytyjoja oporombuekoviáva ndive, Suisa retã techapyrãme, ku retã ojapo heta tetãygua amandaje oiporavo hag̃ua mba'épa ojejapóta ha oiporavo tetã raperã, Tetã peteĩ reko Amérikagua avei, hákatu omba'apo jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive. Hyãsia ha España retã ombojopara avei umi mokõi jekopytyjoja reko oiporavo porãve hag̃ua hetã raperã. Mandu'apy Joaju Centro de Investigaciones sobre Democracia Directa (C2D), Universidad de Zurich, Suiza. Democracia directa. Suiza, un sistema político único. Foro Mundial sobre Democracia Directa Initiative & Referendum Institute (IRI), Europa Democracia Directa en Latinoamérica Jekopytyjoja Jekopytyjoja Aténa pegua () oñepyrũ saro'y poha Kirito mboyve upe táva Gyrésia Ymaguarépe (ojeheróvava Táva-Tetã térã "polis") Aténa, upéicha oiko upe táva Aténa mbyteitépe ha Átika yvy voremi ambuévape avei. Ojeikuaa Aténa ipeteĩha umíva jekopytyjoja rekópe apytépe ko Yvy ape ári, táva ambuéva Gyrésia pegua oike avei jekopytyjoja rekópe oñembojogua hag̃ua Aténape, hákatu ndaipóri ambuéva jaikuaaporãvéva kuatiáre térã aranduka ymáre Atenaguáicha. Aténape oñemohenda upe jekopytyjoja tee, he'iséva umi tavaygua amandaje rupive ikatu ojejapo teko me'ẽ ha tekorã pyahu opa tavaygua ambuévape guarã ha ikatu oiporavo mávapa omba'apóta táva mba'ekuéra rupive. Hákatu, ndoikéi va'ekue jeporavo mba'épe opaite tavaygua: oiporavo hag̃ua hikuái okakuaapa va'erã, kuimba'e niko va'erã, ha umíva ojeipapa "amo 30.000 ha 50.000 ha Aténape oikove amo 250.000 térã 300.000 tekove." Aténa jekopytyjoja reko Ko ñe'ẽ Gyresiañe'ẽgui "tavayguarekuái" ("porokuái tetãygua pegua"), umi ñe'ẽ δῆμος pegua ([dḗmos, ikatu he'ise «umi tetãygua») ha ñe'ẽ κράτος pegua (krátos, ikatu he'ise «tekuái»), ojapo umi Atenagua ohechauka hag̃ua mba'éichapa ku táva porokuái omba'apo, umi tavaygua amandaje oiporavo opa mba'e (tavaygua ndaha'éi akue kuñanguéra, umi tembiguái ha umi pytagua) ha mburuvichakuéra ndoiporavói ambue tavaguáicha térã ambue tetãguáicha. Hákatu haimete opa umi Atenagua ha'e va'ekue tembiguái. Upévare, Gyrésia jekopytyjoja sa'imínte ojogua jekopytyjoja ko'ãgaguáre, ko'ãga katu oñemotenonde va'erã tekosãso ha yvypóra rekoiterape. Ojeikuaa avei ko ñe'ẽ [dḗmos he'iséva "umíva táva pegua", upévare ko ñe'ẽ ha'e va'ekue peteĩ ñe'ẽpyahu (neologismo) oúva umi mokõi ñe'ẽngue demiurgi ha geomori, pe karai tembiasakue kuaahára hérava Plutarco he'i akue umi geomori ha demiurgi, ha umi eupátridas ndive, mbohapy pehẽngue oñemboja'óva Átika (ha Aténa) avano'õ (ha ku avano'õme oikove avei hetaite pytagua, tembiguái ha kuñanguéra). Umíva eupátridas hína karaikuéra; demiurgi niko umi omba'apóva mba'yru ha japepo tujúgui apóre; ha geomori niko umi omba'apóva ñemitỹre. Umi mokõi pehẽngue ojoaju ombohovái hag̃ua karaikuérare ha ojapojoja hikuái ku "demos". Po'a rupive Aténa jekopytyjoja oiporavo imburuvichakuerarã oporombuekoviáva ha ojejapo va'ekue heta amandaje guasu oiporavo hag̃ua mba'e ambuéva, amandajépe oĩ opa Aténa kuimba'e. Umi karai poravopyre ndakatuvéima oiporavo — Atenagua oimo'ã umi karai poravopyre oiporavóramo tetãyguakuéra oiporavo rangue omoheñóita peteĩ tetã "en oligarquía" (sa'ive rekuáipe). Tavayguarekuái he'ise ichupekuéra ojeporavóta joaujúpe. Sa'imi mba'e oĩ oñangarekóva jeporavo, hákatu oĩ avei peteĩ tekorã he'íva ndaikatúiha oñemoañete peteĩ teko me'ẽ ipyahúva ombohováiva peteĩ teko me'ẽ itujávare. Ehecha avei Gyrésia Ymaguare Jekopytyjoja tee Jekopytyjoja rembiasakue Mandu'apy Joajuha Benita Benéitez: La ciudadanía de la democracia ateniense; texto en PDF. Universidad Complutense de Madrid. Thomas R. Martin: An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander (Panorama de la historia de la Grecia Antigua desde la época micénica hasta la de Alejandro Magno); jehaipyre ingyaterrañe'ẽme. Véanse este apartado y los siguientes: Theseus and Democracy at Athens. Aténa Jekopytyjoja Gyresia Fiódor Mijáilovich Dostoyevski (rrusiañe'ẽme: Фёдор Михайлович Достоевский) (Mosku, 11 jasypateĩ ary 1821-pe - San Petersburgo, 9 jasykõi ary 1881-pe) ha'e peteĩ haihára guasu Mburuvi Rrúsia pegua, iñe'ẽporãhaipyre ohesa'ỹijo yvypóra apytu'ũkuaaty opaichagua jokuaikuaa rekópe, tekohápe ha arandupýpe Rrúsia avano'õre saro'y XIX jave. Ojekuaa chupe peteĩ umi haihára tenondeguaitéva opaite Yvýgui apytépe. Upe karai arandu Walter Kaufmann he'i va'ekue ku aranduka ohai Fiódor Dostoyevski ojehero Koty yvyguy ñemombe'u (ary 1864 pegua), ojehai upe ahy'opu ñembyasýva rupive «kuimba'e yvyguýgua» hera'ỹva, ha'e hína «ñemohendaite porãvéva jeikogua rekópe guarã (karaiñe'ẽme oje'eha existencialismo) ojehai va'ekue». He'i avei upe haihára Auteria pegua hérava Stefan Zweig ku haihára Rrúsiagua ha'e «upe oikuaaporãvéva yvypóra arandupy». Fiódor Dostoyevski rembiapo, ojehai ramo jepe saro'y XIX jave, ohechauka ha omoha'anga avei ñande reko ko'ãgagua. Mandu'apy Joaju Selección de textos electrónicos de Dostoyevski del Proyecto Digital de la Penn Library (ingyaterrañe'ẽme) Textos completos de algunas obras de Dostoyevski en su idioma original Dostoyevski Jeikogua reko Friedrich Wilhelm Nietzsche (Röcken, táva Lützen hi'aguĩ, ára 15 jasypa ary 1844-pe-Weimar, ára 25 jasypoapy ary 1900-pe) ha'e akue peteĩ karai arandupykuaatyhára, ñe'ẽpapára, mba'epu porã apoha ha ñe'ẽkuaahára Alemaña retãygua, ojekuaa chupe ha'e peteĩ umi karai arandu tenondeguaitéva apytépe oĩ saro'y XIX pegua. Ohaieterei ava rembiapóre, jeroviáre ha yvy kuarahyreikégua arandupykuaaty rehe, umi arandupykuaaty imba'etee rupive, ha umi apytu'ũ rekotee rupive (mba'épa oĩ porã ha mba'épa oĩ vai yvypórare). Hembiapo kuéra omoambue heta tembiapokue oúva rire tupãkuaáre, avakuaatýre, arandupykuaatýre, avarekokuaatýre, apytu'ũkuaatýre, jokuaikuaáre, ñe'ẽpotýre, tembiasagua'úre ha ñe'ẽporãhaipyrére. Friedrich Nietzsche opy'amongeta akue avei mba'épa ojapo Ára Mba'ekuaáva (karaiñe'ẽme oje'e ilustración) opaite upe saro'ýpe, iñe'ẽnguére he'íva «Tupã omanóma», ha Nietzsche omano rire, ko ñe'ẽngue ohekome'ẽ heta karai arandu rembiapópe. Oĩ ramo jepe umíva he'i Nietzsche rembiapo he'iseha ndaha'epái mba'échapa oñe'ẽva hákatu ha'e hekóre ha iñe'ẽ pererĩre, ha'e hína peteĩ haihára oñepyrũ akue, ombojogua'ỹva, peteĩ jeikove jehecha omohendajey akue mba'éichapa opy'amongeta yvypóra saro'y XX pegua. Saro'y XX imbytére, ojekuaaporã Nietzsche-pe arandupykuaaty ko'ãgaguágui ha omyasãigui jeikogua reko ñeimo'ã. Mandu'apy Joaju SEDEN, Sociedad Española de estudios sobre Friedrich Nietzsche Nietzsche en castellano Tekove Alemañagua Jeikogua reko Alberto Santos Dumont (20 jasypokõi ary 1873 - 23 jasypokõi 1932) ha'e akue peteĩ karai Pindorama pegua oñepyrũ pepo'atã ñemoarandu, ojuhu tembiporu pyahu ha omosẽ tenonde tembikuaatýpe. Santos Dumont ha'e akue kuimba'e peteĩha oveve peteĩ pepo'atã rupive, ñemýiha ombovevéva rupi; oĩ umi tetãnguéra he'íva upe joyke'y Wright oveve peteĩháme ára 17 jasypakõi ary 1903-pe. Hákatu, Santos Dumont ha'e akue kuimba'e peteĩha oveve peteĩ tape tee oñemohenda mboyve, heta kuimba'e arandu ohecha aja. Ára 23 jasypa ary 1906-pe, oveve 60 metro ha ijyvatekue ohupyty 2 gotyo 3 metro yvýgua ipepo'atã heraha 14-bis rupive, upe ñu heraha Bagatelle táva Parĩme. Peteĩ jasy rire, oveve jey heta tekove omaña aja, oveve 220 metro ha ijyvatekue ohupyty 6 metro. Pepo'atã 14-bis jeveve ha'e akue peteĩha oñemoañete Hyãsia Jeveve aty rupive, peteĩ mba'e ipohyivéva yvytúre opa Európape ha peteĩha mba'yrumýi oveve tee iñemyiháre. Iñemoñare mba'eheta ha kafe ñemitỹre omba'apo porã, upévare Dumont oñemoarandu porãve táva Parĩme. Santos Dumont róga reñói oĩ táva Santos-Dumont-pe (Minas Gerais) (Santos Dumont herakuãre oñembohéragui ku táva), amo 240 km tavusu Belo Horizonte pegua ha amo 220 km táva Rio de Janeiro pegua. Hóga ko'ãga hína peteĩ muséo ha Dumont hóga táva Petrópolis-pe avei. Mandu'apy Arandukapurupyre Revista Isto É, 23 de octubre de 1997 (poytugañe'ẽme) El padre de la aviación contra los "Wright" (poytugañe'ẽme) Personajes de la Fuerza Aérea Brasilera (poytugañe'ẽme) Joaju Los esquis motorizados de Santos Dumont De cómo Santos Dumont hizo inventar el reloj pulsera Enciclopedia Virtual de Diseño Brasilero Santos Dumont Obra de teatro sobre Santos Dumont Old Postcards from Brazil Santos Dumont - tarjetas postales antiguas ‎ Ava japopyre arandu () ha'e peteĩ aporeko oipurúva heta tembikuaaty ha papapykuaa ojapo arandu imba'eteéva, ohesa'ỹijóva ha oipapáva omohenda hag̃ua marandu ha mba'e apopyme'ẽ, omba'apo hag̃ua yvypórape guarã. Omoheñói mba'e pyahu ojoguáva ava apytu'ũre oheka hag̃ua mba'e porãvéva. Opa mba'e jeikove'ỹ omba'apóva tee oguereko hína ava japopyre arandu. Ojepuru heta ava japopyre arandu kombutadórare ha tekoveranáre. Mandu'apy Joaju Luis Piscoya, “Lógica e inteligencia artificial”. Una nueva tecnología percibe la información antes de que llegue al consciente. Mba'aporekokuaa Umi ka'iguasu (jueheguaty Gorilla) ha'e ka'i juehegua ho'úva ka'a ha ka'avo, oikovéva umi ka'aguy Mbyte Afrika pegua, ha'e niko ka'i tuichavéva opa yvy apére. Imba'ekuaa, oguata irundy ipóre hákatu ikatu oguara mokõi ipy. Umi kuimba'e ijyvatekue ha'e 1,65 gotyo 1,75 metro ha ipohyikue 140 gotyo 200 kilogramo. Umi kuña pohyikue ha'e niko kuimba'e pohyikue imbytére. Ka'iguasu ho'u ningo yva, ka'avo, yvyra togue ha yvyra ra'y, hákatu oikotevẽrõ, ka'iguasu ho'u avei tymbachu'i, yso ha ambue mymba michĩ. Ehecha avei Ka'i Ka'iporo Mandu'apy Joaju S.O.S Gorilla El proyecto en internet para ayudar al Gorila de Montaña Okambúva Ka'iporo térã orangutã ha'e peteĩ ka'i jueheguaty hague pytã ha ijyva puku. Ijyvatekue ikatu ha'e 2 metro ha umi kuimba'e ipohyikue ikatu ohupyty 120 kilo. Oikove Malásia haIndonesia retãme. Ko ñe'ẽngue orangutã ou malásiañe'ẽ pegua Orang Hutan ha he'ise ka'aguypóra. Ka'iporo ho'u heteiterei yva opa ára, ho'u avei togue hovyũ ha ambue ka'avo. Mandu'apy Joaju Orangutan Cultures Online Borneo Orangutan Survival Orangutan Foundation de Biruté Mary Galdikas Okambúva Kaguyúi () ha'e peteĩ jey'urã ryjúi ha ro oporopiguýva, ndoñemondykýiva, opaichagua hu'itĩrã ijapopy ha ýre ojehaguino. Opaichagua isa'y, pytã guive hũ meve, ojepurúgui heta hu'itĩrã ambuéva. Ehecha avei Kachása Mandu'apu Joaju Preparación del mosto Infográfico 1 Jey'urã oporomonga'úva Ajutyrõka () ha'e peteĩ ao pehẽngue mba'epe puku ha po'i ojepurúva kamisáre, oñeñapytĩporã ajúrare ojehecha porãve ha aokate ndive, kuimba'e oipuruve. Ajutyrõka jepuru oñepyrũ ojaho'i hag̃ua kamisa votõnguéra. Heta tendápe mba'apohára oipuru va'erã ajutyrõka, umi tekojoja rógape techapyrãme. Mandu'apy Joaju El lenguaje de las corbatas Cómo vestir la corbata Ajutyrõka akytã Nudo simple Nudo doble Nudo medio windsor Nudo pequeño Ao Avarekotee () ha'e pe oĩháme oñondive mokõi mba'e; teko oñegueroheñóiva ha teko ojehupytýva jeikoha rehe ojapóva peteĩ avágui tapicha hekotee ha ha'eñónteva, apytu'ũkuaaty ñemoarandu he'i avarekotee ha'e peteĩ temiandu aty, tekotee aty ha jepokuaa aty oĩva peteĩ tekove apytu'ũme ha ohekome'ẽ opaite tekove jeporavo ha jeiko reko. Mandu'apy Arandupykuaaty Teteñeko'õi () ha'e pe py'atarova, pochyreko ojehupytýva mba'apoiterei rupi térã ipukuetereíramo peteĩ tembiapo, oñemohechauka upe kane'õ'asy avei, umíva heteñeko'õíva omba'apo sa'i ha vai. Umíva tekove omba'apoitereíva ñemuháme ha ndopytu'ũporãiva ikatúne heteñeko'õi, umíva omba'apo heta ha porãiterei mboyve, ha hekopochy hembiapo heta. Mandu'apy Joaju El burnout profesional Burnout en el Colectivo Docente Investigación y Formación sobre el Síndrome de Burnout en Salud Pública en Chile Mba'asy Apopyme'ẽ () ha'e opa mba'e oikoha ojekuaarã peteĩ tekógui, mba'égui ha tekovégui. Mba'ekuaarã oñekotevẽva ha oñeme'ẽva. Kombutadórape ojepuru heta, apopyme'ẽ rupive omba'apo heta kombutadóra mba'e, ñandutiguasúpe (interne) avei omba'apo apopyme'ẽ rupive, oñembyaty ha oñemohenda omoporã hag̃ua umi ñanduti jepovyvyhára. Joaju Datos Gráficos: Web que permite generar gráficos a partir de datos del Instituto Nacional de Estadística. GraficandoDatos.com: Tienda on-line de gráficas para uso digital e impreso. Servicio de producción de gráficas a la medida para empresas y particulares. Marandu Marandu () ha'e mombe'u añete jekupytyrã ojehasa ahy'opúre térã kuatiáre, mba'ekuaarã aty oñemohendáva hekopete oporomyesakãporã hag̃ua. Marandu añetegua va'erã, hesakã porã ha mbyky. Peteĩ marandu tee ombohovái va'erã ko'ã porandu: Mba'épa ojehu? Mávape ojehu? Mba'éichapa ojehu? Araka'épa ojehu? Moõpa ojehu? Mba'érepa ojehu? Ehecha avei Marandu'asãihára Ára Arandukapurupyre Teun Adrianus van Dijk, La noticia como discurso: Comprensión, estructura y producción de la información, Ediciones Paidós Ibérica, Barcelona (1980), ISBN 847509-622-0. Miguel Rodrigo Alsina, La construcción de la noticia, Paidós, Barcelona, 1996, ISBN 84-493-1824-6. Joaju ¿Cómo redactar bien una noticia? Mba'ekuaarã () ha'e peteĩ apopyme'ẽ aty ñemohendapyre ojapóva peteĩ marandu omohechaukáva mba'e pyahúva ambue tekovépe. Ñande rete opa ára oipyhy mba'ekuaarã, tesáre, apysáre, jurúre, tĩre ha pire rupive, ha upei umi mba'ekuaarã oho apytu'ũme oñemohenda hag̃ua. Opaite apopyme'ẽ ojepyhýva ha oñemohendáva omoambue mba'épa ojekuaáva ha upéva omomba'apoporã umíva oipyhýva ku mba'ekuaarã pyahu. Joaju Información en La Enciclopedia de Ciencias y Tecnologías en Argentina. información y referencia. Marandu FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014 ipahaite oñembosarái akue ára 13 jasypokõi upe ñeha'ãrenda Maracaná, táva Rio de Janeiro-pe. Pahápe oñoñembosarái umi tetã Alemaña ha Argentina, ohasáva pahápe ipu'aka rire Vrasil ha Tetãnguéra Yvýi. Oñoñebosarái aja ndojejapói gol, árapahague Alemaña osẽ tenonde ha ojapo peteĩ gol, upévare ipu'aka irundyha FIFA Tembiesarái. Ñombohovái Yma guive El siguiente cuadro muestra el historial de enfrentamientos en ediciones anteriores de la Copa Mundial de la FIFA entre los equipos que disputaron la final del mundial. Mba'éichapa oguahẽ hikuái pahápe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014 Oñembohéra mburikarana () umi mbohapy mymba sakandu para oikovéva Afrika yvyrusúpe, oĩ ku Mburikarana tee, ku Mburikarana guasu ha ku Mburikarana yvytýgui; umíva mymba ojuehegua mburika ha kavaju. Ho'u kapi'i, yvyra rogue, yva ha yvoty, hetyma irundy, hague hũ ha morotĩ. Ojekuaa katuete umi mburikarana ha'e mymba hũ haipyre morotĩre, ha ipy'a morotĩmba. Mandu'apy Joaju Migración de las Cebras Horse Tigers – Zebras (ingyaterrañe'ẽme) Sakandu Héctor Armando García Castromán, ojeherovéva Tito García, heñoi'akue ára 16 jasyporundy ary 1946-pe, táva Rancagua, Chile retãme. Oguereko jave 8 ary og̃uahẽkuri imbo'ehaópe peteĩ titereguigua aty ha upéva omoheñóikuri imborayhu umi ta'ãnga'i isãva rehe. Opávo upe aty ohókuri hógape ha oñepyrũkuri ojapo ita'ãngamimirã, ijarýi pytyvõ reheve. Omohu'ãvo iñemoarandu mbytepegua, Tito García oikékuri Chile Mbo'ehaovusúpe oñehekombo'e hag̃ua ñoha'ãngápe, upépe -iñirũnguéra ndive- omoheñói ha oisãmbyhýkuri Conjunto Teatro Nacional de Marionetas. Tito García ojapókuri ñoha'ãnga hetaiterei henda rupi, upe hetã okaháre. Ary 1978-pe, oĩ jave Bolivia retãme omba'apohaguépe ta'ãngambyry ha ñoha'ãngaópe, Bolivia retã ruvicha pyahu ohejákuri chupe ha iñirũnguérape mba'apo'ỹre. Upémarõ, osẽkuri upégui ha oho hikuái omba'apo Brasil retãme. Ohasávo umi ára, og̃uahẽ avei ijapýpe pe sãso oñeme'ẽva'ekue chupekuéra oiko hag̃ua upe tetãme, upémarõ ombopyahujey hag̃ua upe sãso oñomoĩkuri peteĩ ñe'ẽme ou hag̃ua sapy'ami -ary 1978-pe- Paraguái retãme, upe jeju sapy'aiterã amo hapópe hi'are haimete 37 ary. Ojapo rire ñoha'ãnga 20 ara pukukue Táva Paraguay Ñoha'ãngaópe, Tito García oikékuri ñomongetápe Ta'ãngambyry 9 motenondeharakuéra ndive ha karai Ricardo Sánchez rehe ae, oĩva upe ta'ãngambyry motenondehára apytépe, Tito omoñepyrũkuri hembiapo hérava “El mundo fantástico”opytava'ekue mandu'arãme. Ta'ãngambyry 9-pe omba'apókuri 8 ary, upéi ohasákuri Ta'ãngambyry 13-pe ha upépe ojapókuri hembiapo hérava “Tatetito”, 7 ary pykukue javeve. Hekove pukukue javevépe Paraguái retãme, Tito García ojehayhukakuaákuri opavavére ha hembiapokuéra katu ohupytýkuri opavave jepopete henyhẽva mborayhúgui. Oguerahákuri hembiapo “Mundo Fantástico” hetaiterei táva rupi. Upéicha avei, omba'apojepékuri heta ñoha'ãngápe, umíva apytépe “Como llegar a viudas sin morir en el intento”, “Pluto”, “Arsénico y encaje antiguo” ha “Esperando la carroza”. Avei, ombo'ékuri Instituto Superior de Bellas Artes (ISBA)-pe. Peteĩva iñe'ẽgue hetave apytépe “Máva itenondéta... jagua térãpa mbarakaja” opytáma mandu'arãme ñane retãygua apytépe. Tito García omanókuri táva Paraguaýpe, Paraguái retãme; ára 26 jasyteĩ ary 2015-pe. *** TITO GARCÍA, GUARANÍME Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Marãmbotayga () ha'e peteĩ ygarata vevúi ha tuicha porã ojeipurúva ñorairõ ýpe, ymaguare umi marãmbotayga oipuru yvytu oguata y rupi ha yvyra vevúi ijejapógui oguata py'aeverã. Ko'ãga umi marãmbotayga kuarepoti hatã ijejapógui ojeipuru ohundi hag̃ua ygarata ambuéva, yga yguypegua ha oipytyvõ hag̃ua umi ygarata guasuvéva ñorairõme. Ehecha avei Ñorairõ Yga rehegua Joaju Notas de la Fragata Libertad de la Armada Argentina Fragatas de la Armada Española actualmente en servicio Ñorairõ Jereraha Brigitte Anne-Marie Bardot (Parĩ, Hyãsia, 28 jasyporundy 1934), jekuaáva Brigitte Bardot ha'e peteĩ mba'eapohára, opurahéiva ha modelo Hyãsiapegua. Joaju Fondation Brigitte Bardot Brigitte Bardot bio. Tekove Hyãsiagua Pápa peteĩha amerikaygua niko hesuita argentina-ygua Jorge Mario Bergoglio, 76 ary orekóva, pairuvichaite Buenos Aires-gua. Péva niko peteĩ kuimba'e ojehecharamóva amérika tuichakue javeve ha peteĩ pa'i hekojejapo'ỹva ha ojehayhuañetéva upe hekoha tuichakue javeve ha'e oikohague rupi oimeraẽva oikoháicha ava mboguatahápe, umi 15 ary pukukue aja oĩhaguépe pa'iruvichaitérõ. “Che rapichakuéra niko imboriahu ha chéngo peteĩva heseguakuéra”, he'íkuri heta jey omyesakã hag̃ua mba'érepa oiko peteĩ kotýpe ha mba'érepa ha'evoi ojapójepi ikarupyharerã. Ipa'ikuérape akóinte ojerure ohechauka hag̃ua hikuái angapyhy, pa'i pu'akakatu ha okẽpe'a opavavépe g̃uarã. Pe mba'e ivaivéva ojehukuaáva tupão ryepýpengo niko “Pe mba'e De Lubac ombohérava tekopy ñembohape yvóra g̃uarãnte”, he'iséva “chentese reko”. Ha imandu'a jave ava rekojojáre, oporopepirũ ñañehekombo'kiritoejey hag̃ua Tupãrapekuaápe, ñaikûmbyporãvévo umi pa apopyrã ha umi tekokaturape. Iñaponde'ángo ndahasýi: jahapykuehórõ Kiritópe, hesakãta ñandéve “pe ndohechakuaáiva hapichápe oĩha angaipa ivairasávape”. Hekohaipyre niko ndaipukúikuri pe oñemohenda peve chupe Buenos Aires pa'iruvichaitérõ. Maymáva ojesarekómi hese ipyapýre tekotevêvérõguare upe jehasa'asyete oikova'ekue hetãme “teju” ipiruetérõguare ary 2001-pe. Heñoiva'ekue Argentina retã táva guasúpe, ára 17 jasypakõi ary 1936-pe, pytagua piamonte-gua ñemoñare: itúvango virupapahára, omba'apova'ekue mba'yrutimboguatápe; ha isýkatu, Regina Sivori, oñangarekóva ogapýre ha mitãmimi rekombo'ére. Oiko ichugui kímikape katupyre, ha upéi oiporavókuri pa'irã rape ha upevarã oikékuri pa'irãróga Villa Devoto-guápe. Ára 11 jasyapy ary 1958-pe ohasákuri Hesuita Pa'imirĩ Atýpe. Omohu'ã iñemoarandu avakuaaguigua Chile retãme ha ary 1963-pe, ojevývo Argentina retãme, ombopaha ikatupyry arandupykuaápe Mbo'ehao San José, San Miguel-guápe. Ary 1964 guive 1965 peve ombo'ékuri ñe'ẽporãhaipyre ha tekopykuaaty Mbo'ehao de la Inmaculada, Santa Fe-guápe ha ary 1966-pe ombo'ékuri avei umi mbo'erã Mbo'ehao del Salvador táva guasu Buenos Aires-pe. Ary 1967 guive 1970 peve oñemoarandúkuri tupãkuaatýpe Mbo'ehao San José-pe ha upépe oikókuri chugui mbo'ekuaahára. Ára 13 jasypakõi ary 1969-pe oñemboaje pa'írõ pa'iruvichaite Ramón José Castellano po rupive. Ombojoapy iñembosako'i Hesuita Atýpe ary 1970 guive 1971 peve Alcalá de Henares-pe (Epaña), ha ára 22 jasyrundy ary 1973-pe ojapo iñe'ẽme'ẽ tapiaiterã. Ojevývo Argentina retãme, oikókuri chugui pa'imirĩ mbo'ehára Villa Barilari oĩva San Miguel-pe, mbo'ehára tupãkuaaty mbo'ehaovusúpe, Hesuita Aty Guasu Mbohapehára ha avei Motenondeharapavẽ Mbo'ehaopegua. Ára 31 jasypokõi ary 1973-pe ojeporavókuri Hesuitakuéra Argentina-gua Ruvichárõ, tembiapo ogueroguatava'ekue poteî ary pukukue aja. Upéi omoñepyrũjey hembiapo mbo'ehaovusuguigua ha ary 1980 guive 1986 peve oikojey chugui mbo'ehao San José motenondeharapavẽ, ha upekuévo avei pa'i San Miguel tupãópe. Jasyapy ary 1986-pe ohókuri Alemania retãme omohu'ã hag̃ua hembiapopavẽ tembikuaajararã; upe rire huvichakuéra omboujey chupe Argentina-pe mbo'ehao del Salvador-pe ha upéi hesuitakuéra tupãópe oĩva táva Córdoba-pe, tekopy sãmbyhyhárarõ ha ñemombe'urenduhárarõ. Papaporavohára Antonio Quarracino niko upe ohenoiva'ekue chupe omba'apo hag̃ua hendive, ijypypete, Buenos Aires-pe. Péicha, ára 20 jasypo ary 1992-pe Huã Páulo II ojapo chugui pa'iruvicha ha'etéva Auca-gua ha pytyvõhára Buenos Aires-pe. Ára 27 jasyteĩ, tupãovusúpe oñemboaje pa'iruvichavetérõ upe papaporavohára po rupive. Oiporavókuri iñe'êngarã upe he'íva “Oma'ẽ hese angapyhýpe” ha ijeguakápe omoĩ kiritochaukaha ihs, ha'éva Hesuitakuéra ta'ãngakuaaukaha. Ojupívo pa'iruvichárõ, riremínte, ojapókuri peteĩ ñe'ẽjovake upéi oñemyasãiva'ekue peteĩ tupãogua kuatiahaipyre'ípe, “Estrellita de Belén”. Uperiremínte oiko chugui pa'irekoviaharã Flores-pe ha ára 21 jasypakõi ary 1993-pe oikókuri avei chugui pa'irekoviaharã ruvicha upe tupãretãguasúpe. Upévare, ho'a porã opavavépe, ára 3 jasypoteĩ ary 1997-pe oñemohendávo chupe Buenos Aires pa'iruvichaite ykereguárõ. Ohasa mboyve porundy jasy, omanóvo papaporavohára Quarracino, ha'e, ára 28 jasykõi ary 1998-pe, omyengoviákuri chupe ha oikókuri ichugui Argentina pa'iruvichaite, ypýva. Ára 6 jasypateĩguápe oikókuri chugui Pa'iruvicha Tapiagua umi kiritorayhuhára Asia-yguávape g̃uarã oikóva Argentina-pe ha ndorekóiva peteĩ tapiagua heseguáva. Mbohapy ary upe rire, Papaporavohara'atýpe, oikova'ekue ára 21 jasykõi ary 2001-pe, Huã Páulo II ojapókuri chugui papaporavohára ha omoĩ ipoguýpe Roberto Bellarmino marangatu tupão. Upérõ, oipepirũkuri tupãrayhuhárape ani hag̃uánte oho hikuái Roma-pe upe ára ha'e oñemboajetahápe papaporavohárarõ ha upevarãngue tome'ẽnte upe viru jehorã umi imboriahúvape. Mbo'ehaovusu Católica Kuatiañongatuhára Guasu, Argentina-pe, ohaíkuri ko'ã aranduka Meditaciones para religiosos (1982), Reflexiones sobre la vida apostólica (1986) ha Reflexiones de esperanza (1992). Jasypa ary 2001-pe oñemohendákuri chupe mombe'uhára ruvicha ykereguárõ upe Pa'iruvichakuéra No'õvusu Amandaje Guasu pahápe, oñekuave'ẽva'ekue pa'ikuéra rekuáipe, upérõ ha'e omyengoviákuri papaporavohára Edwar Michael Egan-pe, ha'éva Nueva York pa'iruvichaite, ndaikatumo'ãiva oĩ amandajépe oñekotevẽgui hese hetãme opytáva kyhyje poguýpe 11 jasyporundy rire. Upe No'õvusúpe omba'eguasúkuri “pa'iruvicha rembiapo tupãñe'ẽ'asahárarõ”, pe “tekojoja myasãi tupañe'ẽ'asahára rekópe”, pe tembiaporã omyenondeva'erã “omyasãi hag̃ua kane'õ'ỹre tupañe'ẽ” ha avei “oikuaauka hag̃ua hemimo'ã añetetéva jerovia ha tekopotĩguigua”. Upe aja, Amérika Latína-pe hekove ha hembiapokue herakuã mombyryve. Upéicharõ jepe, ndoje'ói chugui pe jehecharamo hapicháre ha pe ñeñangareko orekóva hekopýre, oĩvoi he'íva hese ojamemeha tekoaguyjére. Upe temiandúre ary 2002-pe ombotovékuri iñemohenda Argentina Pa'iruvicha Atyguasu motenondehárarõ, jepémo upéicha mbohapy ary rire ojeporavókuri chupe upevarã ha upe rire ojeporavojeýkuri mbohapy aryve, ary 2008-pe. Upe aja, jasyrundy ary 2005-pe, oĩkuri papaporahohara'atýpe ohupiva'ekue Benedicto XVI-pe páparamo. Oĩ jave pa'iruvichaitérõ Buenos Aires-pe -ha'éva tupãretãpehẽ oikohápe mbohapy sua tapicha rasami- omoheñóikuri tupão rembiaporã omotenondeva'erã tekojoaju ha tupãkuaa myasãi. Irundy jehupytyrã guasu orekókuri: tekove aty oikova'erã okẽpe'a ha joyke'yrekópe; tupãrayhuhárakuéra rembiapo ikyre'ỹ'arã; tupãkuaa oñemog̃uahẽ'arã tavaygua peteĩteĩme; oñepytyvõ'arã mboriahu ha hasykatúvape. Pe tembiapo niko oñeha'ã omyasãipyahujey tupãkuaa Buenos Aires-pe “ojehechakuaahápe upépe oikóvape ha mba'eichaitépa heko rembiasakue”. Oipepirũ pa'ikuéra ha mayma tupãrayhuhárape omba'apóvo oñondive. Jasyporundy ary 2009-pe omyasãi Argentina tuichakue javeve peteĩ ñemongu'e jekupytyrã hetã ombotývo mokõisa ary isãsohague: mokõisa tembiapo guasu jekupytyrã ojejapova'erã ary 2016 peve. Ha, Amérika tuichakue javeve, omoherakuã mbarete Conferencia de Aparecida 2007-guare rembipota, he'íva “mba'éichapa oñembohapeva'erã tupãkuaa Amérika Latína ag̃aguápe” (la evangelización en la América Latina actual). Benedicto XVI ohejávo ipyenda guasuete, ha'e oĩkuri Pa'i'aty Tupã ñemomorãrã ha Tupãremime'ẽ purukaturãme, avarekuérape g̃uarã, avei mbo'ehao oĩháme ome'ẽva hekove Tupãme ha atykuéra oĩháme umi ohapykuehóva Tupãme; upéicha avei oĩkuri Papapytyvõha Aty oñopehẽnguépe g̃uarã ha Pápa Atyguasu Amérika Latina-pe g̃uarã. Joaju La versión en castellano corresponde a la BIOGRAFÍA OFICIAL DEL PAPA FRANCISCO Ver FRANCISCO Y LA MUJER PARAGUAYA *** Pápa Francisco Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera Pápa Tekove Argentinagua Ára 1º jasyteĩ ary 2007-pe karai Ban Ki-moon-gui (반기문), Koréa Retãmegua, oikókuri Tetãita Joaju Pytyvõhára Guasu poapyha, og̃uahẽva upépe omba'apo rire 37 ary hetãme g̃uarã ha ñande yvóra tuichakue javeve rupi. Mba'e hechapyrã hekove rapykuerépe Upe ojeporavórõguare ojupi hag̃ua Pytyvõhára Guasúrõ, karai Ban omotenondékuri Tetãitándi Jokupytyrã ha Ñemugua Motenondeha, hetãme. Upépe upe Motenondehápe oĩ aja ohojepékuri Nueva Delhi, Washington ha Viena-pe ha omotenondékuri heta tekuái; péicha, omba'apojepékuri Tetã Ruvicha Mbohapehárarõ polítika tetãmbueguándi, avei oĩkuri Tetã Ruvicha Mbohapeharaitérõ tetã rekoguapyrãme, upéi oikojepékuri chugui Polítika Aponde'a Motenondeharariregua ha avei Amérikape G̃uarã Sãmbyhyhára Guasu. Hembiapo pukukue aja oñeha'ãkuri omombarete py'aguapy Koréa-pe ikatuhag̃uáicha hetã oipytyvõ py'aguapy ha tekoporãve rekávo Asia ha yvórape. Karai Ban omba'apomavoíkuri Tetãita Joaju ndive ary 1975 guive, upe arýpe ha'e omba'apókuri Tetãita Joaju Vorépe oĩva Koréape Tetãitándi Jokupytyrã Motenondeha ryepýpe. Hembiapo ojepysovékuri ohasavévo umi ary; péicha, omba'apojepékuri Pytyvõhara Peteĩhárõ orekóva ipoguýpe Koréa Retã Aty Tapiagua oĩva Tetãita Joajúpe, Nueva York-pe, upéi oiko ichugui Tetãita Joaju Vore Sãmbyhyhára Seúl-pe hetã motenondeha ryepýpe ha avei ohókuri Temimondórõ Viena-pe, upérõ, ary 1999-pe, ojeporavókuri chupe Motenondehárarõ ha opytákuri ipoguýpe Aty Ombosako'íva Ñe'ẽme'ẽ Ombotovetéva Mboka Tororõ (armas nucleares) puru. Ary 2001 ha 2002-pe, omba'apókuri Amandaje Guasu Motenondehára ykére ha oiko chugui Moirũhara'aty Rendota; upérõ Amandaje ñemotenonde oĩkuri Koréa Retã poguýpe ha hese ae pya'e porã oñemboajékuri kuatia ojekuaaukáhape tetãita jeguaru guasu ára 11 jasyporundy rembijehu reheguáre ha avei ojapopaitékuri ikatumíva guive pe Amandaje Guasu hekombareteve hag̃ua. Upéicha ha'e oipytyvõkuri umi aty, oñepyrũva'ekue sarambi ha jesareápe, amo ipahápe omboajehag̃uákuri heta myatyrõ tekotevẽtéva. Karai Ban avei omba'apo kyre'ỹ ohekávo jekupyty mokõivéva Koréa-pe g̃uarã. Ary 1992-pe, oĩ jave Mbohapehára Poravopyrérõ upe hetã Tetãitándi Jokupytyrã Motenondeha rérape, oikókuri avei ichugui Aty Joyvy Ñemby-Yvate Motenondeharariregua oguerekóva ipoguýpe Mboka Tororõ Ñangareko, aty -upéva- oñemoheñoiva'ekue oñemboajerirékuri Mokõivéva Ñe'ẽme'ẽ oñembotovetévo Mboka Tororõ puru mokõive Koréa-pe. Jasyporundy ary 2005-pe, oĩ jave Tetâitándi Jokupytyrã Motenondehárarõ, heta oipytyvõkuri oñeg̃uahẽ hag̃ua peteĩ ñe'ẽme oñemyasãi hag̃ua py'aguapy ha tekoguapy'andu mokõive Koréa-pe, upe mba'épe oñeg̃uahẽkuri oñemboajerirékuri Mokõivéva Ñe'ẽme'ẽ Mboka Tororõ puruguigua Korea Yvateguápe, upe ñemboaje omoneíkuri upe mboyve poteĩ aty omba'apova'ekue upevarã. Tekombo'e Karai Ban ohupyty kuatia'atã Tetãita Jokupytyguiguápe Tetã Mbo'ehaovusu Seúl-guápe ary 1970-pe. Ary 1985-pe oiko ichugui mbo'erekokuaahára tetãmba'e purukuaápe ojapova'ekue Kennedy School of Government, Harvard Mbo'ehaovusúpe. Jasypokõi ary 2008-pe Tetã Mbo'ehaovusu Seúl-pegua ojapo chugui tembikuaajára ohechakuaávo heko. Jopói ha jehechakuaa Karai Ban-me oñeme'ẽjepéma heta jopói, pytia'ajegua ha jehechakuaa hetãme ha ambue tetãme. Ary 1975, 1986 ha 2006-pe jey, oñeme'ẽkuri chupe Tekojajái Jopoivusu (Orden del Mérito), ha'éva jopói ruvicha Koréa Retãme, ohechakuaáva karai Ban rekove rapykuere. Jasyrundy ary 2008-pe, oñeme'ẽkuri chupe Tetã Jopoivusu “Kurusu Guasu” (Orden Nacional en el grado de Gran Cruz) Burkina Faso-gua ha upe jasýpe avei oñeme'ẽkuri chupe Tetã Jopoivusu “Ava Rekomimbi” (Magnífico Oficial de la Orden Nacional) Côte d'Ivoire-gua. Marandu Hekovegua Karai Ban heñóikuri ára 13 jasypoteĩ ary 1944-pe. Omendákuri kuñakarai Yoo (Ban) Soon-taek-re ha chupe oikuaákuri mitãrusumbo'ehaópe ary 1962-pe. Oreko hikuái mbohapy ñemoñare, peteĩ kuimba'e ha mokõi kuña. Karai Ban oñe'ẽkuaa koreañe'ẽ ha upéicha avei inglyesñe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ-pe. Joaju BIOGRAFÍA DEL SR. BAN KI-MOON – SITIO OFICIAL DE NACIONES UNIDAS ANIVERSARIO DE LAS NACIONES UNIDAS – TETÃITA JOAJU ARAMBOTY IRECTOR DE LA UNESCO Y SU DISCURSO EN GUARANI – ABC COLOR *** Ohai: David Galeano Olivera Tekove Yvyapykorea Tetãnguéra Joaju thumb|200px|Paul Percy Harris Paul Percy Harris niko omoheñoiva'ekue Rotary Atyha. Paul heñóikuri táva Racine, Wisconsin Tetãpehẽ, Estados Unidos retãme; ára 19 jasyrundy ary 1868-pe. Itúva herava'ekue George N. Harris ha isýkatu Cornelia Bryan. Paul niko mokõiha poteĩ ñemoñare apytépe. Ijoyke'ykuéra héra: Cecil, Nina May, Guy, Claude ha Reginald. Mbovy arýnte Paul oikojepékuri ituvakuéra ndive Racine-pe, isy heñoihaguépe ha ituvakuéra oguerekohaguépe peteĩ pohãñemuha. Ohasávo ary, imboriahuvékuri hikuái ha upérõ Paul orekóva 3 ary -ijoyke'y Cecil ndive orekóva 5 ary- ohókuri oiko hamói Howard Harris ha ijarýi Pamela Rustin ndive, táva Wallingford, Vermont-pe. Paul niko okakuaákuri hamói ha ijarýi ndive ha sapy'apy'a ohechajeýkuri itúva ha isýpe. Jepémo natekotevẽi ja'e, hamói ha ijarýingo umi ohekombo'eva'ekue chupe. Paul Harris niko omendákuri ára 2 jasypokõi ary 1910-pe, Jean Thomson rehe, Escocia-ygua. Ha'ekuéra naiñemoñaréikuri ha jepémo upéicha oikókuri hikuái vy'apavẽme ha Jean omoirũmi Paul-pe umi jehópe. Jean omanókuri Edimburgo, Escocia retãme, ary 1963-pe. Paul Percy Harris oikékuri mitãmbo'ehaópe Wallingford-pe ha upéi oikékuri mitãrusumbo'ehaópe oĩva Rutland-pe. Iñakãhatã ha oñembohorykuaámi. Upéi ohókuri Black River Academy-pe, oĩva Ludlow-pe oñemosẽhaguégui umi arapokõindy ohasariremínte. Upe rire, oikékuri Vermont Mbo'ehaovusúpe, oĩva Burlington-me oñemosêhaguégui ha'e oikehaguére peteĩ atyha hekoñemívape. Oñemoarandu rire peteĩ mbo'ehára ndive, jasyporundy ary 1887-pe, Paul Harris oikékuri Princeton Mbo'ehaovusúpe ha upégui, ary 1888-pe, osẽjeýkuri omanógui hamói Howard. Ipahápe, Paul og̃uahẽkuri Iowa-pe omba'apo hag̃ua peteĩ tekomo'ãhára atýpe g̃uarã. Upépe oikékuri Iowa Mbo'ehaovusúpe ha ary 1891-pe oikókuri chugui tekomo'ãhára. Upe guive, po ary pukukue, Paul oikundahákuri Estados Unidos retã tuichakue javeve ha avei og̃uahẽkuri Inglaterra retãme ha umi ary pukukuépe heta mba'épe omba'apojepékuri oikove hag̃ua. Paul Harris araka'eve ndahesaráiri ituvakuéragui ha jepémo itúva hetajey ohejareíkuri isýpe, amo ipahápe, ohasákuri hembirekóndi umi ára paha omano meve. Peteĩ jey, upe mba'ére imandu'ávo, Paul ohaíkuri itúvape, peteĩ kuatiápe, péicha: “Reñangarekókuri che sýre mborayhu pópe umi hi'ára pahápe, rehupímiva'erã chupe hupágui remboguapy hag̃ua apykápe. Chemandu'a porã mba'éichapa remongarúmi chupe kunu'ũ pópe, mba'éichapa reñangarekómi iñe'ẽmimíre ha mba'éichapa reikojepe hembiguáirõ”. Isy omanókuri ary 1919-pe ha itúvakatu ary 1926-pe. Ary 1905-pe, Paul Harris ohókuri oiko Chicago-pe ha upépe omba'apókuri tekomo'ãharaháicha ha upérõ avei heñõi iñakãme pe apytu'ũroky omopu'ã hag̃ua peteĩ mba'apohára aty ikatútava omombareteve angirũreko ha ñepytyvõ ojoapytépe. Péicha, Gustavus Loehr, Silvester Schiele ha Hiram Shorey ndive omoañetékuri, ára 23 jasykõi ary 1905-pe, Rotary aty peteĩha. Umi ary uperireguápe Paul oikundahákuri hetaiterei táva ha tetã omyasãihague rupi Rotary remiandu ha omoheñoihague rupi heta Rotary Atyha. Paul Harris omanókuri táva Chicago, Estados Unidos retãme, ára 27 jasyteĩ ary 1947-pe, orekórõguare 78 ary. Ha'e omanórõguare oĩjepémakuri poteĩ su rasami Rotary Atyha yvóra tuichakue javeve. Joaju ROTARY ÁRA LA PRUEBA CUÁDRUPLE, GUARANÍME SER ROTARIO CHARLA SOBRE “AGOSTO: MES DE TRADICIONES Y CREENCIAS” *** Ohai: David Galeano Olivera Harris, Paul Rubén Bareiro Saguier heñóikuri Táva Villeta, Paraguay retãme; ára 22 jasyteĩ ary 1930-pe. Ohupyty Tekomo'ãhára kuatia'atã (1953) ha avei Ñe'ẽporãhaipyrepegua kuatia'atã (1957), mokõivéva Tetã Tavaguasu Mbo'ehaovusúpe. Oiko ichugui tembikuaajára Paul Valery Mbo'ehaovusúpe, Montpellier III (Francia retãme), ary 1991-pe. Omba'apókuri Paris Mbo'ehaovusúpe ha ombo'ejepékuri Hispanoamérica ñe'ẽporãhaipyre ha Guarani ñe'ẽ Vincennes Mbo'ehaovusúpe, ha oĩjepékuri avei Centro Nacional de Investigación Científica, Parĩ-peguápe. Hekove pukukue javeve oñeme'ẽkuri chupe hetaiterei jopói ha jehechakuaa, ñane retãme ha ambue tetã rupi. Ha'éniko ñe'ẽpapára ha mombe'uhára ha ohaijepékuri heta aranduka, umíva apytépe “Biografía del Ausente” (1964), iñaranduka peteĩha; Ojo por Diente (1971), ohupytyva'ekue jopói guasu hérava Casa de las Américas; Literatura Guarani del Paraguay (1980), Estancias, errancias, querencias (1982), El Séptimo pétalo del viento (1984), Antología de Rubén Bareiro Saguier (1987), De nuestras lenguas y otros mundos (1990), La Rosa Azul (2005) ha Camino al andar (2008). Ha'éngo oĩ haihára 1950-gua apytépe. Ary 1994 guive 2003 peve oĩkuri tetãrerapeguárõ Francia retãme ha og̃uahẽvo ijapýpe upe hembiapo ovajey táva Paraguaýpe. Ana María Gómez ndive, Chile-ygua ha'éva imborayhu jára, omongakuaa hikuái Claudia-pe iñemoñarerõguáicha. Rubén Bareiro Saguier omanókuri Táva Paraguaýpe ára 25 jasyapy ary 2014-pe. Apyra'ỹ Rubén Bareiro Saguier mba’e – Tetãgua Ñe’ẽporãhaipyre Jopoiguasu 2005 (Ombohasa Guaraníme: David Galeano Olivera) Yvotyrope ryakuãvu nde pirépe, Arasa re’ẽnguemi ne rembére, Mbyjaita jajái ne akâraguépe. Ojoasa’asa jesareko, Pukavymimi, Mbyjaita’aty, Ñe’ẽita, Ñehetũ, Kirirĩ, Ára hi’ara’ỹvape, Itaninmbu’ỹva. *** Ohai: David Galeano Olivera Bareiro Saguier Cerro León peteĩ itaty itujarasáva ha oguerekóva amo 500 sua ary rupi omombe'uháicha umi yvykuaahára; upéicha rupi oreko amo 40 km. ijerekuépe ha pe ijyvatevehápe ohupyty 600 m. ha oĩ Tetã Okarusu “Cháko Pysyrõhára” ryepýpe, haimete 700 km táva Paraguaýgui, Tetãpehẽ Alto Paraguáipe. Cerro León niko ndoguerekói ijoguaha. Cerro León niko peteĩ tekoha guasu oikovehápe opaichagua mymba (tagua, tatu, jurumi, karumbe guasu, jaguarete, ka'i, mborevi, ñandu ha charata, hetave apytépe), ka'avo (quebracho, palo santo ha samu'u) ha opaichagua yvy ha ita, upéicha avei oguereko ykua ha ysyry ipotĩ, hesakâ ha ipiro'ýva. Pe tekoha porãite ikatu omoheñói akãraku ojejapo hag̃ua jeho upépeve ojehechávo imba'eñongatupy. Cerro León niko ha'e avei Ajoreokuéra rekoha tujaite, chupekuéra oñembohéra avei móro térã pyta jovái, tembikuaajára Branislava Susnik he'íkuri hesekuéra ha'eha proto-siberiano ñemoñare ha og̃uahẽva'ekue ñane retãme ojapo amo 15.000 ary rupi. Peteĩ pehẽ hesekueraguápe oje'e Totobiegosode, iñe'ẽme he'iséva “tekove oikóva kure ka'aguy yvy teépe”, ha'ekuéra niko heko ka'aguyete gueterei, ja'eporãsérõ, araka'eve ndojái ambue yvyporakuérare, ñane retãyguáva térã ko yvoraguávare. Ha'ekuéra oikuaa heseguáva añóme ha ndoikuaái oĩha ambue tekove aty oikóva ijyvykuéra jerére. Cerro León niko ñañe retã yvy pehẽ ha hese oñeñorairõva'ekue Cháko Ñorairõme (1932-1935). Volikuéra -upe ñorairõ mboyve ha aja- oguerekosékuri ipoguýpe Cerro León upépe omopyenda hag̃ua iguarinikuéra róga guasu ha peteĩ pepo'atãrupa ikatutahágui ombohovake Paraguay guarinikuérape oguatáva Chako yvate gotyo térã oñemongu'éva y Paraguay rembe'y guive. Cerro León rehe ha Cháko tuichaite rehehápe niko oñorairõkuri umi Ñande Ru Chakore ha oñohẽ tuguy, mbyry'ái ha tesay ani hag̃ua ho'a umi pytagua poguýpe. Umi Ñande Ru Chakore ohasa'asyetékuri upérõ oipysyrõ hag̃ua ñane retã yvy guasuete. Joaju SOS – EL ATENEO TAMBIÉN DICE NO A LA DESTRUCCIÓN DEL PARQUE DEFENSORES DEL CHACO Y DEL CERRO LEÓN CARACTERÍSTICAS GEOLÓGICAS DEL CERRO LEÓN *** Cerro León Ohai: David Galeano Olivera Paraguái yvyapekuaa Platõ(gyresiañe'ẽme: Πλάτων) (Atena térã Egina, ca. 427 Kirito mboyve - 347 Kirito mboyve) ha'e akue peteĩ karai arandupykuaaty ñemoaranduhára Gyrésia Ymaguare pegua, Sócrates remimbo'e ha Aristóteles mbo'ehára. Ary 387 omoñepyrũ Atena Ñemoarandu Róga, peteĩ mbo'ehao guasu oiko 900 ary omano Platõ rire, upe Ñemoarandu Rógape oho karai Aristóteles oñemoarandu hag̃ua arandupykuaaty amo ary 367 Kirito mboyve, ha oiko 20 ary Platõ ndive. Platõ ombo'e heta upe Atena Ñemoarandu Rógape ha ohai, ñemongeta rekóicha, opa mba'e rehe, ohai heta mba'e arandupykuaaty jokuáigui, tekoporã ñemoarandu, apytu'ũkuaaty, avakuaaty arandupykuaaty rupive ha hetaiterei tembikuaaty ambuéva; ojapo avei heta tembiapo jokuaikuaápe. Platõ oñemombareteiterei opaite arandupykuaaty rembiasakue, hembiapo rupive oñemoarandu ko'ãga ko tembikuaaty mbo'ehaópe. Ehecha avei Jekopytyjoja Arandupykuaaty Jehaimi Joaju Tekove Gyrésia Ymaguare pegua Umi tymbachu'i (Insecta) ha'e peteĩ mymba michĩ jueheguasã oguerekóva mokõi hatĩmi po'i iñakãme, poteĩ py ha mokõi pepo (oĩ umíva ipepo'ỹ ave). Héra ou umi mokõi ñe'ẽ "tymba" he'iséva mba'e oikovéva ha "chu'i" he'iséva michĩetereíva. Umi tymbachu'i ha'e mymba aty oguerekovéva juehegua, tymbachu'i juehegua hetakue ohasa opaite umi mymba ambuéva juehegua hetakue, ha ojekuaa oĩ hetaiterei umíva tymbachu'i yvypóra ne'ĩra ombohéra. Opa rendápe ojejuhu ko'ã tymbachu'i, ýpe ha paraguasúpe oiko avei tymbachu'i sa'imi. Oĩ avei mymba oiko yvýre ojoguáva umi tymbachu'i, hákatu ndaha'éi hikuái, umi ambu'a, ñandu ha japeusaroto ndaha'éi tymbachu'i, ipyhetávagui ha ipepo'ỹgui. Mandu'apy Joaju Tree of Life, Insecta; filogenia de los insectos Comunidad virtual de entomología Mymba ipy poteĩ Yjoko () ha'e peteĩ mongoraha guasu ha mbarete itágui ijapopy ha ambue mba'e hatãgui ijapopy ojejapóva peteĩ yvyty pa'ũme oguerekóva peteĩ ysyry imbytépe. Ojejapo ojoko ha ohupi hag̃ua ýpe, ha upe y ojehupíva ha ojejokóva ojeipuru omohe'õ ñemitỹme hag̃ua, ojapo tendyry hag̃ua ha yvypórape ho'u hag̃ua. Yjoko ikatu oguereko kuami herekuáre, umi kuáre ikatu osẽ y térã pira, oĩ kua ojeipurúva ojapo tendyry porã avei. Joaju COordinadora de Afectados por GRandes Embalses y Trasvases Estado de los Embalses, pantanos y presas de España SEPREM - Sociedad Española de Presas y Embalses Efrén "Kamba'i" Echeverría niko heñóikuri Táva Lima, San Pedro Tetãpehẽme, Paraguay retãme; ára 4 jasyapy ary 1932-pe. Itúva niko Táva San Pedro del Ykuamandyjugua ha isýkatu Táva San Estanislao-ygua. Efrén oguereko 7 joyke'y ha heseve oĩ hikuái 8 (3 kuimba'e ha 5 kuña). Efrén Echeverría okakuaa Aguaray rembe'ýre ha imitãrusume ohova'ekue Pinasco, (Cháko) pe omba'apóvo yvyra jeitýpe. Upégui ohasa Kuruguatýpe ha ikuimba'epyre ou oiko Paraguaýpe. Ijehegui oñembokatupyry mbaraka mbopúpe, ha omoheñói peteĩ aporeko imba'eteéva opa henda rupi ojehecharamóva. Efrén-me niko ojehero "Kamba'i". Ha'éniko huguyasuka ha upévare oñeikytĩ chugui hetyma akatuagua. Upe rire ndoikatuvéi oguata, oiko opa tenda rupi omohenduka imbaraka mbopu, ha omoirũ chupe imborayhu jára, hembireko, ojeheróva "Rubia". Kamba'i rembiapokue apytépe oĩ ko'ãva: “Ryguasu kokore”, “Jagua'i karẽ”, "Belen-peguare", "Vakara'y Chipelo", "Ka'ípe", "Itavera", "Vallegua", "Avy'a aikóvo", "Chopi ko'ẽju", "Mita akãhatã", "Ama kuarahy", "Guata jeruti", "Taita Jose", "Pueblo de Lima", "Angelito". Joaju Ehendu Kamba'ípe ombopu jave ko'ãva: Ryguasu kokore Jagua'i karẽ Felicidades Mandu'apy EFRÉN KAMBA’I ECHEVERRÍA, GUARANÍME Ohai: David Galeano Olivera Echverria Mbokapĩ () ha'e peteĩ mboka, ikañõmi mbuku, ijejapiha ikatu oho mombyryete ha imbarete. Ojejapo oñorairõ hag̃ua, saro'y XVII guive ha'e mboka ojeipuruvéva ñorairõhára atýpe ha milíko mba'e atýpe, ojeipuruha oporoñongatu téra oporojuka hag̃ua. Joaju Evolución del sistema de disparo hasta el sistema de percusión Fusiles de pedernal Mboka Posẽ térã pirapo () ha'e opaichagua pira rete pehẽnguemi, pepomícha, umíva mymba oiko ýre oipuru oñemỹi hag̃ua ha ojevava porã hag̃ua. Oĩ posẽ ojejuhúva atukupépe, pyti'ápe, tuguáipe ha ambue pira retépe. Mandu'apy Tekovekuaaty Umi mymba ipy apytimby (Arthropoda) ha'e opaite oikovéva imichĩ, ipy apytykuéicha, ndoguerekóiva kangue rysýi ijatukupépe ha ikangue aty oĩ hete renondépe, ko'ã mymba'i ha'e pehẽ'a guasuvéva opa Yvy pegua, opaite tymbachu'i (taha'e eiru, tahýi, térã ha'éva panambi) ha'e niko mymba ipy apytimby, opaichagua ñandu, japeusaroto, guaiamu ha ambu'a ha'e avei mymba ipy apytimby. Oĩve 1 200 000 mymba ipy apytimby juehegua ojekuaatee, umi tymbachu'i hetavéva (1 000 000), upéva he'ise umíva ha'e 80% opaite pegua umi mymba juehegua ojeikuaáva. Ojejuhu ko'ã mymba opa rendápe, heta umíva ikatu oveve avei, ha oĩ umíva ikatu oiko ýpe. Mandu'apy Joaju Arthropoda en Biodiversidad Virtual Sabino Lorenzo Prieto niko heñóikuri ára 27 jasypa ary 1943-pe, tenda hérava Palma Sola, Villa Hayes-pe, Paraguay Retãme. Palma Sola niko oĩ Y Paraguay rembe'ýpe, Chákope. Lorenzo ojekuaaveháicha chupe omendákuri Raquel Báez rehe ha oñondive oguereko irundy ñemoñare: Virna, John, Sabina María ha Leila Zamira. Imitãme Lorenzo Prieto ohepyme'ẽmi kuatiahaipyre ha omboverámi sapatu okarusu Independencia-pe, Táva Paraguaýpe. Orekórõ 10 ary oñe'ẽma puhoépe ha ojapóma marandu ñemurã Biedermann-kuérape g̃uarã. Orekórõ 11 ary omba'apómakuri Puhoe Comuneros-pe ha ombohetia'éma umi aty jerokyrã. Hekove pukukuépe Lorenzo omba'apókuri heta mba'épe, péicha oikókuri chugui ñorãirõhára, puraheihára ha ñoha'ãngahára ta'ãngaryrýipe ág̃akatu pe vísi ári jeiko niko pe omoherakuãvéva'ekue chupe ha avei upéva rupive oiko ichugui ñane retãygua peteĩha omboguapyva'ekue héra aranduka Record Guinnes-pe. Iporã ja'e Lorenzo Prieto avei oikundahahague 25 tetã rasami ko yvóra tuichakue javeve. Lorenzo Prieto ohórõguare Táva Rio de Janeiro-pe, Brasil retãme, ombohetia'e hag̃ua peteĩ aty, oñembojákuri peteĩ ñeha'ãru'ã vísi ári hi'arevéva rehegua upépe oikóva ha oĩháme yvoragua ruvicha Silki Savagge. Ohecharamoitereígui upe mba'e Lorenzo oñe'ẽkuri Silki ndive ha oikuaauka chupe ijehechakuaa ha peteĩ ára ha'e ohupytyseha avei chupe ha Savagge osẽ ombohovái chupe upe mba'e ndaikatumo'ãiha ohupyty peteĩ paraguayíto pililíto ha'eichagua. Upe mba'e ombohuguyrakúkuri Lorenzo-pe ha oñemomombyrývo chugui he'íkuri Savagge-pe peteĩ ára ha'e omboyketaha chupe. Ojevývo Paraguaýpe, Lorenzo oikuaákuri oikotaha peteĩ ñeha'ãru'ã vísi ári hi'arevéva rehegua, Guarani Atyhápe. Omombe'úkuri isýpe ha ha'e omoneíkuri chupe ha jepémo araka'eve ndoguerekojepéikuri peteĩ vísi, Lorenzo oñepyrũkuri ojeporeka ápe ha pépe ha peichahápe og̃uahẽkuri peteĩ ñemuha oĩva Colón ha Quinta-pe, hérava El Pedal, Lorenzo oñe'ẽhaguépe ijára ndive ha omombe'úkuri chupe ikerayvoty. Ñemuha jára omoneíkuri ha Lorenzo omoherakuãva'erãkuri upe ñemuha réra. Ha añetehápe, Lorenzo hi'arékuri 24 aravo vísi ári, opyrũ'ỹre yvýre ha ojerehápe asu gotyo añoite. Ha'e upérõ ogueroguatákuri 13 ary. Lorenzo Prieto niko itenondejeýkuri heta ambue ñeha'ãru'ãme akóinte oguerekohápe iñapytu'ũme Silki Savagge ñemboyke. Peichahápe og̃uahẽsapy'a upe ára tuichaitéva jasyapy ary 1965-pe, Táva São Paulo-pe, Brasil retãme. Upépe oĩma hikuái ojovake, ivísi ári, Lorenzo Prieto ha Silki Savagge oha'ã hag̃ua mávapa hi'areve vísi ári, oguerekohápe ñavo aravo rire, po aravo'i opytu'u hag̃ua térã ojapo hag̃ua hete remikotevẽ, opyru'ỹre yvýre. Ohasa umi aravo'i, aravo ha ára. Mokõivéva ohechauka mba'éichapa imbarete hetekuéra ha peichaháguinte Silki Savagge oguejy ivísi árigui he'ihápe “name'ẽvéima”. Upepeve ohasákuri 96 aravo (4 ára). Upe mba'e ojehúkuri 21 aravo jave ára 30 jasyapy ary 1965-pe ha Lorenzo Prieto-gui oikókuri yvoragua ruvicha pyahu vísi ári hi'arevéva rehegua. Natekotevẽi ja'e Lorenzo Prieto opytahague upépe, péicha ary 1968-pe ohókuri Monaco retãme ha upépe oikojepékuri vísi ári 30 ára ha 30 pyhare, ohupytyhaguépe 720 aravo, oguejy'ỹre yvýpe ha upévare oñemboguapýkuri héra Aranduka Record Guinnes-pe. Lorenzo Prieto oiko ko'ág̃a Táva Mariano Roque Alonso-pe. Joaju LORENZO PRIETO, UN HOMBRE RECORD – ABC COLOR EL REY DEL PEDAL – TARINGA LORENZO PRIETO – ABC COLOR *** LORENZO PRIETO, GUARANÍME "EL REY DEL PEDAL – VÍSI RUVICHA" Ohai: David Galeano Olivera Prieto, Lorenzo Umi tymbachu'i ipepo pererĩ (lasioñe'ẽ: Hymenoptera) ha'e peteĩ tymbachu'i juehegua hekovety, amo 200.000 mymba juehegua, ha ko atýpe oĩ umi tahýi, mamanga, eiru, káva ha ambuéva. Ko'ã tymbachu'i oguereko irundy pepo pererĩ (tahýi kuña mburuvicha ha tahýi kuimba'e mante oguereko pepo). Iñakãme ogureko hatĩ mbuku, umíva tymbachu'i ipepo pererĩ kuña oguereko ipy'aguýpe peteĩ hete pehenguẽ omosẽ hag̃ua rupi'akuéra, oĩ ambuéva oguereko popĩa hasy. Mandu'apy Joaju Hymenoptera en Bugguide Discover Life Mamanga () ha'e umi tymbachu'i ipepo pererĩ jueheguaty, hete guasu, haguepáva ha hũ. Oĩ umíva ipara sa'yjúva ha ipyti'a katu morotĩ. Hete rague isỹi ha hũ. Oñembohaity yvyguýpe ha upépe ojapo hikuái ikambuchi'i ijeíra ryrurã. Ñambopochy ramo, ipochy ha ñande jopi rasy. Oĩ ave umi ojo'óva haityrã yvyra kuápe. Ko'ã tymbachu'i ombyaty yvoty ku'i hetymáre hembi'urã, ha ojogua peteĩ eiru guasúpe. Joaju Bombus en Discover Life Tymbachu'i ipepo pererĩ Tuguaipopo (Collembola) ha'e peteĩ mymba ipy apytimby ha ipy poteĩ jueheguasã, ojoguaitereíva umi tymbachu'ípe. Tuguaipopo hína michĩeterei ha oiko opa rendápe (Antártidape avei). Oñeimo'ã ha'ekuéra ha'e umi mymba oĩvéva. Ojeikuaa oiko amo 7.900 tuguaipopo juehegua ha ha'ekuéra oĩ ko Yvy apére ymaguareiterei guive. Tuguaipopo héra ou oguerekógui peteĩ tuguái mbarete ikatu oipuru oguata porãve térã oipopomi. Ku mymba'i ho'u tetekue, vakitéria ha ka'a michĩ. Mandu'apy Joaju Excelentes fotografías de colémbolos por Krister Hall Mymba ipy poteĩ Umi mymba ipy poteĩ (Hexapoda) ha'e opaite umi mymba ipy apytimby ipy ha hetyma poteĩ, umi mymba ojapo peteĩ aty oñemohendáva jueheguasãrusu rekópe, ha ku atýpe oike opa umi tymbachu'i juehegua, ha opa mymba michĩ ambuéva ojoguáva hikuái, umi Protura, umi tuguaikõi (Diplura) ha umi tuguaipopo (Collembola). Oñembohéra upéicha, ha'ekuéra oguerekógui ipyti'áre ha ipy'áre poteĩ tetyma, umi mymba ipy apytimby ambuéva ipy ha hetyma hetave. Mandu'apy Joaju Tuguaikõi (Diplura) ha'e peteĩ mymba ipy apytimby ha ipy poteĩ jueheguasã, ojoguaitereíva umi tymbachu'ípe. Tuguaikõi hína michĩeterei, oikóva yvyguýre ha oguereko mokõi tuguái. Ojekuaa oiko amo 800 tuguaikõi juehegua. Tugauikõi hete michĩmi, pe, ha sa'y'ỹ, oguereko avei hetére mba'e ojoguáva yvypóra haguemi, iñakã hatĩ mokõi. Mandu'apy Joaju Mymba ipy poteĩ Tungusu () ha'e umi tymbachu'i juehegua hekovety ipepo'ỹ ho'úva umi mymba okambúva huguy (yvypóra, jagua, vaka). Ojeikuaa oiko amo 1.900 tungusu juehegua. Ko'ã tymbachu'i ikatu omosarambi py'ae heta mba'asy vai yvypórape ha ambue mymba okambúvape. Tungusu hína michĩ ha ipepo'ỹ, oguata ha oipopo py'ae, hete hũ térã pytã, hete mbarete ha haguepa, ijuru apu'a omokõ hag̃ua tuguy. Hetyma puku ha oipuru oipopo mombyry hag̃ua. Mandu'apy Joaju Fotografía de una pulga Flies Tymbachu'i Ju'i () ha'e umi mymba ypegua huguái'ỹ, hete pe ha mbyky, ha oipuru hetyma oipopo hag̃ua. Ojeikuaa oiko amo 6.000 ju'i juehegua. Opaite nunga oiko ýre térã y aguĩre. Joaju Ju’i Katalúña (karaiñe'ẽme: Cataluña; katalã ñe'ẽme: Catalunya; occitáno ñe'ẽme: Catalonha) ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva Epáña retã pegua, ojekuaáva katuetehápe tetã hembiasa guasu, oĩva yvate kuarahyresẽ España retãme. Ijapekue ha'e 32 000 km² ha yvate gotyo ojejuhu Hyãsia ha Andorra, kuarahyreike gotyo ojejuhu upe para Yvy mbytépe, ñemby gotyo ojejuhu upe Comunidad Valenciana, ha kuarahyresẽ ngotyo oĩ Aragón. Katalúña oñemohenda umi irundy tetãvoremi: Barcelona, Girona, Lleida ha Tarragona. Itavusu ha'e táva Barcelona. Katalúñame oikove 7 504 881 ava umi 947 távape, 64 ohasa 20 000 tekove hetakue. Mandu'apy Joaju Vikipetã katalã ñe'ẽme ha'e upe Vikipetã peteĩ ñe'ẽme oñeñe'ẽva ku tetãvore hekosãsóva España pegua. Nde ikatu poroipytyvõ upépe. Web de la Generalidad de Cataluña Katalúña Aragón (Aragón aragõñe'ẽme, Aragó katalã ñe'ẽme) ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva España retã pegua, oúva upe Tavetã Aragón pegua. Oĩ yvate gotyo España retãme ha ojejuhu yvate gotyo Hyãsia, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Castilla-La Mancha, Castilla y León, La Rioja, Navarra ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Cataluña ha Comunidad Valenciana. Aragón oguereko 1 349 467 tekove kuéra ipype, ary 2012 jave, ha ijapekue hína 47 719 km². Mandu'apy Joaju Gobierno de Aragón (requiere Javascript) Las Cortes de Aragón Aragón Ndéli Pyahu (hindi ñe'ẽme: नई दिल्ली, paniaví ñe'ẽme: ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, urdu ñe'ẽme: نئی دلی, ingyaterrañe'ẽme: New Delhi) ha'e niko Índia retã tavusu ha pe Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje ha Tetã Tekojoja Ruvicha róga renda tee. Ojejuhu tetãvore Ndélipe. Ingyaterra retãygua omoñepyrũ ko táva ára 15 jasypakõi ary 1911-me. Ndéli Pyahu oguereko mokõi tenda ojehechakuaáva ha'eha yvypóra reko rembiejakue: pe Humayun ryvy ha pe Qutb. Mandu'apy Joajuha Índia táva Samuel Langhorne Clemens, ojeikuaaporãvéva Mark Twain rupi (Florida, Misuri, 30 jasypateĩ ary 1835 – Redding, Connecticut, 21 jasyrundy ary 1910-pe), ha'e akue peteĩ karai haihára guasu, mombe'uhára ha pukarã apohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. Ohai heta ñe'ẽporãhaipyre herakuã: Mburuvicha ha tupãmba'ejára térã Peteĩ jángi Mburuvicha Arturo rogaguasúpe, hákatu ojeikuaave chupe upe mombe'upyrusu heraha Tom Sawyer Rembiasa guasu ha upe riregua heraha Huckleberry Finn Rembiasa guasu. Twain okakuaa táva Hannibal-pe, upe tetãvore heraha Misuri-pe, upe táva oipuru mokõi mombe'upyrusúpe hendarã, Tom Sawyer ha Huckleberry Finn rembiasa guasu. Omba'apo heta rendápe, peteĩ ñemuhápe ha peteĩ kuatia momaranduhápe avei. Omba'apo avei ygarata mboguatahára ysyry Misisipi-pe, ha itaju povyvyhára, ha upei oho jey kuatia momaranduhápe. Omba'apóvo kuatia nmomaranduhápe, ohai peteĩ tembiasagua'u pukarã, Ju'i popo herakuã tava aty Calaveras pegua (1865), ku tembiasagua'u herakuãite, ohai avei aranduka ambuéva ha ohechakuaa hembiapo iporãva. Twain ohenói jaguaveve Halley ohasa Yvy yvága rupive ha ohecha mboyve avei «aháta jaguaveve ndive»; omano rire, jaguaveve Halley ohasa jey Yvy yvága rupive, 74 ary rire. William Faulkner he'i akue Twain ha'e "Tetã peteĩ reko Apeikagua Ñe'ẽporãhaipyre Ruguasu". Mandu'apy Joaju Haihára Tetãvore Joapykuéra pegua Gwyneth Paltrow (Los Angeles, Tetã peteĩ reko Amérikagua, 27 jasyporundy ary 1972), hera heñói ha'e Gwyneth Kate Paltrow, ha'e peteĩ mba'eapohára, opurahéiva ha cantante Amérikagua. Joaju Gwyneth Paltrow Imdb Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Jaguaveve Halley, héra tee 1P/Halley, ha'e peteĩ jaguaveve guasu ha vera ojeréva Kuarahýpe amo 76 arýre, ijere Kuarahýre ikatu oñemoambue ramo jepe amo 74 guive 79 meve ary. Ku jaguaveve herakuã ha imimbiete, oúva Kuiper Ku'asãmegua. Halley ha'e año upe jaguaveve ojeréva sapy'apy'a ha ikatu ojehecha tesáre ñende Yvy guive, ha jaguaveve año ikatu ojehecha mokõi jey peteĩ yvypóra rekovépe (techarãme, upe karai haihára Tetã peteĩ reko Apeikagua pegua heraha Mark Twain henói ha mano ojejuhu amo Halley jehasápe, ary 1835 ha 1910). Halley jehasa yvy yvága rupive ojehecha heta karai mbyjakuaahára rupive amo ary 240 Kirito mboyve guive, heta karai China pegua, Vavilónia ha Európa ymaguare pegua ohecha akue ha ohai akue heta mba'e Halley jehasa rupive, hákatu ndojehechakuaái upe jaguaveve ha'éva mante Halley. Jaguaveve jehasa ojehechakuaa peteĩháme ary 1705-pe, karai mbyjakuaahára Ingyaterra pegua hérava Edmond Halley, upévare ku jaguaveve heraha Halley ko'ãga. Ary 1986 jave ojehecha chupe pahague ñande Yvy yvágape, ha oúta jey amo ary 2061 jave. Ary rysýi ojehechateéva ku jaguaveve jehasa yvy yvága rupi ha'e kóva, oñepyrũ ary 239 Kirito mboyve, ary peteĩha ojeikuaateéva ojehecháva ku tatave jehasa: Ary 239 Kirito mboyve, 164 Kirito mboyve (ndojehechateéi), 86 Kirito mboyve, 11 Kirito mboyve, 66, 141, 218, 295, 374, 451, 530, 607, 684, 760, 837, 912, 989, 1066, 1145, 1222, 1301, 1378, 1456, 1531, 1607, 1682, 1759, 1835, 1910, 1986. Ha ojehecháta jey ary 2061 jave. Mandu'apy Joaju Vídeos Celestia Vídeo del cometa Halley en su órbita alrededor del Sol (vídeo nº 11) Tataveve (yvágamba'e) Vikipetã avañe'ẽme ha'e opaite tembikuaa hekosãsóva renda Internet rupive avañe'ẽme. Oñepyrũ ary 2005-pe, heta puruhára hera'ỹ ha puruhára oñe'ẽ aveñe'ẽ pytyvõ rupive. Ko'ág̃a oĩ kuatiarogue avañe'ẽme Tembiasakue Vikipetã guarani 100 - Jasypoapy (11 jasypakõi 2007) 200 - Vikipetã (4 jasyteĩ 2008) 300 - Hesu Tupão añete (8 jasykõi 2008) 400 - San Juan Bautista del Ñe'embuku (24 jasyrundy 2008) 500 - Vy'arenda (31 jasypo 2008) 600 - Tatapỹi rendy ryru (5 jasypoteĩ 2008) 700 - Apekũ (13 jasypoteĩ 2008) 800 - Urukure'a (24 jasypoteĩ 2008) 900 - Lilí del Mónico (11 jasypokõi 2008) 1000 - Pirane (5 jasyporundy 2008) 2000 - Kaskádia (5 jasypateĩ 2012) 2500 - Tĩatĩ (4 jasypoapy 2013) 3000 - Mark Twain (15 jasyapy 2015) 4000 - Hudío jerovia (12 jasypateĩ 2020) 5000 - Mbaretepyte (19 jasypateĩ 2022) Mandu'apy Joaju Meta (Wikimedia) Vikipetã Avañe'ẽ Franz Kafka (Praga, Mburuvi Auteria-Hungyria, 3 jasypokõi ary 1883 – Kierling, Auteria, 3 jasypoteĩ ary 1924-pe) ha'e peteĩ haihára Hudío ohenói tetãvore Bohemia-pe ha ohai alemañañe'ẽme. Ojehechakuaa hembiapo iporãite opa yvóra ñe'ẽporãhaipyreme ha hembiapóre oñe'ẽ ava iñapytu'ũ'ỹva, apytu'ũkuaaty ha tetekuaaty ava rekovére, túva ha sy iñemoñarenguéra apañuái, ava gua'u oikéva tembiasagua'u kyhyjépe ha heta mba'e ambuéva. Ohai mbohapy tembiasagua'u, Jehasarusu (Der Prozeß), Ógambarete (Das Schloß) ha Amérika (Amerika térã Der Verschollene), tembiasagua'u mbyky Oñemoambuéva (Die Verwandlung) ha heta mombe'urã mbyky. Oheja avei hetaiterei kuatiañe'ẽ ha jehai omombe'úva mba'éichapa ha'e oikove. Ijehaypy reko tee oñembojogua heta tembiapo arandupykuaatýva he'íva yvypóra oikove "oikove" hag̃ua. Albert Camus, Jean-Paul Sartre, Jorge Luis Borges ha Gabriel García Márquez ha'e haihára umíva heta haihára pegua oipyhy arandu Kafka rembiapo pegua. Oñeñe'ẽvo kafkia rehegua he'ise peteĩ mba'e ojejuhu ha'e hekopete'ỹ umíva mba'e ojejuhúva iñarandukakuérape. Hembiapokue sa'i osẽ kuatiápe oikove aja. Opavavéva nunga, hembiapokue ne'ĩra opa avei, osẽ kuatiápe Kafka irũ hérava Max Brod rupive, ndomoneĩva Kafka rembipota, haihára ombyaisemba hembiapokue imano rire. Mandu'apy Joaju Franz Kafka en Chequia.cz Ñe'ẽpapára Praga (Praha chekoñe'ẽme) ha'e Chekia retã tavusu, ku tetã léiguasu rupive. Ymaguare, Praga ha'e akue tavusu Mburuvi Bohemia pegua ha tetã Chekía-Elovákia tavusu avei. Ko'ãga Praga hína tavusu Tekoha Bohemia pegua avei. Ysyry Moldava rembe'ýre, oikove ipype amo 1.200.000 tekove, upévare, Praga ha'e táva oguerekovéva tavaygua ipype opa Chekiape. Táva ijerére ndive oguereko 1.900.000 tekove. Ary 1992 guive, táva vore ymaguare ha'e Tembiejakue Yvypóra reko pegua. Hembiasakue ha iporãnguére heta tekove oho Praga-pe. Mandu'apy Joaju Sitio oficial Chekia táva Santiago Máximo Leguizamón Zaván heñóikuri táva Villa Hayes-pe, Paraguay retãme, ára 26 jasyapy ary 1950-pe. Itúva niko Federico Leguizamón Sosa, ñorairõhára Cháko ñorairõme. Santiago niko poapyha ñemoñare porundy joyke'y apytépe. Ára 30 jasypateĩ ary 1974-pe, Santiago omendákuri Ana María Margarita Morra-re ha oguereko hikuái irundy ñemoñare: Raquel, Dante, Sebastián ha Fernando. Santiago Leguizamón-gui niko oiko pepo'atã myatyrõhára ary 1968-pe, Panama retãme; ha upéi oiko ichugui jeveve kuaahára. Ary 1970-pe, Katólika Mbo'ehaovusúpe táva Paraguayguápe, oiko avei ichugui marandu'asãihára. Ára 15 jasypakõi ary 1975-pe, táva Pedro Juan Caballero-pe tetãpehẽ Amambaýpe, omoheñóikuri Puhoe ZP 31 Mburukuja ha upe guive oiko ichugui imotenondehára ha ijára ha upépe oisãmbyhýkuri tembiapo pyharevegua hérava “Puertas Abiertas (Okẽ Ojepe'áva)” ojoajuhápejepi Puhoe Ñandutíre Paraguaygua, karai Humberto Rubín ndive. Upéicha avei omyasãikuri kuatiahaipyre hérava Mburukuja. Avei omba'apókuri RPC-pe g̃uarã (Noticias El Diario, Ta'ãngambyry 13 ha Puhoe Cardinal), ha avei kuatiahaipyre ABC Color ha Ultima Hora-pe g̃uarã. Oguerohorýgui, ohaími ñe'ẽpoty ha avei oikojepékuri chugui ñoha'ãngára ha upeichahápe oîjepe aty hérava “Teatro de Laboratorio”-pe amo 1972 rupi. 26 jasyrundy 1991-me -Marandu'asãihára Árape- ojejukákuri marandu’asãihára Santiago Leguizamón táva Pedro Juan Caballero-pe, Paraguáy retãme. Irundy ava Brasil-ygua, hekomarãva, oity chupe ñuháme ha ojuka hikuái ichupe pe tape héra “yvy ijara’ỹva”-pe. Oje’e Santiago Leguizamón ojejukahague oikógui omombe’u Puhoe Mburukuja rupive, mba’e vaieta ojapóva umi pokarẽ oikóva táva Pedro Juan Caballero-pe ha mboypýri táva Ponta Porãme. 21 mbokara’ỹi ojasuru hetére. 14 tapicha ojejoko ha oñemoinge ka’irãime oje’égui ha’ekuéra ojukahague Santiago-pe; ha upéikatu ojepoipaite chuguikuéra ndikatúigui ojehechauka ha’ekuéra ojapohague pe mba’e vaiete. Ary 2002-me, Santiago kuatiakuéra oĩva Tekojoja Rógape oñembohyru ha pe jeporeka añeteguáre og̃uahẽ ijapýpe ha oparei. Omano oreko javérõ 41 ary. *** Santiago Leguizamón Ohai: David Galeano Olivera Leguizamon Ndaipóri Hesukirito ohapykuehóvape g̃uarã peteĩ arapokõindy tuichavéva ha oñemomba’eguasuvéva ko Arapokõindy Marangatúgui. Oñepyrũ Pindo Karai Arateĩme ñanemomandu'áva Hesukirito oikérõguare táva Jerusalén-me, tapichaita jehecharamo pa'ũme ha umi ára ha'e ohasa mboyve teko'asyete, mano ha jeikovejeýre. Upéva rehegua, he'i Ñandejára Ñe'ẽme: Upérõ hemimbo’ekuéra oho ha ojapo Hesu Kirito he’ihaguéicha ichupekuéra. Ogueraha hikuái pe chavurro imemby reheve Hesúpe ha ha’ekuéra omoĩ hi’ári ijaokuéra ha Hesu ojupi. Ha maymáva oipyso ijaokuéra haperãme, ha ambuekuéra katu oikytĩ yvyrarakã ha omyasãi tape rehe. Paraguay retã tuichakue javeve, upe arateĩme, yvyporakuéra ohua'ĩ tupãópe ogueromandu'ávo upe mba'e guasuete ojehuva'ekue ymaite. Upe ára mboyve, ogapýpe, ojejapómajepi opaichagua ta'ãnga pindo roguégui okakuaáva Paraguay retã tuichakue ha umi pindo niko pa'i ohovasa ha omongarai upe Pindo Karai Arateĩme. Peteĩ tupão herakuã mombyrýva ha heta tapicha ohohápejepi pindo ñemongarairã niko Tupãsy La Candelaria Tupão oĩva Táva Kapiatápe, omotenondéva pa'i España-ygua ojehayhuetéva hérava José María Velazco, ha'éva ñembo'e guasu motenondehára, ohovasa ha omongaraíva pindo ha oisãmbyhýva jeguata ogueromandu'áva Hesukirito oikérõguare táva Jeresalen-me. Joaju Kurusurape'anduhára Arapokõindy Marangatu Kapiata *** Pindo karai arateĩ. Ohai: David Galeano Olivera Hesu rape Mba'ysyvo vai (Ricinus communis), ha'e peteĩ ka'avo yvyra rakã'ícha, ñana ikatu oporojuka. Ñana vai yvyra rakã'ícha, roky anambusu ha jepe'arãicha, hogue guasuete, po jepe'áicha, ipoty puku ha oñembo'ýva. Hi'a apu'a, guasumi, iju hetáva, ipype oĩ peteĩ ta'ỹi guasu ha itaverahũicha, sỹi ha mimbi, ku ta'ỹi oguereko peteĩ popĩa (pohãmano porojukaha) hérava mba'ysyvo ysykã. Yvypóra ho'u ramo mba'ysyvo vai ra'ỹingue, ipy'a rasy vaiete, ipitikiri'i oñembyáiva ha hete y'ỹ, ha upei, ikatu omano. Okakuaa hag̃ua, oikotevẽ árahaku eláda'ỹ, oiko opa renda haku ñande Yvy pegua ha ou Afrika Hatĩ pegua. Mandu'apy Joaju Ka'avo Ára 4 jasyporundy ha'e ára 246ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 247ha umi ary hekope'ỹme. Umi 119 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi 1940: Eduardo Galeano, Uruguái retãme Mano Jasyporundy Amérika Ára niko peteĩ arete ojeromandu’áva ñavõ ary opaite Amérika retãnguérape, og̃uahẽvo ára 14 jasyrundy, oñemomba’eguasu hag̃ua sãso ha joaju mbarete oĩva maymaite tetã apytépe. Ñavõ ary, tetãnguéra ruvicha térã amandaje -kuatiapyre rupive- ogueroayvu Amérika retãita ára ha arapokõindy. Ko jehecharamo oiko Amérika tavavusu, táva ha tekohakuéra rupi. Ary 1931-pe oñemboaje’ypýkuri pe Amérika Ára ko yvypehẽ tuichakue javeve ha ojeporavókuri hi’áraramo pe 14 jasyrundy, ary 1890-pe oñemoheñoihaguére Amérika Retãnguéra Aty ha hogatee renda, hérava Amérika Retãnguéra Ñemuha Ógarenda, heñoihaguégui Amérikakuéra Aty ha ipahápe kóvagui oiko Amérika Retãnguéra Atykatu, ojekuaavéva OEA-ramo. El Salvador, Honduras, Guatemala ha Haiti ojapókuri 14 jasyrundýgui vy’aguasu ára. Ko’ã irundy tetã ha ambuévape, oĩva hikuái Amerikakuéra Atýpe, ojejapómi aty ikatéva, tetãygua vy’a, aty mandu’arã mbo’ehaópe ha oñemyasãi opaichagua temiandu omomorãva Amérikakuéra reko joaju. Umi temiandu apytépe oĩ peteĩ omombaretéva Amerikakuéra Aty reko joaju, ha he’i Amérika Retãnguéra ikatuha “omombareteve -ára ha ára- py’aguapy ha jekupyty ojoapytépe, avei ikatuha omombareteve joaju heñóiva ijapytepekuéra ojoajúgui hikuái oñopehẽnguéicha ko yvypehẽme ha oúgui peteĩ tembiasakue añógui. Amérika tetãnguéra akóinte imandu’ava’erã maymaitéva ojojaha hikuái hemikotevẽ ha hembipotápe ha oñondive ikatuha oku’e tenonde gotyo py'aguapy, tekojoja ha léi ñemboajépe. Amérika Momorãhéi Tekoayhu purahéi, tekoha hekokatuvagua Joajúpe tapiaite ñanemoingovétava Ñane rekosã’ỹre, ñane ñe’ẽngatúre Jaikova’erã teko marangatúpe Py’aguapy rechaukaha ohesapéta tekove Amérika yvypehẽ pukukuetépe Py’ara’ã mbareterã, joyke’yreko mbareterã Ojapóta tekoha hekokatuvagua purahéi añetete Argentina, Brasil ha Bolivia, Colombia, Chile ha Ecuador, Uruguay, Paraguay, Venezuela, Guatemala ha El Salvador, Costa Rica, Haití ha Nicaragua, Honduras ha Panamá, Norteamérica, México ha Perú, Cuba ha Canadá: Joyke’y reko’año sãsombyre niko ha’e Joyke’y reko’año sãsombyre niko ha’e Joaju Amérika Momorãhéi *** AMÉRIKA ÁRA - DÍA DE LAS AMÉRICAS Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera Ára Amérika Galicia ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva Epáña retã pegua, ojejuhu yvate kuarahyreike gotyo yvyapy Ivériape ha iñemohendapyre irundy tetãvoremi, A Coruña, Lugo, Ourense ha Pontevedra, ha umíva tetãvoremi iñemohendapyre 314 táva rupive oñembyatýva 53 tavatýpe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo upe para Kantáviragua, ñemby gotyo ojejuhu upe tetã Poytuga, kuarahyreike gotyo upe paraguasu Atlántiko ha kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu upe Mburuvimi Asturias ha upe tetãvore hekosãsóva Castilla y León. Heta ypa'ũ aty ha ypa'ũ michĩ oĩ Galicia rembe'ýre, ha oĩ avei hetã ñemohendápe. Galicia oguereko 2 747 559 ava ipype (1 jasyteĩ ary 2014 jave). Santiago de Compostela ha'e Galicia tavusu tee. Mandu'apy Joaju Web de la Junta de Galicia Galicia Asturias, hérava tee Mburuvimi Asturias (Asturias ñe'ẽme, Principáu d'Asturies; eonaviego, Principao d'Asturias), ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva España retã pegua. Yvate España opyta ha ijapekue ha'e 10 603,57 km², ipype oikove 1 054 408 tekove kuéra (ary 2014 jave). Ijerére ojejuhu kuarahyreike gotyo upe tetãvore hekosãsóva Galicia, yvate gotyo upe para Kantáviragua, kuarahyresẽ Kantávira ha ñemby gotyo ojejuhu upe tetãvore hekosãsóva Castilla y León. Oñembohérava "Mburuvimi" hembiasakuére, Mburuvichaguasu España ra'y oguerekógui upe téraguasu oñembojáratee «Mburuvichami Asturias pegua», mburuvicha guasu Juan I de Castilla omoĩ va'ekue ary 1388-pe. Itavusu ha'e Oviedo, ha táva Gijón ha'e itáva oguerekovéva tapicha ipype. Mandu'apy Joaju Gobierno del Principado de Asturias Asturias Gallégo ñe'ẽ ha'e peteĩ Indoeuropa ñe'ẽ oñeñe'ẽva tee upe España retãvore hekosãsóva heraha Galicia. Ojoguaiterei upe poytugañe'ẽ. Európa Araguasu Mbyte paha peve, ha jepe oike Galísia Kastílla akãrojáipe, gallégo ojeipuru opa mba'erã. Ãga katu saro'y XIV pahápe karaiñe'ẽ oike mbareteve, ñe'ẽporã ha tekotevẽrãme. Upérõ avei, tetã ñe'ẽ ñepu'ã oñyñýi, ha saro'y XVI mbyte rupi, haimete okañy. Upe árape, ñe'ẽmbo'e ñepu'ã omomobyry Galicia ñe'ẽ Poytuga ñe'ẽgui. Ãga katu, saro'y XIX pe, Rromantisismo ndive, heñói jey tai galléga ha oñepyrũ opu'ã ko'ãgagua iñe'ẽmbo'e, oñepi'ãva'ekue saro'y XX pukukue omohenda porãségui iñe'ẽ. Gallégo ñe'ẽ mbyky ne'ĩra osẽ hu'ãme ha ko árape oĩ mokõi tape oñemoĩ porã hagua: 'aislasionista' ha 're-integrasionista'. Ombojoavýva ã mokõi tape: peteĩha ombyeja'ose ñe'ẽmbo'e aty Európa Araguasu Mbytépe ombojoajuva'ekue Galísia Portugal-re, ha mokõiha katu ndoipotái. Mandu'apy Joaju Gallégo ñe'ẽ Indoeuropa ñe'ẽ Tumingue'a () ha'e opa mba'e pehẽngue peteĩcha, imba'epy hekopete kimikuaa rapépe, ha oguerekóva ijapytépe heta vore chu'imimi imba'epy hekopete'ỹmi kimikuaa rapépe. Opaite apỹi kimi rehegua oñemohenda tumingue'a ha'ete rupive ha ndaikatúiva oñemboja'o. Ko'ãga ojeikuaa opa tumingue'a oguerekoha imbytépe peteĩ tumingue'a apyte'a (núcleo atómico karaiñe'ẽme), haimete imása háicha oĩ ku hendápe, ojere hese peteĩ tovendy arai. Ko mba'ekuaarã ojehechauka peteĩhápe saro'y XX ñepyrũme, upe saro'y XIX aja yvypóra oimo'ã tumingue'a ndaikatuiha oñemboja'o, upévare, heta ñe'ẽme oñembohéra chupe átomo, karaiñe'ẽme háicha, oúva a-tómo- gyresiañe'ẽ megua ha péva he'ise Ñemboja'o'ỹ'. Ha upéi, yvypóra ojuhu tumingue'a apyte'a oguerekoha niko ra'e mokõi vore hyepýpe ha'éva, umi katuindy (protones), oguerekóva apakuavohýi ombojakuaáva ipype (carga positiva karaiñe'ẽme), ha avei morõndy (neutrón), mbytegua hendyrýva. Umi tovendy (electrones), ijapakuavohýi hendyry kangy, oñembojoaju chupe tendyryñohasa mbaretekue rupive (fuerza electromagnética karaiñe'ẽme). Mandu'apy Joaju Mba'e Kímika Karaku () ha'e peteĩ mba'e hu'ũ oĩ opa umi kangue puku ha guasu ipype, taha'e ñarukãnguéra, pujase'o ha akã kangue. Opa tekoveapỹi tuguy rehegua ou peteĩ tekoveapỹi tenondegua año opytáva karakúpe. Oiko umi mokõi karaku ñande kangue pýpe: Karaku pytã, opytáva umi kangue pe ipýpe. Karaku sa'yju, opytáva umi kangue puku ipýpe. Oĩ avei upe pujase'o karaku oĩve atukupe kangue rysýipe ha ombohasa opa apytu'ũ rendyry tete pehẽnguéme, kóva ndaha'éi ko karaku. Mymba karaku ojepuru heta tembi'u apópe, so'o ha kangue. Mandu'apy Tete Pujase'o karaku () ha'e peteĩ sã morotĩ mbuku opytáva atukupe kangue rysýi mbytépe ha ombohasa opa opa apytu'ũ rendyry tete pehẽnguéme, térã tete remiandu ombohasa apytu'ũme, upéicha apytu'ũ oikuaa mba'épa ojehu tetére, umi apytu'ũ rendyry ohasa upe tajyguére. Kuimba'e pujase'o karaku oguereko 45 cm ha kuña oguereko 43 cm. Oiko mokõi tembiapo ojapóva ku pujase'o karaku: Opa jepoko, ñeandu ha mba'e ambuéva ojehu tete apýrare (taha'e pyti'a, ajúra, atukupe, tetyma) ohasa tajyguére ha ku pujase'o karaku ombohasa apytu'ũme. Apytu'ũ ojapouka mba'éichapa omba'apo tete apýra, pujase'o karaku ombohasa umi "apoukapy" opa tetére. Mandu'apy Tete Pehẽ'aty () ha'e peteĩ tembiapo ita, ñai'ũavyky, itavera térã ambue mba'e kuruvi japopyre, umi mba'e kuruvi sa'y hetáva ha ysaja hetáva oñemoĩ joja ojapo hag̃ua peteĩ ta'anga. Heta tekove aty ha avano'õ Asia ha Európa pegua ojapo ymaguare guive umi pehẽ'aty, hógape, itupãóme ha mongorahápe. Upe táva rupa Asiria pegua hérava Nínive ojehecha tekove hógare oĩ heta pehẽ'aty ñai'ũ japopyre ombojegua hag̃ua. Joaju Tembiapoporã Carlos Sosa Melgarejo niko heñóikuri Jeikoha Trinidad-pe, Táva Guasu Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 29 jasyrundy ary 1926-pe. Itúva herava'ekue Antolín Sosa ha isýkatu kuñakarai Hilaria Melgarejo. Carlos Sosa niko ñe'ẽpapára, purahéi apohára, puraheihára ha mbaraka mbopuhára. Hera tee niko Pedro; ág̃akatu, ojeherókuri Carlos opa oikohague rupi purahéi myasãime. Imitã ha imitãrusúpe ojeherókuri avei Chopelo. Imitãrusúpe oha'ãjepékuri vakapipopo Atyha 12 de Octubre, jeikoha Santo Domingo-guápe ha upe rire oha'ãjepékuri Atyha Nacional-pe oikuaahaguépe Arsenio Erico-pe. Oikókuri Jeikoha Pinosãme ha upépe ombojoaju hekove kuñakarai katupyryete Máxima Lugo-re ha iñemoñarekuéra ha'e ko'ãva: Veridiana, Miguel Angel, Marlene Isabel, María de las Nieves ha Nimia Luciana. Kuñakarai Nela Albabi ndive oguerekókuri peteĩ tajýra hérava Nimia Carolina. Imitãkaria'ývo oñepyrũmakuri ohai iñe'ẽpotymimi ha avei oñepyrũkuri opurahéi. Upe mboyve oikókuri chugui aty mboretia'ehára ha ñoha'ãngára. Upéi, pya'evoi ohechaukáma ikatupyryha purahéipe ha héra oñepyrũ herakuãkuri oparupirei. Heta hembiapokue ha'evoíkuri ohai ha ombopurahéi ha umíva herakuãmombyrýkuri oĩgui heta ñane retã puraheihára omyasãiva'ekue Carlos Sosa rembiapokue ko yvy apére, umíva apytépe, Luis Alberto del Parana. Carlos Sosa opuraheijepékuri ko'ã tetãme: Argentina, Pindorama, Ekuator, Volívia‎, Chile, Perũ, Kolómbia, Uruguái ha Venesuéla. Ary 1983 ha 1984-pe opurahéikuri Estados Unidos-pe. Hekove pukukuépe oñeme'ẽkuri chupe heta jopói ha ojejapókuri chupe heta jehechakuaa omyasãire ñane retã purahéi. Hembiapokue apytépe jajuhukuaa, hetave apytépe: Mi retorno, Bienvenido hermano extranjero, Buen viaje mi amor, Quiero verte, Te vuelvo a encontrar, Paraguay tierra de amor, Amorosamente, La noche que te conocí, Yo soy la morena, La reina del ñanduti, Che vallemíre, Chemandu'ávo, Che retãme araka'etépa, Nendivéntemora'e, Che vallemi yvotytýre ha Neporã che Paraguay (Premio Nacional de Música 2003). Carlos Sosa omanókuri táva guasu Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 10 jasypoteĩ ary 1989-pe, orekorõguare 63 ary. Joaju BIENVENIDO HERMANO EXTRANJERO NEPORÃ CHE PARAGUAY CANCIONES DE CARLOS SOSA – ROXY ALVAREZ Mandu'apy CARLOS SOSA, GUARANÍME Ohai: David Galeano Olivera Sosa, Carlos Sosa, Carlos Ka'atĩnga (poytugañe'ẽme: Caatinga) ha'e peteĩ tekoha guasu oĩmbáva Pindorama retãme, ha'e mante upe tekoha oĩnteva ku tetãme ha péva he'ise haimete opa mba'e oikóva Ka'atĩngame ndojejuhu ambue rendápe. Héra ou umi ka'a ha yvyra sa'y, imorotĩ ára tini aja: haimete opa ka'avo hoguekúi ha yvyra ropyta oñemorotĩ. Ka'atĩnga apekue ha'e 850.000 km², amo 10% opaite Pindorama rendágui, ha oike ipype heta tetãvore térã ipehẽ, upe Paraíba, Piauí, Ceará, Rio Grande do Norte, Maranhão, Pernambuco, Alagoas, Sergipe, Bahia ha pehẽngue yvate Minas Gerais pegua. Ka'atĩnga ojogua niko upe Cháko (Argentina - Paraguái - Volívia), hákatu ka'atĩnga oguereko mymba ha ka'avo ambuéva. Oguereko yvýre heta ka'ape, yvyramáta michĩ, tuna, yvyra ropyta anambusu ha heta kapiatĩ. Uvéi, ka'atĩnga ka'aty oñemoambue tenda tendáre, upe tenda hérava "agreste" yvyramáta yvateve ha ojogua upe ka'a Atlántiko pegua, ha upe tenda hérava Kurimátahũ ka'ape kã ha kapiatĩ, oguereko heta ñu guasu avei. Ka'atĩnga ijerére ojejuhu upe Mbokajaty guasu Maranhão pegua yvate kuarahyreike gotyo, umi ka'aguy kã Atlántiko pegua ha ñu guasu Cerrado kuarahyreike ha ñemby kuarahyreike gotyo, Ka'aguy guasu Atlántiko pegua kuarahyresẽ gotyo ha upe Paraguasu Atlántiko yvate ha yvate kuarahyresẽ ngotyo. Ka'atinga niko hi'ára tini, máva pokã oikove upépe, hi'y sa'i ha hembi'u michĩ. Upe ára 28 jasyrundy oñemboarete Ka'atĩnga Ára, oñeñangareko hag̃ua ha oñemombarete upe yvy. Ka'a Opaite ñana ha ka'avo oiko ka'atĩnga okakuaa ára tini aja. Ojeikuaa tee oime amo 1000 ka'avo juehegua, hákatu oĩ umíva he'i ikatu oĩ amo 2000 térã 3000 ka'avo. Ka'atĩngame ojejuhu heta yvyramáta hi'a porã, tuna, mbokajaty ha yvyramáta michĩ ha hatĩ. Umi yvyramáta oikokuaa ára tini aja ha oñemorotĩ. Oĩ avei ka'aguy guasu, upe tendápe okyvéva, upe ka'aguy ojoguami upe ka'aguy Atlántiko pegua, oguereko yvyramáta hovyũmi porã, ojejuhu mburukuja, pekĩ'a, akaju, akaju'i, aratikũ ha heta yva ambuéva ojeipurúva ñemongarúpe ha tembi'uteeépe. Mymba Heta mymba oikove Ka'atĩngame, ojeikuaa amo 45 mymba ypegua juehegua, 95 mymba otyryrýva juehegua, 975 guyra, 148 mymba okambúva juehegua ha 240 pira juehegua. Ára ha ára oñehesa'ỹijo porãve ku tendápe ha ojejuhu mymba juehegua pyahu, péva he'ise oñemomaranduve va'erã ku tendáre. Ka'atĩngape oikove araka hovy, ikatúva ndoikovéima. Mymba ambuéva oikove upépe ha'e kururu, pykasu, akuti, jaguane, apere'a, guasuvira, tatu, ka'i michĩ, ha heta ambuéva. Ñembyái Yvypóra niko hetaiterei omoambue ka'atĩnga, yvy guasu oipuru oguereko hag̃ua vaka aty ha ñemitỹ, ára ha ára oñekytĩ yvyra ha ka'a. Upe Tekoha Montenondeha Pindorama pegua he'i amo 53,62% ka'a tee ka'atĩnga rehegua opyta ko'ãga. Umi mokõi tetãvore oñembyaivéva ha'e Bahia ha Ceará, oguerekógui heta mba'eapopyha oipurúva mba'epy oúva ka'atĩnga pegua. Upévare, heta mymba ha ka'avo ikatu ndoikovéima, yvyramáta hi'áva oñeñangareko ko'ãga, mymba okambúva ha tymbachu'i avei, jaguarete ha kapi'yva, araka ha eiru ka'aguy pegua, oñeñangareko va'erã. Ava rembiapo ha ñemitỹ Umi mboriahuvéva Pindorama pegua oikove ka'atĩngame. Amo 60 sua tekove kuéra omba'apo ha oikove upépe. Ipirapire ou ñemitỹ megua, tekove kuéra oipuru yvy oñemitỹ hag̃ua ka'avo, mandi'o ha avati, oĩ avei heta tekove omba'apo yvyra ñekytĩme. Oĩ avei ka'atĩnga yvy porã, upéva ojeipuru oñemitỹ hag̃ua yvyramáta hi'áva. Opaite yvy ysyry Parapitĩnga rembe'ýre ojeipuru ñemitỹme, ha ko'ã yvy ha'e porãvéva ojapo hag̃ua kokue guasu ha temitỹ porã, oñemitỹ Parapitĩnga rembe'ýre úva, yva mamõ ha yva merõ. Yvypóra oipuru heta avei ko'ã yvýpe omoĩ hag̃ua mymba aty, kavara ha vaka, ha upévare heta ka'atĩnga yvyramáta oñeity va'erã ojapo hag̃ua ñu guasu kapi'i. Mandu'apy Arandukapurupyre (pt) SILVA, J.M.C. et al (org), 2003: A Biodiversidade da Caatinga: áreas e ações prioritárias para a conservação. Ministério do Meio Ambiente. (pt) SAMPAIO, E.V.S.B. et al. (eds.): Vegetação e Flora da Caatinga - Contribuição ao Workshop Avaliação e Identificação de Ações Prioritárias para a Conservação, Utilização Sustentável e Repartição dos Benefícios da Biodiversidade do Bioma Caatinga, em Petrolina, 5/2000. Recife: Associação Plantas do Nordeste - APNE; Centro Nordestino de Informações sobre Plantas - CNIP, 2002. Joaju As aves da Caatinga - Associação Mãe-da-lua ONG Associação Caatinga Site WWF Brasil mostra uma visão geral do bioma. Fotos do bioma Caatinga Fotos da biodiversidade da Caatinga Pindoráma yvyapekuaa Sarigue (Didelphis) ha'e peteĩ gua'amba jueheguaty upe mymba tĩmbu ojuehegua ha oúva mykurẽ juehepehẽ, oikove Amérika yvyrusúre, yvate guive ñemby meve. Oikokuaa kapi'i he'õ, ka'aguy ha yvyramátare, hákatu oikokuaa opa rendápe, oĩ umíva oikove tenda ára tini ha tenda ro'y. Ho'ukuaa mymba okambúva michĩ, guyra, ryguasu rupi'a, mymba otyryrýva ha ka'avo michĩ, ho'ukuaa avei tymbachu'i guasu ha yso. Mandu'apy Joaju Didelphis en Animal Diversity Web Okambúva Jaguane (Mephitidae) ha'e peteĩ mymba okambúva juehepehẽ so'o'úva, hete ndatuicháiva ha ojeikuaa porã chupe opoígui hyakuã vai ha ne hapykuégui, okyhyje ramo ha oñeñangareko va'erã ramo, ikatu ohupyty mokõi metro. Jaguane hague isa'y mokõi, hũ ha morotĩ. Ho'ukuaa tymbachu'i guasu, mymba okambúva michĩ, guyra ha hupi'a, yva ha eíra ka'aguy. Oikove yvykuápe jaguane kuña ojapóva, ára ro'y okeve ha opyta yvykuápe. Mandu'apy Joaju Okambúva Umi mymba tĩmbu (Didelphimorphia) ha'e umíva okambúva jueheguaty gua'amba oikovéva Amérika yvyrusúpe. Oiko amo 92 tĩmbu juehegua ko'ãga, opaite oĩ mykurẽ juehepehẽme, ha heta ambuéva ndoikovéima. Mandu'apy Joaju Mesozoics Mammals en Dinos, Fossils, Children, England, Germany… Acceso: 3 octubre del 2007. Okambúva Gua'amba (Marsupialia) ha'e opa umi mymba okambúva oraháva peteĩ sapikua, hérava maysupio, ku sapikua ojeipuru okakuaa imembykuéra ha ogueraha hag̃ua chupekuéra. Ojeikuaa amo 270 gua'amba juehegua ko'ãga, amo 70 oikove Amérika yvyrusúpe ha amo 200 oikove Asia ha Auteralia rendápe. Ho'ukuaa ka'a, ka'avo michĩ, tymbachu'i guasu ha mymba okambúva ha otyryrýva. Umi gua'amba ojeikuaavéva ha'e: Mykũpopo Sarigue Mykurẽ Jaguane Mandu'apy Joaju The Marsupial Ring Marsupiales Okambúva Mona the Vampire ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui moha'angapyre omotenonde akue Louise Piche ha Jean Caillon, imombe'u ou aranduka ojapo Sonia Halleyman ha Hiawyn Oram. Ku tekoha'ãngandy Cookie Jar Entertainment ojapo ha omomba'apo, Alphanim ha YTV ñepytyvõ. Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Ñoha'ãnga róga Amazonas (poytugañe'ẽme: Teatro Amazonas) ha'e peteĩ ñoha'ãnga róga Pindorama retãmegua opytáva okarusu puku São Sebastião, táva Manaus mbytépe, tetãvore Amazonas itavusúpe. Ipype oike 701 tekove kuéra. Ojejogapopa ha omoñepyrũ ary 1896-pe, ha ha'e mba'e jogapopyre omohechaukaitevéva táva Manaus imba'eheta ha imimbi upe Ysy Arajere aja. Ojeikuaa chupe ijogapokuaa porã ha hekopete, ijahoja karapã ha oguereko peteĩ ógayvate apu'a jeguakapyre, upévare Pindorama retãme ojeikuaaporãite chupe ha ha'e mba'e omohechaukavéva táva Manaus pegua. Mandu'apy Joaju Sobre o centenário do Teatro Amazonas Vista via satélite - Google Maps Pindoráma Ñoha'ãnga Telemaco Borba ha'e peteĩ táva Pindoramape, oĩ Paraná tetãvore. Ko távape oĩ 75.054 tavayguakuéra (ary 2014). Mandu'a Joaju Telemaco Borba Tavao poytugañe'ẽme Parana (tetãvore) táva Upe tenondete ohenoiva'ekue “PYTYVÕHÁRA” TUPÃSY MARÍA-pe niko Juan Crisóstomo Marangatu, táva Constantinopla-pe ary 345-pe. Ha'e he'iraka'e “Maria, Ndéniko Tupã pytyvõhára imbaretevéva”. Ary 532-pe, Sabas Marangatu omombe'u arasẽ gotyo oĩhakuri peteĩ Tupãsy ra'ãnga ojeheróva “Hasykatúva Pytyvõhára”, ha'e oipytyvõhaguére heta tapicha ñemonguerápe. Ary 749-pe, Juan Damasceno Marangatu ha'ékuri pe omyasãiva'ekue ñembo'emi jerurerã he'íva “Maria Pytyvõhára, eñembo'e orerehe”, ha ombojo'a: Tupãsy ha'eha “Pytyvõhára mba'e vai ha jehasa asy ñemboyképe ha Pytyvõhára ojehupyty hag̃ua pysyrõ”. Ucrania-pe, ojegueromandu'a Maria Pytyvõhárape, ñavõ ary, ára 1 jasypa jave, ary 1030 guive, upérõ Maria Pytyvõhára oipysyrõkuri upe távape ojeitýrõguare hi'ári ojerovia'ỹva aty. Pápa Pío V, ary 1572-pe, ojerurékuri opavave katolikokuérape iñembo'erysýipe ko temiñehenói“Maria Pytyvôhára, ejerure orerehe”, María Pytyvõhára oipysyrõhaguére mayma katólikope oĩva'ekue Lepanto ñorairõme. Ambue mba'e, Katólico oikóva Alemania ñemby gotyo, ary 1600-pe, oñe'ẽme'ẽkuri Tupãsýme ohenoitaha chupe Pytyvõhára ha'e oipysyrõramo chupekuéra joavyharakuéragui ojeitypotáva hi'arikuéra ñorairõrãicha ha avei Tupãsy omog̃uahẽrõ ijapýpe Ñorairõ 30 Arygua. Tupãsy oñe'ẽrendu chupekuéra ha oipytyvõkuri chupekuéra mokõive mba'épe ha pya'evoi, 50 tupão'i, oñembohérakuri Maria Pytyvõhára. Ary 1683-pe, tuicha itenonde rire joavyharakuérare Viena-pe, katolikokuéra omoheñóikuri Maria Pytyvõhára Aty ko'ág̃a og̃uahẽva 60 tetã rasamíme. Pápa Pío VII, oĩrõguare Mburuvichapavẽ Napoleón poguýpe, ka'irãime, ary 1814-pe, oñe'ẽme'ẽkuri Tupãsýme aipo ára og̃uahẽjeyhápe Roma-pe, isãso rire, omoñepyrûtaha Maria Pytyvõhára jeguerohory. Oimo'ã'ỹre, Pápa Pío VII isãso ha og̃uahẽkuri Roma-pe ára 24 jasypo. Upete guive ára 24 jasypógui oikókuri María Pytyvõhára Ára. Ary 1860-pe Tupãsy ojehechaukákuri Juan Bosco-pe ha ojerurékuri chupe opavave katólico omboherajoapy hag̃ua chupe “Pytyvõhára” ha ohechauka chupe pe tenda ha'e oipotahápe oñemopu'ã chupe itupãorã, táva Toríno, Italia retãme. Juan Bosco omoñepyrũkuri upe tupão ñemopu'ã 3 viru'apu'amíre. Jepémo upéicha, hetaiterei ha tuichaichágui umi pokatu Maria Pytyvõhára ome'ẽva'ekue, irundy arýpe -ára 9 jasypoteĩ ary 1868-pe- oñemohu'ãmakatu pe tupãoruvicha kakuaaite. Maria Pytyvõhára ñembo'e Aikotevẽgui peteĩ pytyvõ ijojaha'ỹva Ha ajeroviágui nde reko marangatuetére, Añemboja nerendápe, ha'éva Cristiano Pytyvõhara mbaretete. Aikuaágui hetaitereirasa pytyvõ Ára ha ára reme'ẽha nderehe ojeroviávape, Amoĩ Nderehe che jerovia tuichavéva; Ko árape, tekojejapo'ỹre añesũ ne renondépe, Ajerure asy ndéve che py'aite guive, Chembojerovia hag̃ua che remikotevẽme... (ápe ojejerure'arã pytyvõ oñekotevẽva) Aikuaa porã, che Sy rohayhuetéva natekotevẽiha reme'ẽ chéve mba'eve; a akyhyje oiméramo g̃uarã umi che angaipáre, Nde, chemboyke nde pokatúgui. Upéicharõjepe, Kuñakarai jukyete, nde cherenohẽkuaa ko jehasa asyetégui Ha upeichahápe taiko Nde ha Ne Memby Marangatu rembijokuáirõ, Ikatuhag̃uáicha che avei añandu pypuku ne Pytyvõ Marangatuete rapykuere ojajaipáva. Joaju Escuchar MARÍA TU TODO LO HACES GRUPO DE ESTACIONEROS MARÍA AUXILIADORA *** DEVOCIONES POPULARES. MARÍA AUXILIADORA, GUARANÍME Ohai: David Galeano Olivera Hesu rape Namaste (नमस्ते) niko peteĩ ñe'ẽ oje'éva sánscrito-pe, ha'éva ñe'ẽ ymaitereiguare India retãmegua. India-ygua oipuru ñe'ẽ „namaste“ oporomomaitei ha o'aguyjeveme'ẽ hag̃ua hikuái. He'ívo upe ñe'ẽ ha'ekuéra ombojoaju ipo ku oñembo'etarõguáicha, ipyti'a renondépe ha oñakãity'imi. *** NAMASTÉ – MAITEI Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera Jerovia Om namah shivaia (ॐ नमः शिवाय) niko peteĩ ñe'ẽpu (mantra) ojekuaavéva hinduísmo-pe. Ñambohasávo Guaraníme he'ise “Om, jerojyrã Shivá-pe”, upépe OM, he'ise ñe'ẽpu hekomarangatúva; NAMA, he'ise “jerojy”, ha SHIVAIA, heise “Shiva (jeroviaha guasu)-pe”. Hinduismo niko jeroviakatu iñasãivéva India ha Nepal-pe. Joaju Om Namah Shivaya Indu jerovia Mantra (मन्त्र) niko peteĩ ñe'ẽ sanscrito-gua tyapuguigua (ñe'ẽpehẽ, ñe'ẽ, taipu térã ñe'ẽ aty), ipu'akáva tekopy ha tekopytúre. Mantra-kuéra ikatukuaa avei oñehesa'ỹijo ñe'ẽporãhaipyre ha ñe'ẽjoajukatuháicha. Jerovia Hinduista-kuérape g̃uarã, Shiva (शिव) ha'ehína peteĩva ijeroviaha guasu oĩva Trimurti-pe (“mbohapy ysaja” térã “Hindu Teko'apy”), Brahma ha Visnu ndive.· Shivaismo-pe (térã shaiva térã shaivita jeroviakatu) pe jeroviaha oñemomba'eguasuvéva niko Shiva-Rudra ha Brahma ha Visnu katu jeroviaha michĩvéva. Vedico-kuéra jeroviakatúpe niko pe jeroviaha hekomarãva ha'ékuri Rudra (“Hekomoñáiva”) jepémo upéicha upe rire Hinduismo-pe oñembohekopyahúkuri ha oñeñe'ẽ porã hese ha oiko ichugui “po'a reruha” (oikohaguéicha Grecia-pe Pochykuérape oñemboherapyahurôguare Euménides, “Hekoaguyjéva”). Joaju Om namah shivaia Indu jerovia Reconquista arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Santa Fe-me. Ko távape oiko 99.288 ava (2010 ary). Argentina táva Łobez (, ), ha´e táva opytáva Poloñape. Upérupi ohasa hína ysyry Rega. Távayguakuéra Ta´angarenda Mandu'apy Ñanduti rogue techapyrã www.lobez.pl BIP Łobez Łobez - You Tube Tourist Information Polóña táva FIFA Tembiesarái Kuñare Yvypavẽ 2015 (2015 FIFA Women's World Cup, ingyaterrañe'ẽme ha Coupe du Monde Fémine de la FIFA 2015, hyãsiañe'ẽme) ha'e vakapipopo tembiesarái pavẽ pokõiha oha'ã kuña mante. Ojejapo tetã Kanatãme upe ára 6 jasypoteĩ guive ha ára 5 jasypokõi meve ary 2015 jave, jey peteĩha ojejapóva ku tembiesarái upe tetãme. Aty oñeha'ãva Aty A 6 Jasypoteĩ 2015 19:00 - 1-0 6 Jasypoteĩ 2015 22:00 - 0-1 11 Jasypoteĩ 2015 19:00 - 1-0 11 Jasypoteĩ 2015 22:00 - 0-0 15 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 1-1 15 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 2-2 Aty B 7 Jasypoteĩ 2015 14:00 - 4-0 7 Jasypoteĩ 2015 17:00 - 10-0 11 Jasypoteĩ 2015 17:00 - 1-1 11 Jasypoteĩ 2015 20:00 - 2-3 15 Jasypoteĩ 2015 17:00 - 0-4 15 Jasypoteĩ 2015 17:00 - 1-3 Aty C 8 Jasypoteĩ 2015 20:00 - 6-0 8 Jasypoteĩ 2015 23:00 - 1-0 12 Jasypoteĩ 2015 20:00 - 10-1 12 Jasypoteĩ 2015 23:00 - 2-1 16 Jasypoteĩ 2015 18:00 - 0-1 16 Jasypoteĩ 2015 18:00 - 1-2 Aty D 8 Jasypoteĩ 2015 17:00 - 3-3 8 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 3-1 12 Jasypoteĩ 2015 18:00 - 2-0 12 Jasypoteĩ 2015 21:00 - 0-0 16 Jasypoteĩ 2015 21:00 - 0-1 16 Jasypoteĩ 2015 21:00 - 1-1 Aty E Aty F Ñembosarái pahague Umi Gol 6 gol Célia Šašić Carli Lloyd 5 gol Anja Mittag 3 gol Gaëlle Enganamouit Fabienne Humm Ramona Bachmann Ada Hegerberg Eugénie Le Sommer Marie-Laure Delie Kyah Simon Fara Williams 2 gol Isabell Herlovsen Solveig Gulbrandsen Megan Rapinoe Orathai Srimanee Lisa De Vanna Lena Petermann Sara Däbritz Ange N'Guessan Wang Lisi Wang Shanshan Gabrielle Onguéné Madeleine Ngono Mani Karen Carney Lucy Bronze Lady Andrade Linda Sembrant Kirsten van de Ven Christine Sinclair Aya Miyama Yūki Ōgimi 1 gol Ashley Lawrence Josée Bélanger Lieke Martens Trine Bjerke Rønning Maren Mjelde Simone Laudehr Melanie Behringer Alexandra Popp Melanie Leupolz Dzsenifer Marozsán Nilla Fischer Sofia Jakobsson Ngozi Okobi Asisat Oshoala Francisca Ordega Christine Manie Ajara Nchout Christen Press Abby Wambach Alex Morgan Kelley O'Hara Lauren Holiday Tobin Heath Aya Sameshima Yuika Sugasawa Saori Ariyoshi Mizuho Sakaguchi Mana Iwabuchi Amandine Henry Élodie Thomis Louisa Nécib Victoria Losada Verónica Boquete Raquel Rodríguez Melissa Herrera Karla Villalobos Verónica Pérez Fabiola Ibarra Daniela Montoya Catalina Usme Formiga Marta Andressa Alves Raquel Fernandes Josée Nahi Thanatta Chawong Eseosa Aigbogun Martina Moser Ana-Maria Crnogorčević Angie Ponce Fran Kirby Steph Houghton Jodie Taylor Ji So-Yun Jeon Ga-Eul Cho So-Hyun Kim Soo-Yun Rebekah Stott Hannah Wilkinson Gol en contra Desire Oparanozie - -pe guarã Jennifer Ruiz - -pe guarã Laura Bassett - -pe guarã Julie Johnston - -pe guarã 2 gol en contra Angie Ponce - -pe guarã Mandu'apy Joaju Sitio web oficial FIFA.com-pe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ Kuña rehegua 2015 FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1954 (Championnat du Monde de Football, hyãsiañe'ẽme) ha'e akue pe V (5ha) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojejapóva FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 Aty 4 Ñembosarái pahague Irundýva Ipu'akáva Umi Gol 11 gol Sándor Kocsis 6 gol Josef Hügi Erich Probst Max Morlock 4 gol Hans Schäfer Ottmar Walter Helmut Rahn Robert Ballaman Miguel Borges Nándor Hidegkuti Ferenc Puskás 3 gol Óscar Míguez Juan Hohberg Suat Mamat Burhan Sargun Léopold Anoul Theodor Wagner Ernst Stojaspal Nat Lofthouse Fritz Walter Zoltán Czibor 2 gol Praga Didi Julinho Péter Palotás Mihály Lantos Ivor Broadis Julio Abbadie Juan Alberto Schiaffino Alfred Körner Ernst Ocwirk Lefter Küçükandonyadis 1 gol Baltazar Djalma Santos Miloš Milutinović Branko Zebec Obdulio Varela Javier Ambrois Bernhard Klodt Alfred Pfaff Richard Herrmann József Tóth Giampiero Boniperti Egisto Pandolfini Carlo Galli Amleto Frignani Benito Lorenzi Fulvio Nesti Henri Coppens Jean Vincent Raymond Kopa José Luis Lamadrid Tomás Balcázar Erol Keskin Mustafa Ertan Jimmy Mullen Dennis Wilshaw Tom Finney Jacques Fatton Gol en contra Jimmy Dickinson - -pe guarã Raúl Cárdenas - Hyãsia-pe guarã Ivica Horvat - Kuarahyreike Alemaña-pe guarã Luis Cruz - -pe guarã Ñemoĩ pahague Ambuére joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1954 Suísa Johann Wolfgang von Goethe /ˈjoːhan ˈvɔlfɡaŋ fɔn ˈɡøːtə/ (Fráncfort del Meno, Hesse, 28 jasypoapy ary 1749-Weimar, Turingia, 22 jasyapy ary 1832) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára, tembiasagua'u haihára, mombe'upyrusu haihára ha tembikuaatyhára Alemaña pegua oipytyvõva akue omoñepyrũ hag̃ua upe py'aiterape (romanticismo), omoguasuite ku ñemuasãi heraha py'aiterape. George Eliot ñe'ẽnguérame, Goethe ha'e akue «ñe'ẽ karai tuichave alemañañe'ẽmegua... ha karaiete pavẽ pahague oguata Yvy ári». Hembiapokue, oguerekóva tembiasagua'u, ñe'ẽyvotyete, ñemopirĩ ha avei tembikuaaty mba'ekuaarã hekopete'ỹva, oheja peteĩ pore hypy haihárakuéra tenondeguápe, purahéi apohára, ñeimo'ãhára ha mba'eporã apohára oúva rire, ndaikatúiva ojepapa mba'e ojapo Alemaña arandupýpe oúva rire ha omombaretememe opaichagua tembiapokue. Hembiasagua'u Wilhelm Meister oñemandu'a akue Arthur Schopenhauer rupi ha'éva peteĩ umi irundy tembiasagua'u porãvéva pegua ojehaíva'ekue,  Tristram Shandy, La Nouvelle Heloïse ha Don Quijote ojeykéva. Herajoapy oñembohéra upe Goethe-Institut, atyvete omuasãi va'erã Alemaña rekotee opa rendápe. Mandu'apy Arandukapurupyre Joaju La metamorfosis de las plantas comentado por Rudolf Steiner Obras de Goethe: texto, concordancias y lista de frecuencia Tekove Alemañagua Jorge Amado (Itabuna, 10 jasypoapy ary 1912 - Salvador de Bahía, 6 jasypoapy ary 2001) ha'e akue peteĩ haihára Pindorama pegua.Jorge Amado ha'e haihára ome'ẽvéva akue hembiapokue ojapo ta'angambyrýpe, ñoha'ãnga ha ta'angamýipe, Pindorama retãme. Hembiapo guasu ta'angambyry pegua Dona Flor e Seus Dois Maridos, Tenda dos Milagres, Tieta do Agreste, Gabriela ha ambuéva, ha'e ojapo. Jorge Amado hembiapokue – 49 aranduka – ojeipuru akue avei heta sámba jerokýpe opa Pindorama rendápe. Iñarandukanguéra oñehasa 80 tetãme, 49 ñe'ẽme. Hembiapokue Tembiasagua'u Carnaval retã, 1931 Kuvuasu, 1933 Suor, 1934 Jubiabá, 1935 Mar Morto, 1936 Capitães da areia 1937 Terras do Sem-Fim, 1943 São Jorge dos Ilhéus, 1944 Seara vermelha, 1946 Tekosãso renda guy (3 aranduka, 1954) Gabriela, cravo e canela, 1958 Os velhos marinheiros ou o capitão de longo curso, 1961 Umi pyhare rerekua, 1964 Ña Flor ha iména mokõi, 1966 Tenda dos milagres, 1969 Teresa Batista cansada de guerra, 1972 Tieta do Agreste, 1977 Farda, fardão, camisola de dormir, 1979 Tocaia grande, 1984 Kuña marangatu py'aropu, 1988 A descoberta da América pelos turcos, 1994 Mombe'u Mano ha Quincas Berro Dágua mano, 1961 O milagre dos pássaros, 1979 Aranduka mitãme guarã El Gato Mallado y la golondrina Siñá, 1976 La pelota y el arquero, 1984 Aranduka tekove rehe Castro Alves achegety, 1941 El Caballero de la esperanza (Luís Carlos Prestes), 1942 Ñoha'ãnga El amor del soldado, 1947 Mandu'arã El niño grapiuna, 1982 Navegación de cabotaje, 1992 Jeha'i Joaju Fundación Casa de Jorge Amado en inglés y portugués. Jorge Amado en el catálogo del Instituto Ibero-Americano de Patrimonio Cultural Prusiano. Ñe'ẽpapára Pindoramagua Gregório de Matos e Guerra (7 jasyrundy 1636 — 26 jasypateĩ 1696) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára varróko Pindorama pegua. Ohai ramo jepe heta ñe'ẽyvotyete, jerovia rehegua ha tie'ỹ, ojekuaaporãve chupe umi iñe'ẽpoty oñembohorýva, upévare oñembohera chue "Boca do Inferno" (he'iséva: Añaretã juru). Guapyha papaha 16 upe Pindorama Ñe'ẽ Amandaje pegua oguereko Gregório de Matos héra. Hembiapokue Gregório de Matos hembiapokue nosẽi kuatiápe ha nomuasãiri saro'y XIX peve. Upévare ha'e iñe'ẽpoty tie'ỹ ombohorýva. Oikove aja, iñe'ẽpoty osẽ mante kuatiañe'ẽ ohasa pógui pógui. Pindorama Ñe'ẽ Amandaje omoĩ kuatiápe heta ñe'ẽpoty: Sacra (volumen 1, 1923) Lírica (volumen 2, 1923) Graciosa (volumen 3, 1930) Satírica (volúmenes 4-5, 1930) Última (volumen 6, 1933) Joaju Gregório de Matos ñe'ẽpotynguéra Biografía de Gregório de Matos en el sitio web oficial de la Academia Brasilera de Letras Gregório de Matos e Guerra: una visita al poeta Gregório de Matos Atyvete Ñe'ẽpapára Pindoramagua Tomás Antonio Gonzaga (Miragaia, Oporto, 11 jasypoapy ary 1744 — Ypa'ũ Mosambike, 1810) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára, teko me'ẽhára ha jokuaikuaa mba'apohára Poytuga pegua omba'apo Pindoráma Kolóniape. Ojekuaa chupe ha'eha ñe'ẽpapára guasu ymaguare ha ko'ãga avei oñemoarandu hese mbo'ehaópe ha mbo'ehaovusúpe hembiapokue guasu Marília de Dirceu rehe. Hekove Oheñói Mirangaia, táva Poytuga heraha Oporto hi'aguĩ. Itúva ha'e akue João Bernardo Gonzaga oúva Pindoráma ha isy Tomásia Isabel Clark Poytuga pegua iñemoñare Ingyaterra pegua. Isy omano ha'e oguereko aja peteĩ ary, oho itúva ndive táva Pernambuco ary 1751-pe ha upei oho Bahía-pe, upépe oho Hesuíta Mbo'ehaópe. Ary 1761 oho jey Poytugápe oñemoarandu hag̃ua teko me'ẽ Coimbra Mbo'ehaovusúpe. Omba'apo teko me'ẽre heta ary Poytugápe ha Pindorámape. Upépe oikuaa kuñataĩ Maria Doroteia Joaquina de Seixas Brandão, "mymba rerekua Marília" oñemohechauka heta jey iñe'ẽpotýme. Opyta aja Minas Gerais-pe, ohai Cartas Chilenas, ñe'ẽpoty ombohorýva ha kuatiañe'ẽicha. Oho jeývo Bahía-pe ary 1786, omenda Maria Doroteia rehe mokõi ary rire. Itujágui ha ndamba'ehetáigui, Doroteia ñemoñare ndopotái upe ñemenda. He'i chugui oñepu'ãséva Inconfidência Mineira térã Conjuração Mineira joaju (ñepu'ã omosãsoséva akue Brasil-pe) karai Cláudio Manoel da Costa, Silva Alvarenga, Alvarenga Peixoto ha ambuéva ndive. Oñemoĩ chupe ka'irãme ary 1789, mbohapy ary táva Río de Janeiro-pe. Upépe ohai heta ñe'ẽpoty. Ary 1792 oñemondo chupe Mosambikepe. Upe arýpe osẽ kuatiápe táva Lisimbãme Marília de Dirceu ipehẽngue peteĩha con 33 versos. Ary 1799-pe  osẽ pehẽngue mokõiha Marília de Dirceu pegua. Gonzaga imomorãmbyrã umi ñe'ẽpapára Casimiro de Abreu ha Castro Alves rupi. Guapyha 37 upe Pindoráma Ñe'ẽ Amandaje pegua oguereko Gonzaga héra. Imba'eheta ha imba'eguasu osẽvo va'erã Pindorámagui. Omba'apo Mburuvíre ambue tetãme. Omano amo ary 1809 térã 1810. Hembiapokue tenondegua ha'e Tratado de Direito Natural, Marília de Dirceu ha Cartas Chilenas. Iñe'ẽporãhaipyre rekotee Tomás Antônio Gonzaga ñe'ẽpoty ohechaukaite umi tekokuéra ymaguare: umíva mymba rerekua rehegua, tekoha ha ñu rehegua. Ohechauka avei heta jehai py'aite guive, temiandu ha'e oñandúva ha ñeimo'ã ha'e pegua, omombe'uanga Pindoráma ape ha henda porã. Mandu'apy Joaju Perfil no sítio oficial da Academia Brasileira de Letras (en portugués) Tomás Antônio Gonzaga Tomás Antônio Gonzaga - Biografía Poemas Texto de Marília de Dirceu en el proyecto Gutenberg Ñe'ẽpapára Pindoramagua Francisco de Goya y Lucientes (Fuendetodos, provincia de Zaragoza, 30 jasyapy ary 1746-Burdeos, Hyãsia, 16 jasyrundy ary 1828) ha'e akue peteĩ ñemoha'ãnga apoha ha ta'ãngakarãi apoha Epáña pegua. Hembiapokue opaichagua ñemoha'ãnga apykayvate guive ha tápiare peve, ta'ãngakarãi ha ta'ãnga kuatiáre. Opa umi mba'eporãme omokakuaa peteĩ "teko pyahu" omoñepyrũva akue upe py'aiterape (romanticismo). Goya mba'eporã omoñepyrũ upéicha katu ku ñemoha'ãnga ko'ãgagua, ha ojeikuaa chupe ha'éva upe omoñepyrũ tape pyahu ñemoha'ãngáme saro'y XX pegua. Oñemoarandu mbegue itáva rire, ñemoha'ãnga hekopetépe ha varrókope, oho Itália retãme ary 1770-pe, upépe ohechakuaa ha oñemoarandu ñemoha'ãnga rape pyahu, opa mba'e oñemoarandu upépe oipuru oho jeývo Madrid-pe, peteĩ mba'e rococó avei. Peteĩ mba'asy pochy vai oñemopy'akangy chupe ary 1793 guive ha upévare Goya oñepyrũ ojapo ta'ãnga pyahu ha py'aite guive. Hembiapokue ohechauka avei mba'épa ojehasa asy upe ára, Epáña hekosãso ñorairõ aja, heta ta'angápe oĩ umíva py'aguasu omanóva hetãre, umi ñemoha'ãnga oñembohéra "Los desastres de la guerra", avañe'ẽme he'ise "Ñorairõ paneite". Hembiapokue paha ha tuichave ha'e heta ñemoha'ãnga ñandyry ojapo hóga tápiare ("Quinta del Sordo"), umi Ñemoha'ãnga hũ. Mandu'apy Tekove Españagua Peteĩ apykayvate ha'e peteĩ tembiporu yvyrágui ombojekóva térã ojoko kuatia guasu ha ambuéva hi'ári, ojeipuru heta oñemoha'ãnga hag̃ua ha ojapo mba'eporã. Ymaguareite guive ojeikuaa ojeipúruva apykayvate ojapo ta'ãnga hag̃ua.Oĩ mbohapy apykayvate, upe ojogua tai H ojeikuaave, oĩ upe oguereko yvyra po'i mbohapy ojuasáva ha hatã ha upe ambuéva michĩ ojeipurúva mesa ári. Tembiporu FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1962 (Copa Mundial de Fútbol de 1962, karaiñe'ẽme) ha'eva pe VII (7°) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojapova FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojapo Chile, guive 30 jasypo ha 17 jasypoteĩ peve ary 1962. Ipu'akavéva ha'eva tetã Pindorama ha ipu'akavéva hekovia ha'eva Tchekoslovakia. Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 Aty 4 Ñembosarái pahague Irundýva 10 Jasypoteĩ 1962 14:30 - Tetã peteĩ reko Soviétiko 1-2 10 Jasypoteĩ 1962 14:30 - 0-1 Tchekoslovakia 10 Jasypoteĩ 1962 14:30 - Pindoráma 3-1 10 Jasypoteĩ 1962 14:30 - Kuarahyreike Alemaña 0-1 Mokõiva Ipu'akáva mbopyha 16 Jasypoteĩ 1962 14:30 - 1-0 Paha 17 Jasypoteĩ 1962 14:30 - Pindoráma 3-1 Tchekoslovakia Ipu'akáva Umi Gol 4 gol Flórian Albert Valentin Ivanov Dražan Jerković Garrincha Vavá Leonel Sánchez 3 gol Lajos Tichy Milan Galić Adolf Scherer Amarildo 2 gol Jaime Ramírez Jorge Toro Eladio Rojas Ron Flowers Viktor Ponedelnik Igor Chislenko José Sasía Uwe Seeler Giacomo Bulgarelli 1 gol Francisco Zuluaga Germán Aceros Marcos Coll Antonio Rada Marino Klinger Luis Cubilla Ángel Cabrera Rolf Wüthrich Heinz Schneiter Mário Zagallo Pelé Zito Héctor Facundo José Sanfilippo Aleksei Mamykin Jozef Štibrányi Václav Mašek Josef Kadraba Josef Masopust Josip Skoblar Vojislav Melić Petar Radaković Bobby Charlton Jimmy Greaves Gerry Hitchens Albert Brülls Horst Szymaniak Joaquín Peiró Adelardo Rodríguez Ernő Solymosi Georgi Solokov Bruno Mora Isidoro Díaz Alfredo del Águila Héctor Hernández Ñemoĩ pahague Ambuére joaju Copa 1962 en RSSSF.com Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1962 Chile Ñembosa’y ha'e tembiapo porã ojeipuruhápe pinĩ (mba'e rykue ombosa'ýva) peteĩ mba'eatã ári ojejapo hag̃ua ta'anga. Ko tembiapo porã apohápe ikatu jaipuru aporeko opaichagua ha sa'y jehe'a.  Ñembosa'y ha'e hína ta'anga apo ymaguareitéva ha peteĩ tembiapo porã iteéva. Opaite tetã térã avano'õ oguereko hekopy teépe ha iñarandupýpe ñembosa'y opaichagua ohechaukáva imarandeko ha hembiasakue, ijeroviapy ha itavarandu, pe omombe'uséva hekovégui; upévare yvypóra ombosa'y opaichagua ohechauka hag̃ua hembiapo. Ko'ágã katu, jajuhu ñembosa'y umi koty rechaukahápe (muséo techapyrãme), oĩhápe tembiapo herakuãvéva. Hembiasakue Ymaguareite guive jaikuaa yvypóra ojapoha ñembosa'y opaichagua, taha'e ha'éva itakuápe térã mba'eatã ambuévape. Ohasávo arykuéra, yvypóra omoporã iñembosa'y apo ha ojuhu tembiporu pyahu oipytyvõva chupe ombosa'y porãve hag̃ua. Európape ha Yvate Áfrikape ikatu jajuhu ñembosa'y itujavéva itakuápe, umi ñembosa'y yvypóra ojapo va'ekue ohechauka mymba ha yvypóra ojapíva mymbápe. Ehíto Ymaguarépe ojejuhu heta ñembosa'y tápiare, umi óga yvatépe yvypóra ojapo va'ekue ojapo amo 5.000 ary, umi pirámide, upépe oĩ ñembosa'y ohechauka mba'éichapa oikove avakuéra upekuévo, kuatiáre avei ojejapo ta'ãnga opáichagua, Rróma ha heta táva ymaguare Rróma Mburuvi pegua oguereko avei hogakuéra tápiare ñembosa'y yvypóra ojapo ombojegua hag̃ua hekoha. Mandu'apy Joajuha Tupãsy María Rósa Rovasapyre, ojekuaavéva Tupasy Rósa Rovasapyrépe, ojehechaukañepyrûkuri ary 1947-pe Montichiari-pe, ha'éva peteĩ tava'i oĩva Italia yvate gotyo. Pierina Gilli, heñoiva'ekue ára 3 jasypoapy ary 1911-pe ha omba'apóva hasykatuvarerekuárõ, niko upe ohecha'ypyva'ekue upe Tupãsýme, tasyo omba'apohápe. Upe mba'e ojehúkuri arapoty árape ary 1947-pe. Piernina niko ohechákuri upe Kuñakarai porãitépe oñemondéva ao pytãũme ha iñakãhoja morotĩva ha ipyti'a katu ojekutúva mbohapy kysepukúpe. Hova mimbipáva katu ityre'ỹ ha hesaymimi otykytyky yvýre. Hembemimi ojepe'ákuri he'i hag̃ua “ñembo'e, ñembyasy ha myatyrõ” ha upéi okirirĩ. Ambue jehechauka oikókuri arateĩ 13 jasypoteĩ ary 1947-pe, tasyópe jey. Tupãsy María ojehechaukákuri peteĩ ao morotĩre ha umi mbohapy kysepukurãngue oguerekókuri mbohapy rósa poty: morotĩ, pytã ha itajusa'y. Pierina oporandúkuri chupe mávapa ha'e ha ombohovái chupe “Chéngo Tupãsy ha pende Sy. Ñandejára chembou amoheñói hag̃ua peteĩ tekojerovia pyahu. Che ha'e opavavépe peñembo'érõ chéve pene korasõ mbytete guive, añangarekoha penderehe. Ajerure peẽme ára 13 ñavõ jasygua pegueromandu'a Maria árarõ. Ajerure avei ára 13 jasypokõigua pegueromandu'a hag̃ua Rósa Rovasapyrépe”. Rósa morotĩ ha'ehína ñembo'e pytu, rósa pytã ha'ehína myatyrõ pytu ha rósa itajusa'ýva katu ha'ehína ñembyasy pytu. Rósa Rovasapyrépe ñembo'e Tupãsy María Rósa Rovasapyre Ndéve amog̃uahẽ ko che ñembo'emi Ñembyasy poguýpe ha Myatyrõ ra'ãrõ ijapyra'ỹva reheve Ndéve ajerure, Rósa Rovasapyre, Eñangareko hag̃ua cherehe tapiaite, Eisãmbyhy hag̃ua che rekove ha Chemombarete hag̃ua che jeroviápe Ñande Rúre. Ajerure ndéve rehovasa hag̃ua che pehẽnguépe, Che angirũmimíme ha opavavépe, ha Oremyenyhẽ mborayhu, py'aguapy ha vy'apavẽgui. Taupéicha. *** LA VIRGEN MARÍA DE LA ROSA MÍSTICA – TUPÃSY MARÍA RÓSA ROVASAPYRE Ohai: David Galeano Olivera Hesu rape San Martín de los Andes ha'ehína peteĩ táva Argentina. Oĩhína tetãvore Neuquén-me. Ko távape oiko 27.956 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Junín de los Andes arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Neuquén-me. Ko távape oiko 14.220 ava (2014 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Chos Malal arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Neuquén-me. Ko távape oiko 13.092 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Antúko (Antuco) ha'e peteĩ tenda ojejuhúva Chíle retãme, tetãvore Viovío ryepýpe. Antúkope oiko 3.862 tavaygua (ary 2012 jave). Ambuére joaju Sitio web oficial Municipalidad de Antuco (karaiñe'ẽ) Chile táva Neuquén arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Neuquén-me. Ko távape oiko 231.780 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Zapala arasẽme táva Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Neuquén-me. Ko távape oiko 32.097 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Santiago de Compostela ha'e táva tetã Españagua, tetãvore hekosãsóva Galicia itavusu. Ko távape oiko 97.260 ava (2019 ary jave). Mandu'apy Joaju Galicia táva Yumbel táva Chilepe. Ko távape oiko 20.034 (ary 2012). - 765,25 km² Ambuére joaju Sitio web oficial Municipalidad de Yumbel (karaiñe'ẽ) Chile táva San Carlos de Bariloche ha'ehína peteĩ táva Argentina. Oĩhína tetãvore Río Negro-me. Ko távape oiko 112.887 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Tupãretã Paraguay (Arquidiócesis de la Santísima Asunción térã Arquidiócesis de Nuestra Señora de la Asunción karaiñe'ẽme, Archidioecesis Ss.mae Assumptionis latinañe'ẽme) ha'e peteĩ Katóliko jerovia renda oguerekóva itupão tenonde táva Paraguay-pe, Paraguái retã itavusu. Upe Pa'iruvicharetã Río de la Plata, oguerekóva va'ekue itupão tenondegua táva Paraguaýpe avei, omoñepyrũ Pápa Páulo III apoukapy rupive ára 1 jasypokõime ary 1547-pe, ha ha'éva akue Tekoha Hekosãso'ỹ upe Tupãretã Lima pegua. Amo ary 1609 oĩ  "Tekoha Charcas Itávakuéra" ipoguýre, upe tekoha osẽgui Tupãretã Lima pegua. Ha ary 1617 jave oñemboja'o upe Tupão Aty Retã Paraguái mokõi tetãme: Buenos Aires ha Paraguay (Asunción). Ojejapóvo upe Pa'iruvichaite retã Buenos Aires ary 1865 jave, Paraguay oñemoĩ Buenos Aires ipoguýpe ary 1929 peve, ojejapóvo upe Tupão Aty Retã Paraguái. Ipa'iruvichaite peteĩha ha'e akue Karai Juan Sinforiano Bogarín. Ára 7 jasypateĩ ary 2014 guive Pa'iruvichaite pyahu ha'e Karai Edmundo Valenzuela. Tupãretã apekue oguereko 658 km² ha 1.500.000 oikove ipype (2004), amo 1,35 sua umíva pegua ha'e katóliko jeroviahára, oguereko 124 pa'i, ha 661 avare. Paraguay Botánico ha'e peteĩ tekoha Paraguay pegua, Paraguáiretã itavusu. Upe Jardín Botánico y Zoológico de Asunción opyta ku tekohápe. Ijapekue ha'e 5.32 km². Ijerére ojejuhu: Yvate: Ysyry Paraguái. Ñemby: tekoha Lóma Pytã ha Mbokajaty. Kuarahyresẽ: tekoha Zeballos Kue ha Las Residentas. Kuarahyreike: tekoha San Rafael ha Santísima Trinidad. Tekoha Paraguay pegua Lóma Pytã ha'e peteĩ tekoha táva Paraguay pegua, Paraguái retã itavusu. Heta óga ha ñemuha ojejuhu ku tekohápe. Ko'ãga oiko heta ñemuha guasu ha upe Shopping "El Portal". Heta ñemuha ambuéva ojejuhu ko'ãga avei ku tekohápe.Ijerére ojejuhu: Yvate: Tekoha San Blás. Ñemby: Tekoha Ñu Guasu.  Kuarahyresẽ: Táva Lúke ha Mariano Roque Alonso. Kuarahyreike: Tekoha Botánico (Paraguay). Tekoha Paraguay pegua Nanágua (epañañe’ẽme, Nanawa) ha’e peteĩ tavaguasu ha tavanda Paraguái Tavakuairetã rehegua, opytáva Presidente Hayes retãvorépe, ñemby gotyo. Ymaguarépe herava’ekue "Puerto Elsa". Opa tavandágui ojetopáva Presidente Hayes retãvorépe, imichĩvéva ha’e Nanágua, oguerekóvo 4,37 km². Nanágua oguereko 5.457 tavaygua, upévagui 2.791 kuimba’e ha 2.666 kuña (2015). Héra ypy Oñembohéra Nanágua Paraguái ipu’akavehaguére Nanágua Ñorairõ Peteĩhame ha Nanágua Ñorairõ mokõihame, Cháko Ñorairõ jave, mburuvicha Marcial Samaniego osuherihaguére. Mburuvicha rrusiagua Ivan Belaieff (oipytyvõva’ekave Paraguáipe Cháko Ñorairõ jave), he’i "nanágua" (nanawa) he’ise «urunde’y morotĩ» makañe’ẽme. Mandu’apykuéra Paraguái tava Ypysyry ha'e peteĩ jetepyso, yvypóra oñepysyry ha oñemboguata y apeno rupive peteĩ yvyrape ári. Hembiasakue Ojeikuaa amo 500 ary guare ojetepyso ypysyry Polinésia-pe. Karai James Cook oguahẽ umi ypa'ũ Havái pegua ary 1778. Perũ yvate gotyo yvypóra ymaguare ha heta ypykue oñepysyry avei y apeno rupive. Heta avakuéra Inka mboyve oipuru va'ekue yvyrape ojehasarã y apeno rupive. Kóva he'ise ypysyry oñepyrũ Ñembyamérikape, hákatu umi Polinésia pegua omyasãi ko jetepyso Hawái peve. Saro'y XX jave oñemyasãi pya'e ko jetepyso Hawái guive amo Kalifórnia ha Autarália yrembe'y peve, upe guive osẽ opa tetãme. Y apeno Y apeno ombohasy térã ombohasy'ỹ ko jetepyso, ituichakue, ipya'e térã imbegue, ikarapã hasy avei. Umi y apeno porãite ypysyryrã ha'e umíva oñembotuicha ha upéi ojejoko yguasúre, upévare oñembohéra heta y apeno vore: Tápia: ha'e y apeno vore opu'ãva karapãhápe, upe rupi oñepysyry ha ojehasa yvyrape ári ndive. Hembe: ha'e y apeno ryjýi tápia pehẽngue tenondegua, tyjýi ho'a y apeno renondépe. Jyva: ha'e y hetakue oĩ y apenópe, iñanambusu térã ipo'i, pukukue porã ikatúva ojehasa yvyrape ári ndive. Kua: y apeno tápia ha jyva pehẽngue ikarapã, ojehasávo upe rupi oñepysyry pya'eve. Jereha: Hembe guy pehẽngue ojeréva ha ho'áva. Akã: y apeno ipehẽngue yvateve. Oñemohenda ituichakuére: Ijyvatekue imichĩvérõ 1'50m/2metro-gui ha'e peteĩ y apeno michĩ. Amo 2 metro peve ha'e peteĩ y apeno hekopete. Ijyvatekue tuichavérõ 2 metro-gui ha'e peteĩ y apeno guasu porã. Mandu’apykuéra Jetepyso ÑemuhaYcuá Bolaños jekái ha'e tembiasy guasuvéva oiko Paraguái retãme, ko'ã ára py'aguapýpe; ojejuhuva'ekue upe arateĩ 1 jasypoapy ary 2004-pe tavusu Paraguaýpe. Arateĩme, 1 jasypoapy ary 2004-pe, amo 11:25 aravo (Paraguái aravo) okapu mokõiha jey ogaguasúpe, oguerekóva ipype upe ñemuha guasu, peteĩ mba'yrumýi rógaguasu, óga mba'aporã ha peteĩ karuha. Umi tembi'u róga apoha oiko jekapu omoñepyrũ tata guasu. Tahachikuéra marandu he'iháicha, oikóvo ku tembiasy, umi kuimba'e oñangarekóva okẽnguéra omboty akue opa ñesẽha, ani hag̃ua tekovekuéra osẽ ojehepyme'ẽ'ỹ. Upévareite 396 tekove omano (hetakue mbyte ha'e akue mitãnguéra) ha amove 500 tekove hasy vai, oiko avei 56 tekove hete kái hasy hákatu ndomanóiva. Irundy jasy jave oiko upe ñembojovake ñemuha járape Juan Pío Paiva, ira'y Víctor Daniel Paiva ha okẽ ñangarekoha Daniel Areco, opa ára 5 jasypakõi ary 2006-pe, mokõi yvyrajára he'ívo hi'ári ho'áta "jejuka angaipáva" ha 5 ary ohasamo'ã ka'irãme, umi 25 ary rangue tekove kuéra ojerure ho'amo'ã va'erã hi'ári "jejuka hasyite" rekópe. Ogaguasu Ñemuha rogaguasu oiko ku jekái oñepyrũ omba'apo mbohapy ary mboyve ha oguereko 12.000 metro irundykejojáre. Oguereko mba'yrumýi pytaha amove 350 mba'yruguata hag̃ua, mba'apo róga ha peteĩ karuha. Paraguay Tavao oheja oñemba'apo upépe, tahachi marandu he'i rire ramo jere ku ogaguasu ha'e"peteĩ kapuha". Umi marandu he'iháicha "Mbohapy mba'etĩ ha kyrakue mba'e guerahahára so'o mbichy pegua, mbujape apoha pegua ha kesu ñemuha pegua, nosẽi okápe. He'ise heta mba'etĩ oñembyaty róga ahojápe". Jekái Jekái oñepyrũ amo 11:25 aravópe, oiko amove 800 tekove ogaguasu ipype. Tatamboguehára marandu he'iháicha, mba'etĩ mba'e guerahahára tembi'u apoha koty okapu, ohasa karuhápe ha upéi opaite ogaguasúpe, mba'yrumýi pytahápe avei. Upévare, heta tekove oñani ñesẽháme, oiko hetaite tatatĩ ha tesape opa. Oguahẽvo hikuái okẽme, ha'ekuéra ohecha nasẽmo'ãi, okẽnguéra mbotýgui. Oje'e ñemuhára jára ombotyuka okẽnguéra ani hag̃ua osẽ tekovekuéra ojehepyme'ẽ'ỹ. Ombogue hag̃ua tata guasúpe oiko va'erã amove 50 mba'yrumýi ha amove 1000 tatamboguehára, kuimba'ekuéra milíko oipytyvõ avei ha tahachikuéra. Amo irundy aravo jave oñemboguepa tata. Mandu’apykuéra Paraguay 2004 Tembi’uarigua, tembi’u apýra térã tembi’upaha ha’e oimeraẽ he’ẽ oje'u tembi’u rire. Tembi’uarigua ikatu ha’e mbujapehe'ẽ, kiveve, chokora rembi’ukuéra, mbujavava, typy'are'ẽ térã syrykupyre'ẽ, ha opa umi tembi’u he'ẽ. Paraguáipe, heta tembi'úpe oñembohera "arigua", oúva upe jehe'a karai rembi'u ha guarani rembi'u pegua, techapyrãme oĩ: Kaguyjy, kiveve, mbaipy he'ẽ, ka'i Ladrillo, oloha, kamby arro, pastel mandi'o, avatiky mimói, ka'ay he'ẽ, mosto, vori morotĩ, locro, sesina mbichy ha ambue. Mandu'apy Tembi'u arigua Caetano Emanuel Viana Teles Veloso (Santo Amaro da Purificação, 7 de agosto ary 1942-pe) ha'e peteĩ karai herakuã Pindorama pegua opurahéiva ha ohaíva purahéi. Ojekuaa Veloso oĩ "umi opurahéiva ha ohaíva purahéi tuichavéva saro'y pegua" mbytépe, ha'e avei ta'angamýi apohára, ñe'ẽpapára ha omba'apo avano'õre. Ha'e Maria Bethânia (1946) ikyvy. Hekove Oheñói ára 7 jasypoapy ary 1942-pe táva Santo Amaro de Purificação, peteĩ táva michĩ Bahia pegua, (Brasil). Iñemoñare guasu, ohayhúva mba'epu porã, isy ha itúva ñemoñare poapy, mokõi ñemoñare'anga. Itúva, Don José Teles Veloso ha isy, upe kuña herakuã Dona Cano (Claudionor Viana Teles Veloso). Caetano oñemoarandu piano hógape ha orekóvo 9 ary ojapo ipurahéi peteĩha, héra baião. Ohóvo va'erã mbo'ehaovusúpe, Maria Bethânia ndive, oho Salvador de Bahía-pe, upépe ohasa imitãrusu. Ary 1966 pahápe oho Maria Bethânia ndive Río de Janeiro-pe; ha ojapo ipurahéi herakuã peteĩha heindy ojapóvo ipurahéi aty peteĩha. Pya'e oñeme'ẽ chupe heta jopói ipurahéire ha upévare ikatu ojapo ipurahéi aty peteĩha Gal Costa ndive: Domingo. Ary 1968-pe, Gilberto Gil ndive, omoñepyrũ upe tropicalismo. Ary 1968-pe ojapo ipurahéi aty año peteĩha hérava Caetano Veloso, ha ipurahéi ojeikuaa akue opa rendápe upe hérava É proibido proibir rehe. Oho heta jey opurahéi hag̃ua ta'angambyrýpe. Peteĩ ary rire, ipurahéi aty hérava Tropicalia omoñepyrũ upe tropicalismo, ha heta opurahéiva Bahía pegua oĩ ko tropicalismo-pe: Gilberto Gil, Gal Costa térã Maria Bethânia. Ary 1969, umi milíko oporokuái Brasil-pe, Veloso oho va'erã Loynde-pe (Tavetã Joaju), Madrid (España) ha Tel Aviv-pe (Israel); mbohapy ary rire oho jey Brasil-pe ha ojapo Araca azul. Ary 1976-pe oñemboaty Gilberto Gil, Gal Costa ha Maria Bethânia ndive, ha oho heta tendápe Brasil rupive, ha oñembohérava chupekuéra "Doces bárbaros". Upe ary oho opurahéi hag̃ua Argentina-pe avei. Ipurahéi aty hérava Bicho osẽ ary 1977-pe ha upe ary ombokuatia avei peteĩ aranduka hérava Alegría, peteĩ kuatiañe'ẽ oñemboaty heta jehai ha ñe'ẽpoty ha'e ojapo ary 1965 guive 1976 peve. Ary 1981-pe ipurahéi herakuãite Outras palavras rupive, ha upe guive ojeikuaa chupe opa rendápe. Ary 1986-pe ojapo karai Fito Páez ndive upe purahéi aty Corazón Clandestino, rock Argentina rupive. Ary 1989-pe osẽ Estrangeiro. Ary 1991 osẽ Circuladô. Ary 1993-pe osẽ Tropicalia 2 Gilberto Gil ndive. Fina Estampa ary 1995-pe ha Noites do norte ary 2001-pe. Ary 2006-pe ojapo upe purahéi aty héra "Ce", purahéi pyahuite. Ary 2003-pe oipytyvõ Nelly Furtado ipurahéi aty mokõiháme hérava Folklore upe purahéi Island of Wonder-pe. Ipu'aka po Jopói Grammy. Ary 2012-pe. Jasypateĩ ar̃y 2012-pegua ipu'aka upe Grammy Latino ha'évo tekove ary pegua. Purahéi ojapo Ta'angamýi Coração Vagabundo (2008)  Falei com ela (2002) Cinema Falado (1986) Doces Bárbaros (1976) Mandu'apy Opurahéiva Pindoramagua Okinawañe'ẽ (Karaiñe'ẽ: Idioma Okinawense), hérava 沖縄口/ウチナーグチ(Uchinaaguchi) Okinawañe'ẽme, ha 沖縄方言(Okinawa hōgen) Hapõñe'ẽme, ha'e peteĩ ñe'ẽ Ryū-Kyū Ñe'ẽ Aty pegua, oñe'ẽva 980.000 ava (ary 2000 aja) Okinawa ypa'ũme ñemby gotyo, avei upe táva tetã akãme, Naha, Hapõme. Ko ñe'ẽ ojogua Hapõñe'ẽ, ha oime avei Hapõ Ñe'ẽ Atýpe, Hapõñe'ẽ ha Hachijoñe'ẽ ndive ha avei ambue Ryū-Kyū ñe'ẽnguéra, javeve Amamiñe'ẽ, Kunigamiñe'ẽ, Miyakoñe'ẽ, Yaeyamañe'ẽ ha Yonaguniñe'ẽ ndive. Achegety Ñe'ẽndy Ñe'ẽndymi Papapykuéra Ñe'ẽjoaju Maiteĩpa: 今日拝なびら (chuu wuganabira); はいさい (haisai)(kuimba'e); はいたい (haitai)(kuña). Bienvenidos: めんそーれー (mensooree) Mba'eichapa nde nderéra?: う名前や何やいびーが? (u naamee ta nuu yaibiiga?). Che réra ha'e ...: 我ー名前や..... やいびーん (waa naamee ya....yaibiin). Moõnguapa nde?: まーから来ゃーびてぃい (maa kara chaabiti i?) Eñe'ẽ Inglyes/Okinawa/Hapõ/Guaraniñe'ẽ pepa?: /沖縄口話//さび一み？ (Uchinaaguchi/Yamatoguchi/Guaarani hanasabiimi?) Hẽe, che añe'ẽikuaamichimína: う一、うふぇ一話さび一ん (uu, ufee hanasabiin). Che pytyvõmína: ('unigee sabira) Aguyje: 御拝でーびーる (nifee deebiiru) Tero Kuatia techapyrã Purahéi: Burajiru nu Sabiya (Vrasil gui Sabia): Burajiru nu kuni ni sabiya tuinaakibayo wanne utinaaji ma ubinjaati saabisayo matanaa chusaya na kunayo. 2. Sabiya sabi sabi tu iribia kaa akatuyojaaragua yaama sumite hinkurite i chusayo matana a chusaya na kunayo. 3. Burajiru nu sabiya harunate du nachuruyo shiti shi ran wanya taru tanudi naachugayo mata naa chusaya na kunayo. 4. Haru kuriba haru ni achinariba ati niyo sabiya uutagi guanu imin nagusamite yo mata naa chusayo na kunayo. 5. Nmarijima nasaki timuni daati asayuyo sabiya tuui natigii ticho te kura sabirayo mata naa chusayo na kunayo. Ehecha avei Ryū-Kyū Ñe'ẽ Aty Hapõñe'ẽ Okinawa Joaju www.omniglot.com/writing/okinawan.php - Okinawañe'ẽ Porandu ha Achegety. [] - Ñe'ẽjoajukuéra Okinawañe'ẽme . Ásia ñe'ẽnguéra Chagas Mba'asy, térã Trypanosomiasis america peguáva, hína peteĩ arahaku renda parasitaria omyasãiva protozoario Trypanosoma cruzi. ko mba’asy omosarambi vícho hérava chichã guasu. Iñambue ohóvo ojehechakuaáva hasýva rehe ko mba’asy pukukue jave. Ñepyrũrã ndojekuaaguasúi térã sa’imínte ojekuaa, umíva ikatu: akãnundu, rurupa ganglios linfáticos, akã rasy, térã iruru vícho ojopihaguépe. 8–12 arapokõindýpe tapichakuéra hasy ohóvo peteĩ 60–70%-pe, ha ndojekuaái gueteri mba’eve hesekuéra. Oï 30-40% tapicha hasýva 10 ary guive 30 ary peve ipuku pe vícho ojopihague chupekuéra. Upéva pa’ũme okakuaa ventrículos del corazón peteĩ 20 ha 30%-pe, ha hasy avei insuficiencia cardíaca. Peteï 10% ko mba’asy oguerekóvape okakuaa esófago agrandado térã colon agrandado. T. cruzi iñasãi tapichakuéra ha ambue mymba okambúva rehe vichokuéra rupive chupadores de sangre ha’éva avei Triatominos rehegua.  Ko’ã vícho ojekuaa heta téra rupive, avei:vinchuca Argentina, Bolivia, Chile-pe ‘chichã guasu’ Paraguay-pe,  barbeiro (el barbero) Brasil-pe, pito en Colombia-pe,chinche América Central-pe, ha chipo Venezuela-pe. Ko mba’asy ovakuaa avei transfusión sanguínea, transplante de órganos, tembi’u oguerekóva mba’asy, ha de la madre al feto rupive. Ñepyrũrã ko mba’asy ojejuhukuaa peteĩ microscopía ohekáva tuguýpe pe parásito. Ko mba’asy ojekuaa ojejuhúramo anticuerpos T. cruzi tuguýpe. Oñehenonde’a hag̃uã ko mba’asy ojeipe’apaiteva’erä chichã guasu renda ani hag̃uã ko’ãva oporojopi. Avei ojejesareko porãva’erã tuguy oñembohasáva ambue tapicha oikotevëvape. Ary 2013 peve ndojejapói gueteri peteï vacuna. Mba’asy ipyahúpe ikuatu oñepohäno  benznidazole térä nifurtimox-pe, oporomomonguera kuaáva ndaipukuetéiramo tapicha rehe ko mba’asy.  Ojeporúramo mba’asy okakuaa riréma ikatu omboguevi’imi ani haguã okakuaave oguahẽvo hu’ãme. Benznidazole ha nifurtimox ikatu ijefecto secundario peteĩ 40% tapichakuérape,  oñembyai sapy’akuaa ipire, iñapytu’ũ ha ipy’a. Oje’e oïha 7 ha 8 millones tapicha oguerekóva Chagas mba’asy, hetave hína México, América Central ha América del Sur-pe. ko’ãva apytégui omano 12 500 tapicha rupi peteĩ ary pukukuépe 2006 javéramo. Ipa’ümekuéra hetave mboriahu oguereko ko mba’asy ha heta jey ndoikuaái oguerekómaha ko mba’asy ijehe. Tapichakuéra omýimeme rupi ko’ágã hetave tendápe ojejuhukuaa Chagas mba'asy ha ko'ágã oikéma avei ipa´ũmekuéra tetã Europa peguáva ha avei EE.UU. Ko’ã tendápe okakuaa avei ohóvo ary pukukue jave 2014 peve. Ko mba’asy ojekuaa ypy 1909-pe Carlos Chagas rupive, ombohérava’ekue. Avei ombohasykuaa 150 mymba iñambuévape. Heseguáva Mba'asy Cysticercosis ha'e mba'asy oñembosarambíva omoñepyrũva peteĩ yso michĩ rupive (cysticercus), sevo'i hérava ténia ra'y (Taenia solium). Heta ary pukukue ikatu ndojekuaái tapichakuéra rehe ko mba'asy ojehaitypóva 1 térã 2 cm tapicha pire térã hajygue guýpe, térã oguereko apañuái rasy iñapytu'ũme. Heta jasy térã ary ohasa rire ko'ã golpe-kue ikatu hasyeterei ha iruru. Umi tetã sa'i oñeakãrapu'ãvape heta jey ojehecha epilésia. Mba'épa ha mba'érepa Ko mba'asy ojapyhy tapichápe ho'úramo tembi'u térã y oguerekóva tenia rupi'a. Hetave ojejuhu ko'ã mba'e verdure ypýravape. Ténia rupi'a ojejuhu tapicha oguerekóva hasýva repotípe, upéva ojekuaa taeniasis-ramo. Taeniasis peteĩ mba'asy iñambuéva ha ikatu ojapyhy tapichápe ho'úramo quiste oĩva kure ro'o ojy porã'ÿvape. Tapiachakuéra oikóva ambue tapicha hasýva ndive ojapyhykuaave hína cysticercosis. Ojejuhukuaa hína kutuha po'i rupive. Apytu'ũ ñemoha'ãnga kombutadórape (CT) térã tete ñemoha'ãnga ambuéva (MRI) ha'e hína pe oikovéva ko mba'asy ojejuhu haguã. Hetavéramo hína tuguytĩ, pe apytu'ũrysýi rykue ha tuguy avei ojepuru ojekuaa haguã ko mba'e. Jehapejoko ha ñepohãno Ko mba'asy ojehapejokokuaa teteñemopotĩ rupive. Avei: oñembojy porãva'erã kure ro'o ha y porã potĩ rupi. Oñepohãnova'erã tapicha taeniasis oguerekóva ikatu haguãicha ojehapejoko ko mba'asy. Ko mba'asy ñepohãno natekotevẽi ojejesareko sistema nervioso rehe. Neurocysticercosis oguerekóva oñepohãnokuaa pohã praziquantel térã albendazole-pe. Kóva ojepurukuaa heta ary pukukue. Steroid, ani haguã iruru oñeikotevẽkuaa avei. Cirugía ojejapo ojeipe'a haguã umi quiste. Mba'asy ñembosarambi Kure rehegua ténia ojehecha meme Asia, Mbyte Afrika, ha Latino Amérika. Oĩ tenda 25% tapicha oguerekóva ko mba'asy. Tenda iñakarapu'ã porãhápe sa'i ko'ã mba'e ojekuaa. 2010 guive ojehecha arapýpe ojuka hague 1200 tapichápe, 700 tapicha rovake 1990-pe. Cysticercosis ojekuaa avei vaka ha kurépe katu ndojekuaaguasúi hesekuéra ndoikovéi are rupi. Ko mba'asy ojekuaa ojapyhyha tapichakuérape ymaite guive. Ko'ãva hína peteĩva mba'asy oñembosarambi pya'e Yvy jehasa mbytére. Mandu'apy Mba'asy Hepatitis A (ymave ojekuaava'ekue hepatitis infecciosa-ramo) ha'e peteĩ mba'asy py'akue oñepámo rehegua, omoñepyrũva mba'asy hepatitis A (HAV), ivíru rupive. Heta jey ndojekuaái mba'eve umi tapicha oguerekóva ko mba'asy, ko'ýte umi ipyahuvéva rehe. Mokõi ha poteĩ arapokõipe apytépe rupi ojekuaa ramo ko mba'asy. Iñapysẽramo ko mba'asy ojekuaa ohóvo poapy arapokõndýpe, upéva apytépe oikokuaa, py'ajere, gue'ẽ, tye tirísia orekóva, akãnundu, ha tyerasy. Amo 10-15% tapicha rehe ojekuaa ohóvo mba'asy 6 jasy pukukuépe kóva oñepyrũ rire. Py'akue hasyvai ojehecha haguã, katu ojekuaameme tapicha itujavéva rehe. Iñepyrũha Ojejapyhy jepi ko mba'asy, tembi'u térã y oñembyaiva'ekue tekaka oguerekóva ko mba'asy rehe. Jatyta parapegua noñembojyporãiva'ekue ha'e jepi avei pe ojekuaa meméva. Avei ikatu ova ojepokóramo tapicha hasýva rehe. Ndojekuaairamo jepe mitãnguéra rehe ko mba'asy, ikatukuaa gueteri oguerova ambue tapicha rehe. Tapicha hasýramo peteĩ jey, araka'evéma ndaikatúi jey ojapyhy chupe ko mba'asy. Ojejuhu haguã mba'asy ojehesa'ỹijova'erã tuguy ojejapoháicha avei ambue mba'asykuéra ojejuhu haguã. Kóva ha'e peteĩva umi po hepatitis víru ojekuaáva pegua: A, B, C, D, ha E. Mba'éichapa ojehapojokokuaa Pohã Hepatitis A hag̃ua oiko ojehapejoko haguã. Oĩ tetã oñevakunahápe mayma mitanguérape, katu umi ndaivakunáivape ikatukuaave ojapyhy chupekuéra ko mba'asy vai. Ha'ete ku oikóva tekove pukukue javeve. Ojehapejokokuaa avei ko mba'asy ojepohéi ha tembi'u ñembojy porã rupive. Ndaipóri pohã heseguaitéva katu jepytu'u ha pohãita py'ajere térã chivivi peguarã oñeikotevẽva. Opaite jepi mba'asy ombyai'ỹme tapicha hasyva'ekue py'a. Oñembyai vaíramo tapicha hasýva py'a ojejapova'erã py'akue ñemoambue. Mba'asy ñembosarambi Amo 1.5 sua tapichápe rupi ojepyhy ko mba'asy arapy tuichakue javeve peteĩ arýpe ha hetaiteve tapicha hasýva ha katu ndojekuaáiva hese ko mba'asy. Ko mba'asy ojekuaa meme umi tetã iky'ávape ha ndaipórihápe y potĩ. Umi tetã mboriahúvape amo 90% mitãnguérape ojepyhy ko mba'asy 10 ary pukukuépe ha upéicha rupi tuicha rire ndahasyvéima. Ojekuaave jepi avei umi tetã iñakarapuã'ívape hetavehápe mitã ha mitãrusu ha ndaiporihápe tasymo'ãha (vacunación). 2010-pe, Mba'asy hepatitis A ojuka amo 102,000 tapichápe. Ára 28 jasypokõi jave hína Hepatitis Ára ojegueromandu'áva oñeñangareko haguã hendaitépe hepatitis víru rehe . Mandu'apy Mba'asy Kuatiaveve ha'e peteĩ mba'e hakamby irundýva ojejapóva kuatiágui ha ojejokopyre yvyra'i takuara ojejapóva, ovevéva yvytu mbaretekue rupive ha oñesãmbyhy yvy guive. Ku mba'e rehe oñeñapytĩ peteĩ sã puku, ha pe sã oñemoĩ ovevehag̃uaicha, avei oñemoi peteĩ hyguái ani "okaliu" (ani ojereparei tavýicha). Rejapo hag̃a pe kuatiaveve oñekotevẽ takuara, kuatia, mba'e apovõ, sã ha aopehẽ. Yvypóra oñepyrũ oipuru kuatiaveve amo ary 1200 Kirito mboyve, China Retã Ymaguare rendápe, ojeipuru va'ekue ñorairõme, oñemohechauka hag̃ua, sa'y rupive, mba'épa ojejuhu ambue rendápe. Joaju LeCerfVolant.info (mapas de sitios de vuelo). 2 Cometas fáciles de construir (Mecánica Popular) Tembiporu Coronel Suárez ha'e táva Argentina retãme, arasẽngotyo. Oĩhína tetãvore Buenos Aires-pe. Ko távape oiko 23.621 ava (2010 ary). Argentina táva Yvytypanema ha'e ñu guasu ha yvate opytáva umi tetãvore Paraguari ha Central Tetã Paraguáipe, oñemyasãiva upe Yvytyrysýi Los Altos ha Yvytyrysýi Yvyku'i ñembojoaju guive ysyry Paraguái peve. Ijerére ojejuhu yvate gotyo umi ñu Yno'õ Ypakarai rembe'ýre, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu upe ñu yvate Yvyku'i, ñemby gotyo umi ñu ha karugua  Yno'õ Ypo'a rehegua, ha kuarahyreike gotyo ojejuhu pe Ysyry Paraguái. Táva Paraguay yvytykuéra oĩ Yvytypanemápe. Umi ñemopu'ã ojekuaavéva ha'e yvyty Yaguarón, Patiño, Koi, Ñemby, Lambare, Tacumbu, ha heta yvyty ambuéva. Paraguái Che, Karai Guasu (heratee karaiñe'ẽme: Yo, el supremo) peteĩ tembiasagua'u marandeko rehegua ohai haihára Augusto Roa Bastos, Paraguáipegua. Kóva peteĩ mombe'ugua'u tendota José Gaspar Rodríguez de Francia pegua, ojekuaa chupe "Dr. Francia" hero rupi. Aranduka héra ou Francia oñembohéragui "El Supremo" térã "Karai Guasu". Upe peteĩha heta tendota oporokuáiva añopegua, Karai Guasu ha'eakue mburuvicha hatã ha oimo'ãitéva opa mba'épe.[1] Aranduka hekotee "Tetã rekuái" ha "Ñe'ẽ", ohechauka mba'éichapa umíva "omba'apo" joa. Karai Guasu oimo'ã ha'e año oĩ Tetã rekuái ári ha Tetã rembiasakue ári: "Che ndahaíri tembiasa. Ajapo. Che ikatu ajapo jey tembiasa aipotaháicha, ikatu amoambue, ikatu amomba'eguasu, ikatu ambohepy mba'e he'iséva tembiasa ha iñañetekue."[2] Hákatu, ko mba'e he'ívaakue ombohovái sapy'apy'a hembiapo, ohupyty aja pu'aka guasu ohai ha oporokuái rehe, tapicha ambuéva ikatu oipuru umi mba'e ombohovái chupe, ojehechaháicha heta jehaípe ku arandukápe. Karai Roa Bastos ohai aja ku aranduka, Alfredo Stroessner oporokuái hatãme Paraguáipe, ha'e niko oporokuái heta ára Francia-gui. Heta tekove he'i ku aranduka ombohovái sa'i sa'i mba'éichapa Stroessner oporokuáiva. Ku aranduka osẽ karaiñe'ẽme ary 1974-pe, ne'ĩra osẽ avañe'ẽme. Mombe'u Aranduka oñepyrũ omombe'u hembiasa ára ha ára rupive, jehaípe ojogua yvypóra po ohai:Che, Karai Guasu Oporokuáiva Tetã ajerure amano rire tove cheñakã'o; tove che akã oñemoĩ yvyra yvatépe ha topyta mbohapy ára Plaza de la República rendápe, ha toñeporombyatypa heta itapu pererẽ rupive...[24]Ko je'eha ndaha'éi ra'e Karai Guasu iñe'ẽ añetete. Kóva ha'e akue peteĩ jehai gua'u ojejuhu "Tupão Guasu rokẽme" tava guasu Paraguaýpe.[24] Ha upei, oñemombe'u mba'éichapa Dr. Francia ha ipytyvõhára Karai Policarpo Patiño oñemongeta ku jehai gua'u rehe: Oimo'ã mávapa ikatu ohai péva ha mba'épa ikatu he'ise. Patiño ág̃a katu ojuhu va'erã mávapa ojapo ku jehai gua'u ha omoĩ tupão rokẽ: "Eñepyrũ eheka ku jehai mba'éichapa ojehai po rupive opaite kuatiápe"[25] Hákatu, ko mombe'u ára ha ára rupive oñemoambue mbeguehápe. Karai Guasu ipy'aheta ha oimo'ã ku jehai iñañetete térã igua'uite, ha he'i ave ku jehai ikatu ojogua jehai gua'u ambuéva: "Ikatu che ahai ra'e opa jehai gua'u."[26] Añetehápe, aranduka ñemombe'u "noĩmbáiva" tembiasagua'u hapeitépe, haihára ombojehe'a añetete ha tembiasagua'u ohaívo ñe'ẽjoapy jehai guýpe, ha mombe'u reko añete oñemoambuembaite aranduka omoañetégui hekotee omoingévo heta ñe'ẽjoapy upéicha "(ojehapy umi ñe'ẽ kóva rire, ndaikatúi oñemoñe'ẽ)" ha "(ojehapy kuatiarogue rembe)".[27] Ko mba'ekuéra ojehai ohechauka ha omomandu'a hag̃ua tapichakuérape omoñe'ẽva hikuái peteĩ aranduka noĩmbáiva, mbyaipyre ha ijoja'ỹ. Tembiasagua'u omombe'u hína mba'e ambuére, ha oñembojehe'a mombe'u mombe'úre. Karai Guasu ha ipytyvõhára oñemongeta ojuehe heta mba'e hekopete'ỹre: peteĩ tataveve iñapytĩva gua'u Francia aripakáre; peteĩ ka'irã guasu Tevego-pe itavayguakuéra oñembohete itágui; ha sapy'apy'aite Karai Guasu oñepyrũ ipy'amongeta tembiasakue ymaguare rehe, Paraguái iñepyrũ hembiasa, ha'évo ombotove umíva España pegua, Argentina ha Brasil pegua, opáva umíva omongyhyjéva tetã hekosãsóre. Mombe'u ndaha'éi ára ha ára rupi ko'ãga: Karai Guasu oñemongeta imano arangére;[28] ha oñe'ẽ tembiasáre ne'ĩra ojehu upépe ha ojejuhumo'ã heta ary ohasa rire, upéicha Cháko Ñorairõ ojehu umi 1930 arykuére (upépe Roa Bastos oho ñorairõhápe). Tembiasagua'u opa Francia hekove opávo, ha'e ojapouka Patiño tomano hova mokõi gua'úre, ha upei Karai Guasu omano tatáre ary 1840-pe. Karai Guasu hete ha mombe'u hete oñemongu'i gua'u, aranduka avei oñemongu'i, upévare ñe'ẽjoaju pahague he'i: "(ñe'ẽnguéra hembýre opyta joaju, ndaikatúi oñemoñe'ẽ, ndaikatúi ojejuhu, yso ho'u umi ñe'ẽ kóva rire ha opyta sarambi asýre)."[30] Ava kuéra Dr. Francia (Karai Guasu) José Gaspar Rodríguez de Francia, hérava avei "Dr. Francia", "Karai Guasu" térã "El Supremo" karaiñe'ẽme, ha'e ava tee ku aranduka pegua ha henondépe ojere ku tembiasagua'u. Haimete opa aranduka pehẽngue ha'e mba'ekuéra Karai Guasu he'i ipytyvõhárape, Karai Patiño. Karai Guasu niko peteĩ kuimba'e poguasu ha pu'aka, omomichĩ sapy'apy'a iñirũ tee avei. Iñapytu'ũ sarambi avei, ha aranduka omombe'u gua'u umi ára imano mboyve upe 20 jasyporundy ary 1840-pe. Roa Bastos omoha'anga chupe imba'eguasúpa térã iñangaipápa mbytépe.[32] Policarpo Patiño Policarpo Patiño ha'e Karai Guasu ipytyvõhára ha mbokuatiahára. Peteĩ "tembiguái omba'apo porãva ha jeroviapópe",  karai tembiasa haihára Hoyt Williams he'i akue, Patiño ha'e "tembiguái ojeipuru ojapo hag̃ua opa mba'e, [ha'e] oporombyatypa, ombokuatia jey jeyt, oho ohecha mba'éichapa oime umi ka'rãnguéra, ha oñemongeta Karai Guasu ndive opa mba'e rehe. Ojávo [Karai Guasu] mano, ha oikuaa péva, Patiño oñepyrũ omboheraguapy kuatia tee ndogueraháiva iruvicha héra."[35] Mandu'apy Agosin, Marjorie (May 1990), "Inhabitants of Decayed Palaces: The Dictator in the Latin American Novel", Human Rights Quarterly 12 (2): 328–335, doi:10.2307/762382, JSTOR 762382 . Trans. Barbara E. Pierce. (JSTOR subscription required.) Buffery, Helena (August 30, 2005), "Roa Bastos and the Question of Cultural Translatability (Or How Does One Get to Paraguay?)", Dissidences. Hispanic Journal of Theory and Criticism, retrieved 2008-03-06 . Caistor, Nick (April 28, 2005), "Augusto Roa Bastos. Obituary", The Guardian, retrieved 2008-03-16 . Deiner, John T. (1999), "I, The Supreme: Politically Related Themes in the Novel", MACLAS: Latin American Essays 13: 105–118 . Tembiasagua'u Paraguái pegua Tembiasagua'u karaiñe'ẽme Maria Bethânia Vianna Telles Velloso (18 jasypoteĩ ary 1946-pe, Santo Amaro-pe, Bahía) ha'e peteĩ kuña opurahéiva ha ohaíva purahéi Pindorama pegua. Ary 1964 oñepyrũ omba'apo purahéire upe mba'epu porã ñemyasã hérava Opinião, oñemboaretéva táva Río de Janeiro-pe. Ary 1965 Maria Betahânia herakuãite ipurahéire Carcará. Heñói ñemoñarépe omba'apóva porã purahéire ha mba'epúre: Caetano Veloso ha Mabel Velloso ipehẽngue ha Belô Velloso ha Jota Velloso itúva ityke'ýra. Purahéi ojapo (40 purahéi aty, ha 27 ambuéva ojejapóva estudio-pe ha 13 en vivo) Sony BMG / RCA 1965 - Maria Bethânia 1966 - Maria Bethânia canta Noel Rosa Universal Music / Elenco 1967 - Edu e Bethânia - Edu Lobo ndive EMI 1968 - Recital na Boite Barroco 1969 - Maria Bethânia 1970 - Maria Bethânia Ao Vivo Universal Music / Philips / Polygram 1971 - A Tua Presença 1971 - Rosa dos Ventos - en directo 1972 - Quando o Carnaval Chegar (purahéi aty ta'angamýipe guarã, Chico Buarque ha Nara Leão ndive) 1972 - Drama 1973 - Drama 3º ato - en directo 1974 - A cena muda - en directo 1975 - Chico Buarque e Maria Bethânia - en directo 1976 - Pássaro Proibido 1976 - Doces Bárbaros - con Caetano Veloso, Gal Costa y Gilberto Gil - en directo 1977 - Pássaro da Manhã 1978 - Maria Bethânia e Caetano Veloso Ao Vivo (en directo) 1978 - Álibi 1979 - Mel 1980 - Talismã 1981 - Alteza 1982 - Nossos Momentos - en directo 1983 - Ciclo 1984 - ABeira e o mar 1987 - Personalidade (PHILIPS PolyGram) Sony BMG / RCA 1986 - Dezembros 1988 - Maria Universal Music / Polygram 1989 - Memória da Pele 1990 - Maria Bethânia - 25 anos 1992 - Olho d'Água 1993 - As canções que você fez para mim 1994 - Las canciones que hiciste para mi - en español 1995 - Maria Bethânia Ao Vivo EMI 1996 - Âmbar 1997 - Imitação da vida - ao vivo Sony BMG 1998 - A Força que nunca seca 1999 - Diamante Verdadeiro - ao vivo 2000 - Cânticos, Preces e Súplicas à Senhora dos Jardins do Céu (tiragem limitada de dois mil cópias) 2001 - Maricotinha Biscoito Fino e Quitanda 2002 - Maricotinha Ao Vivo 2003 - Cânticos, Preces e Súplicas à Senhora dos Jardins do Céu - edição comercial 2003 - Brasileirinho 2005 - Que falta você me faz (músicas de Vinícius de Moraes) 2006 - Mar de Sophia 2006 - Pirata 2007 - Dentro do Mar Tem Rio - en directo 2008 - Maria Bethania e Omara Portuondo (Cantora Cubana do Buena Vista Social Clube) 2009 - Tua 2009 - Encanteria 2012 - Oasis de Bethânia Mandu'apy Opurahéiva Pindoramagua‎ El Calafate ha'ehína peteĩ táva Argentinape, tetãvore Santa Cruz-pe. Ko távape oiko 21.132 ava (2013 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva El Chaltén ha'ehína peteĩ táva Argentinape, tetãvore Santa Cruz-pe. Ko távape oiko 1.627 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Río Gallegos arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Santa Cruz-me. Ko távape oiko 95.796 ava (2010 ary). Clima Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Puerto Natales táva Chilepe. Ko távape oiko 16.978 (ary 2012). - 49.924 km² Ambuére joaju Municipalidad de Puerto Natales (karaiñe'ẽ) Chile táva Punta Arenas táva Chilepe. Ko távape oiko 123.401 (ary 2014). - 39,03 km² Ambuére joaju Municipalidad de Punta Arenas (karaiñe'ẽ) Chile táva Ryū-Kyū Ñe'ẽ Aty (Okinaguañe'ẽme: Ruu Chuu) ha'ehína peteî ñe'ẽ aty oñeñe'ẽva ypa'ûnguéra Ryu-Kyu-pe, ñemby Hapõ-me. Ko ñe'ẽnguéra jararekóva Hapõ ñe'ẽ aty avei, ndi Hapõñe'ẽ dialectokuéra. Ko ñe'ẽ ha'e: Amamiñe'ẽ, Kunigamiñe'ẽ, Okinawañe'ẽ, Miyakoñe'ẽ, Yaeyamañe'ẽ ha Yonaguniñe'ẽ, ha tenondegua ha tuichave ñe'ẽ ha'e Okinawañe'ẽ. Ñe'ẽndy Mbojojáva Ñe'ẽ héra Papapykuéra Maitei Ehecha avei Okinawañe'ẽ Hapõñe'ẽ Okinawa Ypa'ũnguéra Ryu-Kyu Joaju [] - Ryu-Kyu ñe'ẽguéra porandu. Ásia ñe'ẽnguéra FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1958 (Världsmästerskapet i Fotboll - Sverige 1958, suesiañe'ẽme) ha'e akue pe VI (6ha) vakapipopo ñembosarái hetatetãrehegua kuimba'erehegua ojejapóva FIFA rehe, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Peteĩha Aty 1 Aty 2 Aty 3 Aty 4 Ñembosarái pahague Irundýva 19 Jasypoteĩ 1958 19:00 - Pindoráma 1-0 Gales 19 Jasypoteĩ 1958 19:00 - Hyãsia 4-0 Yvate Illánda 19 Jasypoteĩ 1958 19:00 - 2-0 Tetã peteĩ reko Soviétiko 19 Jasypoteĩ 1958 19:00 - Kuarahyreike Alemaña 1-0 Mokõiva Ipu'ákava mbohapyha Paha Ipu'akáva Umi Gol 13 gol Just Fontaine 6 gol Helmut Rahn Pelé 5 gol Peter McParland Vavá 4 gol Zdeněk Zikán Lajos Tichy Kurt Hamrin Agne Simonsson 3 gol Oreste Corbatta Todor Veselinović Roger Piantoni Raymond Kopa Hans Schäfer 2 gol Florencio Amarilla José Parodi Juan Bautista Agüero Jorge Lino Romero Altafini Aleksandar Petaković Uwe Seeler Milan Dvořák Václav Hovorka Maryan Wisniewski Derek Kevan Ivor Allchurch Anatoli Ilyin Nils Liedholm 1 gol Wilbur Cush Cayetano Ré Jean Vincent Yvon Douis Jimmy Murray Jackie Mudie Bobby Collins Sammy Baird Lennart Skoglund Gunnar Gren József Bozsik Károly Sándor József Bencsics Jean Charles Terry Medwin Nilton Santos Didi Mário Zagallo Nikita Simonyan Aleksandr Ivanov Valentin Ivanov Tom Finney Johnny Haynes Norberto Menéndez Ludovico Avio Jaime Belmonte Jiří Feureisl Radivoje Ognjanović Zdravko Rajkov Karl Koller Alfred Körner Hans Cieslarczyk Ñemoĩ pahague Ambuére joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 1958 Suésia Rawson ha'ehína peteĩ táva Argentinape, tetãvore Chubutpe. Ko távape oiko 31.787 ava (2013 ary). Argentina táva Trelew arasẽme tava Argentina retãme. Oĩhína tetãvore Chubut-me. Ko távape oiko 99.430 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva Ginebra (hyãsiañe'ẽme: Genève, alemañañe'ẽme: Genf); ha'ehína peteĩ táva Suisa. Ko távape oiko 202.527 ava (2017 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (hyãsiañe'ẽ) Suisa táva Schaffhausen (alemañañe'ẽme: Schaffhausen; hyãsiañe'ẽme: Schaffhouse; italiañe'ẽme: Sciaffusa) ha'ehína peteĩ táva Suisa. Ko távape oiko 35.927 ava (2014 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (alemañañe'ẽ) Suisa táva Aarau ha'ehína peteĩ táva Suisa. Ko távape oiko 20.445 ava (2014 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (alemañañe'ẽ) Suisa táva Tel Aviv-Yafo (evréo ñe'ẽme: , áraveñe'ẽme: تل ابيب-يافا Tal Abīb-Yāfā), herameméva Tel Aviv, ha'e peteĩ táva Israel retãme orekóva ipype amo 411.800 tapichakuéra. Ijyvy apekue hína 51,4 km² ha ojejuhu para Yvy mbytépe hembe'ýre. Mandu'apy Joaju ImagenesdeIsrael.com - El Gran Sitio de Israel en Internet - Fotos de Tel Aviv Sitio oficial de la ciudad de Tel Aviv Israel táva Quellón táva Chilepe. Ko távape oiko 21.823 (ary 2002). Ambuére joaju Municipalidad de Quellón {es} Chile táva Oxford (/ˈɒksfərd/) ha'e peteĩ táva oiko Ingyaterra retãme, Tavetã Joajúpe. Ko távape oiko 157.997 ava (2014 ary). Ambuére joaju Official website (inglyesñe'ẽ) Oxford city (inglyesñe'ẽ) Ingyatérra táva Gilberto Gil (Gilberto Passos Gil Moreira) ha'e peteĩ karai opurahéiva, ohaíva purahéi ha ombopúva mbaraka Pindorama pegua. Heñói ára 26 jasypoteĩ ary 1942-pe táva Salvador-pe, Bahía, Brasil. Ipurahéi heko opaichagua, taha'e rock, reggae ha ha'éva Pindorama purahéi tee (samba ha bossa nova). Herakuã guasu upe tropicalismo rehegua. Omba'apo tetãre avei. Ary 2003-pe oñembohéra chupe, upe mburuvicha Lula da Silva rupive, Pindorama Rekotee Motenondeha, ary 2008 peve omotenonde. Hekove Gilberto Passos Gil Moreira heñói ára 26 jasypoteĩ ary 1942-pe. Itúva ha'e akue José Gil (pohanohára), ha isy Claudina Passos Gil Moreira (mbo'ehára). Heñói  Salvador de Bahía, oikakuaa katu táva michĩ hérava Ituaçu-pe. Ary 1951 oho jey Salvador-pe oñemoarandu hag̃ua. Ary 1959 ha 1961 mbytépe oike upe puraheihára aty Os Desafinados. Oñepyrũ ojapo purahéi mbyky omba'apo aja viru remimono'õ tetãme. Ary 1962-pe ojapo ipurahéi tee peteĩha. Ary 1963-pe ojapo ipurahéi aty peteĩha: Gilberto Gil - sua música, sua interpretação, oguerekóva irundy purahéi ha'e ojapo.  Upe ary oikuaa Caetano Veloso, Maria Bethânia, Gal Costa ha Tom Zé-pe, ha'ekuéra oñemboaty ha omoñepyrũ upe tropicalismo. Ary 1965-pe oho São Paulo-pe.  Upe ary ipurahéi Louvação osẽ tenonde Elis Regina rupive. Ohupyty terakuã avei osẽvo ta'angamburýpe, "O fino da bossa", Elis Regina ojapóva. Ary 1966 oheja hembiapo ha oho Río de Janeiro ojapo purahéi mante. Upépe ojapo peteĩ purahéi aty ary 1967-pe, hérava Louvação. Jasykõi ary 1969-pe, tropicalismo imba'eguasuvévo, Gilberto Gil oho va'erã ka'irãme tekuái jejopýre Pindorama retãme, Caetano Veloso ndive. Osẽ hikuái jasypokõime ha oho va'erã ambue tetãme. Upévare oho hikuái Londres távape, hákatu ojapo hikúai peteĩ purahéi rechauka ohógui mboyve, upégui osẽ purahéi aty Barra 69. Jasypoapy osẽ purahéi Aquele abraço. Purahéi ojapo 1967 - Louvação 1968 - Gilberto Gil 1968 - Tropicália ou Panis et Circensis 1969 - Gilberto Gil, 1969 1970 - Copacabana Mon Amour 1971 - Gilberto Gil, 1971 1972 - Expresso 2222 1973 - Barra 69 (Caetano Veloso ndive) 1974 - Cidade do Salvador 1974 - Temporada de verão (Caetano Veloso ha Gal Costa ndive) 1974 - Gilberto Gil ao vivo 1975 - Gil, Jorge: Ogum Xangô (Jorge Ben ndive) 1975 - Refazenda 1976 - O Viramundo 1976 - Doces Bárbaros (Maria Bethânia, Caetano Veloso ha Gal Costa ndive) 1977 - Satisfação: Raras & Inéditas 1977 - Refavela 1978 - Refestança (Rita Lee ndive) 1978 - Antologia do samba-choro (Germano Mathias ndive) 1978 - Gilberto Gil ao vivo em Montreux 1979 - Nightingale 1979 - Realce 1981 - A gente precisa ver o luar 1981 - Brasil (João Gilberto, Caetano Veloso ha Maria Bethânia ndive) 1982 - Um banda um 1983 - Extra 1984 - Quilombo  1984 - Raça humana 1985 - Dia dorim noite éon 1987 - Gilberto Gil em concerto 1987 - Ao vivo em Tóquio 1987 - Soy loco por ti, América 1987 - Um trem para as estrelas  1989 - O eterno Deus Mu Dança 1992 - Parabolicamará 1993 - Tropicália 2 (Caetano Veloso ndive) 1994 - Gilberto Gil unplugged (CD ha DVD) 1995 - Z: 300 anos de Zumbi (música hecha para un espectáculo del Balé da Cidade de São Paulo) 1997 - Quanta 1998 - Quanta gente veio ver 1998 - O sol de Oslo 2000 - As canções de Eu, tu, eles 2000 - Gil & Milton (Milton Nascimento ndive) 2001 - São João Vivo (en vivo) 2002 - To be alive is good (anos 80) 2002 - It's good to be alive (anos 90) 2002 - Kaya N’Gan Daya 2003 - Kaya N’Gan Daya ao vivo 2003 - Salvador, 1962-1963 2004 - Eletracústico 2006 - Gil Luminoso 2008 - Banda larga cordel 2009 - BandaDois  2010 - Fé na festa 2010 - Fé na festa ao vivo 2012 - Concerto de cordas & máquinas de ritmo 2014 - Gilbertos Samba Mandu'apy Joaju Opurahéiva Pindoramagua Thomas Alva Edison (Mílã, Ohio, 11 jasykõi ary 1847-pe, West Orange, Pyahu Jersey, ára 18 jasypa ary 1931-pe) ha'e akue peteĩ atyveteha Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua oñeha'ãva jepe mba'epyahu, (ojapo'akue peteĩ tembiapo apopyre pyahu ñavõ 15 ára) ha ome'ẽ Tetã Peteĩ Reko ha Európa hetã mba'aporekokuaa yvórape ãgagua: atyvete omba'apóva tendyrý ndive, pumbyrynguéra iporãvéva, fonógrafo, ta'angamýi, etc. Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Petỹ (karaiñe'ẽme: tabaco de Virginia, petén, hierba santa) (Nicotiana tabacum) ha'e peteĩ ka'a oikovéva mokõi aryve, ogaygua solanáseape, ypygua Amérika tropikálpe ha itoguekuérape osẽ la petỹ karuhaguã. Joapyete Glusidokuéra (40%), juky kuarepotikuéra (15-20%) ha ásido fenolekuéra (kaféiko, klorohéniko). Principios activos: Alkaloide piridinikonguéra (2-15%). Nikotína, ñemoñandyrý, volátil, omboykúva ýpe ha omboykúva tekove rehegua. Mboja'o Petỹ oñepyrũ Ándes-pe, Perũ ha Ekuator apytépe. Kokue peteĩhanguéra oiko 5000 a.C. guive 3000 a.C. peve Ñemohenda Kalo Linnéo ohai Nicotiana tabacum, Species Plantarum-pe 1: 180. 1753 Ojueheguakuéra: Nicotiana alba Mill. Nicotiana alipes Steud. Nicotiana attenuata Steud. Nicotiana capensis Vilm. Nicotiana caudata Nutt. Nicotiana chinensis Fisch. ex Lehm. Nicotiana crispula Steud. Nicotiana florida Salisb. Nicotiana frutescens Lehm. Nicotiana fruticosa Moc. & Sessé ex Dunal Nicotiana gigantea Lehm. Nicotiana gracilipes Steud. Nicotiana guatemalensis Bailly Nicotiana havanensis Lehm. Nicotiana lancifolia Willd. ex Lehm. Nicotiana latissima Mill. Nicotiana lingua Steud. Nicotiana macrophylla Spreng. Nicotiana marylandica Schübl. ex Dunal Nicotiana mexicana Schltdl. Nicotiana mexicana var. rubriflora Dunal Nicotiana pallescens Steud. Nicotiana pilosa Dunal Nicotiana serotina Steud. Nicotiana tabaca St.-Lag. Nicotiana verdon Steud. Nicotiana ybarrensis Kunth Tabacum latissimum Bercht. & Opiz Tabacum nicotianum Bercht. & Opiz Tabacum ovatofolium Gilib. Hetaichaguakuéra: Nicotiana tabacum var. fruticosa (L.) Hook. f. Nicotiana tabacum var. loxensis (Kunth) Kuntze Nicotiana tabacum var. virginica (C. Agardh) Comes Ka'avo Galiléo Galiléi (Písa, 15 jasykõi 1564-pe, Arsétiri, 8 jasyteĩ 1642-pe) ha'e'akue peteĩ mbyjakuaaha, arandupykuaatyha, jogapokuaaha, papapykuaaha ha mba'erekokuaaha Itáliagua. Tekove Italiagua Sir Isaac Newton (4 jasyteĩ ary 1643-pe – 31 jasyapy ary 1727-pe) ha'e akue peteĩ mba'erekokuaahára, arandupykuaatyhára, tupãjekuaahára, moheñoiha, alkimista ha papapykuaahára tetã Ingyaterra pegua. Ojapo ko aranduka hérava Philosophiae naturalis principia mathematica, ojeikuaavéva héra Principia réra rupi, ohaiháre ko arandukápe pe yvy mbaretepyte rehegua ha omyatyrõ peteĩháme upe vavarekokuaa tee reko rehegua (bases de la mecánica clásica) ko tekorã rupi oguereko Newton réra. Newton ha'e ava peteĩha he'íva ñande Yvy rekorã ha yvága mba'ekuéra rekorã ñemýire ipeteĩcha. Oĩ heta he'íva Isaac Newton ha'eha upe tembikuaatyhára tuichavéva ha herakuãvéva opa árape. Mandu'apy Joaju Karaiñe'ẽme: Biografía de Isaac Newton Tekove Tavetã Joajugua Alfredo Stroessner Matiauda (karaiñe'ẽ: [alˈfreðo strosˈner ma'tjauða]; 3 jasypoteĩ 1912 – 16 jasypoapy 2006) ha'e va'ekue peteĩ kapaju ha tendota paraguaigua 1954 guive, 1989 peve. Mburuvicha Paraguaigua Aña (Anhá térã Añag) ha'e peteĩ poguasu aña Guarani jeroviaha rapépe. Ñemombe'upaite Ojogua Satanarehe, noñepyrũi jepe Satanáicha Hesurapépe. Mombe'ugua'u Peteĩ mombe'ugua'u Guarani, omombe'u ñandéve mba'éicha oñepyrũ Aña, he'i ndajeko: «Tupã ojaporire hekokuaaguasu, heteguasu ha mymbakuéra, oho para rembére peteĩ kuimba'éramoguãicha, ojapo ta'anganguéra ñai'ũre ha omoĩ tysyigua. Sapy'ánte ojekuaa Aña, ombyaihaguã ta'anganguéra, ombyaimboyve, Tupã ojepopete ha ta'anganguéra oñepyrũ oveve. Tupã ojapo ra'e mbyju'i. Aña ombojojase Tupãre ha ojapo avei ta'anganguéra, ojaporire ojepopete, oveverangue, ho'a yvýre ha oñepyrũ opopo, Aña ojapo ra'ekururu ha ju'i. Upéi Tupã ojapo ambue ta'anga, oipejúpe, oveve yvága hovýpe, Tupã ojapo mainumby. Aña ojapojey peteĩ ta'anga, oipejúpe, oiko chugui mymba ipepóva ivaivéva, Aña ojapo mbopi.» *** Mombe'ugua'ukuéra guarani Yjoko Itaipu (karaiñe'ẽ: Represa de Itaipu, poytugañe'ẽ: Barragem de Itaipu) ha'e peteĩ yjoko yhendyrýva Ysyry Paranáme, oĩva Paraguái ha Pindorama rembére. Ko téra "Itaipu" ou peteĩ ypa'ũre oĩva jogapo renda gotyo. Ha'e peteĩ ñe'ẽme'ẽ mokõitetãgua Paraguái ha Pindoramáre. Oĩ 15 sutemira'ãha yvate gotyo Hasaha Tekoayhúgui. Ko jejaposéva oho Fos do Yguasu guive Táva Kuarahyresẽme peve. Ijakue ñemoñaréme ha'e 14 GW, ha oreko 20 peteĩmba'enguéra, maymáva oreko 118 temira'ãha ha ojapo 700 MW. 2013-pe ojapo peteĩ pu'akaiteve, 98.6 TWh. 75% oho Paraguáipe ha 17% oho Pindoramáre. References Paraguái Pindoráma Mbojuapykuéra:Paraguay Durante di Alighiero degli Alighieri (1265–1321), ha'e'akue peteĩ ñe'ẽpapára Italiagua Ára Mbyteguápe. Iñaranduka "Pukarã Tupãrehegua", (héra va'akue ijypykuépe Comedìa, ha upéi Vokácho omongarai chupe Divina), ojekuaa aranduka italiañe'ẽme ituichavéva ha peteĩ tembiapoporã ñe'ẽporãhaipyréme arapýpe. Mandu’apykuéra Tekove Italiagua Arandu ha'e peteĩ téra guarani. Kuarepotijy ha'e peteĩ jopara ojejapóva itakandua ha ambue apỹinguéra, tatapỹicha, ojeipurúva jogapópe ha hetã mba'e avei porque imbarete ha ihepy'ỹ. Mba'aporekokuaa Kambyre'ẽ ha'e peteĩ re'ẽ ymaguare Ñembyamerikagua mahe'ẽicha ojejapóva kamby, eiratã, vikarvonáto sódiore ha tyru'íre Terakuéra opaichagua tetãnguérame Héra: Dulce de leche: Arhentína, Volívia, Mbyteamérika, Epáña, Paraguái, Puertorríko, Tetã Dominíkare, Uruguái ha Kolómbiape Arequipe: Kolómbia, Venesuéla ha Guatemálape Bollo de leche térã dulce de leche: Nikaráguape ("cajeta de leche" ha'e peteĩ re'ẽ ojoguaitéva kambyre'ẽre pero ihatã). Cajeta: Méhikope, ojejapo kavara kambýre, cajeta quemada ojejapo kavara kambýre oñembojýva. Dulce de leche: ojejapóva vaka kambýre. Fanguito: Kúvape. Manjar: Chile ha Ekuatór-pe. Manjar blanco o manjarblanco: Volívia, Kolómbia, Ekuator, Panama ha Perũme. Confiture de lait Hyãsiape. Doce de leite: Pindorama ha Poytugápe Milk caramel: Tetã Peteĩ Rekópe Tembi'u arigua Ka'avo Tyru'i ha'e peteĩ tembi'uherã oñeguenohẽva tyru'íre tyru'ipotykuérape (peteĩ jueheguaty orkidiakuérape, ha iryváre oñeguenohẽ ko tembi'uherã, ojejosomipyre). Mba'éicha ojejapo Ojejosova'erã tyru'ikuéra tyru'ipotykuérape (vainilla planifolia), oñemoĩ peteĩ limétare orekova alykoõ mbarete, vódkaicha, ha ojeheja'arã mbohapy jasy. Upéi ojeguerekóta peteĩ rykue sa'yju, hyakuãva tyru'ipotýicha. Jeporukuéra Ojeporu tembi'úre, tenonderã mahe'ẽ ha re'ẽnguérape, avei oiko omoporã hag̃ua oimeraẽ rykuekuérape. Ambue tembiapokue tyru'ícha Ani reimo'a vanilína ha'e tyru'i porque ojogua héra karaiñe'ẽme "vainilla" . Tembi'u Ava'angui ha'e Tupã Jasýre Guarani jeroviaha rapépe. Mombe'ugua'ukuéra guarani Tai Y ha'e tai mokõipa poha, pundie térã pu'ae jurugua, karaiñe'ẽ achegety tai mokõipa poteĩha. Avañe'ẽ achegetyme tai mbohapypa peteĩha, pu'ae jurugua, ambue ñe'ẽme ipu hechauka Jeicha, pu'ae jurugua I juehegua ha Lleicha, avañe'ẽicha. Latinañe'ẽ achegety José Basílio da Gama (São José do Rio das Mortes, ára 8 jasyrundy ary 1741 jave — Lisimbã, ára 31 jasypokõi ary 1795 jave) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára Poytuga ha Pindorama pegua ohaíva hembiapokue héra Termindo Sipílio rupive. Herakuã porã iñe'ẽpoty guasu O Uraguai, ary 1769 pegua, ha oñemoĩ chupe Apyka Irundyha Jára pe Pindorama Ñe'ẽ Amandajépe. Hekove Heñói táva'i São José do Rio das Mortes, oñembohérava rire São José d'El Rei, ha ko ára oñembohérava Tiradentes, Minas Gerais tetãvoréme. Itúva ha'e akue Manuel da Costa Vila-Boas, mburuvicha guasu "capitão-mor" pe Novo Descobrimento pegua, ha isy ha'e akue pe mburuvicha milíko Leonel da Gama Belles hemiarirõ. Ary 1757-pe, itúva omano rire, oñepyrũ oho pe Hesuíta Mbo'ehaópe táva Rio de Janeiro-pe. Ary 1759 jave, Karai Guasu Gomes Freire de Andrade, 1ha Kónde Bobadela pegua, ombotyuka mbo'ehao, mitãrusu Basílio oho Roma-pe omombarete hag̃ua ijerovia. Ary 1760 ha 1766 mbytépe oheja chupe oike pe Rróma Ñe'ẽ Amandaje Guasúpe (Accademia dell'Arcadia), ñe'ẽpapára Michel Giuseppe Morei rupive, oñembohéra "Termendo Sipilho". Amo ary 1768 jave opytami jey Pindorama retãma, Rio de Janeiro távape, hákatu oho jey Európape, Coimbra rendápe. Upe oñemoĩse chupe ka'irãme Lisimbã távape, oĩ porãvagui chupe pe Hesuíta rembiapo. Oñemosãsorã chupe, Basílio da Gama oñe'ẽme'ẽ ohóta oikove hag̃ua Angola-pe. Ha upe rire, ndohomo'ãi hag̃ua, oñemoirũ Karai Guasu Sebastião José de Carvalho e Melo rehe, Marike Pombal pegua. Basílio ohai upévare peteĩ ñe'ẽpoty porã ñemendarã rehegua, Marike Sebastião rajýpe guarã, omomba'eguasu chupe. Upe ary avei osẽ kuatiápe ñe'ẽpoty guasupe O Uraguai, karai Francisco Xavier de Mendonça Furtado herakuãre, Pombal ipehẽngue, ikatu ojehecha omomba'eguasu umi karai Poytuga pegua. Ha hi'ári omomba'eguasu avei umi ava guarani, ha umi pa'i hesuíta oñemomichĩ, ombohováigui hikuái pe Pombal hekorã, ha ohechauka chupe ombotavyséva avakuéra. Upévare oñemoirũve Karai Marike Pombal rehe, ha oñemoĩ chupe ipytyvõhára ramo guáicha. Iñangarekohára osẽ táva rekuáigui, Basílio oho jey va'erã Pindorama ha sapy'apy'a oho jey va'erã Poytugápe avei. Oime jave Lisimbãme omano sapy'a, ára 31 jasypokõi ary 1795-pe, oñeñotỹ chupe pe Igreja da Boa Hora rendápe. Hembiapokue Epitalâmio às núpcias da Sra. D. Maria Amália (1769) O Uraguai (1769) A declamação trágica (1772), poema dedicado às belas artes Os Campos Elíseos (1776) Relação abreviada da República e Lenitivo da saudade (1788) Quitúbia (1791) Mandu'apy Joaju Ikuatia Academia Brasileira de Letras rendápe Basílio da Gama Basílio da Gama - Hekove poytugañe'ẽme Basílio da Gama Haihára Poytugágua Ñe'ẽpapára Poytugágua Ñe'ẽpapára Pindoramagua Antônio Frederico de Castro Alves (Curralinho, ára 14 jasyapy ary 1847 — Salvador, ára 6 jasypokõi ary 1871) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára Pindorama pegua. Heñói pe kokue Cabaceiras, amo 50 km tava'i Nossa Senhora da Conceição de "Curralinho", ko'ag̃a oñembohéra Castro Alves, tetãvore Bahia. Iñe'ẽpoty herakuãvéva omombe'u tembiguái reko pohýi ñembohovái, upévare ojekuaa chupe "Tembiguái Ñe'ẽpapára". Ojekuaa hembiapokue guasu ha herakuã porã, pe Pindorama Ñe'ẽ Amandaje omoĩ pe Apyka 7ha Castro Alves Ñembojárare. Hembiapokue Ñe'ẽpoty Espumas Flutuantes, 1870 A Cachoeira de Paulo Afonso, 1873 Os Escravos, 1883 Hinos do Equador Tragédia no Mar O Navio Negreiro, 1869 Ñoha'ãnga Gonzaga ou a Revolução de Minas, 1875 Mandu'apy Joaju Castro Alves Academia Brasileira de Letras rendápe Vida e Obras de Castro Alves Elogio de Castro Alves, por Ruy Barbosa, por ocasião do décimo ano de sua morte. Ñe'ẽpapára Pindoramagua Kỹiña (hyãsiañe'ẽme: Cayenne) ha'e peteĩ táva Hyãsia retãme, Amérikape, Gujána Hyãsiapegua itavusu. Ipype oikove amo 55.198 tapicha kuéra Téra Héra ou tupiñe'ẽme kỹiña ha he'ise ky'ỹi. Hyãsia táva Gujána Hyãsiapegua 2016 oĩ ary. Oararecha'akue Omano'akue 10 jasyteĩ - David Bowie. 19 jasykõi - Umberto Eco. Joaju ...2015-2016-2017... Peteĩ óga yvate ha'e jejogapopy ava ojapo, ikatu ojepuru oikove hag̃ua, oñemu hag̃ua térã oimeraẽ yvypóra rembiapo. Ára ohasa jave, yvypóra ojapo porãve hógarã, omoporã umi aporeko ha tembiapo, upévare ojehechakuaa óga apo ha'eha peteĩ mba'eporã tee ha oñembohéra chupe jogapokuaa. Ojepuru yvyra, opaichagua ita, kuarepotijy, heta yvyku'i jehe'a ha mba'e ambue imbaretéva. Ehecha avei Óga Jogapo Jogapokuaa Joaju Umi óga yvatevéva ko yvýgui, karaiñe'ẽme Mba'e ojejuhu py'ỹi oimeraẽ óga yvatépe, karaiñe'ẽme Óga yvate ñeñangareko ha jehechakuaa, karaiñe'ẽme ÓgaJogapokuaa Jogapo () ha'e oimeraẽ óga ñemopu'ã. Ipype oike óga apo ha óga yvate ñemopu'ã, peteĩ jogapo ha'e opa mba'e oñemopu'ãséva ha ava oñeimo'ã va'erã mba'éichapa omopu'ãta. Ko ñe'ẽ ou umi mokõi ñe'ẽngue avañe'ẽgui: "óga" ha "apo". Jogapo oñepyrũ peteĩ ñeimo'ã kuatiáre rupive, yvypóra opy'amongeta va'erã mba'éichapa omopu'ã hógarã, ha upei omba'apo óga pyendápe, tápia kuéra ñemopu'ã ha óga ahoja, opa mba'e oimérõ hendápe ha óga ikatu ojepurúrõ, opa. Ehecha avei Óga Óga yvate Jogapokuaa Jogapokuaa Apo () ha'e yvypóra rembiapo peteĩ mba'ére, ku'ekavoña, tembipuru térã mba'e ambuéva ikatu omoambue mba'ekuéra ojepuruporã hag̃ua rire, ku tembiapo ava ojapóva. Ava rembiapo heta niko: óga apo, tembi'u apo, mba'yruguata apo, kaguy apo, ao apo ha opa mba'e ñandejeréva, upévare yvypóra oipuru heta ku'ekavoña (mákina) ha tembipuru opaichagua omba'apo pya'eve hag̃ua ha ojapove mba'ekuéra (taha'e ao, óga, tembipuru ambuéva térã tembi'u). Mba'eapopyha ha'e oimeraẽ óga yvypóra oipurúva ojapo hag̃ua peteĩ mba'e térã tembiporu, ipype oiĩ heta ku'ekavoña térã ava mba'apohára, umi óga ombopy'aeve mba'ekuéra apo.´ Ehecha avei Mba'eapopyha Ku'ekavoña Tembiapo Ao ha'e opa poyvi pyahapyre yvypóra oipuru oñemonde hag̃ua, vakapi ijapopyre térã ka'a ijapopyre, ojepuru ojejaho'i hag̃ua térã oñeñangareko hag̃ua ro'ýgui. Oime aokuéra opaite yvypóra rete pehẽnguepe guarã, pýpe umi sapatu, hetymáre umi kasõ térã sái, pyti'áre ojepuru kamisa ha ambuéva. Poyvi ojepuru mba'e ambuéva oñembohérava avei ao, techapyrãme oĩ pe ñemokãha, pe ajutyrõka ojepuru oñeñapytĩporã ajúrare ojehecha porãve ha pe chumbe ojeku'akuaháva. Ñavõ tetã oreko ijao tee, ha yvypóra ohechakuaa kuimba'e ao ha kuña ao. Ao niko mba'eguasu yvypora rembiapóre, jeroviáre ha arandupýre. Mandu'apy Joaju Ao Pyahapy térã poyvi () ha'e mba'e apopyre aorãva. Pyahapy niko inimbo aty mbaretemi oñembojuasáva ha ojepysóva, oñembojoaju opaichagua inimbo ojejapo hag̃ua pyahapy oikoéva, oimeraẽ aorã. Heta tembipuru yvypóra oikotevẽ oipyaha hag̃ua, ju, he'y, aovyta, pyahaha ha mba'e ambuéva ikatu oipuru, inimborã oipuru ka'a (taha'e mandyju, lino, térã ambuéva) ha oúva mymbágui (séda ha ovecha rague). Ehecha avei He'y Aovyta Mandyju Joaju Ao Peteĩ he'y niko ha'e peteĩ tembipuru yvypóra oipuru oipyaha hag̃ua inimbonguéra, ojapo hag̃ua opaichagua pyahapy ha poyvi. Yvyra pehẽngue puku ha apu'áva oñemomichĩ ijapýra gotyo, peteĩ ijapýrare, oguereko mba'e apu'a vava'ỹva. Ymaguareite guive yvypóra oipuru he'y ha ko'ãga guive oipuru jave. Oime he'y opaichaguáva, ituichakue ha mba'e ijapopyre, oĩ umíva oguereko mba'e jere ijapýrare avei. Ojejuhúvo peteĩháme he'y oñemoambue heta yvypóra rembiapo. Ao aporã, peteĩháme ava kuéra oipyaha va'erã inimbonguéra he'ýre ha upei katu oipuru va'erã pe aovyta, oñembojoaju hag̃ua umi inimbo pyahapyre, upéicha tapicha kuéra ymaguare ojapo ijaorã. Ehecha avei Pyahapy Aovyta Mandu'apy Tembiporu Peteĩ aovyta () ha'e tembiporu yvypóra oipuru oipyaha hag̃ua, yvyra térã kuarepoti ijapopyre, oñembojuasa inimbonguéra oñembojoajýva peteĩ he'y rupive, ojepuru ojapo hag̃ua pyahapy ha ao opaichagua. Umi aovyta irundykejojáva oguereko heta inimbo oñembo'ýva ha inimbo oñenóva, ha upéi ojejuasa va'erã umi inimbo oñembo'yva ári ha guýre umi inimbo oñenóva rupive, upéicha ojejapo peteĩ pyahapy. Mandu'apy Joaju Mba'éichapa ojejapo va'erã peteĩ aovyta, techarã karaiñe'ẽme Aovyta mitãpe guarã, karaiñe'ẽme Aovyta ñemoambue ára ohasa jave Aovyta ymaguareite Tembiporu Peteĩ ñembohysýi ndaha'éiva porokuáirehegua ha'e peteĩ ñembohysýi ndaha'éiva ni porkuái vore ni peteĩ ñemuha Yvytyguasukuéra Henyhẽ Itágui (ingleñe'ẽ: Rocky Mountains) ojeikuaa avei térare Rockies, ha'e peteĩ yvytyrysýi oĩva Yvateamérika kuarahyresẽme. Yvytyrysyi Tetãvore Joapykuéra Kanatã Momaranduporã, he'iháicha upe Kirito jerovia rape, ha'e opaite mombe'u oñe'ẽva Hesu Nasaregua rekovére, mano ha ñemoingovejey, ohechauka avei mba'épa ombo'e ha oñemopyenda Kirito jerovia rape. Momaranduporã ojeikuaavéva ha'e umi irundy "momaranduporã momarangatuha": Matéo, Márko, Lúka ha Huã, oĩva pe Ñe'ẽme'ẽ Pyahúpe, oĩ avei momaranduporã mombyryitakua, ndaha'éiva momarangatuha, Hudeo-Hesurapépe ha nostiko rapépe. Haimete opa karai arandu ohesa'ỹijóva umi aranduka he'i ojehai akue amo ary 65 ha 100 Kirito rire, hákatu oĩ umíva he'i ojehai ku ary 65 mboyve. Mandu'apy Joaju Constitución dogmática Dei Verbum sobre la Divina Revelación Hesu rape Rembrandt Harmenszoon van Rijn (neelándañe'ẽme: [ˈrɛmbrɑnt ˈɦɑrmənsoːn vɑn ˈrɛin] ( ñehendu); 15 jasypokõi 1606 – 4 jasypa 1669) ha'e va'ekue peteĩ mopinĩhára ha mbareteyha olandagua. Notes Tekove Tetãnguéra Yvýigua Homéro (gyresiañe'ẽ ymaguare: Ὅμηρος [hómɛːros], Hómēros) ha'e ojapóva Ilias ha pe Guatapukueta. Ñe'ẽpapára Tekove Gyresiagua Peteĩ musaróga ha'e peteĩ moĩrenda oñongatúva peteĩ aty avajapopyre ha ambue mba'e tekotevẽva mba'eporã, tembikuaaty, tembiasakue térã arandukuaáre ha ohechauka chupekuéra itaverukuéra rupi ikatúva oĩmeme upépe térã ndameméi. Musarogakuéra tuichavéva oĩ táva guasukuéra ha tendaguavéva oĩ táva michĩnguérame. Ñe'ẽrapokuaa Héra ou latĩñe'ẽme 'museum', oúva gyresiañe'ẽ ymaguarépe 'μουσεῖον' (mouséion), he'iséva témplo Musanguérame. Lev Nikoláevich Tolstói (rrusiañe'ẽ: Лев Никола́евич Толсто́й, [lʲɛf nʲɪkɐˈlaɪvʲɪtɕ tɐlˈstoj] ( ñehendu); 9 jasyporundy 1828 – 20 jasypateĩ 1910), ojeikuaáva avei Leo Tolstoy térã León Tolstói, ha'e va'ekue peteĩ ñe'ẽpapára rrusiapegua. Tolstoi Johann Sebastian Bach [ˈjoːhan zeˈbasti̯an ˈbax] (31 jasyapy 1685– 28 jasypokõi 1750) atõijapoha ha atõikuaaha alemañagua araty Varrókope. Puraheihára Tekove Alemañagua Ígor Stravínskii (rrusiañe'ẽ: И́горь Фёдорович Страви́нский, Ígorʹ Fëdorovich Stravínskiy; [ˈiɡərʲ ˈfʲɵdərəvʲɪtɕ strɐˈvʲinskʲɪj]; 17 jasypoteĩ 1882– 6 jasyrundy 1971) ha'e va'ekue peteĩ atõijapoha, kuãytasãha ha atõirahahára. Tekove Rrúsiagua Israel —héra tee hína Tetã Israel (evréo ñe'ẽme: Medinat Yisra'el, Oje'e: ; áraveñe'ẽme: دولة إِسرائيل Dawlat Isrā'īl, Oje'e: )— ha'e peteĩ tetã hekosãso ojejuhúva Kuarahyresẽ Aguĩgua yvy pehẽnguéme, para Yvy mbytépe rembe'y ñemby kuarahyresẽyguápe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Lívano, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Síria ha Horytáña, tetã Paletína kuarahyresẽ ngotyo hetãvore Sihorytáña ha kuarahyreike gotyo ojejuhu hetãvore Gása, ñemby kuarahyreike gotyo Ehíto ha ñemby gotyo ojejuhu parapyte Akava, para Pytãme. Israel retãme oiko amo 9 sua tapichakuéra, umívagui hetakue tuichavéva hudío ijypykue hína, Israel añónte voi tetã hudío peteĩva. Ko tetãme oiko avei heta tapicha árave musulmã, Kiritóre ojeroviáva, druso kuéra ha tapichakuéra Samariagua, upéicha avei oiko tapicha aty michĩvéva ijerovia ambuéva ha ijypykue opaichagua. Itavusu, tetã rekuái henda tee ha itáva tuichavéva hína Herusalẽ; oñoñemuvehápe hína táva Tel Aviv-Yafo ha ojejuhuvehápe mba'eapopyha hína táva Haifa. Tetã Israel ko'ãgagua ojehechakuaa ijypy hína Yvy Israel ymaguare ( Eretz Yisrael), ñeimo'ã mba'eguasuitéva hudio jeroviápe amo 3000 ary ojapo guive. Ñorairõ Guasu Peteĩha opa rire ha oiko aja upe Mburuvi otománo ñemboja'o, pe Tetãnguéra Ñemoirũ omoañete toiko Paletína Tavetã Joaju ipoguýpe ojaposégui peteĩ «tetã rekoha hudiokuérape guarã». Ary 1947-pe, ONU omoañete Paletína toñemboja'o mokõi Tetãre, peteĩva Tetã Hudío ha ambuéva Tetã Árave. Upéicha ára 14 jasypo ary 1948-pe, Tetã Israel oikuaaukákuri isãsohague, upe rire oiko Israel ñorairõ 1948 pegua umi ko tetã ijerére oimévare, tetã aravekuéra noñeĩséi ONU rembiapokue. Israel ipu'aka heta jey ñorairõme ha upéicha oñemoañete isãsoha, ombotuichave avei ijyvy apekue Tetã Hudío ONU hembiapokue ypýgui. Upe guive, Israel ha heta tetãnguéra árave oñombohovái, heta oñorairõ ha ojehecha oiko ñerairõ ko ára gueteri. Omoñepyrũ ko tetã guive, umi tetã aravekuéra ijerére ombohovaimeméva ijyvy apekue ha ombohovái avei oĩ porãpa oiko ko tetã. Oikóramo jepe py'aguapy jekupytyha Israel ojapo Ehítore ha Horytáñare, ha oñeha'ãmeme oiko avei py'aguapy jekupytyha akoiguáva Paletínare. Israel ha'e voi tetã oikóva jekopytyjoja oporombuekoviáva rapépe ha oñesãmbyhýva amandajerape rupi. Ko tetã karai sãmbyhyhára peteĩha omba'apo va'erã tetã ruvicháicha ha Knéset omba'apo va'erã amandaje guasúicha ojapóva teko me'ẽnguéra. Israel oreko yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha porãitéva ha oñemotenonde umi Kuarahyresẽ Aguĩgua tetã ambuéva mbytépe. Mandu'apy Joaju Israel rekuái henda tee Ministerio de Relaciones Exteriores de Israel Página web de la Oficina Nacional de Turismo de Israel (karaiñe'ẽme) Peteĩ húngla ha'e peteĩ ka'aguy ipohýva. Yvyapekuaa Wilhelm Richard Wagner (alemañañe'ẽ: [ˈʁiçaʁt ˈvaːɡnɐ]; 22 jasypo 1813 – 13 jasykõi 1883) ha'e va'ekue peteĩ atõijapoha, ñoha'ãngarahahára, ha atõirahahára, ojeikuaavéva atõimbiapokuéra rupi. Tekove Alemañagua Tekombarete Imbokávakuéra Paraguaipegua (karaiñe'ẽ: Fuerzas Armadas de Paraguay/la Nación) ha'e pe aty milikorehegua, pararehegua (omoingepypéva pepo'atãkuaa pararehegua ha tete pararehegua) ha tekombaretenguéra pepo'atãreheguápe. Paraguái Piratĩ (latĩñe'ẽ: Prochilodus nigricans) ha'e peteĩ juehegua pirakuérape juehepehẽ Prochilodontidae-pe Ñembyamerikaygua tekovety Characiformes-pe. Ysajakuaa Kuimba'enguéra ikato okakuaa 37 cm peve. Pira Peteĩ ñe'ẽnguéra aty ha'e umi aty oñemohendaháicha ñe'ẽnguéra ojoguáva oguerekógui ñe'ẽ ijypykue peteĩ, hérava ñe’ẽypy (protolengua). Ñe'ẽ Hose Nazareth-ygua niko María ména ha -Hesukirito reko ohapykuehóvape g̃uarã- ha'ehína, yvy ape ári, Hesu ru'anga, heñoiva'ekue Mariágui. Hesu niko Tupã ra'y. Hose ndaje yvyrambojeguahára ha oñemombe'u ha'e ombo'ehague Hesúpe upe mba'e'apo. Mateo Marangatu he'i hese ha'ehague Jacob ra'y, ha Lucas Marangatu katu he'i hese ha'eha Heli ra'y. Oje'e hese heñoihague Belén-me, ha'éva David táva, ha omanohague Nazareth-pe. Hose niko Tupã poravopyre. Ndojekuaaporãi araka'etépa heñói ha omano; jepémo upéicha, oje'e omanohague Hesu orekórõ 12 ary. Mateo Marangatu omombe'uháicha, Tupã remimbou ojehechauka Hosépe iképe ha he'i chupe Maria hyeguasuhague Pytu Marangatu rupive ha imemby oipysyrõtaha angaipágui opavavete itavayguápe, Hose, ojeroviaguasúva Tupãre, ogueroviákuri upe mba'e. Arakuéra ohasa rire, Herodes I ojerurérõguare ojejukapa hag̃ua opaite mitã Belen-megua, mokõi ary ohupytýva peve; Hose ogueraha Maria ha Hesúpe Egipto retãme. Herodes omanóvo, Hosé, María ha Hesu ndive ojevy Israel retãme. Ndoikoséigui Judea-pe, Arquelao, Herodes ra'y, oĩháme táva ruvichárõ; ha upémarõ oho hikuái ha oiko Nazareth, Galilea-pe. Tupão oguereko Hosépe Oñopehẽ Marangatu túvaramo ha upéicha avei Tupão ruguasúrõ. Hebreo ñe'ẽme, Hose he'ise “mbojoapypyre”. Pápa Pío IX ojapókuri Hose Marangatúgui, ary 1847-pe, Tupão Yvoragua Rerekua. Hose Marangatu ára, 19 jasyapy, oñemopyendákuri sa'ary'aty XV-pe ha ary 1621 guive herakuã opaite tupão rupi. Ko'ág̃a hekove oñehesa'ỹijo Hosekuaaty rupive. *** SAN JOSÉ, GUARANÍME – 19 DE MARZO Ohai: David Galeano Olivera Hesu rape Jehesyha () ha'e peteĩ tembiporu itakanduágui ijapopyre oñemoĩva tata ári ojy hag̃ua tembi'u, ojepuruita ojapo hag̃ua so'o mbichy. Ikatu oñemoĩ iguýre tatapỹi, jepe'a térã mba'etĩ omyendy hag̃ua tata. Ehecha avei So'o mbichy Tembiporu tembi'u aporã Arakõi marangatu ha'e pe ára mokõiha pe Arapokõindy Marangatu pegua, Hesu rape ojeroviáva omboarete ha ojeromandu'a umi ára Hesu Kirito ojejapyhy, oñemoinge ramo tovakeópe, ojehupíramo kurusúre, omano ha oikovejeýramo guare. Ñemombe'u Ko árape ojerovia oiko pe jehasa ojekuaáva "Tupao Ñemopotĩ", Kirito omosẽmba akue umi oñemúvape, umi oñemúva viru Tupaópe oñeme'ẽ vaerãre ha ome'ẽva ambue tetã megua virúre, ha oitypa imesa. Ha ojeromandu'a avei María oñohẽ aja mba'e ryakuã porã Hesús rehe, oñembyatypávo hikuái pyhare okaru haguã, he'iháicha Momaranduporã Huã pegua. Ára kuéra Ko'ã hína Arapokõindy Marangatu ára: Arapokõindy Marangatu Araapy marangatu ha'e pe ára mbohapyha pe Arapokõindy Marangatu pegua, Hesu rape ojeroviáva omboarete ha ojeromandu'a umi ára Hesu Kirito ojejapyhy, oñemoinge ramo tovakeópe, ojehupíramo kurusúre, omano ha oikovejeýramo guare. Ñemombe'u Ko árape ojerovia Hesu oikuaauka Húra Ikarióte omoñuhãtaha chupe, he'iháicha Momaranduporã Huã pegua. Ára kuéra Ko'ã hína Arapokõindy Marangatu ára: Arapokõindy Marangatu Ararundy marangatu ha'e pe ára irundyha pe Arapokõindy Marangatu pegua, Hesu rape ojeroviáva omboarete ha ojeromandu'a umi ára Hesu Kirito ojejapyhy, oñemoinge ramo tovakeópe, ojehupíramo kurusúre, omano ha oikovejeýramo guare. Ñemombe'u Ko árape ojeromandu'a Húra Ikarióte oñembopopegua oity haguã Hesúpe, mbohapypa kuarepotitĩ pehẽ ome'ẽ chupe umi pa'i ruvicha kuéra. Ára kuéra Ko'ã hína Arapokõindy Marangatu ára: Arapokõindy Marangatu Arapo marangatu ha'e pe ára poha pe Arapokõindy Marangatu pegua, Hesu rape ojeroviáva omboarete ha ojeromandu'a umi ára Hesu Kirito ojejapyhy, oñemoinge ramo tovakeópe, ojehupíramo kurusúre, omano ha oikovejeýramo guare. Momaranduporã Huã pegua, 13:14–17, omombe'u pe jehasa ojeromandu'avéva ko ára, Hesu ojohéi hemimbo'ekuéra ipy ha oiko upe karu pyhare paha: 14 "Upévare, che pene Mbo'ehára ha pende Jára ajohéi ramo peẽme pende py, peẽ avei pejohéi vaerã ojupe pende py. 15 Che ahechauka peẽme mba'épa pejapo vaerã, peẽ pejapo haguã avei che ajapo haguéicha pende rehe. 16 Añetéko ha'e peẽme: ndaipóri tembiguái tuichavéva ijáragui, ha peteĩ ojejokuáiva niko michĩve ijokuaiharégui. 17 Ko'ã mba'e pehecha kuaa ha pejapo ramo, peikóta vy'apópe." Ñemboarete Ko árape heta tetãme oñemboarete guasu, opavavete ijaty peteĩ aripaka guasu jerére ha upépe oiko pe karuguasu. Pyharekue, tupãópe, oiko pe jepyhéi (Hesu ojohéicha hemimbo'ekuéra ipy) ha ojehecha ha oñehendukuaa avei umi kurusurape'anduhára, omoirũramo, purahéi asy rupi, Hesu Kirito jehasa asy. Ára kuéra Ko'ã hína Arapokõindy Marangatu ára: Arapokõindy Marangatu Valparaíso ha'e peteĩ táva Chilepe, Valparaíso provincia-pe. Ambuére joaju Commonscat:Valparaíso municipalidaddevalparaiso.cl {es} ciudaddevalparaiso.cl {es} Chile táva Arapoteĩ marangatu ha'e pe ára poteĩha pe Arapokõindy Marangatu pegua, Hesu rape ojeroviáva omboarete ha ojeromandu'a umi ára Hesu Kirito ojejapyhy, oñemoinge ramo tovakeópe, ojehupíramo kurusúre, omano ha oikovejeýramo guare. Ko ára imba'eguasúko Hesu rape ojeroviávape, ojeromandu'águi Hesu Kirito omano kurusúre, upévare pe katóliko jerovia oporojapouka karu'ỹ ha so'o je'u'ỹ. Ñemombe'u Ko árape ojerovia oiko pe Hesu Kirito ñemano, omombe'uháicha umi irundy momaranduporã, Hesu oñemyakãsã ha oho oporombojovakehápe, umi Hudío oñembyaty ha ojerure Pilátope ojukauka Hesúpe, Piláto ombyepotika rire Hesúpe, omondo oñemosãingo haguã kurusúre. Ñemboarete Pe arapoteĩ katu, heta tetãme asaje rupi, tupãópe hyapu peteĩ yvyrapararã, oporohenóiva. Péva ojehu vove, opavavéva oho tupãópe ogueromandu'ajey hag̃ua Hesu Kirito ñemano. Upépe oikoraẽ mandu'a upe kurusu rapére (vía crucis); ha upéva rire katu Hesu Kirito ra'ãnga ojehupijey kurusúre ha ojeromandu'a umi "pokõi ñe'ẽ". Upéi Hesu Kirito rete oñemboguejy ha oñemoinge tupão ryepýpe ha opavavéva oñemboja ojapóvo pe tupãitũ. Oĩ avei upégui ohóva oñembo'e ha oitupãitũ ambue tupãópe, ohupyty peve pokõi tupão. Arapoteĩ ha'e ára ikirirĩvéva. Avave ndaikatúi osapukái térã oñe'ẽ hatã. Ndaikatúi ñañani ha mitãnguéra ndaikatúi ñañembosarái, omboja'o hag̃ua Kirito ñemano. Ára kuéra Ko'ã hína Arapokõindy Marangatu ára: Arapokõindy Marangatu Yvyty Lambare, hérava ymaguare Yvyty Avamba'e, ha'e peteĩ yvy yvate opytáva ysyry Paraguay hembe'ýre, táva Paraguay ipype, pe tavapy ojekuaáva Itá Enramada. Oĩ pe yvytyrysýi hérava Yvytypanema, oĩháicha umi yvyty Takumbu, Ñemby ha Jaguarõ. Ijyvatekue ha'e 156 metro yguasu ári. Hu'ãme oĩ peteĩ tenda guasu ojehecha hag̃ua Táva ári ha peteĩ tetera'ãnga ohechauka pe mburuvicha Lambare; ava guarani uru guasu España ojokuái Paraguáipe aja. Paraguái yvyapekuaa Ñandu Pysã (héra avei Crux térã Cruz del Sur) ha'e peteĩ mbyjaty oĩva yvaga ñembýpe peteĩ Mborevi Rape vorépe. Mbyjakuaa Arahaku () hína peteĩva ary arajere umíva irundy pegua. Heta yva ñane retãme oĩ arahaku jave: sandia, anana, pakuri, parral. Ára Upe yvytyrysýi Áype ha'e opa umi yvyty aty yvateitéva oĩva Mbyte Európape. Hu'ã yvatevéva ha'e pe yvyty Mont Blanc, orekóva 4.810 métro yvatekuégui. Yvytyrysýi Áype ijerére ojejuhu heta ysyry y porãva ha yvy omongakuaáva hasy'ỹ koga'aita, upévare, ymaite guive heta avano'õ opyta oikove hag̃ua Áype ijerére. Ko'ãgaite, amo 14 sua yvypóra oikove pe tendápe. Ko'ãga, yvytyrysýi Áype iñemohendapyre irundy tetã rehe: Hyãsia, Suisa, Auteria ha Italia, hákatu ikatu ojejuhu yvyty ambuéva Áype pegua ambue tetãme: Mónako, Eloveña, Alemaña ha Liechytenteĩ. Mandu'apy Joaju Montañas más altas de los Alpes (cuatromiles) Web de información turística en los Alpes Áype Miguel Grau Seminario (* Piura, 1834 - † Punta Angamos, 1879) peteĩ militar ha politico katupyry Perũgua. Hekove O'arahecha Paita 27 Jasypokõi ary 1834 óga opytáva. Ha'e Juan Manuel Grau Berrío ra'y ha Luisa Seminario y del Castillo memby. 8 Jasypa ary 1879. Hembiasa ñemboguata Omyakãvo tetã Hembiasa Política-pe Ikatu ojehecha Perũ Ojoajúva okápe Tekove Perũgua Tai (Karaiñe'ẽ: letra) ojeporu ohai hag̃ua ñe'ẽngue. Achegety ha'e tai aty peteĩ ñe'ẽgui. Techapyrã: A - Ã - CH - E - Ẽ - G - G̃ - H - I - Ĩ - J - K - L - M - MB – N - ND - NG - NT - Ñ - O - Õ - P - R - RR - S - T – U - Ũ - V - Y - Ỹ - ’ (puso). Achegety Pangyráma (gyresiañe’ẽgui "opa taikuéra", Karaiñe'ẽ: pangrama) ha’e peteĩ ñe'ẽjoapy térã ñe'ẽngue opa taikuéra achegetýgui ndive. Techapyrã: Avañe’ẽme: Hĩlandiagua kuñanguéra oho peteĩ sa'yju ypa'ũme Gavõme ombo'e hag̃ua ingyleñe'ẽ mitãnguérare ne'ẽndy'ỹ. Karaiñe’ẽme: El veloz murciélago hindú comía feliz cardillo y kiwi. La cigüeña tocaba el saxofón detrás el palenque de paja. Poytugañe’ẽme: Luís argüia à Júlia que "brações, fé, chá, óxido, pôr, zângão" eram palavras do português. Hyãsiañe’ẽme: Portez ce vieux whisky au juge blond qui fume. Alemañañe’ẽme: Zwölf Boxkämpfer jagen Viktor quer über den großen Sylter Deich. Ñe'ẽ Ñe'ênguéra Mbo'ehaovusu, ojekuaáva ISL-ramo niko peteî mbo'ehao ñe'ênguéra rehegua, ha'éva mbo'ehaovusu, oîva Facultad de Filosofía, Universidad Nacional de Asunción-gua poguýpe. Universidad Nacional de Asunción ryepýpe, ha'e añoite ome'ê kuatia'atâ mbo'ehaovusuháicha ñe'ênguéra mbo'ekuaahárape. TEMBIASAKUE Ñe'ênguéra Mbo'ehaovusu niko heñóikuri ára 12 jasyrundy ary 1965-pe, kuatiapyre Pº 123 omboajeva'ekue UNA Motenondehára, Tkj. Crispín Insaurralde ha upekuévo, Estados Unidos de Amérika remimbou Paraguay retâmegua ndive oñemboheraguapýkuri peteî kuatiañe'ême'ê oñembosako'i ha oñemoñepyrû haĝua peteî mbo'esyry mbo'ekuaahararâ oporombokatupyrýtava Inglés-pe ñe'ê mokôihárô ha Estados Unidos ñe'êporâhaipyre ha rekópe. Francia Ñe'ê Mbo'ehakuaahararâ mbo'esyry oñepyrûkuri ary 1971-me. Guarani Ñe'ê Mbo'ekuaahararâ mbo'esyry oñepyrûkuri ary 1972-me ha ary 1997-me oñemoheñóikuri Italia Ñe'ê Mbo'ekuaahararâ mbo'esyry, hi'areva'ekue ary 1983 peve. Alemania Ñe'ê Mbo'ekuaahararâ mbo'esyry oñemoheñóikuri ary 1985-pe. Portugués Ñe'ê Mbo'ekuaahararâ mbo'esyry oñemoñepyrûkuri ary 2011-me. Jasypakôi ary 1999 guive, ISL ohasákuri Facultad de Filosofía Universidad Nacional de Asunción-gua poguýpe, tekombo'e ha viru purúpe. Ñane retâme, ISL añoite ikatu oikuaara'â umi Ñe'ê'asahararâme, péicha he'i kuatiapyre Pº 64/00 osêva Tekombo'e Yvategua Sâmbyhyha Guasúgui (MEC), oñemboajeva'ekue MEC ha UNA kuatiañe'ême'ê rupi. Ko mbo'ehaovusúpe oñeme'êse upe omohu'âvape umi tembipuru ha'evéva ñe'êkuaatýpe, avano'ôkuaápe, taperekokuaatýpe, aporekokuaápe, tembikuaatýpe ha tekokuaápe ikatútava ojapo ichugui peteî ava imba'ekuaaporâva UNA jehupytyrâme oñemboguapyháicha. MBA'EKUAARAPEKUÉRA Mbo'ekuaahararâ mbo'esyry peteîteîva: Alemania Ñe'ême. Francia Ñe'ême. Guarani Ñe'ême. Inglés Ñe'ême. Portugués Ñe'ême. Peteîteîva Mbo'esyry are: Irundy ary ha ipahápe ojehai ha oñehendukava'erâ peteî tembiaporâpavê. TEKOMBO'EGUA KOTEVÊPY Jeikerâ aranduchauka katuete oñeme'êva'erâ opavave mbo'ekuaahararâ mbo'esyrýpe. Umi aranduchauka oikójepi upe ñe'ê ojeporavóvape ñemoarandurâ ha oreko ko'â kotevêpy:: Ojeikuaaporâva'erâ upe ñe'ê ojehapykuehótava. Ojejapo aranduchauka ñe'ê ha jehai rehegua. Ñe'ê ha jehai puru, haikuaa España Ñe'ême. Kyta sa'ivéva ojehupytyva'erâ niko 60% opavavete mbo'erâme ha ndohupytýiva, ndaijái. Ojejapo ha oñehendukava'erâ pe tembiaporâpavê: upe tembiaporâpavê apo ha ñehenduka oikova'erâ katuete ikatuhaĝuáicha ojehupyty pe mbo'ekuaahára kuatia'atâ taha'e ha'éva ñe'ême. MBO'ESYRY SAPY'AGUÁVA Inglés – Castellano Ñe'ê'asa. Hi'are: 3 jasy Ñe'ê'asahára Heko'okáva Ñe'ênguéra Mbo'ehaovusu niko ojeporavókuri ipype ojejapo haĝua kuaara'â ha upéi ojehupyty haĝua ÑE'Ê'ASAHÁRA HEKO'OKÁVA kuatia'atâ, upevarâ ISL-pe ojejapo umi aranduchauka opavavete ñe'ême, oñembohysýihápe umi kotevêpy omyenyhêva'erâ umi oikoséva ñe'ê'asahárarô, umi aranduchauka ojejapójepi irundy jey ñavô ary. JOAJU OKAPEGUA Pagina Web Instituto Superior de Lenguas. Pagina Web Universidad Nacional de Asunción. Pagina Web Facultad de Filosofía UNA MARANDUREÑOIHA Paraguái Mbo'ehaorusu Paraguáipegua Luis Alfonso Resck Haiter niko heñóikuri Táva Villarríka, Paraguay Retãme; ára 23 jasyteĩ ary 1924-pe. Itúva herava'ekue Felipe Resck France ha isýkatu María Haiter, omendava'ekue hikuái Tupão San Francisco, Paraguaýpe ha upéi ovákuri hikuái Táva Villarríka-pe oguerekohaguépe peteĩ ñemuha. Upe rire, karai Felipe ojoguákuri yvy Táva Independencia-pe ha upépe oguerekókuri peteĩ ka'aty. Felipe ha María orekókuri 11 ñemoñare, ipahaguéva hina Luis Alfonso. Luis Alfonso Resck Haiter oñemoarandúkuri Villarríka-pe ha upéi ary 1942-pe oúkuri Paraguaýpe oñemoaranduhaguépe pohãnohararã ha upekuévo Escuela Superior de Humanidades-pe, ko'ág̃a ha'éva Facultad de Filosofía UNA. Ñorairõ 1947 oiko aja oñeme'ẽkuri chupe peteĩ ñemoarandurã ojehepyme'ẽ'ỹva. Upeichahápe ary 1950-pe ohókuri Epaña retãme, oñemoaranduhaguépe peteĩ ary ha upégui ohasákuri Hyãsia-pe ha ambue tetã Europa-guápe. Ary 1951-pe ojevýkuri ñane retãme, oheja iñemoarandu pohãnohararã ha oñepyrũkuri oñehekombo'e arandupykuaápe Facultad de Filosofía-pe upérõ ipyahuetéva, oikehaguépe avei mbo'ehárarõ Letras-pe. Upépe oikókuri chugui Temimbo'ekuéra Aty motenondehára ha upe rire ojeporavókuri chupe Temimbo'ekuéra Mbo'ehaovusugua Atyguasu motenondehárarõ. Upéicha oñepyrũkuri oiko chugui pe ñorairõhára guasu mbo'ehao, tekoha ha polítikape, ojekuaahaguéicha chupe omano meve. Ary 1950-pe, Luis Alfonso Resck Haiter ombojoaju hekove Rosa Perla Bonín Yódice-re, heñoiva'ekue ára 4 jasyrundy ary 1931-pe. Ha'ekuéra oguerekókuri irundy ñemoñare: Felipe Carlos, María Catalina, Luis Abdel ha Juan Hérib. Higinio Morínigo oĩrõguare ñane retã ruvichárõ, Luis Alfonso Resck oñemoingejepékuri 15 jey ka'irãime. Ary 1960-pe, Resck omoheñóikuri aty hérava Partido Demócrata Cristiano ha oikókuri imotenondehárarõ mokõi jey. Ha'éngo pe ñorairõhára ha'evéva Ava Tekopýpe ñane retãme. Ary 1954 guive, ha Alfredo Stroessner oĩrõguare ñane retã ruvichárõ pukukue, Resck ojejoko, oñemuña, oñenupã, oñemoha'eño, oike ka'irãime ha oñemosẽ ñane retãgui manterei. Oñemoingékuri chupe 109 jey ka'irãime. Luis Alfonso Resck-gui oikókuri Mbo'ekuaahára Arandupykuaápe ha Ava Tembikuaatýpe Universidad Católica-pe, Paraguaygua, avei ohupytyjepékuri heta kuatia'atã ambue mbo'ehaovusúpe ñane retãgua ha ambue tetãmegua. Ombo'ejepékuri 40 ary. Omoheñoijepékuri heta aty. Herakuã og̃uahẽkuri ko yvóra pukukue javeve. Hapykuere puku ha hesakãvare oñeme'ẽjepékuri chupe heta pyti'ajegua ha jopói, ñane retãme ha ambue tetã rupi, umíva apytépe, Francia, Venezuela, Argentina, Chile ha Lívano. Omanókuri Táva Paraguaýpe, ára 10 jasypoteĩ ary 2016-pe. Joaju Luis Alfonso Resck YouTube-pe *** LUIS ALFONSO RESCK, GUARANÍME - Ohai: David Galeano Olivera Resck Andalusía (karaiñe'ẽme: Andalucía) ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva España retã pegua, oikoháicha tetã hekosãsóva hembiasakuére (nacionalidad histórica), upe Hekosãso Rekorã he'iháicha. Itávusu ha táva guasuvéva ha'eha Sevílla. Andalusía niko pe tetãvore hekosãsóva España retã pegua oguerekovéva tapicha kuéra ipype (8.411.207 tetãygua ára 1 jasyteĩme 2016 jave) ha pe tetãvore hekosãsóva tuichave Catilla ha León rire. Oĩ yvyapy Ivéria ijapýra, ñemby gotyo; ijerére ojejuhu kuarahyreike gotyo tetã Poytuga, yvate gotyo ojejuhu umi tetãvore hekosãsóva Extremadura ha Castilla-La Mancha, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Murcia ha ñembýpe oĩ paraguasu Atlántiko, pe para Yvy mbytépe ha Hivyraytã. Yguasu mboypýri, pe ypo'i Hivyraytã rire, ojejuhu tetã Marruéko ha Séuta oĩva Áfrikape. Mandu'apy Joaju Web oficial de la Junta de Andalucía. Web oficial de turismo de Andalucía Andalusía Múrisia (karaiñe'ẽme: Región de Murcia) ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva España retã pegua, opytáva yvyapy Ivéria ijapýra ñemby kuarahyresẽ ngotyo, tetãvore hekosãsóva Andalusía ha Comunidad Valenciana mbytépe, ojejuhu ñemby gotyo upe para Yvy mbytépe ha Castilla-La Mancha yvate gotyo ojejuhu. Itavusu ha'e pe táva Múrisia, upépe opyta umi tekuái róga tetãvore hekosãsóva pegua, upe Múrisia Amandaje Guasu mante opyta táva Cartagena, razón por la que es denominada como «capital legislativa» en el preámbulo de la ley 5/2005, Ary 2015 jave oikove tetãvore Múrsisia 1.463.249 tapicha kuéra, itáva oguerekovéva tapicha kuéra ipype ha'e Múrisia, Cartagena ha Lorca. Mandu'apy Joaju Página oficial de la Comunidad Autónoma de la Región de Murcia Región de Murcia Digital Portal oficial de la Región de Murcia Múrisia (tetãvore hekosãsóva) Ára 21 jasypoteĩ jave oike arajere hérava araro'y, oguerúva hendive ro'y ha ama. Ipukukue javeve maymávante jaipurujoa ao aku ha ñaimeve ñande rogapýpe ha ñañandu jajoajuveha. Upéicha avei, ñane retãygua he'iháicha, umi ára mbykyve ha yvága katu oñemo'ã araípe. Okaháre, ka'arupytũvo, ro'y reheve, pehênguekuéra ijaty tataypýpe, tata jerére, oguapy apykape ári, okay'u aku porã, ombojy ha ho'u chipa kavure ha upe aja oñemombe'u káso póra, pombéro, pláta yvyguy, jasy jatere terã luisõ rehegua. *** ARARO'Y – INVIERNO Ohai: David Galeano Olivera Ára Arapapaha Ñemongaru niko opa umi mba'e oje'úva ha oipurúva mymba, yvypóra térã ka'avo hetére, omboguapy porã hag̃ua umi mba'e ojekarúva ha okakuaa hag̃ua umi oikovéva. Oñehesa'ỹijórõ ñemongaru, jahecháta mba'éicha tete omba'apo oipuru hag̃ua tembi'u ojekarúva. Ñemongaru ha'e yvypóra, mymba térã ka'avo hete rembiapo omboguapy porãva hi'upy térã tembi'u ha jey'urã ojekarúva omomba'apoite, ombokakuaa ha omombarete hag̃ua hetekuéra. Upévare ikatu ojehechakuaa jekarúre iporãpa térã ivaípa hete resãi. Opa mba'e umi oikovéva hete oikotevẽ oñemoguahẽ hese ñemongarúre. Yvypóra ñemongaru Mymbakuéra ambuéicha, yvypóra oheka hi'upy ojapo hembi'urã tekoha rendápe, oikotevẽ y satĩ, tembi'u oñemombaretéva ha ombokakuaáva, ndokarúeterei va'erã hesãi porã hag̃ua. Yvypóra ho'u opa mba'e, so'o ha ka'avo, tymbachu'i ha pira. Mymba ñemongaru Mymbakuéra oikotevẽ mymba ambuéva oñemongaru hag̃ua, oĩ umíva ho'u so'ónte ha oho omymba'api ho'u hag̃ua, oĩ avei umíva ho'u kapi'i ha ka'avo, oheka hag̃ua hembi'urã. Ka'avo ñemongaru Ka'avo ha yvyramáta ojapo hembi'urã ha ikatu oñemongaru ñepytyvõ'ỹ, umíva oipuru pe tesapemoñanga, he'iséva ka'avo oñemoabue mba'erendy mbaretekue Kuarahy pegua hembi'urã. Ka'a ha kapi'i oñongatu tesape imbaretekue ha oipuru ku mbaretekue hembi'urã. Ka'avo hogue oipyhy kuarahy hesape. Mandu'apy Joaju La nutrición según la OMS (Organización Mundial de la Salud). La nutrición según MedlinePlus en español. Jekaru ha'e opa umi mba'e peteĩ yvypóra térã oikovéva ambue ho'u. Yvypóra katu ho'u opa mba'e, hákatu tetã tetãre ha tekove tekovére ojehecha ho'úva mba'e ambuéva, oĩ umíva ho'u ka'avo ha hu'itĩrã mante, ndo'úiva so'o ha tembi'u mymbágui ojejapóva. Yvypóra ho'u va'erã oñemongaru hag̃ua hetépe. Jekaru omongaruporãva oguereko va'erã tembi'u mbarete, orekóva vitamína, pohã, kyrami, y satĩ ha mba'e ambuéva omombaretéva ha ome'ẽva pireporã. Yvypóra ho'u heta mba'e oikoéva, ijeroviáre térã iñavano'õre, jekaru oikoeterei, tembiasakuére avei, ñorairõre térã tekoháre. Upéichaite oĩ mymba ho'u so'ónte ha oho omymba'api ho'u hag̃ua, oĩ avei umíva ho'u kapi'i ha ka'avo, oheka hag̃ua hembi'urã. Diet classification table Mandu'apy Ñemongaru Tembi'u ha'e opa hi'upy ojejapóva ojekaru hag̃ua ára térã pyhare jave. Tembi'u jekaru rire, yvypóra hete oipuru chupe oñemongaru hag̃ua, upéicha ikatu oñemombarete ha okakuaa. Yvypóra ho'u py'ỹi tembi'u, ára ha pyhare jave: Rambosa: pyharevépe, ikatu ojerambosa mbujape, kesu ha kuvãju, hu'itĩrã, mbuja'apyte Karu: asaje mboyve, ojekaru tembi'u mbaretemi, ka'avo ha so'o. Karu asaje: ka'arukue, oje'u sángui, yva, mbuja ha mbujape he'ẽ. Karu pyhare: pyharekue, oje'u jukyry, mbujape, so'o térã tembi'u kangymi. Mandu'apy Joaju Hi'upy niko oimeraẽ mba'e umi oikovéva (yvypóra,mymba,ka'avo) ho'u ha oipuru jekarurã, tembi'urã ha ñemongarurã. Oĩ hi'upy opaichagua, umi oñemongarúva, umi oporombovy'áva ha umi oporomonga'úva. Yvypóra oheka hi'upyrã ka'avógui, mymbágui, ýgui ha heta mba'e ambuéva pegua, ojapo hag̃ua hembi'urã. Hi'upyrã mymbágui: Mymba kuéra ojejuka ojepuru hag̃ua jekarúpe, térã ojepuru ikamby ha irupi'a. Yvypóra ho'u opaichagua mymba ro'o, pira ha guyrã. So'o niko pe hi'upy ojepuruvéva mymbágui, oĩ avei pe kamby, mymba okambúva ojapo, yvypóra oipuru kamby ojapo hag̃ua heta tembi'u. Mymbágui avei pe eirete ha rupi'a. Hi'upyrã ka'avógui: Heta ka'a, kapi'i ha ka'avo ikatu ojekaru ha ojepuru hi'upýicha. Oiko amo 2000 ka'avo juehegua yvypóra oñemitỹ hi'upyrã. Yvypóra ho'uiterei umi hu'itĩrã (avati, arro ha trigo), kumanda ha ta'ỹingue. Ojejapo avei ñandyry. Ojekaru avei yva kuéra, he'ẽva, ha ka'avo kuéra, hogue ha hapo. Mandu'apy Joaju Base de Datos Española de Composición de Alimentos (BEDCA). Comercialización de alimentos en la FAO. Ñemongaru Santa Cruz ha'e peteĩ tetãvore Argentina pegua. Tavayguakuéra: 329.499 (2016) Táva guasu: Río Gallegos Gobernador: Alicia Kirchner Argentina Neuquén ha'e peteĩ tetãvore Argentina pegua. Tavayguakuéra: 619.745 (2016) Táva guasu: Neuquén Gobernador: Omar Gutiérrez Argentina Arica táva Chilepe. Ko távape oiko 221.364 (ary 2017). Ambuére joaju Municipalidad de Arica Chile táva Vigo táva tetã Epáñape, Pontevedra provincia-pe. Ko távape oiko 293.837 ava (2021 ary jave). Joaju Galicia táva José Gregorio Vargas(heñoi ára 20 jasyteĩ ary 1982-pe) ha'e voi ha'ãhára baloncesto Venesuélagua oha'ãva Guaros de Lara atýpe. Joaju Ficha de Jose Vargas en latin basket Ficha de Jose Vargas en FIBA “Grillito”: vida y pasión por el básquet Mandu'apy Tekove Venesuélagua Águas de São Pedro ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Joaju São Paulo táva Ancud táva Chilepe. Ko távape oiko 40.819 (ary 2012). - 1.252,4 km² Ambuére joaju Municipalidad de Ancud Chile táva Castilla y León, ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva España retã pegua. Mandu'apy Joaju Junta de Castilla y León Castilla y León Extremadura, ha'e peteĩ tetãvore hekosãsóva España retã pegua. Itavusu ha'e táva Mérida. Mandu'apy Joaju Junta de Extremadura Extremadura 16 jasypa jave oñemomorã Paraguay Arandukakuaahára Ára, ojehechakuaávo José Gabriel Benítez-pe, ha'evakue arandukakuaahára peteĩha ñane retãme, ary 1840 guive. José Gabriel Benítez-pe ojeporavo ha ojehepyme'ẽkuri omotenonde hag̃ua Teta Arandukaróga, omopu'ãva'ekue karai José Gaspar Rodríguez de Francia. Paraguay Arandukakuaahára Aty oñemomba'e upe arangére ha ary 1961 guive oñepyrûkuri ogueromandu'a, upe árape, Paraguay Arandukakuaahára Ára. Ára 20 jasypokõi ary 1974-pe umi oñemoarandu'ypyva'ekue Arandukakuaa Mbo'ehaópe, Universidad Nacional de Asunción-me omoheñóikuri Paraguay Arandukakuaahára Arandupyre Aty - Abigrap, oñangareko ha omombarete hag̃ua Paraguay Arandukakuaahára rembiapo. Abigrap niko hetaiterei mba'éma ojapo hekove pukukue javevépe. Ko'ág̃a oĩ motenondehárarô Mbo'ehára Emilce Sena Correa. Joaju LA AGREMIACIÓN DE BIBLIOTECARIOS DEL PARAGUAY SITIO EN FACEBOOK DE LA ABIGRAP LIC. RUBÉN MOREL SOLAECHE: BIBLIOTECARIO DEL AÑO – EDICIÓN 2014 *** 16 DE OCTUBRE: DÍA DEL BIBLIOTECARIO PARAGUAYO – PARAGUAY ARANDUKAKUAAHÁRA ÁRA Ohai: David Galeano Olivera Arete Paraguái Sã Pytãngy niko mba’echaukaha oipurúva ava ha aty ko yvóra tuichakue javeve he’i hag̃ua omoirũha mayma kuñáme orekóva káma akytã'ai. Sã Pytãngy jehupytyrã niko ko’ãva: Káma akytã’ai renonde’a, Káma akytã’ai kuaa ypy, Mba’éichapa oñemonguerakuaa Ñangareko me’ẽ umi hasykatúvape. Fundación Susan G. Komen káma akytã’aigua oipuru’ypýkuri sã pytãngy ojejapórõguare ñani káma akytã’ai monguera rehehápe, ary 1990-pe, Estados Unidos retãme. Upérõ Fundación Susan G. Komen-ygua ome’ẽkuri jopóirõ akãmo’ãha isa’y pytãngýva opavave ñanihárape. Ñemongu’e sã pytãngyguigua ojejapójepi jasypa pukukue javeve ha oñemomba’egusuve 19 jasypa jave ikatu hag̃ua opavave jaikuaa porã mba’épa pe káma akytã’ai. Ojepuru sa’y pytãngy péva ha’égui kuña sa’y ko yvóra tuichakue javeve. Joaju pink ribbon – sitio oficial *** CÁNCER DE MAMA – KÁMA AKYTÃ’AI, LAZO ROSADO – SÃ PYTÃNGY Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera. Ñepohãno Arandupykuaaty térã kuaapavẽ ha'e pe ñemoarandu oúva jepy'amongetágui ohekáva mba'épa mba'ekuéra heko tee ha mba'érepa upéicha, ohechaukáva mba'éichapa ikatu jahecha ñande arapy ha mba'éichapa ikatu ñaikũmby pe ojehúva ñandéve. Arandupykuaaty ombo'e ñane apytu'ũ reko rehegua, moõgui ou arandu ha mba'érepa upéicha ñande reko ha ñane remimo'ã. Pe arandupykuaaty Yvy vore kuarahyreikegua pegua tuichaite ipu'aka yvypóra rembikuaa ambuévape, techapyrãme, tembikuaaty mba'ekuéra, jeroviapy ha jokuaikuaa. Heta tapicha aranduitéva oiko avei tembikuaatyhára herakuã porãva ramo, tupãkuaatyhára ramo térã polítiko ramo, ha upéicha oike arandupykuaaty jepy'amongetápe heta mba'e ko'ã yvypóra rembikuaa imba'éva. Jahecha ko'ã tembikuaa ojehe'apávo ituichaitégui ko arandupykuaaty rembiaporã. Sa'ary XIX jave, oñembohetakuévo umi mbo'ehaovusu oipurúva ñehesa'ỹijo javegua, arandupykuaaty oñembokatupyryve ha upéicha avei oiko umi tembikuaa imba'évagui. Upe guive, oiko umi arandupykuaaty rembikuaágui mbo'epy heko jepe'áva, techapyrã, upéicha oiko umívagui: apytu'ũkuaaty, avarekokuaaty, tekovekuaaty, la ñe'ẽkuaaty ha virurekokuaa. Ko'ágã katu, arandupykuaatýpe ikatu jajuhu tembikuaa ha'éva pe metafísica, ohekáva mba'érepa upéicha ñande rekove ha mba'épa pe añete; pe epistemología, ohekáva moõgui ou tembikuaa ha jerovia; pe étika, ohekáva mba'éichapa oiko pe marangatu ha tekopykatu; ha lógica, ojepy'amongetáva oipuruitévo apytu'ũ oikuaa porãve hag̃ua peteĩ mba'e ojekuaamíva. Mandu'apy Joajuha Oĩ ko Malta Europape tetã. Ñe'ẽ: maltaguañe'ẽ. Itavaguasu ha'ehína: Valeta Tavayguakuéra: 400.214 ava. Tetã Europagua Zika Akãnundu (ojeikuaáva avei Zika mymbachu'ĩ ñarõ mba'asýicha) ha'e peteĩ mba'asy oikóva upe Zika mymbachu'ĩ ñarõgui. Tuichaháicha, ndohechaukái mba'asyapypẽ; ohechaukahápe katu naimbaretéi jepi ha ojogua Dengue Akãnundúme. Umi mba'asyapypẽ apytépe oĩ: akãnundu, tesapytã, kangue joajuharasy, akãrasy ha mbita’i marã-akytã. Mba'asyapypẽ hi'are jepi pokõi ára pevénte. Upe mba'asy ndojukái ñepyrũrãme. Ko pámo oñembojoaju upe Guillain–Barré mba'asy rechaukaha (GBS, inglés-pe oñemombykyháicha) rehe. Zika Akãnundu oñemosarambive ñati’ũ su’upy rupive; upe ñati’ũ ha’e Aedes lajagua. Ikatu avei ko mba'asy oñemosarambíva poreno rupive ohasa kuimba'égui umi oporenóvape; avei ikatu oñemosarambi tuguy ñemondo rupive. Umi hyeguasúva hasýrõ ikatu ombohasa avei imembýpe; ko mba'asy oñembojoaju avei membykua ha akã'i rehe. Ikatu oñehesa'ỹijo ko mba'asy ojetopárõ Zika mymbachu'ĩ ñarõ ARN umi hasýva ruguy, ty térã rendýpe. Ojehapejoko hag̃ua, oñemomichĩva'erã ñati'ũ su'upy umi tenda oñemosarambiháme upe mba'asy, ha avei ojeipurukuaava'erã mombaryryru. Oñemboyke hag̃ua ñati'ũ su'upy ikatu ojeipuru vícho mondyiha, tete aho’iha,ñati'ũ jokoha ha oñemboypava’erã yno’õ oñemoñaháme ñati’ũ. Ndaipóri mba'asymombiaha oiko porãva. Pohãnoharanguéra omomarandu umi kuñanguéra oikóva umi tenda oñemosarambiháme Zika 2015-2016-me ani hag̃ua hyeguasu, ha umi hyeguasúvape omomarandu ani hag̃ua oho ko'ã tenda rupi. Ndaipórirõ jepe peteĩ ñepohãnopuku poravopyréva, Paracetamol (Acetaminofén) ikatu iporã mba’asyapypẽme g̃uarã. Natekotevẽi jepi ojegueraha umi hasýva tasyópe. Pe mymbachu'ĩ ñarõ oguerúva ko mba'asy oñemoha'eño kuri 1947-me. Upe ñemosarambi ñepyrũgua oñemboguapyva'ekue kuatiápe tapicha apytépe oiko kuri 2007-me, Estados Federados de Micronesia-me. Ko jasyteĩ, 2016 jave, pe mba’asy oñemosarambíma 20 tenda América-gua rupi. Avei ojeikuaa oikohague África, Asia ha Pacífico-pe. Oikohaguére peteĩ ñemosarambi Brasil-pe 2015 jave, upe Tesãi Arapygua Atyguasu oikuaauka upéva ha'eha peteĩ Pavẽgua Tesãi Purupya'erã Oipy'apýva Pytaguarekóvape jasykõi, 2016-me. Mandu'apy Pohanokuaa Rabia (ojeheróva avei Jagua Mba'asy) ha'e peteĩ mymbachu'ĩ ñarõgua mba'asy, oguerúva apytu'ũ ruru hakuáva tapicha ha ambue mymba huguy akúvape. Umi mba'asyapypẽ ñepyrũmby apytépe oĩ: akãnundu ha jehýi upe tenda heñoiháme ko mba'asy. Umi mba'asyapypẽ rapykuéri ou jepi ko'ãva: ñemomýi mbarete, py'atarova ndaikatúiva ojejoko, ýgui jekyhyje, tete pehẽngue akuruchĩ, akãjavy ha py'amano. Oñepyrũ rire ã mba'asyapypẽ, Rabia katuetei oporojuka. Ko mba'asy oñepyrũ guive ojehechauka peve mba'asyapypẽ ohasa jepi 1-3 jasy. Upéicharõ jepe, ikatu hi'are peteĩ arapokõi ohasapa mboyvénte térã hi'arekuaa peteĩ ary ári. Hi'arekue iñambuekuaa upe mymbachu'ĩ ñarõ og̃uahẽháicha tajygue tapereko rusu peve. Mba'e omoñepyrũ ha mba'éicha oñehesa'ỹijo Ambue mymba ombohasa Rabia tapichápe. Rabia ikatu oñembohasa peteĩ mymba hasýmava oikarãi térã oisu'úrõ ambue mymba térã tapichápe. Mymba hasýva rendy ikatu avei ombohasa Rabia og̃uahẽrõ ambue mymba térã tapicha ambýu pirepererĩme. Tapichápe, Rabia oñepyrũve jagua su'upy rupive. Umi tetãme oguerekóva heta jagua hasýva, 99% Rabia oñepyrũ jagua su'upy rupive. Umi tetã América-guávape, mbopi su'upy hína upe omoñepyrũvéva Rabia tapicha apytépe; ha 5% ndohupytýi Rabia oñepyrũva jagua su'upy rupive. Mymba oñapi'ũva ndoguereko guasúi Rabia. Upe Rabia mymbachu'ĩ ñarõ og̃uahẽ apytu'ũme tajygue apejereguáva rupive. Ko mba'asy oñehesa'ỹijokuaa oñepyrũ rire mba'asyapypẽ mante. Jehapejoko ha ñepohãnopuku Heta tenda rupi, mymba jesareko ha mba'asymombiaha apopy rupive opave ohóvo Rabia oñepyrũva jagua su'upýgui. Ñepohãno oñepyrũ mboyve ko mba'asy ningo iporã umi hasykuaavévape g̃uarã. Ko'ãichagua tapicha hína umi omba'apóva mbopi apytépe térã opyta aréva umi tenda py'ỹi isarambiháme Rabia. Umi tapicha hasykuaávape g̃uarã, Rabia mba'asymombiaha, ha sapy'ánte Rabia peu'ỹrã, iporã ohapejoko hag̃ua ko mba'asy oñepohãnokáramo oñepyrũ mboyve Rabia mba'asyapypẽ. Su'upy ha ñekarãi ojejohéiramo 15 aravo'i pukukue ojeipurúvo havõ ha y, Iodopovidona térã hyjuirãry, ikatúrõ ojuka mymbachu'ĩ ñarõ, iporã nunga avei Rabia ñembohasa ojehapejoko hag̃ua. Ndahetaiete tapicha oikovéva Rabia mba'asyapypẽ rire. Umíva heta oñepohãnoka Milwaukee ñangarekokuaa rupive. Mba'asymombiaha Upe Rabia mba'asymombiaha ha'e peteĩ mba'asymombiaha ojeipurúva ojehapejoko hag̃ua Rabia. Ojetopakuaa hetaichagua ijeroviapýva ha oiko porãva. Ikatu ojeipuru ojehapejoko hag̃ua Rabia oñepyrũ mboyve térã mymbachu'ĩ ñarõ oike riremínte tetépe jagua térã mbopi su'upy rupive. Teteñeñangareko oiko are mbohapy pohãnokutu rire. Ã pohã ojeikutu jepi pire térã takyguépe. Oike rire mba'asy tetépe, mba'asymombiaha ojeipuru jepi Rabia peu'ỹrã ndive. Oñemomarandu umi tapicha hasykuaavévape tomoĩka mba'asymombiaha oĩmétarõ peteĩ tenda ikatuhápe ojehu chupe ko mba'e vai. Mba'asymombiaha iporã tapicha ha mymbáme g̃uarã. Jagua ñepohãno ningo iporãiterei ojehapejoko hag̃ua ko mba'asy tapicha apytépe. Ñangareko Hetaiterei tapicha omoĩkáma mba'asymombiaha, ha opa ary 250.000 ári tapicha oikove hasy rire. Tapicha oimeraẽ arygua omoĩkakuaa ko pohã. Oĩ 35% guive 45% meve tapichakuéra oñandúva hasy térã ipire pytãva oñepohãnokutuhaguéme. Oĩ 5% guive 15% meve tapichakuéra ikatúva iñakãnundu, iñakãrasy térã ipy'ajere. Tapicha oguerekóramo Rabia, ko mba'asymombiaha ndive ikatu ojeipuru ambue pohã. Mba'asymombiaha ndoguerekói jepi Timerosal. Umi mba'asymombiaha ojejapóva tajygue pyahapyrégui ojeipuru jepi sa'i tetã Asia ha Latinoamérica-guávape, ha katu ndaha'éi oiko porãmbáva ha hetave mba'easy ijykére ogueru. Ijepuru ndoguerohorýiri upe Tesãi Arapygua Atyguasu. Ary 2014 jave oñehepyme'ẽ tuichaháicha USD44 ha USD78-re peteĩ ñepohãnopukurã. Estados Unidos-me, Rabia mba'asymombiaha pohãnopukurã oñehepyme'ẽ USD750 árire. Mba'asy Ñemosarambi Guasu Reheguáva Opa ary, Rabia ojuka 26.000-55.000 tapichápe arapy tuichakue javeve. Ko'ã ñemano apytépe, 95% ári oiko Asia ha África-pe. Rabia oĩ 150 ári tetãme ha opa yvyguasu ndaha'éiva Antártida-me. Oĩ 3 su sua ári tapicha oikóva umi tenda oĩháme Rabia arapy tuichakue javeve. Heta tenda Europa ha Australia-pe, mbopi añónte oguereko Rabia. Heta tetã ha'éva ypa'ũ'i ndoguerekoiete Rabia. Mandu'apy Mba'asy víru Leishmaniasis (ojehaíva avei Leishmaniosis) térã Kurupochy, ha'e peteĩ mba'asy omoñepyrũva umi pyteha michĩgui ndojehecháiva, heñóiva upe meña "Leishmania-gui" ha oñemosarambíva peteĩ mbutu lája su'upy rupive. Ko mba'asy ikatu ojetopa mbohapy lájaicha: pireguáva, ambyupireguáva ha tyekueguáva. Upe pireguáva omoheñói ai pirére; upe ambyupireguáva omoheñói ai pire, juru ha tĩre; ha upe tyekueguáva katu ñepyrũrãme omoñeñói ai pirére ha upéi omoakãnundu, omboguejy tuguypyta'ĩ ha ombotuicha perevy ha py'akue. Oĩ 20 ári "Leishmania" lája ikatúva ombohasy tapichakuérape. Umi mba'e omosarambikuaavéva ko mba'asy ha'e hína: mboriahu, ñemongaru vai, yvyra jeity ha ogarã. Ko'ã mbohapy lája ikatu oñehesa'ỹijo ojehechávo umi pyteha peteĩ mba'ehechaha'i guýpe. Upéicha avei, pe mba'asy tyekueguáva ikatu oñehesa'ỹijo tuguy rupive. Leishmaniasis ikatu ojehapejoko'imi ojekévo ñati'ũ jokoha guýpe, oñepohãnova'ekue vícho jukaha ndive. Ikatu avei ojehypýi umi mbutu vícho jukaha ndive ha oñepohãno mayma hasýva oñemosarambive mboyve pe mba'asy. Ñepohãnopuku oñeikotevẽva oñehekome'ẽ ojehechakuaávo moõpa oñembohasa raka'e pe mba'asy, mba'e lájapa upe "Leishmania" ha mba'e lájapa upe pámo. Ko pohã ojeipuru jepi opa hag̃ua pe mba'asy tyekueguáva: Anfotericina B Liposomal, Antimonial Pentavalente ha Paromomicina jopara, ha Miltefosina. Mba'asy pireguávape g̃uarã katu upe Paromomicina, Fluconazol térã Pentamidina ikatu ou porã. Ko'ág̃a rupi, 12 sua tapicháma oguereko ko mba'asy 98 tetãme. Opa ary, ojetopa 2 sua tapicha hasýva ha 20-50 su omanóva. Avei, 200 sua tapicha oĩva Asia, África, Sudamérica, Centroamérica ha Europa ñemby gotyo rupi oiko umi tenda oñemosarambiháme manterei upe mba'asy. Upe Tesãi Arapygua Atyguasu rupive umi pohã hepyve'ỹ ñepohãnopukurã. Heta mymba ikatu oguereko ko mba'asy; ko'ãva apytépe oĩ jagua ha mymba oñapi'ũva. Mandu'apy Pohanokuaa Mbyjakuaa térã arakuaa (Karaiñe'ẽ: astronomía) ha'e mbyja ha arapy rembikuaaty. Kóva niko peteĩ tembikuaaty tekohaguigua ha upéva rupive ikatu jaikuaave opa yvága mba'ekuéra rehegua, mba'éichapa oiko hikuái, mba'éichapa omýi, mba'éichapa oiko hesekuéra kímika ha mba'erekokuaa. Upéicha avei, mbyjakuaa rupive ikatu ñahesa'ỹijo mba'éichapa oñepyrũ ñande arapy, mba'éichapa okakuaa ha oñemyasãi, ha mba'éichapa opáta. Joajuha Ushuaia arasẽme tava Arhentína retãme. Oĩhína tetãvore Tierra del Fuego, Antártida e Islas del Atlántico Sur-me. Ko távape oiko 56.956 ava (2010 ary). Ambuére joaju Sitio web oficial (karaiñe'ẽ) Argentina táva José Félix Bogado niko heñóikuri ára 7 jasypateĩ ary 1777-pe, oĩ he'íva heñoihague Kapi'ivary, táva San Juan Nepomuceno, tetãpehẽ Ka'asapápe ha ambuéva katu he'i heñoihague táva Villarrica, tetãpehẽ Guaira; mokõivévante Paraguay retãme. Orekorõguare 35 ary, José Félix Bogado ha mokõi Paraguay ñemoñare, oĩva ñorairõ rembipogúyrõ, oñeme'ẽkuri San Martín-me peteĩ mburuvicha españa-ygua rekovia, upéva ojehúkuri opa rire San Lorenzo ñorairõ, ary 1813-pe. Péicha jekoraka'e Bogado oikékuri Mburuvicha José de San Martín ñorairõhára atyguasúpe. Mburuvicha José de San Martín voi omohendákuri Bogado-pe Mbokapuha Kavaju'arigua Atýpe, guarini ypýramo ha upekuévo aty ruvichárõ. Pastor López Aranda, peteĩ tembikuaarekahára, ohechauka José Félix Bogado-pe péicha “ndaijyvatéi, ikyranunga, hesa'yju, hesa hũ... ha iñakãrague hũva; hemberaguéva... ha oikokuaaitereíva kavaju ári”. José Félix Bogado-pe niko ojehupíkuri coronel-ramo oñorairõ aja Ayacucho-pe, ary 1824-pe. Upépe San Martín ha Bogado oñorairõpahákuri ha oñemotenonde realista-kuérare oñeha'ãva'ekue ombo'apyra'ỹ España pu'aka Amérika ári. Omoañete rire América rekosãso, Coronel José Félix Bogado ojevy Buenos Aires-pe imbokapuha kavaju'arigua aty rembyremíre oĩháme poapy tapicha pahami. Upépe avei oñembogue upe aty. José Félix Bogado omanókuri San Nicolás de los Arroyos, Tetãpehẽ Buenos Aires-pe, ára 21 jasypateĩ ary 1829-pe. José Félix Bogado ha hembiasakue guariniháicha: Soldado (5 jasykõi 1813) Cabo (1 jasyrundy 1813) Sargento (1 jasypo 1813) Alférez (15 jasyteĩ 1816) Teniente (17 jasyapy 1817) Ayudante Mayor (23 jasypoteĩ 1819) Capitán (8 jasypoteĩ 1820) Sargento Mayor Graduado (26 jasypokõi 1822) Sargento Mayor Efectivo (1 jasyrundy 1823) Teniente Coronel (6 jasypakõi 1823) Coronel Graduado (9 jasypakõi 1824) Coronel Efectivo (9 jasypoteĩ 1825) Mandu'apy JOSÉ FÉLIX BOGADO, GUARANÍME, Ohai: David Galeano Olivera. Bogado Arahaku Ára térã Arahaku Aravo ha'e aravo ñemoambue peteĩ tendápe, omotenonde hína peteĩ aravo ñónte, arapoty ñepyrũme ha omomoĩjey ro'yñepyrũme. Ojepurúva jahasa porãve hag̃ua kuarahy rendy. Ára Aravo () ha'e ára jehasa ra'ãha, oñemboja'óvo ára rembiasa 24 pehẽnguére ijojáva. Peteĩ aravo ha'e 60 aravo'i térã 3600 aravo'ive. Ehecha avei Yvy arapehẽ Ára pavẽ omohendava Ára (ta'ãha) Ára Ta'ãha Ko tysýipe noñemoĩmo'ái tavakuéra héra oiméva joparápe (Isla Puku, Itakuruvi de la Cordillera, Barra do Quaraí, etc.). Ápe avei oñemoĩta tavakuéra héra oúva tupinamba térã tupi ha guarani ñe'ẽnguéragui. A Ava'i Akã'ái (Acahay) Aguaray Aguaray (Argentina) Aguay (Aguaí) Angaty (Angatuba) Araguary (Araguari) Arasaty (Araçatuba) Aregua Atyra G Guarambare Guajayvi (Guayaibí) Guasu Kua I Ita Ita (SC) Itakuaritĩ (Taquaritinga) Itanarã Itape Itaveravusu (Tabarabuçú) J Jasy Kañy (Yasy Cañy) K Kambyretã (Cambyretá) Kapi'atã Kapi'yvary (Capiibary) Karaguata'y Karaguata'y (Argentina) Karajao (Carayaó) Ka'a Katĩ Ka'akupe Ka'aguasu Ka'apuku Ka'asapa Kuarahy (Quaraí) Kuruguaty Kurusu Kuatia Kykyo Ky'ỹindy MB Mbujapey Ñ Ñemby P Paraguay Pirakãju Pirane Pirasunu (Pirassununga) S Sorokáva (Sorocaba) T Taragui Tava'i Tava'i (Pindoráma) Tavapu'ã (Tabapuã) Tavayvate Tesapirã (Sapiranga) U Uru Uruguái Urupe (Urupês) Y Ymaita Ypane Ypakarai Ypeguaho (Pehuajó) Ytororõ Yvarána (Ubarana) Yvaty (Ubatuba) Yveráva (Uberaba) Yvyku'i Yvyrajára (Ubirajara) Yvytyratĩ Yvytuporã Peteĩ kuarahyra'anga ha'e peteĩ tembiporu omobe'úva ára mboja'okáva oime háicha kuarahýre yvága pýpe. Katuetei oguereko peteĩ mba'e sỹi ha peteĩ nómõ omoĩva kuarahy'ã  mba'e sỹi ári. Kuarahy oku'évo yvágare, kuarahy'ã oñembohysýi ára mboja'okáva tysyikuérare, ikatu hag̃uáicha ojeikuaa ára mboja'okáva. Ára Ñu () yvy perei oĩha kapi’ipe ha ka'avo, mymba okaru ha oikoha. Katu oĩ ipype yvyramáta pokãpokã ha kapi’ipe rovy’ũ. Yvy ape ysaja Grazielli Massafera (Jacarezinho, ary 1982), ojekuaavéva Grazi Massafera ramo, ha'e peteĩ mba'eapohára ha modélo tetã Pindoráma pegua. Herakuã hína upe Big Brother Brasil 5 guive ha omba'apo rire upe ta'angambyry mombe'ugua'u Páginas da Vida (2006). Oiko ava tee ramo umi ta'angambyry mombe'ugua'u Negócio da China ary 2008-pe ha Flor do Caribe rembiasápe ary 2013-pe. Joaju Ñoha'ãngahára Pindoramagua Gyresiañe'ẽ ha'e ku Indoeuropa ñe'ẽ oñe'ẽ Gyresia retãme ha Chipre retã ypa'ũme. Gyresiañe'ẽ rapykuere pukuete oñepyrũ amo ary 2000 ñande ára mboyve ha oñembyeja'o po árape: gyresiañe'ẽ miséniko (1450 Kirito mboyve - 1150 Kirito mboyve), gyresiañe'ẽ clásiko (800 K.m. - 300 K.m.), gyresiañe'ẽ elenístiko (300 K.m. - 300 Kirito rire), gyresiañe'ẽ mbytepegua (300 Kirito rire - 1600 K.r.) ha gyresiañe'ẽ ipyahúva (1600 guive). Umi mokõi ñepyrũrã ñamoĩkuaa peteĩme: Gyresiañe'ẽ ymaguare, ha umi mbohapy ipaha ambuépe: Gyresiañe'ẽ clásiko rire. Sa ro'y IV ñande ára mboyve guive , griégo arapýpe heñói heta jeikoha hérava koine,oñemopyrendáva átikore. Upe guive, ha haimete ko ára peve, oĩ peteĩ joavy ñe'ẽ jehairã, peteĩ oñemo'aguĩ ñe'ẽ ãgaguáre ha ambue ymaguarére. Ko'ãga katu, ára mbytepegua ha Gyresia oĩrõ túrko poguýpe ndojehupytýinte avei hai joja. Gyresia retã oñemoha'eño rire (1830), gyresiañe'ẽ oñemoñe'ẽpavẽ hetãme. Ha oñemongu'e jey ijehairã. Sa ro'y XIX-pe, arkaisánte (katharévussa) oñemoĩ jopara ojekuaávare (dimotiki), ojoguáva ndaha'éirõ jepe ñe'ẽ tuja. Ko saryty paháre, ñe'ẽpapára oipuru dimotiki, ha sa ro'y XX pukukue oike hatã táva ñe'ẽrõ. Mandu'apy Joaju Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Gyresia Tupãrape Oparupigua, ha'e pe Tupãrape Apirykua iguasuvéva, oguerekovévo 1.270.000.000 tapichágui opa yvy rupi. Ha'e peteĩ tupãrape ijymavéva ko yvy ári ha iñangaturãeterei Amérika he Európape g̃uara. Omotenonde chupe Avareguasu Rromaygua, ojeikuaáva avei pápaicha, imbo'epykuéra oimepa Ajerovia Niseaygua ñembo'épe. Hóga mbytegua héra Apyka Marangatu ha opyta Táva Vatikánope. Tupãrape Oparupigua ombo'e ha'eha tupãrape peteĩete Hesu Kirito omoña vaekue, ipa'iguasukuéra ha'eha Kirito remimbo'ekuéra myengoviaharakuéra, ha avareguasu ha'eha Peru Marangatu myengoviahára. Tupãrape Oparupigua avei he'i opa mba'e ombo'éva ijavy'ỹha. *** Hesu rape Michael Joe Jackson (Gary, Indiana, 29 jasypoapy ary 1958 – Los Ángeles, California, 25 jasypoteĩ ary 2009-pe) ha'e peteĩ opurahéiva estadounidense. Mandu'apy Joaju Opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua Tupãsy Ka'akupe (Karaiñe'ẽme:Virgen de Caacupé térã Virgen de los Milagros de Caacupé) ha'e peteĩ Tupãsy ra'anga (Hesu Nasaregua isy), María, oñemomba'éva táva Ka'akupépe, tetãvore Cordillera, Paraguái retãme, oĩhápe peteĩ vasílika katóliko oñemopu'ã ára 8 jasypakõi 1765 jave. Upe peve oguata Paraguái retãyguakuéra oparupigua, ohechauka hag̃ua ijerovia. Pápa Francisco, oho jave Paraguáipe, ojapo Ka'akupe tupãogui peteĩ vasílika, opa rire pe ñembo'e guasu ojejapóva ára 11 jasypokõi 2015 jave, upéicha Paraguáipe oĩ mokõi vasílika. Ary 1912 jave ojejapo Tupãsy Ka'akupe ra'angápe guarã peteĩ mba'yru itatĩgui, ogueraha hag̃ua hi'ári pe ta'anga, upéva niko karai Félix Granda rembiapo, ko ára peve ojeipuru oñemomba'évo ko ta'anga. Tupãsy Ka'akupe mombe'upy Oikójekoraka’e Tovatĩme peteĩ ñande ypykue hérava Hose, ojapóva opaichagua ta’ãnga yvyrágui. Rasa jeko ikatupyry upe mba’épe. Ndaiporivoi hasaha. Oñemombe'u Franciscano-kuera, oikóva upépe, omongaraihague chupe ha upehaguére Hoseojeroviaitereiha Hesukirito ha Tupãsýre. Peteĩ ára Hose osẽ oheka yvyra oikotevẽtava hembiaporã. Oguata jave ka’aguýre, oñandúsapy’a hyapúva ijerére… nimbora’e Guaikurukuéra, ndaha’éiva hesegua, ohecha hikuái Hosépe ha oñemboja hese mbeguekatu kirirĩme, ojukaségui ichupe. Hose oñandúvo chupekuéra ndaje tuichaiterei oñemondýi ha oñepyrũ oñani ka’aguýre. Peichahágui ojuhu hapépe peteĩ yvyra kakuaa ha upéva kupépe jeko oñemi ha oñepyrũ oñembo’e Tupãsýme. He’i chupe: “Néina che Sy Guasu, chepytyvõmina ha asẽramo ko’águi tekovére ajapóta ne ra’ãnga kóva ko yvyra kakuaágui”. Upe jave ndaje Guaikurukuéra ohasa ijyke rupi ha jeko ndohechái ha noñandúi hikuái Hosépe. Uperire Hose osẽ yvyra kupégui ha ome’ẽ aguyje Tupãsýme; oho hógape ha oñepyrũ hembiapo ohechakuaávo Tupãsy ñepytyvõ. Hérape ojapo mokõi ta'ãnga; peteĩ tuichavéva, ohejava’ekue Tovatĩme; ha ambue michĩvéva ojeguerahava’ekue Ka’akupépe ha ha’éva upe oñemomorãva ha oñemomba’eguasuvéva. Joajuha Jeroviapy Paraguáipe Euskéra ñe'ẽ (euskera ñe'ẽme: euskara) ha'e peteĩ ñe'ẽ. Ko'a ko ñe'ẽ oreko 720.000 ñe'ẽharakuéra España ha Hyãsia (ary 2012-pe). Techapyrã Európa ñe'ẽnguéra Talca táva Chilepe. Ko távape oiko 201.142 (ary 2012). - 232 km² Ambuére joaju Municipalidad de Talca Chile táva Ferdinand Emmanuel Edralin Marcos (1917 - 1989) ha'e 10 Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhy Filipina-pe. Mburuvicha Rodrigo Duterte (1945-) ha'e 16 Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhy Filipina-pe. Mburuvicha 2017 ha'e akue ary ha'etéva, oñepyrũkuri arateĩme upe arapapaha Gyregório pegua ojepapávo. Ojehu akue ko arýpe 5 jasykõi: 100 ary oiko guive Méhiko léi guasu upe mburuvicha Venustiano Carranza rehe. 12 jasykõi: Chile retãme oñemandu'a oiko upe ñorairõ Chacabuco peguare, 200 ary ohasámava. 3 jasyapy: 100 ary ojehu guive upe Rrúsia Ñepu'ã Jasykõi pegua. 1 jasypokõi: ojeguerohory 150 arýre oiko upe Kanatã Joaty (Confederación Canadiense). 9 jasypa: 50 ary omano guive Che Guevara. 31 jasypa: ojeguerohory 500 arýre oiko upe Lutéro Ñemyatyrõ (Reforma protestante), omoñepyrũ va'ekue opa umi tupão Lutéro ra'ýva. 7 jasypateĩ: 100 ary oiko guive upe Rrúsia ñepu'ã jasypa pegua, omosẽva pe mburuvicha Nicolás II. 3 jasypakõi: 50 ary oiko guive peteĩháme pe korasõ ñembyekovia. Joaju ...2016-2017-2018... Bhumibol Adulyadej (1927 - 2016) ha'e 9 Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhy Tailándia. Tailandia Tekove Donald John Trump (Táva Nueva York, 14 jasypoteĩ 1946) ha’e peteĩ sãmbyhyha ha momaranduharakue ta'ãngambyrýpe, 45ha Tetã peteĩ reko Amérikagua tendota. Trump ha’e Tetã peteĩ reko Amérikagua tendota 20 jasypeteĩ 2017 guive ha orekora’e 70 ary ijeporavóvo, tendota tujaiteve tetãgui. *** Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Quemil Yambay niko heñóikuri ára 10 jasyapy ary 1938-pe; táva Santa Elena-pe (Tupãorã), Tetãpehẽ Cordillera, Paraguay retãme. Itúva ha'e karai Jalil Yambay ha isy katu kuñakarai Marina de la Paz Rodríguez. Quemil niko irundyha, pa joyke'y apytépe (pokõi kuimba'e ha mbohapy kuña). Imitãrõguare oikókuri Alfonso Tranquera-pe. Imitã'i guive, oha'ã kuaa mymbakuéra ñe'ẽ, ha upéva omoherakuã mombyry chupe iñirũnguéra mbo'ehaogua apytépe. Upérõguare avei ombopúma mbaraka. Oñemoarandu irundyha mbo'esyry peve ha upéi mboriahúgui ojeheja mbo'ehaógui. Orekórõ guare 16 ary, Quemil Yambay osē itávagui, Francisco ha Marco Iglesias ndive, yvy rupi omba'apo hag̃ua purahéipe, itúva omonei'ỹre chupe. Mbohapyve og̃uahẽ peichahápe Coronel Oviedo pe, upei katu Presidente Franco, Itakyry ha Presidente Stroessner pe (Ciudad del Este). Avei opurahéi jepe Foz de Yguasúpe ha ojeherókuri Vapor-kue Aty. Ary 1960 pe, imba'epu aty oñembohetave ha upe guive oñembohérakuri Los Alfonsinos. Hekove pukukue jajáipe, Quemil Yambay pe oñeme'ẽ hetaiterei jehechakuaa ha jopói, ñane retãme ha ambue tetã rupi, umíva apytépe Unesco oiporavo chupe yvypóra Imomorãmby Hekovéva ramo. Hembiapokue hína “Mokõi guyra'i”, “Lidia Mariana”, “Rohejáta che morena”, “Funcioón-hápe”, “Rohayhúgui Ñekíta”, “Ajupíta de presidente”, “Cinco años aje-gusta”, “Ipirevai la patrona”, “A mi pueblito”, “4 kuña”, “Lórito óga”, hetaiteve apytépe. Quemil Yambay omendákuri Lidia Mariana-re, omanova'ekue ha chugui oreko peteĩ tajýra. Hembireko ko'ág̃agua héra Lidia Alvarenga ha hendive oguereko mokõi ñemoñare kuimba'éva. Quemil oreko 5 ñemoñare (3 kuña ha 2 kuimba'e) ha 10 temiarirõ. Mokõive ita'ýra niko puraheihára avei: Ulises ha Chahian. Mbaetecoico Joaju LIDIA MARIANA MOKÕI GUYRA'I AREKO 4 KUÑA LORÍTO ÓGA PYHARE AMANGÝPE ALFONSO LÓMA Mandu'apy QUEMIL YAMBAY, GUARANÍME - Ohai: David Galeano Olivera Yambay Tengwar o tîw (hina ojetraduce akaru letra kuera) ha'e peteĩ sistema escritura mba'e basado kũ kuera hina inventó J. R.R Tolkien hina ojekuaa ikuatiañe'ẽ kuera porãve ikuaava/papyre kuera akaru pe karai mba'e kuãirũ kuera itembiapo kuera, heta kuera kũ kuera yvy py ao , akaru pe quenya ha sindarin, emplean pe escritura tengwar, inventada. Tengwar ha'e peteĩ sistema escritura mba'e alfabético, ha oikatu teko utilizada kuera opyta hai oimeraẽ ñe'ẽ  Pundie tinco : t parma: p calma: - quesse:k ando:nd umbar:mb anga:ng ungwe:g thúle:z formen: f harma:ch hwesta:h anto:nt ampa: mp anca: nk unque: g̃ numen:n malta:m ngoldo:ñ ngwalme:~ ore:r vala:v anna:j vilya:a romen:rr arda: rd lambe:l alda:ld silme:s esse:ss yanta: i ure:w Pua'e Pua'e kuera omoĩ  ári pundie kuera,  ári pe pundie tenondegua. A: mbohapy kyta kuera omoha'anga pete'ĩ triangulo E: pete'ĩ muanduhe  I: pete'ĩ kyta O: peteĩ moapopẽ kotyo yvate  U: peteĩ moapopẽ kotyo yvýpe  Y:  mokõi kyta kuera pundie ári  Ave nahániri oĩ pundie ojeoipuru "i" kyta ỹre pua'e guy. Hag̃ua japo tĩgua la pua'e omoĩ pundie ngwalme ári. Ej: ỹ= mokõi kyta kuera pundie ngwalme ári Hag̃ua omoĩ muanduhe, omoĩ "j" kyta ỹre guy ñe'ẽgua envés de la pundi'e. Hai tengwar kuera ndive: Hag̃ua, Mitãhwesta (h)+mbohapy kyta(a)+unque (g̃)+ peteĩ moapopẽ kotyo yvýpe (u)+ "i" kyta ỹre+mbohapy kyta(a)= hag̃ua malta (m)+pete'ĩ kyta (i)+tinco (t)+ngwalme(~)+ mbohapy kyta(a)= mitã Silme ha esse nahániri ojeoipuru, tapiã ojeoipuru silme nuquerna ha esse nuquerna Avei ojeoikatu omoĩ pua'e con simbolo propio,ha ha'e: vilya:a yanta:e "i" kyta ỹre: i anna:o vala: u "j" kyta ỹre:y Achegety Šiprage ha'e táva Vonia ha Hesegovina. Ko távape oiko 788 ava (2013 ary). Klimat Galleria References Vonia ha Hesegovina Pridi Banomyong (1900-1983) ha'e 7 Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhy Prime Minister Thailandia Kim Il-sung (15 jasyrundy 1912-8 jasypokõi 1994) ha'e akue peteĩ ojokuaikuaáva ha dictador Yvate Koréa pegua. Oisãmbyhy hetãre 1948 guive omano peve 1994 aja, upe rire ou ita'ýra Kim Jong-il omyengovia hag̃ua chupe. Mandu'apy Joajuha Yvatekorea Expedito, Roma-ygua, niko oikova'ekue sa'ary'aty IV ñepyrũme oĩrõguare Diocleciano, Roma ruvichárõ. Expedito omotenondékuri peteĩ ñorairõhara'aty roma-ygua, Armenia (Turquía)-pe ha upérõ oñandúkuri Tupã ñehenói. Diocleciano oikuaávo Expedito oñemongaraiseha cristiano rekópe, ojukauka chupe ha hendive ko'ã iñirũnguépe: Caio, Gálatas, Hermógenes, Aristónico ha Rufo. Ha'ekuéra ojejukákuri Melitene, Armenia-pe, upérõ oĩva'ekue Roma poguýpe. Jepémo ha'ékuri peteĩ ñorairõhára roma-ygua, ome'ẽva'erã hekove Róma-re, peteĩ ára Tupã oñehenduka chupe ha Expedito oñandúkuri oikoseha cristiano-ramo. Upe jave oúkuri chupe peteĩ yryvu ha'éva aña pytu remimbou ojeruréva chupe oheja hag̃ua ko'ẽrõrã upe mba'e. “Ko'ẽrõ, ko'ẽrõ, ko'ẽrõ” he'i chupe yryvu ha upe jave Expedito opyrũ hatã pe yryvúre ha osapukái soro chupe “Ko ára, ko ára, ko ára”. “Mba'eve ndahejamo'ãi ko'ẽrõrã, ko ára guive oikóma chehegui cristiano” he'íkuri chupe Expedito. Expedito Marangatuniko umi mba'e hekokatu ha tekotevêtereíva rerekua. Ipokatu ojekuaa ko yvy tuichakue javeve. Ojejukákuri, iñirũnguéra ndive, Melitene, Armenia (Turquía)-pe, ára 19 jasyrundy ary 303-pe. ÑEMBO'E EXPEDITO MARANGATÚPE Expedito Marangatu ha'éva Mba'e rekokatu ha tekotevẽtereíva rerekua Eñembo'e cherehe Hesukiritópe Ou hag̃ua chepytyvõ Ko aravo hasyete ha ijetu'úvape Expedito Marangatu, ndéniko ha'e ñorairõhára marangatu Ndéniko umi ohasa'asýva marangatu Ndéniko ha'e mba'e tekotevẽtereíva rerekua Eñangarekóke cherehe ha chepytyvõ Eme'ẽ chéve pu'aka, py'aguasu ha tekoguapy Ha ehendumi che rembijerure (Ko'ápe remog̃uahẽva'erã chupe ne rembijerure) *** SAN EXPEDITO, GUARANÍME. Ohai: David Galeano Olivera Hesu rape Tekove'etaita () he'ise opa mba'e oikovéva, taha'e mymba, ka'a térã opaichagua ijueheguáva, iñembyatypyre ko Yvy ári, ha umi hekotee avei, taha'e mymba téra ka'avo hetére térã hekóre, upe tekove ñemoambuére oiko hína. Tekove'etaita avei oñembyaty opa umi tekoha renda ha mba'ekuéra ijeréva. Ary 1994-pe, Amandaje guasu Tetãnguéra Joaju pegua omohechakuaa pe ára 22 jasypo ha'eha Tekove'etaita Ára opa tetãme. Joaju Tekovekuaaty Membykua ningo oiko oñembopahavove tyeguasu ojeipe'ávo térã mbaretépe oñeguenohẽvo membyryrúgui upe mitãrã térã mitãñepyrũ ikatu mboyve oikove ijehegui año. Membykua ikatu oiko reiete, ha upéicharõ ojeherónte membykua rei. Upéicha avei ikatu oiko ojejaposégui, ha upéicharõ ojehero membykua ojejapokáva. Ko téra membykua ojeipuruve oñeñe'ẽnguévo membykua ojejapokáva rehe. Koichagua aporeko, pe mitãrã ikatu rire oikove ijehegui añónte, ojeikuaa pohãnohára apytépe "tyeguasu ñembopaha hi'ára riréicha”. Ñepohãnokuaapy ko'ag̃agua oipuru pohã térã pirekytĩ ojapo hag̃ua membykua. Ã mokõi pohã Mifepristona ha Prostaglandina oiko porã avei pirekytĩicha mbohapyjasy peteĩháme. Pohã jepuru oiko porãrõ jepe mbohapyjasy mokõiháme, pirekytĩ iporãve mba'e vai hapykuerépe oguerúvape g̃uarã. Memby'ỹrã, ha'éva hína pohã apu'a ha membyryru apytegua mba'ejepuru ikatu ojeipuru membykua riremínte. Membykua arapy kakuaávape yma guivéma ojeikuaa oñangarekoveha ñepohãnokuaapy aporeko apytépe oñemoneívo léi rupive. Umi membykua noñembyaíriva ndoguerúi mba'e vai ipukúva akã térã tete resãime. Upe Tesãi Arapygua Atyguasu he'ika ko'ã membykua oñangarekóva ha oñemoneíva léi rupive opa kuña ikatuva'erã oipuru arapýpe. Membykua noñangarekóiva ikatu opa hína 47.000 sy manóme ha 5 sua kuñáme ohóva tasyópe opa ary arapy tuichakue javevépe. Opa ary ojejapo 44 sua membykua arapýpe, ha upe papapy mbyte rupi ojejapo oñeñangareko'ỹre. Ko'ã papapy membykua rehegua michĩmínte iñambue 2003 guive 2008 peve, oñemonei'ỹ rupi heta pa'ary pukukue upe tekombo'e ogaygua ñembohaperã ha memby'ỹrã reheguáva oñemoporãva. Avei 40% kuñanguéra arapypegua ikatu ojapoka membykua léi omoneíva “mba'égui ojehapejoko'ỹre”. Upéicharõ jepe, oñemboapýra araka'épa ikatu ojejapoka upéva, oñemañávo mbovy áramapa hyeguasu upe kuña. Membykua ojejapokáva oguereko peteĩ tembiasakue puku. Ojejapo hag̃ua, ojeipuruva'ekue pohã ñana, tembipuru hãimbéva, tete ñembyai, ha ambue mba'echae tembiaporape ymaite guive. Upe léi membykua rehegua, avei mbovy jeýpa ikatu ojejapo, ha iñarandupy ha itupã jeroviapy oñemoambue tuichaiterei arapy tuichakue javevépe. Ambue tenda rupi, membykua oñemonei jepi léi rupive oikórõ peteĩ mba'e vai, ha'éva hína jopyhy oñopehẽnguekuéra apytépe, rairõ, mitãrã iñapañuãirõ, tekoveaty ha virupurupy apañuãi, térã isy ikatúrõ omano. Heta tenda rupi, tuicha oñembohovái tekoporã, tekopykatu ha léi membykua rehegua. Umi omonei'ỹva membykua he'i upe mitãñepyrũ térã mitãrã ha'eha tapicha yvypóra oguerekóva tekokatu oikove hag̃ua, ha ombojoja membykua jejuka rehe. Umi omoneíva membykua tekokatu ohechauka kuña tekokatu oñembopy'apeteĩ hag̃ua upe oikóvare hete rehe ha avei ohechauka tekokatu yvyporaguigua tuichaháicha. Ehecha avei Membykua Paraguáipe Membykua Arhentínape Mandu'apy Memby'ỹrã, ojeikuaáva avei membyryme ha ñemoñakatu jehapejokóicha, ha'e tembiaporape térã mba'ejepuru ani hag̃ua oñepyrũ tyeguasu. Memby'ỹrã ñembohaperã, jepurukuaa ha ijepuru ojehero ogaygua ñembohaperã. Memby'ỹrã tembiaporape ojeipuru ymaite guive, ha katu ijepuru porã ha oñangarekóva osẽ ramo XX sa ro'ýpente. Oĩ arandupy omboapýrava térã omokangýva memby'ỹrã jepuru oimo'ãre oĩ vaiha tekoporã, tupã jeroviaha térã tetã jokuairapépe g̃uarã. Umi memby'ỹrã tembiaporape oiko porãvéva ha'e ñemboguéro, ojejapóva mombary rape ñeñapytĩ rupive kuimba'épe, ha tupi'aky mitãrã rape ñeñapytĩ rupive kuñáme, membyryru apytegua mba'ejepuru ha memby'ỹrã oñemoingekuaáva. Ko'ãva rire ou tajyguery tembiaporape; umíva apytépe oĩ pohã apu'a jurugua, ñembovyvy, mba'e jere takopegua, ha pohãkutu. Umi tembiaporape ndaha'éiva ku oiko porãitereíva ha'e umi jokoha atã , ha'éva hína mombaryryru, mba'embotyha, avei memby'ỹrã haviru ha ñemoñakatu jeikuaauka. Umi tembiaporape oiko'ỹvéva ha'e mombaryjukaha ha ojehekýivo kuimba'e omombapoi mboyve. Ñemboguéro oikoitérõ jepe, ndaikatúi jepi oñembojevy; opa ambue tembiaporape ikatu oñembojevy ndojejapoveivove. Poreno ñeñangarekóre, ojeipurúvo kuimba'e térã kuña mombaryryru, ikatu avei ohapejoko mba'asy oñemosarambíva poreno rupive. Purupya'erã memby'ỹrã ikatu ohapejoko tyeguasu ohasa rire peteĩ mokõi ára oiko rire poreno ñeñangareko'ỹre. Oĩ tapicha he'íva poreno'ỹ ha'eha memby'ỹrã, ha katu tekombo'e poreno'ỹnte ohechakuaáva ikatu ombohetave mitãkuñarusu hyeguasúva oñembo'éramo upévante memby'ỹrã tekombo'e'ỹre, ikatuhaguére ndojejapói upe oñembo'éva. Umi mitãkuñarusukuérape, tyeguasu ikatuve opa mba'e vaípe. Oĩrõ porenogua tekombo'e ha memby'ỹrã ikatúva ojeipuru, oguejy tyeguasu ojeipota'ỹva umi mitãkuñarusu apytépe. Mitãkuñarusukuéra ikatúramo jepe oipuru opa memby'ỹrãichagua, umi memby'ỹrã ikatúva oñembojevy ha oiko pukúva, ha'éva hína: membyryme oñemoingéva, membyryru apytegua mba'ejepuru, térã mba'e jere takopegua, ou porãiterei oguejy hag̃ua tyeguasu mitãkuñarusu apytépe. Imemby rire, kuña nomokambúinteva ikatu hyeguasu jey irundy térã poteĩ arapokõindy riremínte. Oĩ memby'ỹrã tembiaporape ikatúva umi kuña omoñepyrũ imemby riremínte; ambue katu oñemoñepyrũkuaa poteĩ jasy rire raẽ. Umi kuña omokambúvape, Progestina-añónte tembiaporape iporãve umi membyryme pohã apu'a jurugua joparágui. Umi kuña ikuñaruguysẽpávape g̃uarã oje'eka iporãha ombopuku upe memby'ỹrã peteĩ ary ikuñaruguysẽ paha rire. Oĩ 222 sua kuñanguéra ndahyeguasuséiva umi tetã kakuaátavape ndoipurúiva memby'ỹrã tembiaporape ko'ag̃agua. Umi tetã kakuaátavape, memby'ỹrã jepuru ombosa'ive ñemano tyeguasu jave térã kuña hyeguasukuaa javépe 40% rupi (270.000 ñemano ojehapejoko 2008-pe), ha ikatu ojehapejoko 70% oñeme'ẽmbaite guive memby'ỹrã umi oikotevẽvape. Oñembopukuve rupive ára hyeguasu jey hag̃ua, memby'ỹrã ikatu ogueru mba'e porã kuñáme imembyvove ha avei imemby oikove hag̃ua. Arapy kakuaátavape, kuña viru mbyaty, mba'erepy, pohyikue, ha imemby rekombo'e ha resãi iporãveta ikatúrõ oipuruve memby'ỹrã. Memby'ỹrã ohupive virupurukuaa ñembokakuaa kuña imemby'i sa'imiehaguére, hetave kuña omba'apohaguére, ha oipuru'ỹvehaguére katupururã ipokãva. Mandu'apy Memby'ỹrã Tyeguasu, ojeheróva avei puru'a térã tyevu, ha'e upe ára peteĩ térã hetave memby okakuaahápe peteĩ kuña ryepýpe. Peteĩ tyeguasuetápe, heta memby okakuaa ipype, membykõimeicha. Tyeguasu ikatu oiko poreno rupive, térã ñemoña oipurúva pytyvõ mba'aporekokuaa rupive. Hi'are jepi 40 arapokõindy rupi (10 jasy) upe kuñaruguysẽ paha guive, opávaimembysẽvo. Kóva oiko arapokõindy 38-pe rupi, membyñemoñanga rire. Peteĩ mitãñepyrũ ha'e pe memby okakuaáva 8 arapokõindy peteĩha jave, membyñemoñanga rire, ha upéva rire ojehero mitãrã heñói meve. Mba'asyapypẽ tyeguasu ypýpe ikatu ha'e: kuñaruguysẽ'ỹ, titi asy, py'ajere ha gue'ẽ, ñembyahýi ha kuaru py'ỹi. Ikatu ojeikuaa kuña hyeguasuha ojejapóvo peteĩ tyeguasu kuaara'ãha. Tyeguasu oñemboja'o jepi mbohapy mbohapyjasýpe. Upe mbohapyjasy peteĩha oñepyrũ arapokõindy peteĩha guive pakõi meve, ha oike upépe membyñemoñanga. Ko membyñemoñanga rire kuña tupi'aky mitãrã oñemoñáva oguejy upe tupi'aky mitãrã rapére ha ojoaju membyryru ryepýre, ha upépe oñepyrũ oipyaha mitãrã ha aupa. Mbohapyjasy peteĩháme ikatuve oiko membykua rei (omano reírõ mitãñepyrũ térã mitãrã). Mbohapyjasy mokõiha oñepyrũ arapokõindy 13 guive, 28 peve. Mbohapyjasy mokõiha mbytère ikatu oñeñandu omýirõ mitãrã. Upe arapokõindy 28-pe, 90% ári mitãra'y ikatúma oikove membyryru okápe oguerekórõ ñepohãnokuaapy ñangareko iporãva rehegua. Upe mbohapyjasy mbohapyha oñepyrũ arapokõindy 29 guive 40 peve. Teñói mboyve ñeñangareko omoporã tyeguasu ñemohu'ã. Kóva apytépe ikatu oje'umie mba'ehái yvyraroguerekoguigua, ndoje'uiva'erã ñanavai ha káña, ojejapova'erã teteñemongu'e, tuguy tesa'ỹijo ha tete tesa'ỹijo. Mba'e vai oikóva tyeguasúgui ikatu ha'e: tuguypyatã atã tyeguasúpe, tuguyasuka tyeguasugua, tuguypokã ndoguerekóiva itakãndua, py'ajere ha gue'ẽ mbarete, ha ambue. Tyeguasu hi'are 37 arapokõindy guive 41 peve. Hi'ára voi oho arapokõindy 37 guive 38 peve. Hi'araitépe oho arapokõindy 39 guive 40 peve. Hi'ára are ha'e 41 arapokõindy. Arapokõindy 41 rire ojehero “hi'ára rire”. Mitãra'y heñóiva 37 arapokõindy mboyve, oje'e heñoiha hi'ára mboyve, ha ikatuve oguereko mba'asy, ha'eháicha apytu'ũ akuruchĩ. Iporã upe membysẽ noñemoñepyrũirõ mba'e apopyre ndive, ha'éva membysẽ jeguerahara'ã térã tye pirekytĩ, ohasa mboyve 39 arapokõindy, noñeikotevẽirõ ambue ñepohãnokuaapy mba'ére. Ary 2012-me, 213 sua kuña hyeguasu kuri; upévagui 190 sua oiko kuri arapy kakuaátavape ha 23 sua oiko arapy kakuaávape. Upéicha, 133 tyeguasu oiko 1.000 kuña apytépe oguerekóva 15 ary guive 44 peve. Oñemoañetéva tyeguasu apytépe, 10% guive 15% peve opa membykua reípe. Ary 2013-pe, mba'e vai tyeguasu rire opa 293.000 ñemanóme, ha ary 1990-pe opa 377.000 ñemanóme. Upéva oikove ã mba'ére: sy tuguyñehẽ, mba'e vai oguerúva membykua, tuguypyatã atã tyeguasúpe, sy membysẽ rire pámo ha membysẽ pa'ã. Arapy tuichakuépe, 40% tyeguasu noñembohaperãi. Umi tyeguasu noñembohaperãiva apytépe, imbytere opa membykuápe. Tyeguasu noñembohaperãiva apytépe Estados Unidos-pe, 60% kuña oipuru kuri memby'ỹrã upe jasy tyeguasu oikohápe. Mandu'apy Tekovekuaaty Memby'ỹrã Membysẽ (karaiñe'ẽme: parto), ojeikuaáva avei ñemomembýicha, oiko hína opakuévo tyeguasu, peteĩ térã hetave mitãra'y osẽ rupi kuña membyryrúgui. Ary 2015-pe, oiko 135 sua membysẽ rupi arapy tuichakue javevépe. Umíva apytépe, 15 sua heñói 37 arapokõindy mboyve, ha 3% guive 12% peve heñói 42 arapokõindy rire. Upe arapy kakuaávape, hetave membysẽ oiko tasyópe, ha katu umi tetã kakuaátavape, hetave membysẽ oiko ógape, oipytyvõháme peteĩ machu chae. Itapiaguavéva ha'e upe membysẽ tako rupi. Oguereko mbohapy arapehẽ: atúa ñemombyky ha atúa ñembopyso, guejy ha teñói, ha ñemyaña aupa ryepýgui. Pe arapehẽ peteĩha hi'are jepi pakõi aravo guive paporundy aravo peve; arapehẽ mokõiha katu mokõipa aravo'i guive mokõi aravo peve, ha upe arapehẽ mbohapyha katu po aravo'i guive mbohapypa aravo'i peve. Upe arapehẽ peteĩha oñepyrũ tye apa térã atukupe rasy reheve, hi'aréva peteĩ aravo'i mbytere, ha oiko jeýva pa térã mbohapypa aravo'ípe. Apa hasyve ha py'ỹive oiko jey ára ohasávo. Arapehẽ mokõiháme, ñemyaña apa hasýva ndive ikatu oiko. Arapehẽ mbohapyháme puru'ã sã ñepichãi oñemboaréva oje'e jepi iporãha. Oĩ tembiaporape ikatúva oipytyvõ tasýpe, ha'éva hína teteñeme'ẽ mba'aporeko, tasype'aha ha ape kangue ñemonge. Hetave mitã heñói iñakã gotyo; upéicharõ jepe, 4% heñói ipy gotyo térã humby gotyo raẽ; upéva ojeikuaa tumbykuévo. Imembysẽta jave, kuña ikatu okaru ha omýi oipotaháicha; ñemyaña naiporãi peteĩha arapehẽ jave térã osẽnguévo mitã akã, ha enéma naiporãi ojejapo. Upe ñeikytĩ ojejapóva tako jurúpe, ojeheróva tako pehẽ okapeguáva ñekytĩ, py'ỹi ojejpo, ha katu noñeikotevẽi jepi. Ary 2012-me, 23 sua membysẽ ojejapo pirekytĩ rupive; upéva ojehero tye pirekytĩ. Tye pirekytĩ ikatu ou porã kuña imembykõirõ, mitãra'y ohechaukárõ ojehechavaiha, térã oĩrõ tumbykuévo. Ko membysẽ tembiaporape ikatu hi'areve okuera hag̃ua. Opa ary, tyeguasu ha membysẽ apañuãi opa 500.000 sy manóme, 7 sua kuña opyta hasy puku, ha 50 sua opyta hasy imemby rire. Hetave ãvaichagua oiko arapy kakuaátavape. Ã apañuãi apytépe oĩ: membysẽ pa'ã, tuguyñehẽ memby rire, eklámpsia ha pámo memby rire. Mitãra'y apañuãi apytépe oĩ teñói pytupa. Mandu'apy Tekovekuaaty Membysẽ rire pámo, ojeikuaáva avei pámo memby rire, akãnundu membysẽ rire térã mitãrupa akãnundu, ha'e peteĩ mymbachu'ĩgua pámo upe kuña ñemoñarã tetepy rapegua, oiko rire mitã reñói térã membykua rei. Techaukaha ha mba'asyapypẽ apytépe ojetopa jepi akãnundu ojupivéva 38°C ári, ty'ái ro'ysã, tye guy rasy, ha ikatu avei tako ry inéva. Kóva oiko jepi 24 aravo ohasa raẽvape, ha umi pa ára pa'ũme membysẽ rire. Hetave pámo oiko jepi upe membyryrúpe ha umi to'ópe oĩva ijerére, ha ojehero membysẽ rire pámo térã membysẽ rire membyryru ruru. Umi mba'e ikatúva ombohasy ha'e: tye pirekytĩ, mymbachu'ĩ streptococcus aty B rehegua takópe, pirepererĩ osorórõ voieterei, membysẽ ipukúva ha ambue. Hetave pámo oiko hetaichagua mymbachu'ĩ rupive. Mba'asy ñehesa'ỹijo hasýpe otopa pytyvõ mymbachu'ĩ ñehesa'ỹijoporã rupive tako térã tuguýpe. Umi kuña ndokueráivape, ñembopu itakarúva ikatu oñeikotevẽ. Ambue mba'e oporomoakãnundúva membysẽ rire ha'e: titiry pa'ã, kuaru rape pámo, tye pirekytĩ pámo térã tako pehẽ okapeguáva ñekytĩ, ha mitãra'y ñe'ã vevúi ovuvaíva. Ikatuhaguére tye pirekytĩ ojapovai kuñáre, oje'eka chupekuéra to'u pohãrekoitegua, ha'éva hína Ampicilina, oikéta jave pirekytĩháme. Pámo ñepohãnopukurã ojeipuru pohãrekoitegua, ha heta kuña okuera ohóvo mokõi térã mbohapy árape. Umi kuña ndaha'éiva ku hasyetereíva ikatu omokõ pohãrekoitegua; umi hasyetereívape katu oje'eka tuguyrapegua pohãrekoitegua ou porãneha. Umi pohãrekoitegua tapiagua apytépe oĩ Ampicilina ha Gentamicina jopara, membysẽ tako rupive rire, térã Clindamicina ha Gentamicina umi imembyva'ekue tye pirekytĩ rupivépe g̃uarã. Umi ndokueráivape ã ñepohãnopuku rupive, oñehesa'ỹijova'erã ambue mba'e vai, umi péuicha. Arapy kakuaávape, 1%-2% kuña oguereko membyryru pámo imembysẽ tako rupi rire. Kóva ojupi 5%-13% peve umi imembysẽva hasypeterei atýpe, ha 50% umi imembysẽva tye pirekytĩ rupive atýpe, oipuru mboyve pohãnorekoitegua. Ary 2013-pe, ko'ã pámo ojuka 24.000 kuñáme, ha ary 1990-pe ojukava'ekue 34.000 tapichápe. Oñeñe'ẽmava'ekue ko mba'asýre upe sa ro'y V Ñandejára Mboyve guivéma; ohaiva'ekue upévare pohãnohára Hipócrates. Ko'ã pámo ojuka py'ỹiva'ekue kuñáme imembysẽvo upe sa ro'y XVIII guive ary 1930 peve, ojejapo ypýrõ guare pohãnorekoitegua. Ary 1847-me, Austria-pe, Ignaz Semmelweiss , oipurúvo ojepohéi hag̃ua klóro , ombosa'ive ñemano ko mba'asýgui 20% guive 2% peve. Mandu'apy Mba'asy Mboapu'aha () ha'e niko ku tembipuru térã ku'ekavoña ojeporúva kokuépe ha ñemitỹme ojejapóva ikatu hag̃uáicha oikytĩ, ombyaty, omohenda, ojopy umi kapi'i, térã ñana rogue, vaka térã mymba ambuéva rembi'urã. Mandu'apy Ku'ekavoña kokuepegua Mba'yru'i () ha'e mba'yruguata michĩva, ojegueroja hag̃ua mba'epohýi kokuepe guarã, techapyra ja'e yvy ku'i, yty, ha opamba'e ndaipohyitéva. Ehecha avei Rali de Carretillas de Villa de Cruces Ku'ekavoña kokuepegua avañe'ẽme Mandu'apy Ku'ekavoña kokuepegua Ogaygua ñembohaperã ha'e hína ko tembiaporape ombohapéva ha oiporavóva mboýpa memby térã ta'ýra orekótaha peteĩ ogaygua ha mboýpa hi'aréne ku ára memby térã ta'ýra kuéra imbytépe heñói hag̃ua, heta jey ojejapo ku ogaygua ñembohaperã ñemboguéro rupi térã ñemoñakatu jehapejoko ambuéva rupi. Aipórõ katu, kuña ha hogaygua ikatu oiporavo araka'épa avei hyeguasúne. Mandu'apy Memby'ỹrã Aupa ha'e niko peteĩ tete pehẽngue ombojoajúva mitãrã okakuaáva membyryru pirére ombohasa hag̃ua mitãrãme opamba'e oikotevẽva isy pegua, aupa ojapo avei tajygueru oipytyvõva tyeguasu porãme. Aupa oĩ membyryru pirére ha mitãsã okakuaa aupágui. Mitãsã ha'e upe puru'a sã ombojoajúva sy ha imemby. Opa umi mymba kuña okambúva oreko aupa imembyrã, hákatu mymba ambuéva ikatu oreko avei. Mandu'apy Tete Membyryru ha'e tete pehẽngue ñemoñakatúva kuña ha mymba okambúva pegua. Yvypórape, ijapýra oñembohérava cervix oñembojoajuha tako ndive, ha ijapýra ambuéva, oñembohérava fundus, ombojoajuha pe tupi'aky mitãrã rape. Membyryrúpe pe mitãrã okakuaaha kuña hyeguasúvo. Mandu'apy Tete Ñe'ẽñemiguerojera niko ñe'ẽporandu oipurúva peteĩ ñe'ẽñemi, oñepyrũva "maravichu maravichúpe", ha oha'ãrõva ñembohovái katupyry. Ndojeikuaái araka'épa ojeporandu ñe'ẽñemiguerojera peteĩha, hákatu ojeikuaa ikatu ojejuhu jehaipy ymaite umi sánscrito-pe, Tupã ñe'ẽngue ryrúpe ha heta mombe'ugua'u ymápe. Ñe'ẽñemiguerojera ojeikuaavéva ha'e pe maravichu ojapo upe mymba ra'ãngajehe'áva, Gyrésia mombe'ugua'u pegua: Mandu'apy Ñe'ẽnga Supukukue irundykejojáva ha'e hína pe oha'ãva apekue renda ituichakue peteĩ supukukue ijykére, irundykejojáicha. Ombojoja hína sua m2 (1 000 000 temira'ãha irundykejojáva). Upe Ta'ãhareko Hetatetãrehegua ñemohendápe (SI) oipuru taikuéra km² ohechauka hag̃ua ko mba'era'ãva (ndoguerekói kyta térã ambuéva). Mandu'apy Ta'ãha Ko kuatiarogue omhechauka opaite ára arapapahápe. Oĩ avei kóicha: Arange ambuéva: 0 jasyteĩ, 30 jasykõi, 31 jasykõi, 0 jasyapy Joaju Arapapaha Arete Indu jerovia niko upe jeroviakatu imba'echaéva ha iguasuvéva Índia retãme, ha Nepal retãme avei. Oreko hína amo su sua jeroviahára opa yvy ári rupi, Indu jerovia, upe Hesu rape ha islã jerovia rire, ha'e niko upe jeroviakatu guasuvéva mbohapyha. Tetã Índia-me, indu jeroviahára hína amo 80,5 % opaite tapicha kuéra oikóva ku tetãme. Iñepyrũme, ko ñe'ẽ indu ou péysiañe'ẽ pegua, upéicha umi tapicha Péysia-gua ombohéra upe ysyry guasu Sindhu (ko'ãga, ysyry Indo). Heta karai ñemoaranduhára ohecha Indu jerovia peteĩ joparáicha heta Índia pegua tavarandu mba'éva, orekóva heta jerovia rape ambuéva ha ndorekói moñepyrũhára. Ko indu jerovia jopara oñepyrũ amo ary 500 Kirito mboyve térã 300 Kirito rire. Yvy kuarahyreiképe ojeikuaaporã upe mbohapy ysaja Indu jerovia pegua, oñembohérava avei Trimurti (‘mbohapy ysaja [jeroviaha pegua]’: umi jeroviaha kuimba'e Brahmá, Visnu ha Shiva), hákatu ndaipóri indu jeroviahára omomba'eguasúnte ko "Trimurti". Ehecha avei Mantra Om namah shivaia Mandu'apy Jekupytyha Tordesillas pegua (karaiñe'ẽme: Tratado de Tordesillas, poytugañe'ẽme: Tratado de Tordesilhas) ha'e akue upe ñe'ẽme'ẽ ojejapóva upe táva Tordesillas —ko'ãga ojejuhúva tetãvoremi Valladolid, Castilla y León tetãvore, España retãme—, upe ára 7 jasypoteĩ ary 1494, umi karai rupi ombuekoviáva Isabel I Castilla pegua ha Fernando II Aragón pegua, mburuvicha guasu Castilla ha Aragón pegua, ha umi karai rupive avei ombuekoviávarey Huã II Poytuga pegua, upépe omoñe'ẽ peteĩ ha oñemboja'o opaite ygarata jehasa paraguasu Atlántikope ha opaite umi yvy Espáña ha Poytuga oñemomba'e akue Amérikape, oñemboja'o peteĩ tysýi rupive oĩ amo 370 légua (1786,3 km) kuarahyreike gotyo umi ypa'ũnguéra Cabo Verde pegua, ombopaha hag̃ua oimeraẽ ñemyangekõi Tavetã Espáña ha Tavetã Poytuga ndive. Ehecha avei Mandu'apy Jekupytyha tetãita George W. Bush (1946-) ha'e 43 Tetã Mburuvicha Guasu oisambyhy Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe. Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Pa'i Sandu () ha'e peteĩ táva guasu Uruguái retãme. Tatãvore Pa'i Sandu itavusu, oikove ipype amo 76 429 tapicha kuéra. Ko táva opyta ysyry Uruguái hembe'y kuarahyresẽ ngotyo, oĩ 368 km tetã tavusu pegua, Montevideo. Mandu'apy Joaju Intendencia Municipal de Paysandú Instituto Nacional de Estadística: Plano de la ciudad de Paysandú Uruguái táva Salto ha'e peteĩ táva guasu Uruguái retãme. Tatãvore Salto itavusu, oikove ipype amo 104 028 tapicha kuéra ary 2011 jave. Ko táva opyta ysyry Uruguái hembe'y kuarahyresẽ ngotyo, oĩ 498 km tetã tavusu pegua, Montevideo. Héra he'ise ytu, karaiñe'ẽme, ymaguare oĩgui ytu ysyry Uruguái ohasávo ko táva rehe. Mandu'apy Joaju Intendencia Municipal de Salto Instituto Nacional de Estadística: Plano de la ciudad de Salto Uruguái táva Ciudad de la Costa ha'e peteĩ táva guasu Uruguái retãme. Tetãvore Canelones itáva orekovéva tapichakuéra ipype, oikove ipype amo 112 449 tapicha kuéra ary 2011 jave, ha táva mokõiha orekovéva tetãygua ipype, Uruguái retãme. Ko táva ojejuhu paraguasu Atlántiko rembe'ýpe. Héra he'ise "táva y rembe'ygua", karaiñe'ẽme. Mandu'apy Joaju Uruguái táva Arandupy he'ise umi yvypóra rembiapo, ha umi ha'erã'inguéra ojejogapóva ipýpe, ome'ẽva umi tembiapópe tekovusu. Arandupy ikatu oje'e he'iseha opáichagua tekove ysaja: ikatúva ha'e tembiapoporã, jerovia, ha avatykuéra peteĩ tetãme oñembohasa vaekue ñemoñare ha ñemoñarére. Arandupy ojehero avei "mba'éicha oikove opavave oĩva peteĩ avano'õme". Péicha, ogueraha ipýpe kokuaa, ao, ñe'ẽ, tupãrape,ha mbojojahakuéra he'íva mba'éicha ojeiko vaerã, ikatúva ha'e teko moñangáva térã jerovia ha tembiapoporã Ehechave arandupy rehegua... Ára 7 jasypo ha'e ára 127ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 128ha umi ary hekope'ỹme. Umi 238  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1530: Luis I de Borbón-Condé, líder ha general hugonote (ñemano ary 1569). 1586: Francisco IV Gonzaga de Mantua, aristócrata Itáliagua (ñemano ary 1612). 1671: Pietro Giannone, jurista ha historiador Itáliagua (ñemano ary 1748). 1688: Giulio Pontedera, botánico Itáliagua (ñemano ary 1757). 1700: Gerard van Swieten, pohanohára austriaco de origen neerlandés (ñemano ary 1772). 1704: Carl Heinrich Graun, compositor alemán (ñemano ary 1759). 1711: David Hume, filósofo británico (ñemano ary 1776). 1748: Olympe de Gouges, haiháraa ha feminista francesa (ñemano ary 1793). 1749: Ernest Dominique François Joseph Duquesnoy, revolucionario Hyãsiaygua (ñemano ary 1795). 1754: Joseph Joubert, haihára Hyãsiaygua (ñemano ary 1824). 1763: Józef Antoni Poniatowski, aristócrata ha general polaco (ñemano ary 1813). 1767: Federica Carlota, princesa prusiana (ñemano ary 1820). 1776: Dániel Berzsenyi, ñe'ẽpapára húngaro (ñemano ary 1836). 1778: Miguel de la Bárcena, juez ha gobernador Argentinagua (ñemano ary 1853). 1780: Ignacio Aldama, militar Méhiko pegua (ñemano ary 1811). 1786: Santiago Bueras, militar Chile pegua (ñemano ary 1818). 1812: Robert Browning, ñe'ẽpapára británico (ñemano ary 1889). 1819: Otto Wilhelm von Struve, astrónomo ruso de origen alemán (ñemano ary 1905). 1832: Carl Gottfried Neumann, matemático alemán (ñemano ary 1925). 1833: Johannes Brahms, compositor ha pianista alemán del romanticismo (ñemano ary 1897). 1836: Joseph Gurney Cannon, jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1926). 1836: Dalmiro Costa, compositor uruguayo (ñemano ary 1901). 1840: Piotr Ilich Chaikovski, compositor ruso (ñemano ary 1893). 1840: Joaquín Baranda, jokuaikuaahára Méhiko pegua (ñemano ary 1909). 1841: Gustave Le Bon, psicólogo Hyãsiaygua (ñemano ary 1931). 1842: Alberto Aguilera, jokuaikuaahára ha jurisconsulto Espáña pegua (ñemano ary 1913). 1847: Archibald Primrose, primer ministro británico (ñemano ary 1929). 1850: Anton Seidl, director de orquesta húngaro (ñemano ary 1898). 1851: Carlos Doncel, jokuaikuaahára Argentinagua (ñemano ary 1910). 1857: José Alonso ha Trelles, haihára uruguayo (ñemano ary 1924). 1861: Rabindranath Tagore, ñe'ẽpapára bengalí, premio Nobel de Literatura en 1913 (ñemano ary 1941). 1865: A. E. W. Mason, haihára británico (ñemano ary 1948). 1867: Władysław Reymont, novelista polaco, premio Nobel de Literatura en 1924 (ñemano ary 1925). 1876: Paul Rivet, etnólogo Hyãsiaygua (ñemano ary 1958). 1883: Evaristo Carriego, haihára Argentinagua (ñemano ary 1912). 1885: George Gabby Hayes, actor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1969). 1888: Hermann Fränkel, filólogo clásico alemán (ñemano ary 1977). 1891: Francisco Vales Villamarín, historiador ha profesor Espáña pegua (ñemano ary 1982). 1892: Mariscal Tito (Josip Broz), militar yugoslavo, presidente entre 1953 ha 1980 (ñemano ary 1980). 1892: Archibald MacLeish, haihára ha educador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1). 1894: Rafael Argelés, pintor Espáña pegua (ñemano ary 1979). 1901: Gary Cooper, actor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1961). 1901: Marcel Poot, músico belga (ñemano ary 1988). 1902: Jean-Philippe Lauer, egiptólogo ha arquitecto Hyãsiaygua (ñemano ary 2001). 1905: Bumble Bee Slim, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de blues (ñemano ary 1968). 1909: Edwin Herbert Land, inventor ha físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1991). 1911: Ishiro Honda, cineasta japonés (ñemano ary 1993). 1912: Ángel María de Lera, haihára Espáña pegua (ñemano ary 1984). 1917: David Tomlinson, actor británico (ñemano ary 2000). 1918: Argeliers León, compositor, musicólogo ha etnólogo cubano (ñemano ary 1991). 1919: Eva Evita Duarte de Perón, actriz ha política argentina, esposa del presidente Juan Domingo Perón (ñemano ary 1952). 1919: Joe Mitty, empresario británico (ñemano ary 2007). 1921: Simón Bonifacio Rodríguez ha Rodríguez, magistrado Espáña pegua (ñemano ary 2012). 1922: Darren McGavin, actor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2006). 1922: Tony Leblanc, actor Espáña pegua (ñemano ary 2012). 1923: Anne Baxter, actriz Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1985). 1927: Elisabeth Söderström, soprano sueca (ñemano ary 2009). 1927: Ruth Prawer Jhabvala, novelista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen alemán (ñemano ary 2013). 1929: Osvaldo Dragún, dramaturgo Argentinagua (ñemano ary 1999). 1931: Teresa Brewer, cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2007). 1931: Ricardo Legorreta Vilchis, arquitecto Méhiko pegua (ñemano ary 2011). 1931: Ingvar Wixell, barítono sueco (ñemano ary 2011). 1931: Gene Wolfe, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1932: Pete Domenici, jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1933: Johnny Unitas, jugador de fútbol americano Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2002). 1937: Domitila Barrios, activista obrera ha feminista boliviana (ñemano ary 2012). 1939: Sidney Altman, bioquímico canadiense, premio nobel de química en 1989. 1939: Ruggero Deodato, director de cine, actor ha guionista Itáliagua. 1939: Ruud Lubbers, jokuaikuaahára neerlandés. 1940: Angela Carter, periodista ha novelista británica (ñemano ary 1992). 1944: Rafael de Diego, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ñemano ary 1982). 1944: Eva Norvind, actriz mexicana (ñemano ary 2006). 1946: Thelma Houston, cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: Guillermo Carnero, ñe'ẽpapára ha ensayista, economista ha filólogo Espáña pegua. 1948: Lluís Llach, cantautor Espáña pegua. 1951: Bernat Soria, científico ha jokuaikuaahára Espáña pegua. 1952: Josep-Lluís Carod-Rovira, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1956: Jan Peter Balkenende, jokuaikuaahára ha primer ministro neerlandés. 1957: Adriana Salgueiro, actriz ha conductora de televisión argentina. 1957: Dave Taylor, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1960: Kim Manning, actriz Espáña peguaa de origen Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1960: Almudena Grandes, haiháraa Espáña peguaa. 1961: Phil Campbell, guitarrista británico, de la banda Motörhead. 1962: Ari Telch, actor Méhiko pegua. 1963: Johnny Lee Middleton, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de las bandas Savatage ha Trans-Siberian Orchestra. 1963: Sergio Battistini, exvakapipopo ha'ãhára Itáliagua. 1964: Denis Mandarino, compositor brasileño, artista, haihára ha geómetra. 1965: Owen Hart, luchador profesional canadiense (ñemano ary 1999). 1968: Traci Lords, actriz Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: José Manuel Moreno Periñán, ciclista Espáña pegua. 1971: Eagle-Eye Cherry, cantante ha músico sueco. 1971: Horgh (Reidar Horghagen), baterista noruego, de las bandas Immortal e Hypocrisy. 1971: Thomas Piketty, economista Hyãsiaygua. 1971: Ivan Sergei, actor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Paolo Savoldelli, ciclista Itáliagua. 1974: Breckin Meyer, actor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Fernando Lima, cantante Argentinagua. 1976: Thomas Biagi, piloto de automovilismo Itáliagua. 1978: Stian Arnesen, cantante ha músico noruego. 1978: Shawn Marion, jugador de baloncesto Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Iban Garate, actor Espáña pegua. 1983: Makano (Hernán Enrique Jiménez), puraheihára panamaygua. 1985: J Balvin, cantautor colombiano. 1986: Matt Helders, baterista británico, de la banda Arctic Monkeys. 1987: Pierre Ducasse, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiaygua. 1987: Serge Gakpé, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiaygua. 1987: Jérémy Menez, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiaygua. 1987: Yaroslav Koroliov, baloncestista ruso. 1987: Asami Konno, cantante japonesa. 1988: Brandon Jones, actor, productor ha músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1988: Takayuki Morimoto, vakapipopo ha'ãhára japonés. 1992: Alexander Ludwig, actor canadiense. 1993: Tyler Johnson, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1997: Youri Tielemans, vakapipopo ha'ãhára belga. Mano 685: Benedicto II, papa católico entre 684 ha 685 (ary reñói siglo VII). 973: Otón I, rey franco oriental entre 936 ha 973 ha emperador romano germánico entre 962 ha 973 (ary reñói 912). 1205: Ladislao III, rey húngaro (ary reñói 1205). 1523: Franz von Sickingen, aristócrata ha militar romano germánico (ary reñói 1481). 1617: David Fabricius, astrónomo romano germánico (ary reñói 1564). 1667: Johann Jakob Froberger, compositor romano germánico (ary reñói 1616). 1718: María de Módena, reina consorte inglesa, escocesa e irlandesa (ary reñói 1658). 1765: Hipólito Rovira, pintor ha grabador Espáña pegua (ary reñói 1695). 1793: Pietro Nardini, violinista ha compositor Itáliagua (ary reñói 1722). 1800: Niccolò Piccinni, compositor Itáliagua (ary reñói 1728). 1825: Antonio Salieri, compositor Itáliagua (ary reñói 1750). 1839: José María Heredia, ñe'ẽpapára cubano (ary reñói 1803). 1840: Caspar David Friedrich, pintor alemán (ary reñói 1774). 1889: Francisco Fernández Iparraguirre, farmacéutico, botánico ha lingüista Espáña pegua (ary reñói 1852). 1896: H. H. Holmes (Herman Webster Mudgett), asesino en serie Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1861). 1908: Ludovic Halevý, dramaturgo Hyãsiaygua (ary reñói 1834). 1928: Gertrudis Echeñique ha Mujica, mujer chilena, esposa del presidente Federico Errázuriz (ary reñói 1853). 1928: Alexander Spendiaryan, director de orquesta ha compositor armenio (ary reñói 1871). 1932: Paul Doumer, jokuaikuaahára Hyãsiaygua (ary reñói 1857). 1941: James George Frazer, antropólogo británico (ary reñói 1854). 1950: Víctor Manuel Román ha Reyes, jokuaikuaahára ha presidente nicaragüense entre 1947 ha 1950 (n. 1872). 1951: Warner Baxter, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1889). 1978: Augusto Codecá, mba'eapohára Argentinagua (ary reñói 1906). 1979: Serguéi Pankéyev, aristócrata ruso (ary reñói 1886). 1982: Claudio Barrientos, boxeador Chile pegua (ary reñói 1936). 1992: Simón Cabido, mba'eapohára Espáña pegua (ary reñói 1931). 1992: Tomás Alvira, pedagogo ha edafólogo Espáña pegua (ary reñói 1906). 1995: María Luisa Bemberg, cineasta argentina (ary reñói 1922). 1998: Allan McLeod Cormack, científico sudafricano, premio Nobel de Medicina en 1979 (ary reñói 1924). 2000: Douglas Fairbanks Jr., mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1909). 2001: Margaretha Krook, actriz sueca (ary reñói 1925). 2002: Kevyn Aucoin, maquillador ha fotógrafo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1962). 2002: Xavier Montsalvatge, compositor Espáña pegua (ary reñói 1912). 2005: Tristan Egolf, novelista, músico ha activista jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1971). 2005: Otilino Tenorio, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano (ary reñói 1980). 2007: Diego Corrales, boxeador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1977). 2008: José Fernando Castro Caycedo, diputado ha jokuaikuaahára colombiano. 2011: Johnny Albino, cantante puertorriqueño (ary reñói 1919). 2011: Severiano Ballesteros, golfista Espáña pegua (ary reñói 1957). 2011: Willard Boyle, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física en 2009 (ary reñói 1924). 2011: Carlos Trillo, historietista Argentinagua (ary reñói 1943). 2012: José Luis Villar Palasí, intelectual ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1922). 2013: Ray Harryhausen, técnico en efectos especiales ha productor cinematográfico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1920). 2013: Romanthony, cantante, DJ ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1967). 2015: Aitor Mazo, mba'eapohára Espáña pegua (ary reñói 1961). 2016: Rita La Salvaje, bailarina argentina (ary reñói 1927). 2016: Bernardo Ribeiro, vakapipopo ha'ãhára brasileño (ary reñói 1989). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 8 jasypo ha'e ára 128ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 129ha umi ary hekope'ỹme. Umi 237  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1629: Niels Juel, almirante noruego-danés (ñemano ary 1697). 1653: Claude Louis Hector de Villars, general, ministro de Defensa ha político francés (ñemano ary 1734). 1712: Pedro Miguel de la Cueva ha Guzmán, militar ha aristócrata Espáña pegua (ñemano ary 1762). 1720: William Cavendish, sãmbyhyhára peteĩha británico (ñemano ary 1764). 1745: Carl Stamitz, violinista ha compositor Alemáñagua (ñemano ary 1801). 1753: Miguel Hidalgo ha Costilla, sacerdote ha revolucionario Méhiko pegua (ñemano ary 1811). 1797: José Rodríguez Losada relojero Espáña pegua (ñemano ary 1870). 1821: William Henry Vanderbilt, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1885). 1824: Miguel Negrete, general Méhiko pegua (ñemano ary 1897). 1826: Miguel Ângelo Lupi, pintor portugués (ñemano ary 1883). 1828: Henri Dunant, empresario suizo, fundador de la Cruz Roja ha premio nobel de la paz en 1901 (ñemano ary 1910). 1829: Louis Moreau Gottschalk, pianista ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1869). 1842: Emil Christian Hansen, fisiólogo ha micólogo danés (ñemano ary 1909). 1846: Émile Gallé, artista francés (ñemano ary 1904). 1877: José María Salaverría, haihára Espáña pegua (ñemano ary 1940). 1884: Harry S. Truman, político Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, 33.º tendota (ñemano ary 1972). 1885: Thomas B. Costain, periodista ha haihára canadiense (ñemano ary 1965). 1887: Tito Salas, pintor venezolano (ñemano ary 1974). 1893: Francis Ouimet, golfista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1967). 1894: Miguel Matamoros músico ha compositor cubano (ñemano ary 1971). 1895: Fulton J. Sheen, arzobispo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1979). 1895: Edmund Wilson, haihára ha crítico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1972). 1897: José María Pemán, periodista ha dramaturgo Espáña pegua (ñemano ary 1981). 1898: Aloysius Stepinac, cardenal croata, colaboracionista de los nazis (ñemano ary 1960). 1899: Arthur Q. Bryan, mba'eapohára de voz ha cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1959). 1899: Friedrich Hayek, economista ha filósofo austriaco, premio nobel de economía en 1974 (ñemano ary 1992). 1899: Jacques Heim, diseñador francés de modas (ñemano ary 1967). 1902: André Lwoff, biólogo ha médico francés de origen ruso-polaco, premio nobel de medicina (ñemano ary 1994). 1903: Fernandel, mba'eapohára cómico francés (ñemano ary 1971). 1905: Red Nichols, cornetista, líder de banda ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1965). 1906: José Hernández Díaz, historiador de arte ha político Espáña pegua (ñemano ary 1998). 1906: Roberto Rossellini, cineasta Itáliagua (ñemano ary 1977). 1910: Mary Lou Williams, pianista ha compositora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1981). 1911: Robert Johnson, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1938). 1912: George Woodcock, haihára ha poeta canadiense (ñemano ary 1995). 1913: Bob Clampett, animador, director ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1984). 1913: Sid James, mba'eapohára ha cantante sudafricano (ñemano ary 1976). 1913: Charles Scorsese, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1993), padre del cineasta Martin Scorsese. 1913: Hugo Trivelli, agrónomo chileno (ñemano ary 2005). 1914: Romain Gary, haihára ha diplomático francés de origen lituano (ñemano ary 1980). 1916: João Havelange, político Pindorámagua, tendota de la FIFA (f. 2016). 1919: Lex Barker, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1973). 1920: Saul Bass, diseñador gráfico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1996). 1920: Tom of Finland, artista finlandés (ñemano ary 1991). 1920: Sloan Wilson, haihára ha poeta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2003). 1922: Jorge Luz, mba'eapohára ha humorista Argentinagua (ñemano ary 2012). 1923: Walter Jens, filósofo Alemáñagua. 1923: Cheikha Remitti, cantante argelina (ñemano ary 2006). 1924: Sofía Ímber, periodista venezolana (ñemano ary 2017). 1925: Ali Hassan Mwinyi, político tanzano, segundo tendota. 1926: David Attenborough, presentador de televisión ha naturalista británico. 1926: Don Rickles, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. (ñemano ary 2017) 1927: Chumy Chúmez, humorista Espáña pegua (ñemano ary 2003) 1927: László Paskai, cardinal húngaro (ñemano ary 2015). 1928: Manfred Gerlach, político Alemáñagua (ñemano ary 2011). 1929: Girija Devi, cantante indio. 1929: Miyoshi Umeki, mba'eapohára ha cantante japonesa (ñemano ary 2007). 1930: Doug Atkins, jugador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano (ñemano ary 2015). 1930: Heather Harper, soprano norirlandesa. 1930: René Maltête, fotógrafo ha poeta francés (ñemano ary 2000). 1930: Gary Snyder, poeta ha educador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1932: Julieta Campos, haiháraa ha traductora cubano-mexicana (ñemano ary 2007). 1932: Carlo Cossutta, tenor ítaloArgentinagua (ñemano ary 2000). 1932: Phyllida Law, mba'eapohára británica. 1932: Sonny Liston, boxeador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1935: Jesús Silva-Herzog Flores, político Méhiko pegua (ñemano ary 2017). 1935: Jack Charlton, vakapipopo ha'ãhára británico. 1935: Enrique Dumas, cantante de tangos Argentinagua (ñemano ary 2009). 1935: Susana Lanteri, mba'eapohára argentina. 1936: Kazuo Koike, haihára japonés. 1936: Héctor Núñez, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua (ñemano ary 2011). 1937: Carlos Gaviria Díaz, jurista ha político colombiano (ñemano ary 2015). 1937: Thomas Pynchon, novelista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1938: Jean Giraud, historietista e ilustrador francés (ñemano ary 2012). 1938: Corine Rottschäfer, modelo neerlandesa, Miss Mundo 1959. 1940: Peter Benchley, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1940: Irwin Cotler, político, ministro de Justicia ha abogado canadiense. 1940: Ricky Nelson, cantante, guitarrista ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1985). 1943: Pat Barker, haihára británico. 1943: Paul Samwell-Smith, bajista británico, de la banda The Yardbirds. 1944: Gary Glitter, cantante ha compositor británico. 1944: Bill Legend, baterista británico, de la banda T. Rex. 1945: Keith Jarrett, pianista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz. 1946: Jonathan Dancy, filósofo, haihára ha académico británico. 1947: H. Robert Horvitz, biólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de fisiología o medicina de 2002. 1947: Felicity Lott, soprano británica. 1951: Philip Bailey, cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Earth, Wind & Fire. 1951: Chris Frantz, baterista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Talking Heads. 1953: Billy Burnette, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Fleetwood Mac. 1953: Alex Van Halen, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, baterista de la banda Van Halen. 1955: Stephen Furst, mba'eapohára ha director Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1955: Meles Zenawi, político ha sãmbyhyhára peteĩha etíope (ñemano ary 2012). 1956: Victor Piţurcă, vakapipopo ha'ãhára rumano. 1957: Bill Cowher, jugador ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano. 1957: Marie Myriam, cantante congolesa. 1958: Roddy Doyle, haihára, dramaturgo, ha guionista irlandés. 1960: Franco Baresi, vakapipopo ha'ãhára Itáliagua. 1960: Eric Brittingham, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de las bandas Cinderella ha Naked Beggars. 1960: Nequi Galotti, modelo, conductora de televisión ha periodista argentina. 1961: Bill de Blasio, académico ha político Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, alcalde de Nueva York. 1962: Natalia Molchanova, buceadora rusa (ñemano ary 2015). 1962: David Sole, rugbista británico. 1962: Masaki Terasoma, mba'eapohára ha mba'eapohára de doblaje japonés. 1963: Michel Gondry, cineasta ha guionista francés. 1963: Aleksandr Kovalenko, atleta bielorruso. 1964: Melissa Gilbert, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1964: Bobby Labonte, piloto Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1964: Dave Rowntree, baterista británico, de la banda Blur. 1966: Marta Sánchez, puraheihára epáñagua. 1966: Cláudio Taffarel, vakapipopo ha'ãhára Pindorámagua. 1969: Akebono Tarō, súmo ñorairõhára hapõgua. 1970: Luis Enrique, mangapy ñembosaraihára epáñagua. 1970: Naomi Klein, haiháraa ha activista canadiense. 1971: Candice Night, cantante ha compositora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Blackmore's Night. 1972: Darren Hayes, cantante australiano, de la banda Savage Garden. 1973: Hiromu Arakawa, mánga apohára hapõgua. 1973: Jesús Arellano, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1973: Marcus Brigstocke, comediante, mba'eapohára, ha guionista británico. 1975: Enrique Iglesias, cantante, compositor ha productor Espáña pegua. 1975: Gastón Mazzacane, piloto Argentinagua. 1976: Martha Wainwright, cantautora canadiense. 1977: Joe Bonamassa, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1977: Theodoros Papaloukas, baloncestista griego. 1978: Lúcio, vakapipopo ha'ãhára Pindorámagua. 1978: Josie Maran, modelo ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Keyon Dooling, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Kumiko Itō, mba'eapohára de voz japonesa. 1981: Stephen Amell, mba'eapohára canadiense. 1981: Andrea Barzagli, vakapipopo ha'ãhára Itáliagua. 1981: Mich Dulce, cantante ha diseñadora filipina. 1981: Manny Gamburyan, luchador de artes marciales armenio. 1982: Christina Cole, mba'eapohára británica. 1982: Aarón Galindo, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1982: Adrián González, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Buakaw Por Pramuk, boxeador tailandés de muay thai. 1983: Elyes Gabel, mba'eapohára británico. 1983: Matt Willis, cantante, compositor ha mba'eapohára británico, de la banda Busted. 1984: Cynthia Deyanira Rodríguez Ruiz, cantante Méhiko pegua. 1984: Renata Ruiz, modelo chilena. 1986: Galen Rupp, corredor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1987: Aneurin Barnard, mba'eapohára ha cantante británico. 1987: Mark Noble, vakapipopo ha'ãhára británico. 1988: Maicon Pereira de Oliveira, vakapipopo ha'ãhára Pindorámagua (ñemano ary 2014). Mano 685: Benedicto II, papa romano (ary reñói 635). 1063: Ramiro I, rey aragonés (ary reñói 1006). 1782: Marqués de Pombal, estadista portugués (ary reñói 1699). 1785: Étienne François de Choiseul, político francés (ary reñói 1719). 1785: Pietro Longhi, pintor Itáliagua (ary reñói 1701). 1788: Giovanni Antonio Scopoli, médico ha naturalista italoaustriaco (ary reñói 1723). 1794: Antoine Lavoisier, químico francés (ary reñói 1743). 1799: José María España, militar ha patriota venezolano (ary reñói 1761). 1819: Kamehameha I, rey hawaiano (ary reñói 1758). 1828: Mauro Giuliani, guitarrista, chelista ha compositor Itáliagua (ary reñói 1781). 1842: Jules Dumont D'Urville, explorador francés (ary reñói 1790). 1844: Carlos XIV, rey sueco ha noruego entre 1818 ha 1844 (ary reñói 1763). 1859: José Madrazo, pintor Espáña pegua (ary reñói 1781). 1863: Juan Francisco Giró, tendota Uruguáigua (ary reñói 1791). 1873: John Stuart Mill, filósofo empirista británico (ary reñói 1806). 1875: Thomas Baines, explorador ha artista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1820). 1880: Gustave Flaubert, novelista francés (ary reñói 1821). 1885: Pavel Křížkovský, compositor checo (ary reñói 1820). 1887: Lorenzo Batlle, tendota Uruguáigua (ary reñói 1810). 1891: Madame Blavatsky (Helena Petrovna Blavatsky), ocultista ha haiháraa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen ruso (ary reñói 1831). 1893: Manuel del Refugio González Flores, político ha militar Méhiko pegua (ary reñói 1833). 1903: Paul Gauguin, pintor ha escultor francés (ary reñói 1848). 1904: Eadweard Muybridge, fotógrafo e investigador británico (ary reñói 1830). 1936: Oswald Spengler, filósofo e historiador Alemáñagua (ary reñói 1880). 1943: Mordechai Anielewicz, militar polaco, comandante de la Organización de Lucha Judía durante el alzamiento del Gueto de Varsovia (n. 1919). 1945: Wilhelm Rediess, oficial Alemáñagua de las SS (ary reñói 1900). 1945: Josef Terboven, militar ha político Alemáñagua (ary reñói 1898). 1952: William Fox, productor cinematográfico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen húngaro (ary reñói 1879). 1960: Hugo Alfvén, compositor, director de orquesta ha violinista sueco (ary reñói 1872). 1967: Elmer Rice, dramaturgo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1892). 1975: Avery Brundage, atleta, coleccionista de arte ha empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1887). 1979: Talcott Parsons, sociólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1902). 1981: Uri Zvi Greenberg, poeta ha periodista israelí (ary reñói 1896). 1982: Neil Bogart, productor discográfico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, cofundador de Casablanca Records (ary reñói 1943). 1982: Gilles Villeneuve, piloto canadiense de Fórmula 1 (ary reñói 1950). 1983: John Fante, haihára ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1909). 1985: Theodore Sturgeon, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de ciencia ficción (ary reñói 1918). 1985: Dolph Sweet, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1920). 1988: Robert A. Heinlein, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de ciencia ficción (ary reñói 1907). 1990: Luigi Nono, compositor Itáliagua de música contemporánea (ary reñói 1924). 1991: Rudolf Serkin, pianista austriaco nacionalizado Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1903). 1993: Carmen Casco de Lara Castro, activista paraguaya (ary reñói 1918). 1993: Avram Davidson, militar ha haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1923). 1993: Gabriel Pita da Veiga ha Sanz, marino ha ministro Espáña pegua (ary reñói 1909). 1994: George Peppard (65), mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). 1995: Teresa Teng, cantante taiwanesa (ary reñói 1953). 1996: Beryl Burton, ciclista británico (ary reñói 1937). 1996: Luis Miguel Dominguín, torero Espáña pegua (ary reñói 1926). 1996: Celedonio Romero, guitarrista Espáña pegua (ary reñói 1913). 1998: Poty Lazzarotto, grabador, diseñador, ceramista, litógrafo ha muralista Pindorámagua (n. 1924). 1999: Dirk Bogarde, mba'eapohára ha guionista británico (ary reñói 1921). 1999: Dana Plato, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1964). 2000: Guadalupe "Pita" Amor, poetisa mexicana (ary reñói 1918). 2001: Luis Mackenna Shiell, abogado ha político chileno (ary reñói 1916). 2001: Jorge Lardé ha Larín, historiador salvadoreño (ary reñói 1920). 2002: Juan Miguel Lope Blanch, filólogo Espáña pegua (ary reñói 1927). 2003: Elvira Pagã, vedette, mba'eapohára, cantante, haiháraa ha pintora Pindorámagua (ary reñói 1920). 2005: Jean Carrière, haihára francés (ary reñói 1928). 2005: Nicolás Vuyovich, piloto de automovilismo Argentinagua (ary reñói 1981). 2008: Eddy Arnold, cantante, compositor, guitarrista ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1918). 2008: François Sterchele, vakapipopo ha'ãhára belga (ary reñói 1982). 2010: Joaquín Capilla, clavadista Méhiko pegua (ary reñói 1928). 2010: Andor Lilienthal, ajedrecista húngaro (ary reñói 1911). 2011: Lionel Rose, boxeador australiano (ary reñói 1948). 2012: Caloi, dibujante e historietista Argentinagua (ary reñói 1948). 2012: Maurice Sendak, haihára e ilustrador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). 2013: Alfred Benlloch Llorach, inventor Espáña pegua (ary reñói 1917). 2013: Jeanne Cooper, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). 2013: Bryan Forbes, mba'eapohára, director, productor ha guionista británico (ary reñói 1926). 2013: Julio Mahárbiz, presentador de televisión ha empresario Argentinagua (ary reñói 1935). 2013: Juan José Muñoz, empresario Argentinagua (ary reñói 1950). 2014: Yago Lamela, atleta Espáña pegua (ary reñói 1977). 2014: Jair Rodrigues, cantante Pindorámagua (ary reñói 1939). 2014: Mercedes Salisachs, haiháraa Espáña peguaa (ary reñói 1916). 2015: Mwepu Ilunga, vakapipopo ha'ãhára congoleño (ary reñói 1949). 2016: Philippe Beaussant, musicólogo francés (ary reñói 1930). 2016: Nick Lashaway, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1988). 2016: Tom Mike Apostol, ingeniero ha matemático Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1923). 2016: Elisa Mainardi, mba'eapohára de teatro, televisión ha cine italiana. (ary reñói 1930). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 9 jasypo ha'e ára 129ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 130ha umi ary hekope'ỹme. Umi 236  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1147: Minamoto no Yoritomo, militar shogún japonés, fundador del Shogunato Kamakura (ñemano ary 1199). 1613: Matías de Médici, aristócrata toscano (ñemano ary 1667). 1638: Gregorio Vásquez de Arce ha Ceballos, pintor colombiano (ñemano ary 1711). 1699: Gregorio Mayáns, erudito Espáña pegua (ñemano ary 1781). 1740: Giovanni Paisiello, compositor italiano (ñemano ary 1816). 1746: Gaspard Monge, matemático Hyãsiaygua (ñemano ary 1818). 1796: Joseph Meyer, ingeniero alemán (ñemano ary 1856). 1800: John Brown, abolicionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1859). 1833: Frédéric Borgella, pintor Hyãsiaygua (ñemano ary 1901). 1837: Adam Opel, ingeniero e industrial alemán (ñemano ary 1895). 1860: James Matthew Barrie, novelista ha dramaturgo escocés, creador del personaje de Peter Pan (ñemano ary 1937). 1874: Howard Carter, arqueólogo ha egiptólogo británico (ñemano ary 1939). 1877: Ferdinand Abt escultor alemán (ñemano ary 1962). 1877: Peter Maurín, activista católico Hyãsiaygua (ñemano ary 1949). 1882: George Barker, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1965). 1883: José Ortega ha Gasset, filósofo Espáña pegua (ñemano ary 1955). 1892: Zita de Borbón-Parma, emperatriz austrohúngara (ñemano ary 1989). 1895: Richard Barthelmess, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1963). 1895: Lucian Blaga, poeta, dramaturgo ha filósofo rumano (ñemano ary 1961). 1898: Agustín Pedro Pons, médico Espáña pegua (ñemano ary 1971). 1898: Friedrich Ritter, botánico ha geólogo alemán (ñemano ary 1989). 1904: Grete Stern, diseñadora ha fotógrafa alemana (ñemano ary 1999). 1905: Lilí Álvarez, tenista Espáña peguaa (ñemano ary 1998). 1907: Baldur von Schirach, oficial alemán nazi (ñemano ary 1974). 1912: Pedro Armendáriz, mba'eapohára mexicano (ñemano ary 1963). 1918: Mike Wallace, periodista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2012). 1920: Richard Adams, haihára británico (ñemano ary 2016). 1921: Sophie Scholl, dirigente ha activista antinazi del movimiento Rosa Blanca (ñemano ary 1943). 1923: Carlos Bousoño, poeta ha filólogo Espáña pegua (ñemano ary 2015). 1924: Fernando Vidal, magistrado Espáña pegua, presidente del Tribunal Superior de Justicia de Asturias (ñemano ary 2012). 1924: Bulat Okudzhava, poeta, novelista ha cantautor ruso (ñemano ary 1997). 1927: Manfred Eigen, físico ha químico alemán, premio nobel de química en 1967. 1928: Colin Chapman, ingeniero británico, fabricante de automóviles (ñemano ary 1982). 1928: Pancho Gonzales, tenista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1995). 1928: Barbara Ann Scott, patinadora canadiense (ñemano ary 2012). 1934: Alan Bennett, haihára británico. 1936: Albert Finney, mba'eapohára británico. 1936: Glenda Jackson, mba'eapohára británica. 1937: Rafael Moneo, arquitecto Espáña pegua. 1939: Dolores Abril, cantaora Espáña peguaa. 1939: Ricardo Aguirre, atõihára venezolano (ñemano ary 1969). 1940: James L. Brooks, productor, guionista ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1942: John Ashcroft, jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1942: Mirko Sandić, waterpolista ha entrenador serbio (ñemano ary 2006). 1944: Richie Furay, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Buffalo Springfield. 1945: Jupp Heynckes, entrenador de fútbol alemán. 1946: Candice Bergen, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: Víctor Ullate, bailarín Espáña pegua. 1949: María Eugenia Dávila, mba'eapohára ha dramaturga colombiana (ñemano ary 2015). 1949: Ibrahim Baré Maïnassara, militar ha jokuaikuaahára nigeriano (ñemano ary 1999). 1949: Billy Joel, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1949: Andreu Martín, haihára Espáña pegua. 1949: Adrián Paenza, matemático argentino. 1950: Cristina Tejedor, mba'eapohára argentina. 1952: Adriana Varela, opurahéiva argentina de tangos. 1955: Kevin Peter Hall, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1991). 1955: Anne-Sofie von Otter, mezzosoprano sueca. 1955: Meles Zenawi, jokuaikuaahára ha primer ministro etíope (ñemano ary 2012). 1956: Ludovica Squirru, astróloga argentina. 1959: Christian Bach, mba'eapohára mexicana de origen argentino. 1959: Dis Berlín, pintor, escultor ha fotógrafo Espáña pegua. 1959: Miguel Ángel Gambier, vakapipopo ha'ãhára argentino (ñemano ary 2016). 1960: Richard Horne, haihára británico de libros infantiles. 1961: John Corbett, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1962: David Gahan, opurahéiva británico, de la banda Depeche Mode. 1962: Beatriz Gimeno, activista Espáña peguaa de los derechos de LGBT. 1963: Emilio Maillé, director de cine argentino. 1964: Genar Andrinua, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1964: Nacho Mastretta, atõihára ha compositor Espáña pegua. 1964: Kevin Saunderson, DJ de música electrónica. 1964: Miguel Tapia, atõihára chileno. 1968: Marie-José Perec, atleta francesa. 1968: Ruth Kelly, política británica perteneciente al partido laborista. 1969: Amber, opurahéiva holandesa. 1970: Ghostface Killah, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Wu-Tang Clan. 1971: Paul McGuigan, bajista británico, de la banda Oasis. 1972: Daniela Silivaş, gimnasta rumana. 1973: Francisca Merino, mba'eapohára chilena. 1975: Juan Antonio Bayona, cineasta Espáña pegua. 1975: Bárbara Torres, mba'eapohára argentina nacionalizada mexicana. 1976: Tamia, opurahéiva canadiense. 1976: Mónica Godoy, mba'eapohára chilena. 1977: Íñigo Landaluze, ciclista Espáña pegua. 1978: Bebe, opurahéiva Espáña peguaa. 1978: Joscha Sauer dibujante de cómics alemán. 1978: Daniel Franzese, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Leandro Cufré, vakapipopo ha'ãhára argentino. 1979: Pierre Bouvier, opurahéiva canadiense, de la banda Simple Plan. 1979: Rosario Dawson, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Grant Hackett, nadador australiano. 1980: Nicolae Dică, vakapipopo ha'ãhára rumano. 1980: Estíbaliz Martínez, gimnasta Espáña peguaa. 1981: José Luis Garcés, vakapipopo ha'ãhára panameño. 1981: Johnny Herrera, vakapipopo ha'ãhára chileno. 1983: Gilles Müller, tenista luxemburgués. 1985: Audrina Patridge, mba'eapohára ha modelo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1990: Jace Peterson, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1991: Oswaldo Arcia, beisbolista venezolano. 1993: Ryosuke Yamada, mba'eapohára ha opurahéiva japonés. Mano 1044: San Gregorio Ostiense, abad de San Cosme ha Damián (ary reñói siglo X). 1280: Magnus VI el Legislador, rey noruego entre 1263 ha 1280 (ary reñói 1280). 1630: Théodore-Agrippa d'Aubigné, haihára ha poeta Hyãsiaygua (ary reñói 1552). 1657: William Bradford, colono Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1590). 1679: Miguel de Mañara, filántropo Espáña pegua (ary reñói 1627). 1688: Federico Guillermo I de Brandeburgo, duque prusiano (ary reñói 1620). 1740: Juan Bautista de Anza I, militar ha explorador Espáña pegua (n.1693). 1707: Dietrich Buxtehude, compositor alemán (ary reñói 1637). 1805: Friedrich Schiller, historiador ha poeta alemán (ary reñói 1759). 1850: Louis Joseph Gay-Lussac, físico ha químico Hyãsiaygua (ary reñói 1778). 1864: John Sedgwick, militar Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1813). 1903: Paul Gauguin (54), pintor postimpresionista Hyãsiaygua (ary reñói 1848). 1915: François Faber, ciclista luxemburgués (ary reñói 1887). 1925: Baldomero Bonet ha Bonet, químico Espáña pegua (ary reñói 1857). 1929: Gustave Schlumberger, historiador Hyãsiaygua (ary reñói 1844). 1931: Albert Michelson, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física en 1907 (ary reñói 1852). 1949: Luis II de Mónaco, príncipe monegasco (ary reñói 1870). 1950: Esteban Terradas, ingeniero, científico ha matemático Espáña pegua (ary reñói 1883). 1958: Bill Goodwin, mba'eapohára ha locutor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1910). 1965: Leopold Figl, jokuaikuaahára austriaco (ary reñói 1902). 1968: Mercedes de Acosta, poetisa ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1893). 1968: Finlay Currie, mba'eapohára británico (ary reñói 1878). 1968: Marion Lorne, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1883). 1975: Avery Brundage, atleta ha dirigente deportivo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1887). 1976: Ulrike Meinhof, periodista ha terrorista alemana (ary reñói 1934). 1977: James Jones, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1921). 1978: Peppino Impastato, activista antimafia, asesinado por la mafia (ary reñói 1948). 1978: Aldo Moro, primer ministro italiano, asesinado por las Brigadas Rojas (ary reñói 1916). 1981: Nelson Algren, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1909). 1984: Antonio Quirós, artista Espáña pegua (ary reñói 1912). 1985: Zelmar Gueñol, mba'eapohára ha comediante argentino (ary reñói 1920). 1985: Edmond O'Brien, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1915). 1986: Anxel Fole, haihára Espáña pegua (ary reñói 1903). 1986: Tenzing Norgay, montañero nepalí (ary reñói 1914). 1988: Pirri (José Luis Fernández Eguia), mba'eapohára Espáña pegua (ary reñói 1965). 1991: Toño Martín, opurahéiva Espáña pegua, de la banda Burning (ary reñói 1954). 1997: Marco Ferreri, cineasta italiano (ary reñói 1928). 1998: Alice Faye, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1915). 1998: Adolfo Waitzman, compositor argentino (ary reñói 1930). 1999: Ivan Morton Niven, matemático canadiense (ary reñói 1915). 2000: Carmen Romano de López-Portillo, mujer mexicana, esposa del presidente López Portillo (ary reñói 1926). 2004: Ajmat Kadírov, presidente checheno (ary reñói 1951). 2010: Lena Horne, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1917). 2011: Wouter Weylandt, ciclista belga (ary reñói 1984). 2011: Lidia Gueiler Tejada, política ha presidenta boliviana (ary reñói 1921). 2011: Alicia Jurado, haiháraa argentina (ary reñói 1922). 2013: Alfredo Landa, mba'eapohára Espáña pegua (ary reñói 1933). 2016: Rex Hughes, entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de baloncesto (ary reñói 1938). 2016: Walther Leisler Kiep, jokuaikuaahára alemán (ary reñói 1926). 2016: Gijs Verdick, ciclista neerlandés (ary reñói 1994). 2017: Robert Miles, DJ,productor,compositor suizo (n.1969) Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 10 jasypo ha'e ára 130ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 131ha umi ary hekope'ỹme. Umi 235  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 448a.C.: arange ojeiporavovéva pe Buda reñói, jeroviahára Nepal pegua omoñepyrũ Vúda jerovia (f. 368 a. C.). 1604: Jean Mairet, haihára ha dramaturgo Hyãsiaygua (ñemano ary 1686). 1697: Jean-Marie Leclair, violinista ha compositor Hyãsiaygua (ñemano ary 1764). 1727: Anne-Robert Jacques Turgot, jokuaikuaahára ha economista francesa (ñemano ary 1781). 1735: Lorenzo Hervás ha Panduro, gran figura del enciclopedismo español, precursor de la Filología comparada (f. 1809). 1748: Louis Jean Pierre Vieillot, ornitólogo Hyãsiaygua (ñemano ary 1830). 1760: Johann Peter Hebel, Alemáñagua haihára ha ñe'ẽpapára (ñemano ary 1826). 1760: Claude Rouget de Lisle, capitán, ingeniero ha compositor Hyãsiaygua, ohai akue La Marsellesa (f. 1836). 1770: Louis-Nicolas Davout, general ha jokuaikuaahára Hyãsiaygua, ministro de Defensa (ñemano ary 1823). 1788: Augustín Fresnel, físico e ingeniero Hyãsiaygua (ñemano ary 1827). 1810: Pierre Edmond Boissier, botánico suizo (ñemano ary 1885). 1824: Hugh Low, naturalista ha explorador británico (ñemano ary 1905). 1826: Henry Clifton Sorby, geólogo, naturalista ha metalúrgico británico (ñemano ary 1908). 1838: John Wilkes Booth, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, asesino del presidente Abraham Lincoln (ñemano ary 1865). 1841: James Gordon Bennett, Jr., editor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, cofundador de la empresa Commercial Cable Company (f. 1918). 1843: Benito Pérez Galdós, haihára ha dramaturgo español (ñemano ary 1920). 1850: sir Thomas Lipton, comerciante británico (ñemano ary 1931). 1855: Yuktéswar Guiri, gurú ha haihára indio hinduista (f. 1936). 1866: Léon Bakst, pintor ha diseñador de modas ruso (ñemano ary 1924). 1872: Marcel Mauss, antropólogo ha sociólogo Hyãsiaygua (ñemano ary 1950). 1876: Ivan Cankar, ñe'ẽpapára ha dramaturgo esloveno (ñemano ary 1918). 1878: Gustav Stresemann, jokuaikuaahára ha periodista Alemáñagua, canciller de Alemania, premio nobel de la paz en 1926 (ñemano ary 1929). 1879: Simon Petliura, jokuaikuaahára ha periodista ucraniano (ñemano ary 1926). 1885: Fritz von Unruh, haihára Alemáñagua (ñemano ary 1970). 1886: Karl Barth, teólogo ha haihára suizo (ñemano ary 1968). 1886: Olaf Stapledon, haihára ha filósofo británico (ñemano ary 1950). 1888: Max Steiner, compositor de música para cine, director de orquesta ha pianista austriaco (f. 1971). 1889: Armando Reverón, pintor venezolano (ñemano ary 1954). 1889: Mae Murray, mba'eapohára ha bailarina Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1965). 1890: Alfred Jodl, general Alemáñagua nazi (ñemano ary 1946). 1890: Clarence Brown, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1987). 1893: Tonita Peña, artista nativa americana de San Ildefonso Pueblo (ñemano ary 1949). 1894: Dionisio Garrido Segura, jokuaikuaahára chileno (ñemano ary 1956). 1894: Dimitri Tiomkin, director de orquesta ha compositor ucraniano (ñemano ary 1979). 1897: Einar Gerhardsen, jokuaikuaahára noruego, 15.º primer ministro (ñemano ary 1987). 1898: Ariel Durant (Chaya Kaufman), haiháraa e historiadora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1981). 1899: Fred Astaire, cantante, mba'eapohára ha bailarín Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1987). 1900: Cecilia Payne-Gaposchkin, astrónoma ha astrofísica británico-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1979). 1901: John Desmond Bernal, cristalógrafo ha físico irlandés-británico (ñemano ary 1971). 1901: Max Lorenz, tenor Alemáñagua (ñemano ary 1975). 1902: Anatole Litvak, cineasta, productor ha guionista ucraniano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1974). 1902: David O. Selznick, productor ha director Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de cine (ñemano ary 1965). 1905: Márkos Vamvakáris, cantautor, ejecutante de bouzouki ha músico griego de rebético (f. 1972). 1906: Benjamín Cid, abogado chileno (ñemano ary 1990). 1909: Arturo Moreno, historietista e ilustrador español (ñemano ary 1993). 1913: Geoffrey Stagg, hispanista español (ñemano ary 2004). 1915: Denis Thatcher, militar ha empresario británico, esposo de Margaret Thatcher (ñemano ary 2003). 1916: Milton Babbitt, compositor ha educador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2011). 1918: Diva Diniz Corrêa, zoóloga brasileña (ñemano ary 1993). 1919: Eugenio Suárez, periodista ha empresario español (ñemano ary 2014). 1921: Luis Ciges, mba'eapohára español (ñemano ary 2002). 1922: Nancy Walker, mba'eapohára, cantante ha directora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1992). 1923: Heydar Aliyev, general ha jokuaikuaahára azerí, 3.º tendota Azerbaiyán (ñemano ary 2003). 1923: Otar Korkia, jugador ha entrenador georgiano de baloncesto (ñemano ary 2005). 1925: Jaime Campmany, periodista ha haihára español (ñemano ary 2005). 1925: Juanita Martínez, mba'eapohára ha vedette argentina (ñemano ary 2001). 1925: Néstor Rossi, vakapipopo ha'ãhára argentino (ñemano ary 2007). 1926: Hugo Banzer Suárez, militar ha dictador boliviano (ñemano ary 2002). 1928: Arnold Rüütel, jokuaikuaahára ha agrónomo estonio, tendota Estonia. 1928: Lothar Schmid, ajedrecista Alemáñagua (ñemano ary 2013). 1929: George Coe, Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua mba'eapohára ha productor (ñemano ary 2015). 1929: Antonine Maillet, haiháraa ha dramaturga canadiense. 1930: George E. Smith, físico e ingeniero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física. 1931: Éttore Scola, cineasta ha guionista italiano (ñemano ary 2016). 1932: Rodolfo Zapata, cantante ha humorista argentino. 1935: Larry Williams, cantante, compositor, pianista ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1980). 1937: Tamara Press, lanzadora de disco ha atleta ucraniana. 1938: Manuel Santana, tenista español. 1940: Arthur Alexander, cantante ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de country ha soul (ñemano ary 1993). 1940: Wayne Dyer, haihára ha educador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2015). 1940: Vicente Miera, entrenador español de fútbol. 1941: Eric Barney, atleta argentino especializado en salto con garrocha. 1942: Jim Calhoun, jugador ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de baloncesto. 1942: Carl Douglas, cantante ha compositor jamaicano. 1942: Fernando Gallardo, mba'eapohára chileno (ñemano ary 2004). 1943: Lucinda Worsthorne, haihára, fotógrafa, conductora de televisión ha productora británica. 1944: Jim Abrahams, cineasta, productor ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1944: Juan José Lucas Giménez, jokuaikuaahára español. 1944: Marie-France Pisier, mba'eapohára, directora ha guionista francesa (ñemano ary 2011). 1945: Rafael Ribó, jokuaikuaahára español, tendota Iniciàtiva per Catalunya. 1946: Donovan, cantante, compositor, guitarrista, productor ha mba'eapohára británico. 1946: Graham Gouldman, guitarrista ha compositor británico. 1946: Maureen Lipman, mba'eapohára británica. 1948: Meg Foster, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1949: Miuccia Prada, diseñador italiano de modas. 1952: Kikki Danielsson, cantante sueca. 1952: Vanderlei Luxemburgo, vakapipopo ha'ãhára ha mánager brasileño. 1953: Salvador Domínguez, músico español, de la banda Los Canarios ha Los Pekenikes. 1953: Tito Santana, luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1954: Jorge Rossi, presentador de televisión argentino (ñemano ary 2012). 1955: Mark David Chapman, ciudadano Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, asesino del músico británico John Lennon. 1956: Vladislav Listyev, ruso journalist (ñemano ary 1995). 1957: Sid Vicious, bajista ha cantante británico, de la banda punk Sex Pistols (ñemano ary 1979). 1958: John Bonello, vakapipopo ha'ãhára maltés. 1958: Rick Santorum, jokuaikuaahára ha abogado Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1958: Yū Suzuki, creador de videojuegos japonés. 1959: Danny Schayes, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1960: Bono (Paul Hewson), cantante, compositor, músico, empresario, filántropo ha activista irlandés, líder de la banda U2. 1960: Merlene Ottey, corredora jamaicano-eslovena. 1961: Danny Carey, baterista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Tool. 1962: Ángel Mateo Charris, pintor español. 1963: Lisa Nowak, astronauta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1965: Linda Evangelista, modelo canadiense. 1965: Rony Seikaly, baloncestista ha presentador de radio libanés-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1967: Young MC, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1968: Darren Matthews, luchador británico. 1968: Al Murray, comediante ha presentador de televisión británico. 1969: Dennis Bergkamp, vakapipopo ha'ãhára ha mánager neerlandés. 1969: John Scalzi, haihára de ciencia ficción ha bloguero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1970: Gabriela Montero, pianista venezolana. 1970: David Weir, vakapipopo ha'ãhára ha mánager británico. 1971: Monisha Kaltenborn, abogada ha empresaria indo-suiza. 1971: Craig Mack, rapero ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1972: Radosław Majdan, vakapipopo ha'ãhára polaco. 1972: Rodrigo Ruiz, vakapipopo ha'ãhára chileno. 1972: Christian Wörns, vakapipopo ha'ãhára Alemáñagua. 1973: Joshua Eagle, tenista australiano. 1973: Aviv Geffen, cantante, compositor, guitarrista ha productor israelí. 1973: Rüştü Reçber, vakapipopo ha'ãhára turco. 1974: Sylvain Wiltord, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiaygua. 1974: A-Plus, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Souls of Mischief. 1975: Hélio Castroneves, piloto de automovilismo brasileño. 1976: Claudio Flores, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua. 1977: Henri Camara, vakapipopo ha'ãhára senegalés. 1977: Nick Heidfeld, piloto de automovilismo Alemáñagua. 1977: Hugo Silva, mba'eapohára español. 1977: Juanma Castaño, conocido periodista español. 1978: Bruno Cheyrou, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiaygua. 1978: Reinaldo Navia, vakapipopo ha'ãhára chileno. 1978: Kenan Thompson, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Antonio Álvarez, beisbolista, cantante ha jokuaikuaahára venezolano. 1979: Alfredo Canario, beisbolista ha cantante venezolano. 1980: Carlos Bueno, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua. 1981: Belén Arjona, artista pop-rock española. 1981: Samuel Dalembert, baloncestista haitiano-canadiense. 1981: Humberto Suazo, vakapipopo ha'ãhára chileno. 1983: Gustav Fridolin, jokuaikuaahára ha periodista sueco, ministro de Educación de Suecia. 1984: Edward Mujica, beisbolista venezolano. 1984: Santiago Ramundo, cantante, mba'eapohára ha abogado argentino. 1984: Edward Mujica, beisbolista venezolano. 1985: Jon Schofield, canoísta británico. 1985: Odette Yustman, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1986: Emilio Izaguirre, vakapipopo ha'ãhára hondureño. 1987: Wilson Chandler, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1987: Emmanuel Emenike, vakapipopo ha'ãhára nigeriano. 1988: Adam Lallana, vakapipopo ha'ãhára británico. 1989: Lindsey Shaw, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1990: Salvador Pérez, beisbolista venezolano. 1992: Charice Pempengco, cantante, compositora ha mba'eapohára filipina. 1993: Tímea Babos, tenista húngara. 1993: Halston Sage, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1995: Missy Franklin, nadadora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1995: Gabriella Papadakis, bailarina francesa. 1996: Tyus Jones, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1996: Kateřina Siniaková, tenista checo. Mano 884: Ahmad ibn Tulun, rey de Egipto ha Siria (ary reñói 835). 1482: Paolo dal Pozzo Toscanelli, matemático ha astrónomo italiano (ary reñói 1397). 1521: Sebastian Brant, haihára Alemáñagua (ary reñói 1457). 1547: Francisco de los Cobos ha Molina, jokuaikuaahára español (ary reñói 1477). 1566: Leonhart Fuchs, médico ha botánico Alemáñagua (ary reñói 1501). 1569: Juan de Ávila, religioso español canonizado por la Iglesia católica (ary reñói 1500). 1641: Johan Banér, militar sueco (ary reñói 1596). 1737: Nakamikado, emperador japonés (ary reñói 1737). 1774: Luis XV, rey Hyãsiaygua (ary reñói 1710). 1787: William Watson, médico ha físico británico (ary reñói 1715). 1798: George Vancouver, oficial de marina ha explorador británico (ary reñói 1757). 1818: Paul Revere, militar ha patriota Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1735). 1819: Mariano Salvador Maella, pintor español (ary reñói 1739). 1829: Thomas Young, físico, médico ha egiptólogo británico (ary reñói 1773). 1849: Hokusai, pintor ha ilustrador japonés (ary reñói 1760). 1858: Aimé Bonpland, naturalista, médico ha botánico Hyãsiaygua (ary reñói 1773). 1863: Stonewall Jackson, general confederado Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (n. 1824). 1868: Henry Bennett, abogado ha jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1808). 1889: Mijaíl Saltykov-Shchedrín, periodista, haihára ha dramaturgo ruso (ary reñói 1826). 1890: Manuel Cassola, general ha jokuaikuaahára español (ary reñói 1837). 1897: Andrés Bonifacio, militar ha jokuaikuaahára filipino, tendota Filipinas (ary reñói 1863). 1900: Manuel Aguirre, escultor español (ary reñói 1786). 1909: Futabatei Shimei, haihára ha traductor japonés (ary reñói 1864). 1910: Stanislao Cannizzaro, químico ha académico italiano (ary reñói 1826). 1914: José Azueta, marino mexicano, asesinado durante la invasión Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1874). 1921: Pedro Palacios ha Sáenz, ingeniero español (ary reñói 1847). 1930: Julio Romero de Torres, pintor español (ary reñói 1874). 1933: María Teresa de Austria-Toscana, aristócrata austriaca (ary reñói 1862). 1938: Benjamin Abrahão Botto, fotógrafo libanés nacionalizado brasileño (ary reñói 1890). 1945: Richard Glücks, oficial Alemáñagua de las SS nazis (ary reñói 1889). 1945: Konrad Henlein, militar ha jokuaikuaahára checo (ary reñói 1898). 1962: Shunroku Hata, militar ha jokuaikuaahára japonés, ministro de Defensa durante la Segunda Guerra Mundial (n. 1879). 1964: Mijaíl Larionov, pintor, ilustrador ha diseñador soviético (ary reñói 1881). 1967: Lorenzo Bandini, piloto italiano de carreras (ary reñói 1935). 1968: José Luis Ozores, mba'eapohára español (ary reñói 1922). 1969: Sótero del Río, médico chileno (ary reñói 1900). 1975: Roque Dalton (39), ñe'ẽpapára ha guerrillero salvadoreño (ary reñói 1935). 1977: Joan Crawford, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de cine (ary reñói 1904). 1982: Peter Weiss, dramaturgo ha pintor Alemáñagua nacionalizado sueco (ary reñói 1916). 1986: Enrique Jarnés Bergua, haihára ha guionista español (ary reñói 1919). 1988: Shen Congwen, haihára ha académico chino (ary reñói 1902). 1989: Woody Shaw, trompetista ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1944). 1990: Walker Percy, haihára, ensayista ha filósofo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1916). 1994: John Wayne Gacy, violador de niños ha asesino en serie Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1942). 1994: Lucebert, pintor ha ñe'ẽpapára neerlandés (ary reñói 1924). 1997: Jacinto Quincoces, vakapipopo ha'ãhára español (ary reñói 1905). 1997: Pepe Risi, cantante español, de la banda Burning (ary reñói 1955). 1998: José Francisco Peña Gómez, jokuaikuaahára dominicano (ary reñói 1937). 1999: Shel Silverstein, ñe'ẽpapára, haihára ha ilustrador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1930). 2000: Dick Sprang, dibujante e ilustrador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1915). 2002: Yves Robert, mba'eapohára, director, productor ha guionista Hyãsiaygua (ary reñói 1920). 2005: Viviana Gorbato, periodista ha ensayista argentina (ary reñói 1950). 2005: David Wayne, cantante ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1958). 2006: Soraya, cantante, compositora, guitarrista ha productora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de padres colombianos (n. 1969). 2007: Juan Carlos Lazzarino, musicólogo Uruguáigua (ary reñói 1921). 2008: Leyla Gencer, soprano turca (ary reñói 1928). 2008: Eusebio Ríos, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador español (ary reñói 1935). 2010: Frank Frazetta, pintor, historietista e ilustrador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). 2010: Perla Szuchmacher, dramaturga ha mba'eapohára argentina (ary reñói 1946). 2012: Horst Faas, fotógrafo ha periodista Alemáñagua (ary reñói 1933). 2012: Carroll Shelby, piloto de automovilismo, diseñador ha empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (n. 1923). 2012: Gunnar Sønsteby, capitán ha haihára noruego (ary reñói 1918). 2012: Juan María Urdangarin Berriochoa, ingeniero industrial español (ary reñói 1932), consuegro del exrey Juan Carlos I. 2014: Carmen Argibay, abogada ha jueza argentina, ministra de la Corte Suprema (n. 1939). 2014: Miguel Brascó, haihára ha periodista argentino (ary reñói 1926). 2015: Chris Burden, escultor, ilustrador ha académico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1946). 2016: Carlos García ha García, jokuaikuaahára ha vicepresidente peruano (ary reñói hacia 1940). 2016: Thomas Luckmann, sociólogo Alemáñagua de origen esloveno (ary reñói 1927). 2016: Steve Smith, deportista canadiense (ary reñói 1989). 2016: François Morellet, artista contemporáneo Hyãsiaygua (ary reñói 1926). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 11 jasypo ha’e ára 131 ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 132ha umi ary hekope’ỹme. Umi 234  ára ohasava’erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 483: Justiniano I, emperador bizantino entre 527 ha 565. 1571: Niwa Nagashige, militar Hapõygua (ñemano ary 1637). 1698: Pierre Contant d'Ivry, arquitecto Hyãsiaygua. 1720: Barón de Münchhausen, militar Alemáñagua. 1722: Petrus Camper, médico, naturalista ha biólogo neerlandés. 1733: Victoria de Francia, aristócrata Hyãsiaygua, hija del rey Luis XV (ñemano ary 1799). 1752: Johann Friedrich Blumenbach, antropólogo Alemáñagua. 1763: János Batsányi, poeta húngaro (ñemano ary 1845). 1797: José Mariano Salas, jokuaikuaahára ha militar Méhikogua (ñemano ary 1867). 1801: Henri Labrouste, arquitecto Hyãsiaygua (ñemano ary 1875). 1811: Chang ha Eng Bunker, siameses tailandeses. 1817: Fanny Cerrito, bailarina Itáliagua (ñemano ary 1909). 1823: Alfred Stevens, pintor belga (ñemano ary 1906). 1824: Jean-Léon Gérôme, pintor ha escultor Hyãsiaygua. 1826: Mamerto Esquiú, religioso Argentinaguagua. 1827: Jean-Baptiste Carpeaux, escultor ha pintor Hyãsiaygua (ñemano ary 1875). 1834: Leopoldo Montes de Oca, médico ha académico Argentinaguagua (ñemano ary 1906). 1835: Kārlis Baumanis, compositor letón. 1852: Charles Warren Fairbanks, jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, vicepresidente entre 1905 ha 1909. 1861: Frederick Russell Burnham, militar Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1871: Stjepan Radić, jokuaikuaahára croata (ñemano ary 1928). 1875: Harriet Quimby, aviadora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1912). 1879: Eloy Bullón Fernández, filósofo Espáña pegua (ñemano ary 1957). 1881: Theodore von Kármán, físico húngaro (ñemano ary 1963). 1881: Jan van Gilse, compositor Alemáñagua (ñemano ary 1944). 1886: José García-Siñeriz, jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1974). 1887: Paul Wittgenstein, pianista austriaco (ñemano ary 1961). 1888: Irving Berlin, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1892: Margaret Rutherford, mba'eapohára británica (ñemano ary 1972). 1894: Martha Graham, bailarina, profesora de danza ha coreógrafa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1991). 1895: Jiddu Krishnamurti, filósofo indio. 1895: William Grant Still, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1978). 1896: Filippo De Pisis, pintor Itáliagua. 1897: Kurt Gerron, cineasta Alemáñagua (ñemano ary 1944). 1899: Paulino Masip, escritor ha guionista cinematográfico Espáña pegua. 1901: Rose Ausländer, poeta Alemáñagua (ñemano ary 1988). 1902: Kiril Moskalenko, militar soviético (ñemano ary 1985). 1904: Salvador Dalí, pintor Espáña pegua (ñemano ary 1989). 1907: Bernardo Estornés Lasa, escritor ha promotor de la cultura vasca (ñemano ary 1999). 1911: Phil Silvers, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1985). 1912: Edmundo Pérez Zujovic, jokuaikuaahára Chile pegua (ñemano ary 1971). 1912: Foster Brooks, mba'eapohára ha cómico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2001). 1913: Robert Jungk, publicista austriaco (ñemano ary 1994). 1914: Haroun Tazieff, vulcanólogo Hyãsiaygua (ñemano ary 1998). 1916: Camilo José Cela, escritor Espáña pegua, premio Príncipe de Asturias de las Letras en 1987, premio Nobel de Literatura en 1989 ha premio Cervantes en 1995. 1918: Richard Feynman, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio Nobel de Física en 1965. 1924: Antony Hewish, radioastrónomo británico, premio Nobel de Física en 1974. 1927: Bernard Fox, mba'eapohára británico(ñemano ary 2016). 1927: Gene Savoy, explorador ha escritor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2007). 1928: Marco Ferreri, cineasta Itáliagua (ñemano ary 1997). 1928: Yaacov Agam, artista israelí. 1930: Edsger Dijkstra, informático neerlandés. 1932: Valentino Garavani, diseñador Itáliagua. 1932: Francisco Umbral, escritor Espáña pegua. 1935: Doug McClure, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1995). 1936: Carla Bley, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1939: Carlos Lyra, atõihára brasileño. 1940: Juan Downey, videoartista Chile pegua. 1941: Eric Burdon, atõihára británico, de la banda The Animals. 1943: Nancy Greene, esquiadora canadiense. 1946: Robert Jarvik, físico e inventor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: Butch Trucks, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la Allman Brothers Band. 1951: Andrés Pérez Araya, director de teatro ha mba'eapohára Chile pegua. 1951: Ricardo Rubio, escritor, poeta ha dramaturgo Argentinaguagua. 1952: Shohreh Aghdashloo, mba'eapohára iraní. 1952: Jorge "Lobito" Martínez, atõihára ha compositor paraguayo (ñemano ary 2003). 1952: Frances Fisher, mba'eapohára británica. 1952: Renaud, compositor Hyãsiaygua. 1952: Renaud Séchan, opurahéiva Hyãsiaygua. 1952: Beatriz Spelzini, mba'eapohára Argentinagua. 1955: María Sorté, mba'eapohára mexicana 1958: Phil Smyth, baloncestista australiano. 1963: Natasha Richardson, mba'eapohára británica (ñemano ary 2009). 1963: Masatoshi Hamada, cómico Hapõygua. 1964: Marcela Osorio, mba'eapohára chilena 1964: Tim Blake Nelson, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1965: Monsour del Rosario, mba'eapohára ha taekwondista filipino. 1966: Christoph Schneider, baterista Alemáñagua, de la banda Rammstein. 1967: Alberto García-Aspe, Pindoráma pegua Méhikogua. 1968: Jeffrey Donovan, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Sylvia Pantoja, opurahéiva Espáña pegua. 1970: Nicky Katt, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1971: Alberto Rodríguez, cineasta Espáña pegua. 1973: James Haven, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1974: Benoît Magimel, mba'eapohára Hyãsiaygua. 1974: Billy Kidman, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Ziad Jarrah, terrorista libanés (ñemano ary 2001). 1975: Coby Bell, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1977: Gonzalo Colsa, Pindoráma pegua Espáña pegua. 1977: Pablo García, Pindoráma pegua Uruguái pegua. 1978: Perttu Kivilaakso, violonchelista finlandés, de la banda Apocalyptica. 1978: Laetitia Casta, modelo ha mba'eapohára Hyãsiaygua. 1980: Francisco Buttó, beisbolista venezolano. 1981: Lauren Jackson, baloncestista australiana. 1981: Austin O'Brien, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Cory Monteith, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2013). 1982: Jonathan Jackson, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Holly Valance, opurahéiva ha mba'eapohára australiana. 1983: Hanna Verboom, mba'eapohára neerlandesa. 1984: Victorio D'Alessandro, mba'eapohára Argentinaguagua. 1984: Andrés Iniesta, Pindoráma pegua Espáña pegua. 1984: Abel Pintos, opurahéiva Argentinaguagua. 1986: Vanessa Ceruti, modelo ha mba'eapohára chilena, Miss Universo Chile 2011. 1986: Abou Diaby, Pindoráma pegua Hyãsiaygua. 1986: Ronny Heberson Furtado de Araújo, Pindoráma pegua brasileño. 1986: Miguel Veloso, Pindoráma pegua portugués. 1987: Mónica Roşu, gimnasta rumana. 1988: Ace Hood, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1989: Giovani dos Santos, Pindoráma pegua Méhikogua. 1989: Prince Royce, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1992: Thibaut Courtois, guardameta belga. 1993: Juan Miguel Suero, baloncestista dominicano. 1994: Howard Lawrence, atõihára británico, de la banda Disclosure. 1995: Francesco Yates, atõihára canadiense. 1999: Sabrina Carpenter, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1999: Madison Lintz, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. Mano 912: León VI el Sabio, emperador bizantino entre 886 ha 912. 1304: Mahmud Ghazan, mandatario mongol (ary reñói 1271). 1570: Alonso de Covarrubias, arquitecto Espáña pegua. 1610: Matteo Ricci, misionero jesuita Itáliagua. 1706: Juan de Ovando, poeta Espáña pegua. 1708: Jules Hardouin Mansart, arquitecto Hyãsiaygua. 1723: Jean Galbert de Campistron, dramaturgo Hyãsiaygua (ary reñói 1656). 1778: William Pitt, el Viejo, jokuaikuaahára británico. 1780: Nicolás Fernández de Moratín, dramaturgo Espáña pegua. 1801: Pepe-Hillo (José Delgado Guerra), torero Espáña pegua (ary reñói 1754). 1812: Spencer Perceval, jokuaikuaahára ha primer ministro británico (ary reñói 1762). 1849: Francisco Ortega, poeta ha jokuaikuaahára Méhikogua. 1849: Jeanne Françoise Julie Adélaïde Récamier, socióloga Hyãsiaygua (ary reñói 1777). 1849: Otto Nicolai, compositor ha director de orquesta, fundador de la Filarmónica de Viena (ary reñói 1810). 1871: John Herschel, astrónomo ha matemático británico. 1881: Henri Fréderic Amiel, escritor suizo. 1891: Alexandre-Edmond Becquerel, físico Hyãsiaygua. 1891: Karl Wilhelm von Nägeli, botánico suizo. 1899: Ricardo Macías Picavea, escritor ha pensador Espáña pegua (ary reñói 1847). 1905: Ceferino Namuncurá, beato mapuche Argentinaguagua (ary reñói 1886). 1905: Manuel Reina Montilla, escritor ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1856). 1916: Karl Schwarzschild, astrónomo, matemático ha físico Alemáñagua. 1916: Max Reger, compositor Alemáñagua. 1920: William Dean Howells, escritor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1927: Juan Gris (Victoriano González), pintor Espáña pegua. 1935: Juan Antonio Morán, anarquista expropiador Argentinaguagua, ejecutado. 1935: Józef Piłsudski, estadista polaco. 1939: Evgenii Miller, contrarrevolucionario ruso (ary reñói 1867). 1940: Chūjirō Hayashi, maestro Hapõygua de reiki. 1946: Pedro Henríquez Ureña, escritor dominicano. 1956: Eugenio Baroffio, arquitecto Uruguái pegua (ary reñói 1877). 1963: Herbert Spencer Gasser, fisiologo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio Nobel de Fisiología o Medicina en 1944. 1970: Johnny Hodges, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz. 1970: Julio Torri, escritor Méhikogua (ary reñói 1889). 1973: Lex Barker, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Juan Eduardo Cirlot, poeta ha crítico de arte Espáña pegua. 1974: Carlos Mugica, sacerdote Argentinaguagua (ary reñói 1930). 1976: Alvar Aalto, arquitecto ha diseñador de muebles finlandés. 1979: Lester Flatt, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1914). 1980: Fernando Soto (Mantequilla), mba'eapohára Méhikogua (ary reñói 1911). 1981: Bob Marley, atõihára de reggae ha pacifista jamaicano. 1981: Odd Hassel, físico ha químico noruego, premio nobel de química en 1969. 1985: Chester Gould, dibujante de cómics, creador de Dick Tracy. 1987: Guillermo Silveira, pintor ha escultor Espáña pegua (ary reñói 1922). 1988: Kim Philby, espía anglosoviético. 1996: Nnamdi Azikiwe, jokuaikuaahára ha presidente nigeriano (ary reñói 1904). 1996: Ademir Marques de Menezes, Pindoráma pegua brasileño. 1999: Juanita Simón, cantora folclórica Argentinagua, del grupo Los Hermanos Simón (ary reñói ¿?). 2000: Héctor Azar, escritor Méhikogua (ary reñói 1930). 2000: René Muñoz, mba'eapohára ha guionista cubano (ary reñói 1938). 2000: Paula Wessely, mba'eapohára austriaca (ary reñói 1907). 2001: Douglas Adams, escritor británico. 2001: Jesús Aguirre, aristócrata, teólogo ha académico Espáña pegua. 2002: Diane Pretty, enferma de esclerosis lateral amiotrófica (ELA) ha activista británica por la eutanasia (ary reñói 1958). 2003: Luis Ignacio Helguera, poeta ha ensayista Méhikogua (ary reñói 1962). 2003: José Manuel Lara, editor Espáña pegua (ary reñói 1914). 2003: Noel Redding, bajista británico, de la banda The Jimi Hendrix Experience (ary reñói 1945). 2006: Ricardo Fernández, mba'eapohára peruano. 2006: Floyd Patterson, boxeador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1935). 2007: Malietoa Tanumafili II, rey samoano (ary reñói 1913). 2008: John Rutsey, baterista canadiense, de la banda Rush (ary reñói 1953). 2009: Claudio Huepe, ingeniero, economista ha jokuaikuaahára Chile pegua (ary reñói 1939). 2011: Robert Traylor, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1977). 2011: Erlyn Hurtado, criminal nicaragüense (ary reñói 1979). 2017: Alberto Perdomo, jokuaikuaahára Uruguái pegua (ary reñói 1967). Mandu’apykuéra Joaju Jasypo Ára 12 jasypo ha'e ára 132ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 133ha umi ary hekope'ỹme. Umi 233  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1160: Ali ibn al-Athir, historiador musulmán. 1401: Shōkō, emperador Hapõygua. 1479: Pompeo Colonna, arzobispo ha cardenal Itáliagua. 1496: Gustavo I, mburuvicha guasu sueco. 1590: Cosme II de Médici, aristócrata toscano. 1606: Joachim von Sandrart, artista Alemáña pegua. 1638: Pedro Atanasio Bocanegra, pintor Espáña pegua. 1670: Augusto II, mburuvicha guasu Polóñagua. 1700: Luigi Vanvitelli, ingeniero ha arquitecto Itáliagua. 1707: Francisco Salzillo, escultor Espáña pegua (ñemano ary 1783). 1725: Luis Felipe I, aristócrata Hyãsiaygua. 1752: Gabriel de Borbón, aristócrata Espáña pegua. 1754: Franz Anton Hoffmeister, compositor Alemáña pegua. 1755: Giovanni Viotti, violinista ha compositor Itáliagua. 1767: Manuel Godoy (el Príncipe de la Paz), jokuaikuaahára Espáña pegua. 1776: José de La Mar, presidente peruano. 1802: Enrique Lacordaire, religioso Hyãsiaygua. 1803: Justus von Liebig, químico Alemáña pegua. 1812: Edward Lear, pintor ha humorista británico. 1820: Florence Nightingale, hasyrerekua británica. 1828: Dante Gabriel Rossetti, poeta británico. 1840: Alejandro Gorostiaga, militar chileno. 1842: Jules Massenet, compositor Hyãsiaygua de óperas. 1842: José Luis Pellicer, dibujante ha pintor Espáña pegua. 1845: Gabriel Fauré, compositor ha organista Hyãsiaygua. 1869: Carl Schuhmann, deportista Alemáña pegua. 1880: Lincoln Ellsworth, explorador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1882: Víctor Domingo Silva, poeta chileno. 1889: Otto Heinrich Frank, judío Alemáña pegua, padre de Anne Frank. 1889: Abelardo L. Rodríguez, presidente Méhiko pegua. 1890: Kurt Student, general Alemáña pegua. 1895: William Francis Giauque, químico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de química en 1949. 1895: Jiddu Krishnamurti, filósofo indio. 1899: Indra Devi, yogui letona. 1900: Pedro Puig Adam, matemático Espáña pegua (ñemano ary 1960). 1900: Helene Weigel, mba'eapohára alemana (ñemano ary 1971). 1907: Katharine Hepburn, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2003). 1910: Dorothy Crowfoot Hodgkin, química británica, premio nobel de química en 1964 (ñemano ary 1994). 1910: Johan Ferrier, presidente surinamés (ñemano ary 2010). 1910: Giulietta Simionato, soprano Itáliagua (ñemano ary 2010). 1913: Jamelão, sambista brasileño (ñemano ary 2008). 1914: Bertus Aafjes, haihára neerlandés (ñemano ary 1993). 1918: Julius Rosenberg, espía Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1953). 1918: Mary Kay Ash, fundadora de la empresa de cosméticos Mary Kay Cosmetics (ñemano ary 2001). 1920: Vilém Flusser, haihára checo (ñemano ary 1991). 1921: Joseph Beuys, artista Alemáña pegua (ñemano ary 1986). 1922: Marco Denevi, haihára argentino (ñemano ary 1998). 1924: Claribel Alegría, haihára nicaragüense. 1925: Yogi Berra, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1926: Luis Molowny, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Espáña pegua (ñemano ary 2010). 1928: Burt Bacharach, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1929: Sam Nujoma, jokuaikuaahára namibio. 1929: Ágnes Heller, filósofa húngara. 1930: Jesús Franco, cineasta Espáña pegua (ñemano ary 2013). 1930: Tirofijo (Manuel Marulanda Vélez), guerrillero colombiano, comandante de las FARC (ñemano ary 2008). 1935: Felipe Alou, beisbolista dominicano. 1936: Guillermo Endara Galimany, jokuaikuaahára ha abogado panameño, presidente entre 1989 ha 1994. 1936: Frank Stella, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1937: George Carlin, comediante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2008). 1942: Michel Fugain, cantante Hyãsiaygua. 1945: Alan Ball, vakapipopo ha'ãhára británico. 1945: Claudia Gravy, mba'eapohára Espáña pegua nacida en Zaire. 1948: Guillermo Pérez Villalta, pintor Espáña pegua. 1948: Richard Riehle, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1948: Steve Winwood, músico británico, de la banda Traffic. 1950: Gabriel Byrne, mba'eapohára irlandés. 1958: Eric Singer, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de las bandas Kiss ha Alice Cooper. 1959: Ving Rhames, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1962: Emilio Estévez, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1962: Brett Gurewitz, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1962: Einar Arnaldur Melax, músico ha compositor islandés, de la banda The Elgar Sisters. 1963: Stefano Modena, piloto Itáliagua de Fórmula 1. 1963: Gavin Hood, cineasta sudafricano. 1966: Stephen Baldwin, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1966: Bebel Gilberto, cantante brasileña. 1966: Deborah Kara Unger, mba'eapohára canadiense. 1967: Paul D'Amour, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Tool. 1968: Tony Hawk, patinador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1970: Samantha Mathis, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1971: Alejandro Irarragorri, empresario Méhiko pegua. 1972: Antonio Bosch Conde, haihára Espáña pegua. 1975: Jonah Lomu, jugador neozelandés de rugby. 1978: Sied van Riel, DJ ha productor neerlandés 1978: Jason Biggs, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Malin Akerman, mba'eapohára, modelo ha cantante sueca. 1979: Joaquim Rodríguez, ciclista Espáña pegua. 1980: Keith Bogans, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Silvestre Dangond, cantautor colombiano de música vallenata. 1981: Rami Malek, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1981: Erica Campbell, modelo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1981: Andre Brown, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Alina Kabáyeva, gimnasta rusa. 1983: Axel Hervelle, baloncestista belga. 1983: Domhnall Gleeson, mba'eapohára irlandés. 1984: Justin Williams, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1985: Jaime Gavilán Martínez, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1985: Paolo Goltz, vakapipopo ha'ãhára argentino. 1986: Emily VanCamp, mba'eapohára canadiense. 1986: Mouhamed Sene, baloncestista senegalés. 1986: Víctor Liz, baloncestista dominicano. 1988: Marcelo Vieira, vakapipopo ha'ãhára brasileño. 1991: Joe Dombrowski, ciclista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1991: Ana García Fernández, bailarina Espáña pegua. 1992: Malcolm David Kelley, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1995: Luke Benward, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. Mano 1003: Silvestre II (Gerberto d’Aurillac), erudito ha primer papa Hyãsiaygua. 1106: Domingo de la Calzada (Domingo García), religioso, ingeniero ha santo Espáña pegua. 1521: Xicohténcatl Axayacatzin, héroe ha guerrero tlaxcalteca. 1700: John Dryden, poeta ha dramaturgo británico. 1850: Frances Sargent Osgood, poetisa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, presunto affair de Edgar Allan Poe. 1856: Jacques Philippe Marie Binet, matemático Hyãsiaygua. 1859: Sergéi Aksákov, haihára ruso. 1860: Charles Barry, arquitecto británico. 1871: Daniel-François Auber, músico ha compositor Hyãsiaygua. 1871: Anselme Payen, químico Hyãsiaygua. 1884: Bedrich Smetana, compositor checo. 1885: Ferdinand Hiller, compositor Alemáña pegua (ary reñói 1811). 1890: Frances Parthenope Verney, haihára ha periodista inglesa, hermana de la hasyrerekua Florence Nightingale (ary reñói 1819). 1913: Enriqueta Martí, asesina en serie ha vampiresa Espáña pegua. 1914: Eugenio Montero Ríos, jokuaikuaahára ha jurista Espáña pegua (ary reñói 1832). 1914: Jesús El Tuerto Morales, militar Méhiko pegua, ejecutado. 1921: Emilia Pardo Bazán, haihára Espáña pegua. 1922: José López Pinillos, periodista, dramaturgo ha haihára Espáña pegua. 1935: Juan Antonio Morán, anarquista expropiador argentino, ejecutado. 1935: Józef Piłsudski, estadista Polóñagua. 1956: Louis Calhern, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Alfonso de Portago, piloto Espáña pegua de Fórmula 1. 1957: Erich von Stroheim, cineasta ha mba'eapohára Alemáña pegua. 1963: Carmen Barradas, pianista ha compositora uruguaya (ary reñói 1888). 1967: John Masefield, poeta británico. 1971: Tor Johnson, luchador ha mba'eapohára sueco (ary reñói 1903). 1985: Jean Dubuffet, pintor ha escultor Hyãsiaygua. 1992: Robert Reed, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1932). 1994: Erik Erikson, psicoanalista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen Alemáña pegua. 1994: John Smith, líder laborista británico. 1995: Adolfo Pedernera, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador argentino (ary reñói 1918). 1995: Mia Martini, cantante Itáliagua. 1997: Augusto Céspedes, haihára ha jokuaikuaahára boliviano (ary reñói 1904). 2001: Perry Como, cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 2001: Valdir Pereira "Didí", vakapipopo ha'ãhára brasileño (ary reñói 1929). 2001: Alexei Tupolev, diseñador ruso de aviones. 2005: Luis Alberto Acuña Gatillon, haihára chileno (ary reñói 1927). 2006: Miguel Fisac, arquitecto Espáña pegua. 2007: José Barros, cantante colombiano. 2007: Malietoa Tanumafili II, jokuaikuaahára samoano, jefe de Estado vitalicio entre 1962 ha 2007 2008: Irena Sendler (el Ángel del Gueto de Varsovia), filántropa alemana (ary reñói 1910). 2008: Robert Rauschenberg, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, pionero del arte pop (ary reñói 1925). 2009: Mariela Celentano, docente ha música uruguaya (ary reñói 1957). 2009: Nemesio Fernández Cuesta, empresario ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1928). 2009: Antonio Vega, cantante Espáña pegua (ary reñói 1957). 2010: Antonio Ozores, mba'eapohára ha director Espáña pegua (ary reñói 1928). 2013: Constantino Romero, presentador, locutor ha mba'eapohára de doblaje Espáña pegua (ary reñói 1947). 2014: Jacinto Convit, médico e investigador venezolano, premio Príncipe de Asturias (1987) (ary reñói 1913). 2014: Isabel Carrasco, política Espáña pegua (ary reñói 1955). 2014: Marco Cé, cardenal Itáliagua (ary reñói 1925). 2014: H. R. Giger, artista gráfico suizo (ary reñói 1940). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 14 jasypo ha'e ára 134ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 135ha umi ary hekope'ỹme. Umi 231  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1316: Carlos IV de Luxemburgo, emperador checo (ñemano ary 1378). 1414: Francisco I de Bretaña, aristócrata francés (ñemano ary 1450). 1553: Margarita de Valois, aristócrata francesa (ñemano ary 1615). 1574: Francesco Rasi, compositor, ejecutante de tiorba, ha tenor Itáliagua (ñemano ary 1621). 1594: Francisco de Médici, aristócrata Itáliagua (ñemano ary 1614). 1657: Sambhaji, emperador indio (ñemano ary 1689). 1666: Víctor Amadeo II, aristócrata Itáliagua (ñemano ary 1732). 1699: Hans Joachim von Zieten, general alemán (ñemano ary 1786). 1710: Adolfo Federico, rey sueco (ñemano ary 1771). 1725: Ludovico Manín, último doge (gobernador) veneciano (ñemano ary 1802). 1727: Thomas Gainsborough, pintor Vyretáña pegua (ñemano ary 1788). 1759: Luis I, príncipe liechtensteiniano (ñemano ary 1805). 1771: Robert Owen, filósofo Vyretáña pegua (ñemano ary 1858). 1771: Thomas Wedgwood, fotógrafo Vyretáña pegua (ñemano ary 1805). 1807: Marcelino Andrés ha Andrés, médico ha botánico Espáña pegua (ñemano ary 1852). 1817: Alexander Kaufmann, ñe'ẽpapára alemán (ñemano ary 1893). 1832: Rudolf Lipschitz, matemático alemán (ñemano ary 1903). 1852: Marie Émile Fayolle, mariscal francés (ñemano ary 1928). 1853: Claudio López Bru, empresario ha filántropo Espáña pegua (ñemano ary 1925). 1854: María Pavlovna, aristócrata rusa (ñemano ary 1920). 1863: John Charles Fields, matemático canadiense (ñemano ary 1932). 1867: Taliaferro Clark, médico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, creador del experimento Tuskegee (ñemano ary 1948). 1867: Kurt Eisner, momaranduhára ha político alemán (ñemano ary 1919). 1868: Magnus Hirschfeld, médico alemán (ñemano ary 1935). 1869: Concha Espina, haihára Espáña pegua (ñemano ary 1955). 1869: Arthur Rostron, capitán Vyretáña pegua (ñemano ary 1940). 1872: Elia Dalla Costa, cardenal Itáliagua (ñemano ary 1961). 1875: Beppo Levi, matemático Itáliagua (ñemano ary 1961). 1875: José Santos Chocano, ñe'ẽpapára ha haihára peruano (ñemano ary 1934). 1879: Frederick Englehardt, atleta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1942). 1879: Andrés Vladimirovich, príncipe ruso (ñemano ary 1956). 1880: Wilhelm List, mariscal de campo alemán (ñemano ary 1971). 1881: Ed Walsh, beisbolista ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1959). 1884: Claudius Dornier, inventor alemán (ñemano ary 1969). 1885: Otto Klemperer, director de orquesta ha compositor alemán (ñemano ary 1973). 1892: Jaime Bestard, pintor paraguayo (ñemano ary 1965). 1893: Louis Verneuil, mba'eapohára ha dramaturgo francés (ñemano ary 1952). 1895: José Royo Gómez, geólogo Espáña pegua (ñemano ary 1961). 1897: Sidney Bechet, compositor de jazz ha músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1959). 1899: Pierre Victor Auger, físico francés (ñemano ary 1993). 1900: Hal Borland, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1978). 1900: Leo Smit, compositor neerlandés (ñemano ary 1943). 1900: Mario Soffici, cineasta argentino (ñemano ary 1977). 1900: Edgar Wind, historiador anglo-alemán (ñemano ary 1971). 1901: Robert Ritter, psicólogo alemán (ñemano ary 1951). 1903: Billie Dove, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de cine mudo (ñemano ary 1997). 1904: Hans Albert Einstein, profesor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, hijo de Albert Einstein (ñemano ary 1973). 1905: Antonio Berni, pintor argentino (ñemano ary 1981). 1905: Jean Daniélou, religioso francés (ñemano ary 1974). 1905: Herbert Morrison, momaranduhára radiofónico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1989). 1907: Ayub Khan, presidente pakistaní (ñemano ary 1974). 1907: Vicente Enrique ha Tarancón, cardenal ha arzobispo Espáña pegua (ñemano ary 1994). 1908: Betty Jeffrey, hasyrerekua australiagua (ñemano ary 2000). 1913: Konstantinos Apostolos Doxiadis, arquitecto griego (ñemano ary 1975). 1915: César Rengifo, pintor realista venezolano (ñemano ary 1980). 1916: Marco Zanuso, arquitecto Itáliagua (ñemano ary 2001). 1917: Lou Harrison, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2003). 1918: Marie Smith, última hablante del idioma eyak (ñemano ary 2008). 1921: Richard Deacon, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1984). 1922: Franjo Tuđman, presidente croata (ñemano ary 1999). 1924: Joly Braga Santos, director de orquesta ha compositor portugués (ñemano ary 1988). 1925: Tristram Cary, compositor Vyretáña pegua (ñemano ary 2008). 1925: Oona O'Neill, esposa de Charlie Chaplin (ñemano ary 1991). 1925: Graciela Romero, haihára ha asistenta social chilena (ñemano ary 2011). 1925: Ana Raquel Satre, soprano uruguaya (ñemano ary 2014). 1926: Eric Morecambe, cómico ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1984). 1927: Herbert W. Franke, haihára alemán de ciencia ficción. 1928: Ernesto Che Guevara, político ha guerrillero argentino-cubano (ñemano ary 1967). 1929: Henry McGee, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 2006). 1930: Juan Carlos Saravia, cantautor folclórico argentino, del grupo Los Chalchaleros. 1932: Mario Bichón, político chileno (ñemano ary 2013). 1932: Richard Estes, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1932: Felipe Osterling Parodi, haihára ha político peruano. 1933: Siân Phillips, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1934: Campo Elías Delgado, asesino colombiano, veterano de Vietnam (ñemano ary 1986). 1935: Roque Dalton, ñe'ẽpapára ha guerrillero salvadoreño. 1936: Bobby Darin, cantante ha músico pop Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1973). 1937: Göran Tunström, haihára sueco (ñemano ary 2000). 1940: Herbert Jones, militar Vyretáña pegua (ñemano ary 1982). 1941: Lito Cruz, mba'eapohára ha director argentino. 1942: Valeriy Brumel, atleta rusa (ñemano ary 2003). 1942: Tony Pérez, beisbolista cubano. 1943: Jack Bruce, músico Vyretáña pegua, de la banda Cream (ñemano ary 2014). 1943: Tania León, directora de orquesta, pianista ha compositora cubana. 1943: Antonio Pérez de la Cruz Blanco, abogado ha jurista Espáña pegua. 1943: Ólafur Ragnar Grímsson, presidente islandés. 1943: José Manuel Urtain, boxeador Espáña pegua. 1944: Tamara Dobson, mba'eapohára ha modelo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2006). 1944: George Lucas, productor ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1944: Mario Moreno, caricaturista peruano (ñemano ary 2009). 1945: Francesca Annis, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1945: Vladislav Ardzinba, político ha primer presidente abjasio (ñemano ary 2010). 1945: Yochanan Vollach, vakapipopo ha'ãhára israelí. 1947: Gonzalo Rodríguez Gacha, Narcotráficante colombiano. 1949: Klaus-Peter Thaler, ciclista alemán. 1950: Adolfo Domínguez, diseñador de moda Espáña pegua. 1950: María Fiorentino, mba'eapohára ha haihára argentina. 1950: Miguel Ángel Solá, mba'eapohára argentino. 1951: Robert Zemeckis, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1952: David Byrne, músico Vyretáña pegua, de la banda Talking Heads. 1952: Scott Irwin, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1987). 1952: Horacio Ranieri, mba'eapohára argentino (ñemano ary 2000). 1952: Mohamed Abdul Quasim al-Zwai, político libio. 1953: Wim Mertens, compositor belga. 1953: Norodom Sihamoní, rey camboyano. 1954: Dolores Yoyes González Catarain, guerrillera Espáña pegua, dirigente de la banda terrorista ETA (ñemano ary 1986). 1955: Dennis Martínez, beisbolista nicaragüense. 1955: Alasdair Fraser, músico Vyretáña pegua, de la banda Skyedance. 1955: Dennis Martínez, beisbolista nicaragüense. 1957: Fernando Iglesias, político ha momaranduhára argentino. 1957: Marino Lejarreta, ciclista Espáña pegua. 1957: Dorángel Vargas, asesino venezolano. 1957: Big Van Vader, luchador ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Leon White, luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1958: Rudy Pérez, músico ha productor cubano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1959: Patrick Bruel, mba'eapohára ha músico francés. 1959: Robert Greene, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1961: Tim Roth, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1962: Ferran Adrià, cocinero Espáña pegua. 1962: Javier Caumont, cantante argentino de boleros. 1962: C.C. DeVille, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Poison. 1962: Danny Huston, mba'eapohára ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1965: Eoin Colfer, haihára irlandés. 1965: Blanca Oteyza, mba'eapohára Espáña pegua. 1966: Damián Dreizik, mba'eapohára, director teatral ha guionista argentino. 1966: Mike Inez, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de la banda Alice in Chains. 1966: Fabrice Morvan, cantante francés del dúo Milli Vanilli. 1969: Cate Blanchett, mba'eapohára Vyretáña pegua de origen australiano. 1969: Danny Wood, cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda New Kids on the Block. 1970: Mikel Zarrabeitia, ciclista vasco. 1971: Sofía Coppola, mba'eapohára ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1971: Alejandra Herrera, mba'eapohára chilena. 1971: Martin Reim, vakapipopo ha'ãhára estonio. 1971: Mónica Arriola Gordillo, política mexicana (ñemano ary 2016). 1973: Shanice, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Voshon Lenard, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Salim Iles, nadador argelino. 1975: Nicki Sørensen, ciclista danés. 1976: Hunter Burgan, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de AFI. 1976: Martine McCutcheon, mba'eapohára ha cantante Vyretáña pegua. 1977: Roy Halladay, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1977: Ada Nicodemou, mba'eapohára australiano-chipriota. 1978: Eddie House, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: André Makanga, vakapipopo ha'ãhára angoleño. 1978: Gustavo Varela, vakapipopo ha'ãhára uruguayo. 1979: Mickaël Landreau, vakapipopo ha'ãhára francés. 1979: Dan Auerbach, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de The Black Keys. 1979: Edwige Lawson-Wade, jugadora de baloncesto francesa. 1979: Mercè Llorens, mba'eapohára Espáña pegua. 1979: Clinton Morrison, vakapipopo ha'ãhára irlandés. 1979: Carlos Tenorio, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano. 1980: Zdeněk Grygera, vakapipopo ha'ãhára checo. 1980: Pavel Londak, vakapipopo ha'ãhára estonio. 1981: Sarbel, cantante griego de origen Vyretáña pegua. 1983: Anahí, mba'eapohára ha cantante mexicana. 1983: Uroš Slokar, baloncestista esloveno. 1983: Amber Tamblyn, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Esperanza Gómez, modelo colombiana. 1984: Olly Murs, cantante Vyretáña pegua. 1984: Michael Rensing, vakapipopo ha'ãhára alemán. 1984: Nigel Reo-Coker, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1984: Hassan Yebda, vakapipopo ha'ãhára franco-argelino. 1984: Mark Zuckerberg, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, creador de Facebook. 1985: Matthew Cardona, luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1985: Sally Martin, mba'eapohára neozelandesa. 1985: Zack Ryder, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1986: Alyosha, cantante ucraniana. 1986: Rodolfo González, piloto venezolano. 1986: Marco Motta, vakapipopo ha'ãhára Itáliagua. 1986: Sarbel, cantante anglo-griego. 1986: Camila Sodi, mba'eapohára ha cantante mexicana. 1987: Adrián Calello, vakapipopo ha'ãhára argentino. 1987: Frank Songo’o, vakapipopo ha'ãhára camerunés. 1987: François Steyn, rugbista sudafricano. 1991: Nathan Darmody, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Allstar Weekend. 1991: Andrés Ramiro Escobar, vakapipopo ha'ãhára colombiano. 1992: Johay White, vakapipopo ha'ãhára costarricense. 1993: Kristina Mladenovic, tenista francesa. 1993: Miranda Cosgrove, mba'eapohára ha cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1994: Marquinhos, vakapipopo ha'ãhára brasileño. 1996: Martin Garrix, DJ neerlandés. 1997: Raimundo Rebolledo, vakapipopo ha'ãhára chileno Mano 649: Teodoro I, papa palestino-griego. 964: Juan XII, papa Itáliagua entre 955 ha 964 (ary reñói 937). 1219: William Marshal, militar inglés (ary reñói 1146). 1313: Boleslao I el Bravo, aristócrata polaco (ary reñói 1281). 1470: Carlos VIII, rey sueco (ary reñói 1409). 1507: Hernando de Talavera, monje Espáña pegua (ary reñói 1428). 1574: Gurú Amar Das, tercer gurú sij indio (ary reñói 1479). 1575: Diego Hurtado de Mendoza, ñe'ẽpapára ha diplomático Espáña pegua (ary reñói 1503). 1608: Carlos III, aristócrata francés (ary reñói 1543). 1610: Enrique IV de Francia, rey navarro (ary reñói 1553). 1643: Luis XIII de Francia, rey francés, hijo del anterior (ary reñói 1601). 1667: Georges de Scudéry, haihára ha académico francés (ary reñói 1598]]). 1734: Georg Ernst Stahl, químico, técnico metalúrgico ha médico alemán (ary reñói 1660). 1754: Pierre-Claude Nivelle de La Chaussée, haihára francés (ary reñói 1692). 1761: Thomas Simpson, matemático Vyretáña pegua (ary reñói 1710). 1797: Ireneo Affò, historiador del arte ha literato Itáliagua (ary reñói 1741). 1818: Matthew Lewis, novelista Vyretáña pegua (ary reñói 1775). 1828: Margaret Nicholson, mujer Vyretáña pegua que atacó al rey Jorge III en 1786 (ary reñói 1750). 1843: Ljubica, princesa serbia (ary reñói 1788). 1847: Fanny Mendelssohn, compositora ha pianista alemana (ary reñói 1805). 1851: Manuel Gómez Pedraza, general ha expresidente mexicano entre 1832 ha 1833 (ary reñói 1789). 1860: Ludwig Bechstein, haihára ha bibliotecario alemán (ary reñói 1801). 1863: Michel Garicoits, santo católico ha sacerdote francés (ary reñói 1797). 1873: Gideon Brecher, médico ha haihára judío austriaco (ary reñói 1797). 1877: Jakob Stutz, haihára suizo (ary reñói 1801). 1878: Ōkubo Toshimichi, político japonés (ary reñói 1830). 1881: María Doménica Mazzarello, religiosa ha santa Itáliagua. 1887: Hippolyte Bayard, inventor francés (ary reñói 1801). 1887: Lysander Spooner, filósofo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1808). 1889: Volney E. Howard, político Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1809). 1893: Ernst Kummer, matemático alemán (ary reñói 1810). 1899: Israël Kiek, fotógrafo neerlandés. 1906: Carl Schurz, político revolucionario alemán (ary reñói 1829). 1912: August Strindberg, haihára ha dramaturgo sueco (ary reñói 1849). 1912: Federico VIII, rey danés (ary reñói 1843). 1918: Joaquim Pimenta de Castro, militar ha político portugués (ary reñói 1846). 1919: Henry John Heinz, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1844). 1923: Charles de Freycinet, primer ministro francés (ary reñói 1828). 1925: Henry Rider Haggard, novelista Vyretáña pegua (ary reñói 1856). 1931: David Belasco, director, productor de teatro ha dramaturgo californiano (ary reñói 1853). 1931: Denys Finch Hatton, cazador Vyretáña pegua (ary reñói 1887). 1932: Luis Razetti, médico cirujano venezolano (ary reñói 1862). 1933: Juan Antonio Bibiloni, abogado ha político argentino (ary reñói 1860). 1935: Magnus Hirschfeld, médico alemán (ary reñói 1868). 1936: Edmund Allenby, general Vyretáña pegua (ary reñói 1861). 1938: Miguel Cabanellas, general Espáña pegua (ary reñói 1872). 1940: Emma Goldman, anarquista ha feminista lituano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1869). 1943: Henri La Fontaine, político belga, premio nobel de la paz en 1913 (ary reñói 1854). 1945: Heber J. Grant, séptimo presidente de la iglesia mormona (ary reñói 1856). 1945: Wolfgang Lüth, militar alemán. 1954: Heinz Guderian, general alemán (ary reñói 1888). 1954: Maria Kirstine Dorothea Thit Jensen (81), haihára danesa (ary reñói 1876). 1954: Camil Petrescu, novelista, dramaturgo ha teórico literario (ary reñói 1894). 1959: Maria Antonia de Portugal, aristócrata portuguesa (ary reñói 1862). 1959: Sidney Bechet, saxofonista soprano ha músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ary reñói 1897). 1960: Lucrezia Bori, soprano Espáña pegua. 1960: Last Reason (Máximo Sáenz) haihára ha momaranduhára uruguayo (ary reñói ?). 1966: Ludwig Meidner, pintor alemán (ary reñói 1884). 1968: Husband E. Kimmel, almirante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1882). 1969: José Amalfitani, dirigente deportivo argentino, presidente de Vélez Sarsfield durante más de 30 años (ary reñói 1894). 1969: Frederick Lane, nadador australiano. 1970: Billie Burke, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1884). 1970: Fritz Perls, psicólogo alemán (ary reñói 1893). 1973: Jean Gebser, haihára, lingüista ha ñe'ẽpapára de origen alemán (ary reñói 1905). 1975: Ernst Alexanderson, ingeniero eléctrico sueco. 1976: Keith Relf, cantante ha músico Vyretáña pegua, de la banda The Yardbirds (ary reñói 1943). 1978: Robert Menzies, político australiano, primer ministro (ary reñói 1894). 1978: Alexander Kipnis, bajo ucraniano. 1979: José Camón Aznar, historiador ha pensador Espáña pegua (ary reñói 1898). 1980: Hugh Griffith, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1912). 1981: Miguel Andreolo, vakapipopo ha'ãhára ítalo-uruguayo (ary reñói 1912). 1982: Hugh Beaumont, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1909). 1983: Miguel Alemán Valdés, presidente mexicano entre 1946 ha 1952 (ary reñói 1903). 1983: Eduardo Benavente, músico Espáña pegua, de la banda Parálisis Permanente (ary reñói 1962). 1984: Emilio Bajada, matemático Itáliagua (ary reñói 1914). 1984: Walter Rauff, coronel alemán (ary reñói 1906). 1987: Rita Hayworth, mba'eapohára, cantante ha bailarina Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1918). 1988: Edda Albertini, mba'eapohára Itáliagua. 1988: Willem Drees, primer ministro neerlandés 1989: Sandra Noach, cantante Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Centerfold. 1991: José María Rodero, mba'eapohára Espáña pegua de cine ha teatro (ary reñói 1922). 1991: Jiang Qing, política china, cuarta esposa del líder Mao Zedong (ary reñói 1914). 1992: Dante Pergreffi, bajista Itáliagua, de la banda Nómadi. 1992: Nie Rongzhen, líder militar comunista chino (ary reñói 1899). 1993: William Randolph Hearst Jr., magnate Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de periódicos (ary reñói 1908). 1993: Patrick Haemers, criminal belga (ary reñói 1953). 1993: Édouard Pignon, pintor francés. 1994: Ramón de Garciasol, ñe'ẽpapára Espáña pegua (ary reñói 1913). 1995: William Alfred Fowler, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física en 1983 (ary reñói 1911). 1995: Rodrigo Arenas Betancourt, escultor colombiano (ary reñói 1919). 1995: Mia Martini, cantante Itáliagua (ary reñói 1947). 1995: Fausto Olivares Palacios, pintor andaluz (ary reñói 1940). 1995: Christian B. Anfinsen, bioquímico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua premio Nobel (ary reñói 1916). 1997: Curt Lange, musicólogo alemán naturalizado uruguayo (ary reñói 1903). 1997: Harry Blackstone Jr., mago Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1998: Frank Sinatra, cantante ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1915). 1998: Marjory Stoneman Douglas, conservacionista ha haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1890). 2000: Obuchi Keizo, primer ministro de Japón (ary reñói 1937). 2002: Mauro Bolognini, cineasta Itáliagua. 2002: José Lutzemberger, ecologista ha agrónomo brasileño (ary reñói 1926). 2003: Dave DeBusschere, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 2003: Wendy Hiller, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1912). 2003: Dante Quinterno, creador de historietas (Patoruzú) ha dibujante argentino (ary reñói 1909). 2003: Robert Stack, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1919). 2004: Gato Dumas, cocinero argentino (ary reñói 1938). 2004: Jesús Gil, empresario ha dirigente futbolístico Espáña pegua (ary reñói 1933). 2004: Anna Lee, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1913). 2006: Robert Bruce Merrifield, bioquímico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, Premio Nobel de Química en 1984. 2006: Eva Norvind, mba'eapohára mexicana (ary reñói 1944). 2008: Roberto Di Chiara, momaranduhára argentino, fundador del File de cine, radio ha televisión más grande de América Latina (ary reñói 1933). 2009: Mónica Bleibtreu, mba'eapohára, guionista ha profesora austriaca (ary reñói 1944). 2011: Birgitta Trotzig, haihára sueca (ary reñói 1929). 2012: Mario Trejo, haihára ha momaranduhára argentino (ary reñói 1926). 2013: Arsen Chilingaryan, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador armenio (ary reñói 1962). 2013: Asghar Ali Engineer, activista ha haihára hindú (ary reñói 1939). 2015: B. B. King, músico, cantante ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1925) 2017: Powers Boothe (68), mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de cine, teatro ha televisión; infarto (ary reñói 1948). 2017: Germán Yanke, momaranduhára Espáña pegua (ary reñói 1955). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 13 jasypo ha'e ára 133ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 134ha umi ary hekope'ỹme. Umi 232  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 895: Ce Ácatl Topiltzin Quetzalcóatl, gobernante tolteca Méhiko pegua (ñemano ary 947). 1024: Hugo de Cluný, religioso ha santo Hyãsiaygua (ñemano ary 1109). 1160: Ali ibn al-Athir, historiador kurdo (ñemano ary 1233). 1254: María de Brabante, reina consorte Hyãsiaygua (ñemano ary 1321). 1497: Guigues Guiffmburuvicha guasu, aristócrata Hyãsiaygua (ñemano ary 1545). 1588: Olaus Wormius, médico danés (ñemano ary 1654). 1625: Carlo Maratta, pintor Itáliagua (ñemano ary 1713). 1655: Inocencio XIII, papa católico Itáliagua (ñemano ary 1724). 1699: Marqués de Pombal, estadista Poytuga pegua (ñemano ary 1782). 1713: Alexis Claude Clairaut, matemático ha astrónomo Hyãsiaygua (ñemano ary 1765). 1714: Felipe González Ahedo, militar ha cartógrafo Espáña pegua (ñemano ary 1802). 1717: María Teresa I de Austria, reina húngara ha bohemia (ñemano ary 1780). 1730: Charles Watson, aristócrata Vyretáña pegua, primer ministro del Reino Unido (ñemano ary 1781). 1739: Antonio de Santa Ana Galvao, religioso Pindoráma pegua (ñemano ary 1822). 1742: María Cristina de Habsburgo-Lorena, aristócrata austriaca (ñemano ary 1798). 1750: Lorenzo Mascheroni, matemático Itáliagua (ñemano ary 1800). 1753: Lazare Carnot, matemático ha jokuaikuaahára Hyãsiaygua (ñemano ary 1823). 1756: Wojciech Żywny, pianista Polóña pegua (ñemano ary 1842). 1764: Laurent de Gouvion-Saint-Cyr, mariscal Hyãsiaygua (ñemano ary 1830). 1767: Juan VI, mburuvicha guasu Poytuga pegua (ñemano ary 1826). 1778: Honorato V de Mónaco (ñemano ary 1841). 1791: José Venancio López, jurisconsulto ha jokuaikuaahára guatemalteco (ñemano ary 1863). 1792: Pío IX, papa católico Itáliagua (ñemano ary 1878). 1794: Louis Léopold Robert, pintor Hyãsiaygua (ñemano ary 1835). 1795: Heinrich Max Imhof, escultor suizo (ñemano ary 1869). 1801: Edward Newman, botánico ha haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1876). 1803: José MacCrohon ha Blake, jokuaikuaahára ha militar Espáña pegua (ñemano ary 1860). 1811: Juan Bautista Ceballos, jokuaikuaahára Méhiko pegua (ñemano ary 1859). 1819: Johann Heinrich Grüneberg, cocinero Alemáña pegua (ñemano ary 1872). 1822: Francisco de Asís de Borbón, mburuvicha guasu consorte Espáña pegua (ñemano ary 1902). 1840: Alphonse Daudet, novelista Hyãsiaygua (ñemano ary 1897). 1840: Anton Rehmann, geógrafo, botánico ha explorador Polóña pegua (ñemano ary 1917). 1842: Arthur Sullivan, compositor Vyretáña pegua (ñemano ary 1900). 1850: Modest Ilich Chaikovski, dramaturgo, libretista de ópera ha traductor ruso (ñemano ary 1916). 1854: Pedro Bonifacio Palacios, «Almafuerte», haihára Argentinaguagua (ñemano ary 1917). 1856: Peter Henry Emerson, fotógrafo ha haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1936). 1857: Ronald Ross, médico ha entomólogo Vyretáña pegua, premio nobel de medicina en 1902 (ñemano ary 1932). 1862: Óscar Viel Cavero, jokuaikuaahára Chíle pegua (ñemano ary 1930). 1864: Vesta Tilley, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 1952). 1865: Friedrich Karl Johannes Thiele, químico Alemáña pegua (ñemano ary 1918). 1866: Ottokar Novacek, compositor húngaro (ñemano ary 1900). 1867: Thomas Gann, arqueólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1938). 1868: Aimé Octobre, escultor Hyãsiaygua (ñemano ary 1943). 1868: Sumner Paine, tirador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1904). 1870: Margarita Sofía de Austria, aristócrata austriaca (ñemano ary 1902). 1871: Vladímir Arnoldi, biólogo ruso (ñemano ary 1924). 1871: Otto Nägeli, médico ha botánico suizo (ñemano ary 1938). 1873: Arthur Spiethoff, economista Alemáña pegua (ñemano ary 1957). 1876: Vojislav Marinković, jokuaikuaahára yugoslavo (ñemano ary 1935). 1878: Muriel Robb, tenista Vyretáña pegua (ñemano ary 1907). 1880: José Estadella Arnó, médico ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1951). 1880: Léonce Perret, mba'eapohára ha cineasta Hyãsiaygua (ñemano ary 1935). 1881: Lima Barreto, momaranduhára ha haihára Pindoráma pegua (ñemano ary 1922). 1882: Georges Braque, pintor ha escultor Hyãsiaygua (ñemano ary 1963). 1883: Georgios Papanicolaou, médico e inventor griego (ñemano ary 1962). 1884: Roberto Firpo, pianista, motenondehára karai purahéi ha compositor Argentinaguagua (ñemano ary 1969). 1886: Carlo Mense, pintor Alemáña pegua (ñemano ary 1965). 1886: Louis Pasteur Vallery-Radot, médico Hyãsiaygua (ñemano ary 1970). 1887: Elena Caragiani-Stoenescu, aviadora rumana (ñemano ary 1929). 1888: Inge Lehmann, científica danesa (ñemano ary 1993). 1890: Gustav F. Hüttig, químico checo (ñemano ary 1957). 1891: Arturo Acevedo, empresario Argentinaguagua (ñemano ary 1968). 1891: Fritz Rasp, mba'eapohára Alemáña pegua (ñemano ary 1976). 1892: Jean d'Agraives, haihára Hyãsiaygua (ñemano ary 1951). 1893: Víctor Cordero, músico Perũygua (ñemano ary 1949). 1893: Pedro Sienna, haihára ha mba'eapohára Chíle pegua (ñemano ary 1972). 1893: Lucien Tesnière, lingüista Hyãsiaygua (ñemano ary 1954). 1894: Ásgeir Ásgeirsson, presidente islandés (ñemano ary 1972). 1894: Eino Kettunen, compositor finés (ñemano ary 1964). 1896: Paul Aellen, botánico suizo (ñemano ary 1973). 1899: Perico Chicote, hostelero Espáña pegua (ñemano ary 1977). 1899: Otto Degener, botánico ha conservacionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1988). 1899: Juan de Mata Carriazo ha Arroquia, historiador ha arqueólogo Espáña pegua (ñemano ary 1989). 1900: Inocencio Burgos, jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1988). 1900: Pedro Laxalt, mba'eapohára Argentinaguagua (ñemano ary 1965). 1900: Karl Wolff, oficial de las SS Alemáña pegua (ñemano ary 1984). 1901: Murilo Mendes, haihára Pindoráma pegua (ñemano ary 1975). 1901: Witold Pilecki, militar Polóña pegua (ñemano ary 1948). 1904: Pepín Bello, haihára Espáña pegua (ñemano ary 2008). 1904: Betty Compton, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1944). 1904: Gilberto Owen, haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1952). 1905: Fakhruddin Ali Ahmed, jokuaikuaahára ha abogado hindú, 5º Presidente de la India (ñemano ary 1977). 1906: Hans Krainz, botánico suizo (ñemano ary 1980). 1906: Mauricio Magdaleno, haihára ha momaranduhára Méhiko pegua (ñemano ary 1986). 1906: Nils Tycho Norlindh, botánico sueco (ñemano ary 1995). 1907: Daphne du Maurier, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1989). 1907: Emilio Guinea, botánico Espáña pegua (ñemano ary 1985). 1908: Carlos Iniesta Cano, militar Espáña pegua (ñemano ary 1990). 1909: Ken Darby, motenondehára karai purahéi ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1992). 1909: Jany Holt, mba'eapohára Hyãsiaygua (ñemano ary 2005). 1911: Kosta Nađ, militar yugoslavo (ñemano ary 1986). 1912: Gil Evans, pianista de jazz, arreglista ha compositor canadiense (ñemano ary 1988). 1912: Edward David Freis, médico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2005). 1912: Federico Lohse, pintor Chíle pegua (ñemano ary 1992). 1913: William R. Tolbert, Jr., jokuaikuaahára liberiano, 20º Presidente de Liberia (ñemano ary 1980). 1914: Antonia Ferrín Moreiras, matemática ha astrónoma gallega (ñemano ary 2009). miniatura|120px|Joe Louis. 1914: Joe Louis, boxeador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1981). 1914: Carlos Riquelme, mba'eapohára Méhiko pegua (ñemano ary 1990). 1915: Bernard Schultze, pintor Alemáña pegua (ñemano ary 2005). 1917: Luis Pasquet, compositor, motenondehára karai purahéi ha pianista Uruguáigua (ñemano ary 2013). 1920: Toni Schneiders, fotógrafo Alemáña pegua (ñemano ary 2006). 1920: Judith Sulian, mba'eapohára Argentinagua (ñemano ary 1991). 1920: Stuart Max Walters, botánico Vyretáña pegua (ñemano ary 2005). 1922: Lillian Adams, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2011). 1922: Otl Aicher, diseñador gráfico ha tipógrafo Alemáña pegua (ñemano ary 1991). miniatura|120px|Beatrice Arthur. 1922: Beatrice Arthur, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2009). 1922: Billy Gabor, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1923: Red Garland, pianista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1984). 1923: Jean Haritschelhar, haihára Hyãsiaygua (ñemano ary 2013). 1923: Wenceslao López Martín del Campo, investigador ha catedrático Méhiko pegua (ñemano ary 1981). 1924: Robert Bailey Drummond, botánico ha naturalista sudafricano (ñemano ary 2009). 1924: Giovanni Sartori, investigador en el campo de la Ciencia Política Itáliagua. 1924: Harry Schwarz, abogado ha jokuaikuaahára surafricano (ñemano ary 2010). 1925: Sergio Castillo Mandiola, escultor Chíle pegua (ñemano ary 2010). 1926: Wallace Breem, haihára Vyretáña pegua. 1926: Dewey Phillips, disc-jockey Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1968). 1926: Jo Roos, artista sudafricano (ñemano ary 2010). 1927: Juan Bautista Avalle-Arce, crítico literario Argentinaguagua (ñemano ary 2009). 1927: Herbert Ross, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2001). 1928: Enrique Bolaños, presidente nicaragüense entre 2002 ha 2007. 1928: Édouard Molinaro, mba'eapohára ha cineasta Hyãsiaygua (ñemano ary 2013). 1928: Washington Ortuño, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua. 1929: Rigoberto López Pérez, ñe'ẽpapára nicaragüense (ñemano ary 1956). 1929: Juan Muñoz Martín, haihára Espáña pegua. 1930: José Jiménez Lozano, haihára ha momaranduhára Espáña pegua. 1930: Emilio Laguna, mba'eapohára Espáña pegua. 1931: Miguel Fernández, ñe'ẽpapára Espáña pegua (ñemano ary 1993). 1931: Jim Jones, religioso Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1978). 1931: Gérard Mulliez, empresario Hyãsiaygua. 1931: Oscar Cantuarias, arzobispo Perũygua. (ñemano ary 2011). 1932: Riverito, conductor de televisión Argentinaguagua. 1935: Waldemar De Gregori, sociólogo Pindoráma pegua. 1935: Burny Mattinson, animador, guionista ha motenondehára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1935: Jan Saudek, artista checo. 1935: André Georges Marie Walter Albert Robyns, botánico belga (ñemano ary 2003). 1935: David Wilkinson, cosmólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2002). 1937: Trevor Baylis, inventor Vyretáña pegua. 1937: José Agustín Ortiz Pinchetti, jokuaikuaahára Méhiko pegua. 1937: Beverley Owen, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1937: Roger Zelazny, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1995). 1938: Giuliano Amato, jokuaikuaahára Itáliagua. 1938: Roberto Carnaghi, mba'eapohára Argentinaguagua. 1938: Francine Pascal, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1939: Saby Kamalich, mba'eapohára peruana. miniatura|120px|Harvey Keitel. 1939: Harvey Keitel, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1940: Bruce Chatwin, novelista Vyretáña pegua (ñemano ary 1989). 1940: Enrique Escudero de Castro, jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 2001). 1941: Senta Berger, mba'eapohára ha haihára austriaca. 1941: Jean Froc, biólogo Hyãsiaygua (ñemano ary 2009). 1941: Pedro Sabando, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1941: Ritchie Valens, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1959). 1941: John Vermeulen, haihára belga (ñemano ary 2009). 1942: Hugo Marcel, mba'eapohára ha opurahéiva Argentinaguagua. 1942: Pál Schmitt, jokuaikuaahára húngaro. 1943: Kurt Trampedach pintor danés (ñemano ary 2013). 1944: Armistead Maupin, autor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. miniatura|100px|Sam Anderson. 1945: Sam Anderson, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1945: Lasse Berghagen, opurahéiva ha guitarrista sueco. 1945: Eduardo Pío de Braganza, pretendiente Poytuga pegua. 1945: Maneco Galeano, músico paraguayo (ñemano ary 1980). 1945: Lou Marini, saxofonista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1945: Adrián Ramos, mba'eapohára Méhiko pegua (ñemano ary 1999). 1945: Philippe Roussel, ingeniero informático Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1946: Ismail Haron, opurahéiva tailandés (ñemano ary 2012). 1946: Marv Wolfman, historietista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: Marisa Abad, presentadora Espáña pegua. 1947: María Badía, política Espáña pegua. 1947: Charles Baxter, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: Óscar "Cuervo" Castro, mba'eapohára de cine ha teatro Chíle pegua. 1947: Stephen R. Donaldson, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1948: Pepe Cibrián Campoy, mba'eapohára, motenondehára teatral ha dramaturgo Argentinaguagua. 1948: Carlos Dávila, momaranduhára Espáña pegua. 1948: Dean Meminger, baloncestista ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2013). 1950: Conrado Domínguez, pintor Méhiko pegua. 1950: Joe Johnston, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1950: Faisal bin Abdullah bin Mohammed Al Saud, jokuaikuaahára saudí. 1950: Ferran Rañé, mba'eapohára Espáña pegua. miniatura|120px|Stevie Wonder. 1950: Stevie Wonder, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1951: Miguel Ángel Uzquiza González, jokuaikuaahára ha pedagogo Espáña pegua. 1951: Jorge Trezeguet, vakapipopo ha'ãhára franco-Argentinaguagua. 1952: John Kasich, jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1952: Luis Oruezábal, vakapipopo ha'ãhára Argentinaguagua. 1952: Jorge Luis Siviero, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Argentinaguagua. 1953: Kiti Mánver, mba'eapohára Espáña pegua. 1954: Alejandro Encinas, jokuaikuaahára Méhiko pegua. 1954: Jorge Garcés, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1954: Eugenio Leal, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1954: Johnny Logan, opurahéiva ha compositor irlandés de origen australiano. 1954: René Stockman, religioso belga. 1955: Pedro Alba, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1955: María Cecilia Botero, mba'eapohára colombiana. 1955: Ermy Kullit, opurahéiva indonesia. 1956: Oscar Roberto Domínguez Couttolenc, pa'i Méhiko pegua. 1956: José Damián González, momaranduhára Espáña pegua. 1956: Sri Sri Ravi Shankar, religioso hinduista indio. 1956: Roberto Álvarez, mba'eapohára Espáña pegua. 1956: Vjekoslav Bevanda, jokuaikuaahára bosniocroata. 1956: Michael Jacklin, escultor neerlandés. 1956: Fred Melamed, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Alan Ball, guionista ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Kenneth Eriksson, pilotoa de rallys sueco. 1957: Inmaculada González, política Espáña pegua. 1957: Claudie Haigneré, Científica, astronauta ha política Hyãsiaygua. 1957: Andrea Klump, terrorista Alemáña pegua. 1957: Miguel Sebastián, jokuaikuaahára ha economista Espáña pegua. 1957: Kōji Suzuki, haihára japonés. 1957: Stefano Tacconi, vakapipopo ha'ãhára Itáliagua. 1958: Tshala Muana, opurahéiva ha bailarina congolesa. 1958: Juan Ángel Napout, empresario ha dirigente deportivo paraguayo. 1958: Willie González, opurahéiva puertorriqueño. 1959: Morten Sæther, ciclista noruego. 1960: Alberto Márcico, vakapipopo ha'ãhára Argentinaguagua. 1960: Teresa Palacios Criado, jueza Espáña pegua. 1961: Siobhan Fallon Hogan, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1961: Néstor Montalbano, cineasta Argentinaguagua. 1961: Dennis Rodman, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1961: Yutaka Sado, motenondehára karai purahéi ha compositor japonés. 1961: Guido Süller, personalidad televisiva, mba'eapohára ha arquitecto Argentinaguagua. 1962: Roxana Baldetti, política ha vicepresidenta guatemalteca. 1962: Jesús Casillas Romero, jokuaikuaahára Méhiko pegua. 1962: Eduardo Palomo, mba'eapohára Méhiko pegua (ñemano ary 2003). 1963: Fernando Carrillo Flórez, abogado ha diplomático colombiano. 1963: Alison Goldfrapp, opurahéiva Vyretáña pegua. 1963: Wally Masur, tenista australiano. 1964: Stephen Colbert, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1964: Ronnie Coleman, fisicoculturista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1964: Chris Maitland, baterista Vyretáña pegua, de la banda Porcupine Tree. 1964: Jordi Sánchez, mba'eapohára, haihára, guionista ha productor Espáña pegua. 1964: Tom Verica, mba'eapohára ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1965: José Antonio Delgado Sucre, alpinista venezolano (ñemano ary 2006). 1965: Chris Washburn, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1966: Rosendo García, dirigente sindical Argentinaguagua. miniatura|120px|Alison Goldfrapp. 1966: Alison Goldfrapp, opurahéiva ha música Vyretáña pegua, de la banda Goldfrapp. 1967: Beto Ayala, mba'eapohára paraguayo. 1967: Chuck Schuldiner, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Death (ñemano ary 2001). 1967: Melanie Thornton, opurahéiva germano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda La Bouche (ñemano ary 2001). 1968: Miguel Ángel Blanco, jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1997). 1969: Nikos Aliagas, momaranduhára Hyãsiaygua de origen griego. miniatura|120px|Buckethead. 1969: Buckethead, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Óscar Cervantes, baloncestista Espáña pegua. 1970: Ana Otero, mba'eapohára Espáña pegua. 1970: Fernando Vergara, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Chíle pegua. 1971: Gia Jordan, mba'eapohára porno Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1971: Espen Lind, opurahéiva ha guitarrista noruego, de la banda Espionage. 1971: Fana Mokoena, mba'eapohára sudafricano. 1972: Pablo García Casado, ñe'ẽpapára Espáña pegua. 1972: María José Molina, momaranduhára Espáña pegua. 1972: Giovanni Tedesco, vakapipopo ha'ãhára Itáliagua. 1974: Leonel Roberto Carrillo, jokuaikuaahára Méhiko pegua (ñemano ary 2008). 1974: Giulio Falcone, vakapipopo ha'ãhára Itáliagua. 1974: Humberto García Ramírez, vakapipopo ha'ãhára paraguayo. 1974: Brian Geraghty, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1974: Amarilis Savón, yudoca cubana. 1975: Itatí Cantoral, mba'eapohára Méhiko pegua. 1975: Chris Crawford, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Brian Geraghty, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Andrés Palacios, mba'eapohára Chíle pegua. 1975: José Paulo Sousa da Silva, vakapipopo ha'ãhára Poytuga pegua. 1975: Evelin Samuel, opurahéiva estonio. 1976: Mark Delaney, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1976: Marko Krivokapić, balonmanista serbio. 1976: Trajan Langdon, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1976: Iván López, vakapipopo ha'ãhára colombiano. 1976: Antonio Ugalde, jugador de balonmano Espáña pegua. 1977: José Antonio Moreno, mba'eapohára ha presentador Espáña pegua. miniatura|100px|Samantha Morton. 1977: Samantha Morton, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1977: Tarik Sektioui, vakapipopo ha'ãhára marroquí. 1977: Barry Westhead, pianista Vyretáña pegua, de la banda Starsailor. 1978: Mike Bibby, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1979: Carlos Felipe, príncipe sueco. 1979: Mickey Madden, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Maroon 5. 1979: Álvaro Alejandro Mello, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua. 1979: Vyacheslav Shevchuk, vakapipopo ha'ãhára ucraniano. 1980: Mau Marcelo, opurahéiva filipino. 1980: Óscar Passo, vakapipopo ha'ãhára colombiano. 1981: Sunny Leone, modelo canadiense. 1981: Matías Lequi, vakapipopo ha'ãhára Argentinaguagua. 1981: Rebecka Liljeberg, mba'eapohára sueca. 1981: David López, ciclista Espáña pegua. 1981: James Yun, luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Albert Crusat, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1982: Oguchi Onyewu, vakapipopo ha'ãhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Maarten Wynants, ciclista belga. 1983: Natalie Cassidy, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1983: Johnny Hoogerland, ciclista neerlandés. 1983: Grégory Lemarchal, opurahéiva Hyãsiaygua. 1983: János Székely, vakapipopo ha'ãhára rumano. miniatura|120px|Yaya Touré. 1983: Yaya Touré, vakapipopo ha'ãhára marfileño. 1984: Benny Dayal, opurahéiva indio. 1984: Raúl Gorostegui, vakapipopo ha'ãhára Argentinaguagua. 1985, Javier Ángel Balboa, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1985: Carlos Matheu, vakapipopo ha'ãhára Argentinaguagua. 1985: Franco Miranda, vakapipopo ha'ãhára Argentinaguagua. 1985: Iwan Rheon, mba'eapohára ha opurahéiva Vyretáña pegua. 1985: Arturo Villasanti, vakapipopo ha'ãhára paraguayo. 1986: Hugo Becker, mba'eapohára Hyãsiaygua. 1986: Lena Dunham, mba'eapohára ha motenondeháraa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1986: Robert Flores, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua. 1986: Robert Pattinson, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1986: Alexander Rybak, compositor ha opurahéiva bielorruso. 1986: Scott Sutter, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1987: Candice Accola, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1987: Antonio Adán, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1987: Hunter Parrish, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1987: Carrie Prejean, modelo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. miniatura|120px|Marianne Vos. 1987: Marianne Vos, ciclista neerlandesa. 1987: Charlotte Wessels, vocalista ha compositora neerlandesa, del grupo Delain. 1988: Vladimir Dašić, baloncestista serbio. 1988: Said Husejinović, ciclista bosnio. 1990: Hiromi Yamakawa, mba'eapohára japonesa. 1991: Francis Coquelin, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiaygua. 1991: Joe Mason, vakapipopo ha'ãhára irlandés. 1991: Flavio Scarone, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua. 1991: Sandra Díaz, mba'eapohára ha modelo venezolana 1991 : Francisco Lachowski, modelo Pindoráma pegua 1992: Thievy Bifouma, vakapipopo ha'ãhára congolés. 1992: Willson Contreras, beisbolista venezolano. 1993: Jack Harries, mba'eapohára, comediante ha bloguero Vyretáña pegua. 1993: Romelu Lukaku, vakapipopo ha'ãhára belga. 1993: Debby Ryan, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1995: Alfonso Tamay, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. Mano 34 a. C.: Salustio, historiador romano (ary reñói 86 a. C.). 1176: Mateo I de Lorena, aristócrata Hyãsiaygua (ary reñói 1119). 1231: Leonor de Portugal, aristócrata portuguesa ha reina consorte danesa (ary reñói 1231). 1399: Otón IV de Brunswick-Grubenhagen, príncipe Alemáña pegua (ary reñói 1320). 1505: Felipe Jordán de Urriés, aristócrata Espáña pegua. 1568: Sofía de Pomerania reina consorte de Dinamarca ha Noruega (ary reñói 1498). 1573: Takeda Shingen, samurái japonés (ary reñói 1521). 1603: Christian Sgrooten, astrónomo Alemáña pegua (ary reñói 1525). 1614: Marquard Freher, jurista, haihára ha estadista Alemáña pegua (ary reñói 1565). 1619: Johan van Oldenbarnevelt, estadista neerlandés (ary reñói 1547). 1646: María Ana de Austria, aristócrata austriaca (ary reñói 1606). 1653: Teodosio III de Braganza, aristócrata portuguesa (ary reñói 1634). 1666: Pier Francesco Mola, pintor Itáliagua (ary reñói 1612). 1667: Francisco Rhédey, aristócrata húngaro (ary reñói 1610). 1668: Diego Riquelme de Quirós, eclesiástico ha jokuaikuaahára Espáña pegua. 1673: Johannes Bach, compositor Alemáña pegua (ary reñói 1604). 1704: Louis Bourdaloue, jesuita Hyãsiaygua (ary reñói 1632). 1742: Nicolas Andry de Boisregard, médico Hyãsiaygua (ary reñói 1658). 1782: Daniel Solander, botánico sueco (ary reñói 1736). 1799: Barthélemy Mercier de Saint-Léger, bibliógrafo Hyãsiaygua (ary reñói 1734). 1818: Luis José de Borbón-Condé, aristócrata Hyãsiaygua (ary reñói 1736). miniatura|120px|Georges Cuvier. 1832: Georges Cuvier, zoólogo Hyãsiaygua (ary reñói 1769). 1834: Andrés Hubert Fournet, clérigo ha santo Hyãsiaygua (ary reñói 1752). 1835: John Nash, arquitecto Vyretáña pegua (ary reñói 1752). 1839: William Farquhar, primer residente de la colonia de Singapur (ary reñói 1774). 1839: Joseph Fesch, eclesiástico Hyãsiaygua (ary reñói 1763). 1850: Johann Jakob Bernhardi, médico ha botánico Alemáña pegua (ary reñói 1774). 1851: Augusta de Baviera, Princesa de Baviera (ary reñói 1788). 1852: Francisco de la Lastra, militar Chíle pegua (ary reñói 1777). 1856: Juan García del Río, haihára ha jokuaikuaahára colombiano (ary reñói 1794). 1857: Parley P. Pratt, predicador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1807). 1860: Christian Gmelin, químico Alemáña pegua (ary reñói 1792). 1877: J. Searle Dawley, motenondehára cinematográfico ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1949). 1878: Joseph Henry, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1797). 1879: Joaquín Gatell ha Folch, arabista, espía ha explorador catalán (ary reñói 1826). 1884: Cyrus McCormick, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1809). 1885: Friedrich Gustav Jakob Henle, médico patólogo, anatomista ha zoólogo Alemáña pegua (ary reñói 1809). 1886: Carlota Luisa de Godoy ha Borbón, aristócrata Espáña pegua (ary reñói 1800). 1886: Patricio Lynch, militar Chíle pegua (ary reñói 1824). 1889: Philippe-Jacques Müller, botánico Hyãsiaygua (ary reñói 1832). 1890: Jacques-Louis Soret, químico suizo (ary reñói 1827). 1898: Manuel Vega Dávila, abogado ha jokuaikuaahára ecuatoriano (ary reñói 1822). 1899: Marcelino Menéndez Pintado, catedrático Espáña pegua (ary reñói 1823). 1900: Alberto Bosch ha Fustegueras, jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1848). miniatura|120px|Apolinario Mabini. 1903: Apolinario Mabini, jokuaikuaahára filipino, 1.º primer ministro de su país (ary reñói 1864). 1904: Gabriel Tarde, sociólogo, criminólogo ha psicólogo Hyãsiaygua (ary reñói 1843). 1916: Sholem Aleijem, haihára ruso (ary reñói 1859). 1917: Juan Antonio Buschiazzo, arquitecto Itáliagua (ary reñói 1845). 1918: Alberto Betancourt, jokuaikuaahára Méhiko pegua. 1921: Jean Aicard, haihára Hyãsiaygua (ary reñói 1848). 1927: Hermann Scherer, pintor ha escultor suizo (ary reñói 1893). 1928: Jean-Baptiste Dortignacq, ciclista Hyãsiaygua (ary reñói 1884). 1930: Helena Lange, pedagoga ha activista Alemáña pegua (ary reñói 1848). miniatura|120px|Fridtjof Nansen. 1930: Fridtjof Nansen, explorador ha jokuaikuaahára noruego, premio nobel de la paz en 1922 (ary reñói 1861). 1934: Ángel Gallardo, ingeniero ha jokuaikuaahára Argentinaguagua (ary reñói 1867). 1936: Felipe Pinglo Alva, cantautor Perũygua (ary reñói 1899). 1937: Graciano Antuña, jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1903). 1938: Charles Edouard Guillaume; físico suizo, premio nobel de física en 1920 (ary reñói 1861). 1940: Guillermo Laborde, pintor ha escultor Uruguáigua (ary reñói 1886). 1947: Frances Mary Hodgkins, pintora neozalandesa (ary reñói 1869). 1948: Peter Wentworth-Fitzwilliam, soldado ha aristócrata Vyretáña pegua (ary reñói 1910). 1950: Corrado Racca, mba'eapohára Itáliagua (ary reñói 1889). 1953: Hermann Jadlowker, tenor letón de origen judío (ary reñói 1877). 1956: Aleksandr Fadéyev, haihára ruso (ary reñói 1901). 1957: Augusto Ordóñez, barítono Espáña pegua (ary reñói 1883). 1957: Ottone Rosai, pintor Itáliagua (ary reñói 1895). 1960: Harry Schell, piloto Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de Fórmula 1 (ary reñói 1921). miniatura|120px|Gary Cooper. 1961: Gary Cooper, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1901). 1963: Alois Hudal, obispo austro-Itáliagua (ary reñói 1885). 1965: Ignacio Barraquer, oftalmólogo Espáña pegua (ary reñói 1884). 1970: Lalo Malcolm, mba'eapohára Argentinaguagua (ary reñói 1903). 1972: Dan Blocker, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). 1972: Marcial Mora, jokuaikuaahára Chíle pegua (ary reñói 1895). 1973: Saúl Calandra, vakapipopo ha'ãhára Argentinaguagua (ary reñói 1904). 1974: Allal al-Fasi, jokuaikuaahára ha haihára marroquí (ary reñói 1910). 1974: Jaime Torres Bodet, haihára, diplomático, ensayista ha ñe'ẽpapára Méhiko pegua (ary reñói 1902). 1975: Marguerite Pemburuvicha guasu, física Hyãsiaygua (ary reñói 1909). 1975: Bob Wills, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Light Crust Doughboys (ary reñói 1905). 1976: Ernesto Raquén, mba'eapohára Uruguáigua (ary reñói 1908). 1978: Juan Criado, vakapipopo ha'ãhára, cantautor ha compositor Perũygua (ary reñói 1913). 1978: Práxedes Giner, militar ha jokuaikuaahára Méhiko pegua (ary reñói 1893). 1980: Maruxa Fandiño Ricart, mujer gallega, de las hermanas Las Dos Marías (ary reñói 1898). 1980: Carmen García González, mujer Méhiko pegua, esposa del presidente Emilio Portes Gil (ary reñói 1905). 1980: Otto Umbehr, fotógrafo Alemáña pegua (ary reñói 1902). 1984: Stanisław Ulam, matemático Polóña pegua (ary reñói 1909). 1985: Leatrice Joy, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1893). 1985: Aleksandr Mikulin, diseñador de aviación soviético (ary reñói 1895). 1986: Peadar O'Donnell, jokuaikuaahára ha haihára irlandés (ary reñói 1893). 1987: Aníbal Cabanzón, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ary reñói 1915). 1987: Richard Ellmann, crítico de literatura Vyretáña pegua (ary reñói 1918). 1987: Ismael Rivera, opurahéiva puertorriqueño (ary reñói 1931). 1987: Forbes Robinson, opurahéiva Vyretáña pegua (ary reñói 1926). miniatura|120px|Chet Baker. 1988: Chet Baker, trompetista ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ary reñói 1929). 1988: Irene Manton, bióloga Vyretáña pegua (ary reñói 1904). 1990: Rafael Navas Pardo, militar ha estadista colombiano (ary reñói 1908). 1991: Abderrahmane Farès, jokuaikuaahára argelino (ary reñói 1911). 1991: Delia Parodi, política Argentinagua (ary reñói 1913). 1993: Joaquín García, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1922). 1993: Bede Griffiths, místico Vyretáña pegua (ary reñói 1906). 1994: Duncan Hamilton, piloto de carreras irlandés (ary reñói 1920). 1997: Josefina Escobedo, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1914). 1997: Eutiquio Leal, haihára colombiano (ary reñói 1928). 1997: Laurie Lee, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1914). 1998: Chantal Mauduit, alpinista Hyãsiaygua (ary reñói 1964). 1998: John Julius Wurdack, botánico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1921). 1999: Roy Crowson, biólogo Vyretáña pegua (ary reñói 1914). miniatura|120px|Gene Sarazen. 1999: Gene Sarazen, golfista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1902). 2000: Paul Bartel, mba'eapohára, motenondehára ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1938). 2000: Luís Macía González, tenor colombiano (ary reñói 1906). 2000: Mario Lacruz, editor literario ha novelista Espáña pegua (ary reñói 1929). 2001: Salvador Garmendia, haihára venezolano (ary reñói 1928). 2001: Rogelio Martínez, músico cubano (ary reñói 1905). 2001: Jason Miller, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1939). 2002: Valeri Lobanovsky, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador ucraniano (ary reñói 1939). 2002: Israel Roa, pintor Chíle pegua (ary reñói 1909). 2002: Morihiro Saitō, profesor de artes marciales japonés (ary reñói 1928). 2003: Vladímir Abazarov, geólogo soviético (ary reñói 1930). 2003: Jaime Serfaty Laredo, industrial ha ñe'ẽpapára Espáña pegua (ary reñói 1929). 2003: Marcos Zucker, mba'eapohára ha humorista Argentinaguagua (ary reñói 1921). 2004: Gustavo Pena, músico Uruguáigua (ary reñói 1955). 2004: Serafina Quinteras, haihára peruana (ary reñói 1902). 2005: George Dantzig, matemático Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1914). 2006: Östen Sjöstrand, haihára sueco (ary reñói 1925). 2006: Jaroslav Pelikan, historiador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1923). 2007: músicos Perũyguas de cumbia, integrantes del Grupo Néctar. 2007: Ricardo Valencia, alpinista Espáña pegua (ary reñói 1959). 2008: Saad Al-Abdullah Al-Salim Al-Sabah, emir ha aristócrata kuwaití (ary reñói 1930). 2009: Achille Compagnoni, alpinista Itáliagua (ary reñói 1914). miniatura|120px|Rafael Escalona. 2009: Rafael Escalona, músico colombiano (ary reñói 1927). 2010: Alan Lyle Bryan, arqueólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). 2010: Enrique González Bethencourt, músico ha murguero Espáña pegua (ary reñói 1924). 2010: Rafael Sanus, eclesiástico Espáña pegua (ary reñói 1931). 2012: Donald "Duck" Dunn, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda The Blues Brothers (ary reñói 1941). 2012: Ada María Isasi-Díaz, teólogo cubano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1943). 2012: Les Leston, piloto de carreras Vyretáña pegua (ary reñói 1920). 2012: Mario Papi, abogado, académico ha jokuaikuaahára Chíle pegua. (ary reñói 1948). 2012: Mario Trejo, haihára Argentinaguagua (ary reñói 1926). 2013: Joyce Brothers, psicóloga, columnista ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1927). 2013: Enio Iommi, escultor Argentinaguagua (ary reñói 1926). 2013: Carlos Sánchez del Río, físico Espáña pegua (ary reñói 1924). 2013: Fyodor Tuvin, vakapipopo ha'ãhára ruso (ary reñói 1973). 2014: Lorenzo Zambrano, empresario Méhiko pegua, presidente de CEMEX (ary reñói 1944). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 15 jasypo ha'e ára 135ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 136ha umi ary hekope'ỹme. Umi 230  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 120: Víctor I, papa romano (ñemano ary 199). 1397: Sejong el Grande, rey de Corea (ñemano ary 1450). 1576: Claudio Monteverdi, compositor Itália pegua (ñemano ary 1643). 1608: René Goupil, misionero Hyãsia pegua (ñemano ary 1642). 1689: Lady Mary Wortley Montagu, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1762). 1763: Franz Danzi, compositor Alemáña pegua (ñemano ary 1826). 1765: Isidro González Velázquez, arquitecto Espáña pegua (ñemano ary 1829). 1773: Klemens von Metternich, diplomático ha estadista austriaco (ñemano ary 1859). 1778: Isidoro de Antillón, jokuaikuaahára e historiador Espáña pegua (ñemano ary 1814). 1808: Michael Balfe, compositor irlandés (ñemano ary 1870). 1817: Debendranath Tagore, líder religioso indio (ñemano ary 1905). 1827: Knud Bergslien, pintor noruego (ñemano ary 1908). 1848: Viktor Vasnetsov, pintor Rrúsiagua (ñemano ary 1926). 1856: Lyman Frank Baum, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1919). 1856: Matthias Zurbriggen, montañero suizo (ñemano ary 1917). 1857: Williamina Fleming, astrónoma Vyretáña pegua (ñemano ary 1911). 1859: Pierre Curie, físico Hyãsia pegua, premio nobel de física en 1903 (ñemano ary 1906). 1862: Arthur Schnitzler, médico ha haihára austriaco (ñemano ary 1931). 1882: Manuel Isidro Méndez, historiador Espáña pegua (ñemano ary 1972). 1890: Katherine Anne Porter, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1980). 1891: Mijaíl Bulgakov, novelista ha dramaturgo Rrúsiagua (ñemano ary 1940). 1894: José Cubiles, motenondehára de orquesta ha pianista Espáña pegua (ñemano ary 1971). 1895: Prescott Bush, banquero ha jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1972). 1897: Wifredo Ricart, ingeniero Espáña pegua (ñemano ary 1974). 1898: Arletty, mba'eapohára ha opurahéiva Hyãsia pegua (ñemano ary 1992). 1898: Luis Garrido Díaz, filósofo Méhiko pegua (ñemano ary 1973). 1901: Luis Monti, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ñemano ary 1983). 1903: Germaine Dieterlen, antropóloga ha cineasta Hyãsia pegua (ñemano ary 1999). 1903: María Reiche, matemática ha arqueóloga alemana (ñemano ary 1998). 1905: Joseph Cotten, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1994). 1905: Abraham Zapruder, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1970). 1907: Aurelio Miró Quesada Sosa, momaranduhára ha historiador peruano (ñemano ary 1998). 1909: James Mason, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 1984). 1909: Clara Solovera, música chilena (ñemano ary 1992). 1910: Constance Cummings, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 2005). 1911: Max Frisch, haihára suizo (ñemano ary 1991). 1911: Herta Oberheuser, doctora alemana nazi (ñemano ary 1978). 1915: Paul Samuelson, economista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de economía en 1970 (ñemano ary 2009). 1915: Mario Monicelli, motenondehára de cine ha guionista Itália pegua (ñemano ary 2010). 1918: Eddy Arnold, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2008). 1918: Joseph Wiseman, mba'eapohára canadiense (ñemano ary 2009). 1920: Michel Audiard, guionista ha motenondehára de cine Hyãsia pegua (ñemano ary 1985). 1920: Carlo Coccioli, haihára Itália pegua (ñemano ary 2003). 1920: Nasrallah Pedro Sfeir de Reyfoun, cardenal libanés. 1923: Richard Avedon, fotógrafo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2004). 1923: Leocán Portus, jokuaikuaahára chileno (ñemano ary 2006). 1924: Maria Koepcke, ornitóloga, dibujante, fotógrafa alemana (ñemano ary 1971). 1925: Bert Bolin, meteorólogo sueco (ñemano ary 2007). 1925: Ernesto Foldats, botánico, biólogo, orquideólogo venezolano (ñemano ary 2003). 1925: Horacio Guaraní, atõihára Argentina pegua (ñemano ary 2017). 1926: Anthony Shaffer, dramaturgo ha guionista Vyretáña pegua (ñemano ary 2001). 1926: Peter Shaffer, guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2016). 1929: Juanjo Menéndez, mba'eapohára Espáña pegua (ñemano ary 2003). 1930: Jasper Johns, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1930: Juan Carlos Mesa, mba'eapohára ha productor Argentina pegua (ñemano ary 2016). 1936: Anna Maria Alberghetti, mba'eapohára Itália pegua. 1936: Wavy Gravy, activista ha payaso Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1937: Madeleine Albright, política Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1937: Trini López, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1938: Tommy Olivencia, atõihára protorriqueño (ñemano ary 2006). 1940: Lainie Kazan, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1940: Don Nelson, baloncestista ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1944: Ulrich Beck, sociólogo Alemáña pegua (ñemano ary 2015). 1945: Duarte de Braganza, aristócrata portugués. 1948: Brian Eno, atõihára Vyretáña pegua. 1948: Kathleen Sebelius, política Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1948: Jaume Sorribas, mba'eapohára Espáña pegua (ñemano ary 2008). 1949: Elvira Rodríguez, economista Espáña pegua. 1950: Nicholas Hammond, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1950: Ana Rossetti, haihára Espáña pegua. 1951: Frank Wilczek, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física en 2004. 1952: Chazz Palminteri, mba'eapohára ha drmaturgo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1953: George Brett, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1953: Mike Oldfield, atõihára Vyretáña pegua. 1953: Joaquín Vial, economista chileno. 1955: Lee Horsley, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1955: El Gran Wyoming, humorista Espáña pegua. 1956: Dan Patrick, comentarista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Kevin Von Erich, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1958: Ron Simmons, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1959: Andrew Eldritch, atõihára Vyretáña pegua, de la banda The Sisters of Mercy. 1959: Luis Pérez-Sala, piloto Espáña pegua de Fórmula 1. 1960: Leopoldo Barreda, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1960: Rob Bowman, motenondehára de cine Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1961: Katrin Cartlidge, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 2002). 1961: Melle Mel, rapero ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Grandmaster Flash and the Furious Five. 1964: Digna Ochoa, política Méhiko pegua. 1964: Lars Løkke Rasmussen, jokuaikuaahára ha primer ministro danés. 1965: Ana Cacopardo, momaranduhára, presentadora de televisión ha documentalista Argentina pegua. 1965: Carlos Castaño Gil, paramilitar colombiano. 1965: Raí, vakapipopo ha'ãhára brasileño. 1966: Josep Linuesa, mba'eapohára Espáña pegua. 1967: Madhuri Dixit, mba'eapohára india. 1967: John Smoltz, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1967: Orlando Zapata, activista cubano (ñemano ary 2010). 1968: Cecilia Malmström, política sueca. 1968: Seth Putnam, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de Anal Cunt, Post Mortem ha Siege (ñemano ary 2011). 1969: Assala Nasri, opurahéiva siria. 1969: Emmitt Smith, jugador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano. 1970: Miguel Ángel Benítez, vakapipopo ha'ãhára paraguayo. 1970: Frank de Boer, vakapipopo ha'ãhára neerlandés. 1970: Ronald de Boer, vakapipopo ha'ãhára neerlandés. 1971: Phil Pfister, strongman Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1972: David Charvet, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1972: Isidre Esteve, motorista de rallis Espáña pegua. 1974: Carolina Castillejo, política Espáña pegua. 1974: Ahmet Zappa, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Peter Iwers, atõihára sueco (In Flames). 1975: Ray Lewis, jugador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano. 1976: Jacek Krzynówek, vakapipopo ha'ãhára polaco. 1976: Ryan Leaf, jugador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano. 1978: Edu, vakapipopo ha'ãhára brasileño. 1978: Caroline Dhavernas, mba'eapohára canadiense. 1978: Kosei Inoue, judoka japonés. 1978: David Krumholtz, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Dwayne De Rosario, vakapipopo ha'ãhára canadiense. 1978: Krissy Taylor, modelo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1995). 1978: Tino Zaballa, ciclista Espáña pegua. 1979: Adolfo Bautista, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1980: Josh Beckett, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1981: Patrice Evra, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua-senegalés. 1981: Justin Morneau, beisbolista canadiense. 1981: Zara Phillips, aristócrata ha jinete Vyretáña pegua. 1981: Jamie-Lynn Sigler, mba'eapohára ha opurahéiva Vyretáña pegua. 1982: Alex Breckenridge, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Bradford Cox, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de la banda Deerhunter. 1982: Veronica Campbell, atleta jamaicana. 1982: Segundo Alejandro Castillo, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano. 1982: Tatsuya Fujiwara, mba'eapohára japonés. 1982: Jessica Sutta, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda The Pussycat Dolls. 1984: Sérgio Jiménez, piloto de automovilismo brasileño. 1986: Matías Fernández, vakapipopo ha'ãhára chileno. 1987: Kevin Constant, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1987: Ersan İlyasova, baloncestista turco. 1987: Jennylyn Mercado, atõihára filipino. 1987: Andy Murray, tenista Vyretáña pegua. 1989: Sunny, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen coreano. 1990: Lee Jong Hyun, opurahéiva surcoreano. 1991: Mollee Gray, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1995: Kseniya Sitnik, opurahéiva bielorRrúsiagua. 1995: Ryosuke Yamamoto, mba'eapohára ha modelo japonés. 1996: Birdy (Jasmine van den Bogaerde), opurahéiva Vyretáña pegua. Mano 392: Valentiniano II, emperador romano de Occidente entre el 375 ha el 392) (ary reñói 371). 1036: Emperador Go-Ichijō de Japón (ary reñói 1008). 1091: Almotacín, rey hispanoárabe (ary reñói 1037). 1157: Yuri Dolgoruki, gran príncipe de Moscú (ary reñói 1099). 1174: Nur al-Din, gobernante sirio (ary reñói 1118). 1585: Niwa Nagahide, señor de la guerra japonés (ary reñói 1535). 1591: Dimitri Ivánovich, aristócrata Rrúsiagua (ary reñói 1582). 1634: Hendrick Avercamp, pintor neerlandés (ary reñói 1585). 1698: Marie Desmares, mba'eapohára Hyãsia pegua (ary reñói 1642). 1740: Ephraim Chambers, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1680). 1773: Alban Butler, sacerdote ha haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1710). 1789: Jean-Baptiste Marie Pierre, pintor ha grabador Hyãsia pegua (ary reñói 1714). 1845: Braulio Carrillo Colina, presidente costarricense (ary reñói 1800). 1879: Gottfried Semper, arquitecto Alemáña pegua (ary reñói 1803). 1886: Emily Dickinson, poeta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1830). 1891: Théodore Deck, ceramista Hyãsia pegua (ary reñói 1823). 1903: Victoriano Lorenzo, caudillo del ejército campesino panameño (ary reñói 1867). 1908: Rafael Gómez, haihára ha jokuaikuaahára Méhiko pegua (ary reñói 1835). 1924: Paul d'Estournelles, diplomático Hyãsia pegua, premio nobel de la paz en 1909 (ary reñói 1852). 1931: Miguel Ángel Ortez, general ha guerrillero nicaragüense (ary reñói 1907). 1935: Kazimir Malévich, pintor Rrúsiagua (ary reñói 1878). 1945: Charles Williams, novelista Vyretáña pegua (ary reñói 1886). 1948: Edward J. Flanagan, sacerdote Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1886). 1954: Marmaduque Grove, militar, jokuaikuaahára ha revolucionario chileno (ary reñói 1878). 1954: William March, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1893). 1956: Magdalena Aulina, religiosa Espáña pegua (ñemano ary 1897). 1956: Austin Osman Spare, pintor, haihára ha ocultista Vyretáña pegua (ary reñói 1886). 1956: Adrian Rollini, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1904). 1963: Javier Heraud, poeta ha guerrillero peruano (ary reñói 1942). 1964: Vladko Maček, jokuaikuaahára croata (ary reñói 1879). 1966: Maximiliano Hernández Martínez, militar salvadoreño (ary reñói 1882). 1967: Edward Hopper, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1882). 1970: Rodulfo Brito Foucher, jurista ha académico (ary reñói 1899). 1971: Tyrone Guthrie, cineasta Vyretáña pegua (ary reñói 1900). 1978: Robert Menzies, jokuaikuaahára australiano, 12.º primer ministro (ary reñói 1894). 1980: Gordon Prange, historiador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1910). 1982: Gordon Smiley, piloto de carreras Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1946). 1986: Elio de Angelis, piloto Itália pegua de Fórmula 1 (ary reñói 1958). 1991: Ronald Lacey, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1935). 1994: Gilbert Roland, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1905). 1997: Gastón Baquero, poeta ha ensayista cubano (ary reñói 1914). 1998: Earl Manigault, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1944). 1999: Manuel D'Ornellas, momaranduhára peruano (ary reñói 1937). 2001: Bobby Murdoch, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador escocés (ary reñói 1944). 2003: June Carter Cash, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1929). 2003: Silvia Piñeiro, mba'eapohára chilena (ary reñói 1922). 2004: Narciso Ibáñez Menta, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1912). 2006: Cheikha Remitti, opurahéiva argelina (ary reñói 1923). 2007: Jerry Falwell, pastor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1933). 2007: Antonio Rodríguez, militar ha deportista Argentina pegua (ary reñói 1926). 2008: Alexander Courage, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1919). 2009: Carlos Castilla del Pino, psiquiatra ha haihára Espáña pegua (ary reñói 1922). 2009: Wayman Tisdale, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1964). 2010: Besian Idrizaj, vakapipopo ha'ãhára austríaco (ary reñói 1987). 2011: Samuel Wanjiru, atleta keniano (ary reñói 1986). 2012: Carlos Fuentes, haihára Méhiko pegua (ary reñói 1928). 2012: José María Macarulla, bioquímico Espáña pegua (ary reñói 1932). 2012: Zakaria Mohieddin, oficial militar ha polìtico egipcio (ary reñói 1918). 2012: Macrino Suárez, jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1936). 2013: Linden Chiles, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1933). 2013: Manolo Galván, opurahéiva Espáña pegua (ary reñói 1947). 2014: Jean-Luc Dehaene, primer ministro belga (ary reñói 1940). 2015: Carlos Maggi, haihára uruguayo (ary reñói 1922). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 16 jasypo ha'e ára 136ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 137ha umi ary hekope'ỹme. Umi 229  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1418: Juan II de Chipre, rey chiprota (ñemano ary 1458). 1490: Alberto de Prusia, aristócrata prusiano (ñemano ary 1568). 1540: Pascual Bailón, lego franciscano ha santo Espáña pegua (ñemano ary 1592). 1605: Federico Ubaldo della Rovere, aristócrata Itália pegua (ñemano ary 1623). 1611: Inocencio XI, papa Itália pegua (ñemano ary 1689). 1708: Torcuato Ruiz del Peral, pintor, escultor e imaginero Espáña pegua (ñemano ary 1773). 1718: Maria Gaetana Agnesi, matemática Itália pegua (ñemano ary 1799). 1763: Louis Nicolas Vauquelin, farmacéutico Hyãsia pegua (ñemano ary 1829). 1788: Friedrich Rückert, haihára ha ñe'ẽpapára Alemáña pegua (ñemano ary 1866). 1797: Pascual Echagüe, militar ha jokuaikuaahára Argentina pegua pegua (ñemano ary 1867). 1801: William H. Seward, jokuaikuaahára ha abogado Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1872). 1809: Juan de la Pezuela, haihára, militar ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1906). 1821: Pafnuti Chebyshov, matemático ruso (ñemano ary 1894). 1824: Juan Cordero, pintor Méhiko pegua (ñemano ary 1884). 1824: Levi P. Morton, jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, 22.º vicepresidente (ñemano ary 1920). 1827: Pierre Cuypers, arquitecto neerlandés (ñemano ary 1921). 1831: David Hughes, físico e inventor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1900). 1836: Juan de la Luz Enríquez Lara, jokuaikuaahára ha militar Méhiko pegua (ñemano ary 1896). 1845: Iliá Méchnikov, microbiólogo ruso, premio nobel de fisiología o medicina en 1908 (ñemano ary 1916). 1846: Juan José Muñoz de Madariaga, ingeniero Espáña pegua (ñemano ary 1928). 1856: Fritz Kurt Alexander von Schwerin, botánico Alemáña pegua (ñemano ary 1934). 1860: H. H. Holmes, asesino en serie Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1896). 1882: Teodoro Bardají, haihára culinario ha cocinero Espáña pegua (ñemano ary 1958). 1882: Anne O’Hare McCormick, periodista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen británico, ganadora del premio Pulitzer (ñemano ary 1954). 1888: Royal Rife, inventor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1971). 1889: Antonio Chacón, cantaor flamenco Espáña pegua (ñemano ary 1929). 1890: José Álvarez Fernández, misionero peruano (ñemano ary 1970). 1891: Richard Tauber, tenor austriaco (ñemano ary 1948). 1894: Joan Salvat-Papasseit, ñe'ẽpapára Espáña pegua (ñemano ary 1924). 1898: Tamara de Lempicka, pintora polaca (ñemano ary 1980). 1898: Kenji Mizoguchi, cineasta Hapõygua (ñemano ary 1956). 1900: Juan Félix Sánchez, artista venezolaño (ñemano ary 1997). 1905: Henry Fonda, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1982). 1906: Arturo Uslar Pietri, haihára, periodista ha jokuaikuaahára venezolano (ñemano ary 2001). 1907: Antonín Puč, vakapipopo ha'ãhára checoslovaco (ñemano ary 1988). 1909: Ubaldo Martínez, mba'eapohára uruguayo (ñemano ary 1977). 1909: Margaret Sullavan, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1960). 1910: Olga Bergholz, ñe'ẽpapára rusa (ñemano ary 1975). 1912: Studs Terkel, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2008). 1913: Woody Herman, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1987). 1913: Juan Suárez Martínez, empresario Espáña pegua (ñemano ary 2006). 1914: Edward T. Hall, antropólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2009). 1915: Mario Monicelli, cineasta Itália pegua (ñemano ary 2010). 1916: Adriana Caselotti, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1997). 1916: Ephraim Katzir, jokuaikuaahára israelí (ñemano ary 2009). 1917: Juan Rulfo, haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1986). 1917: George Gaynes, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1919: Liberace (Wladziu Valentino Liberace), pianista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1987). 1919: Ramón Margalef, ecólogo Espáña pegua (ñemano ary 2004). 1920: Martine Carol, mba'eapohára Hyãsia pegua (ñemano ary 1967). 1921: Harry Carey Jr., mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2012). 1922: Eddie Bert, trombonista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2012). 1923: Merton Miller, economista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de economía en 1990 (ñemano ary 2000). 1924: Dawda Jawara, jokuaikuaahára gambiano, primer presidente. 1925: Bobbejaan Schoepen, atõihára belga (ñemano ary 2010). 1925: Ola Vincent, economista nigeriano (ñemano ary 2012). 1927: Nílton Santos, vakapipopo ha'ãhára brasileño. 1928: Alfred Manuel Billy Martin, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1989). 1929: Adrienne Rich, ñe'ẽpapára ha feminista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2012). 1930: Betty Carter, opurahéiva de jazz Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1998). 1930: Friedrich Gulda, pianista ha compositor austriaco (ñemano ary 2000). 1930: Alberto Terry, vakapipopo ha'ãhára peruano (ñemano ary 2006). 1931: Vujadin Boškov, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador serbio (ñemano ary 2014). 1936: Francisco Sánchez Martínez, astrofísico Espáña pegua. 1936: Karl Lehmann, cardenal Alemáña pegua. 1937: Antonio Rattín, vakapipopo ha'ãhára, entrenador ha jokuaikuaahára Argentina pegua pegua. 1937: Yvonne Craig, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1941: Carlos Perciavalle, mba'eapohára, humorista, productor ha conductor uruguayo. 1943: Marcelino Vergara, pelotari Espáña pegua (ñemano ary 2010). 1944: Danny Trejo, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen Méhiko pegua. 1944: Juan Villarzú, economista ha jokuaikuaahára Chile pegua. 1944: Billy Cobham, baterista panameño de jazz. 1945: Carlos Osoro, obispo Espáña pegua. 1945: Martha Beatriz Roque, economista cubana. 1946: Robert Fripp, atõihára británico, de la banda King Crimson. 1948: Jesper Christensen, mba'eapohára danés. 1950: J. Georg Bednorz, físico Alemáña pegua, premio nobel de física en 1987. 1950: Rubén Alberto Gómez, delincuente ha torturador militar Argentina pegua pegua. 1951: Christian Lacroix, diseñador de alta costura Hyãsia pegua. 1953: Pierce Brosnan, mba'eapohára irlandés. 1953: Luis Javier Argüello García, obispo Espáña pegua. 1954: Ana Laguna, bailarina Espáña pegua. 1955: Caridad Canelón, mba'eapohára ha opurahéiva venezolana. 1955: Olga Kórbut, gimnasta bielorrusa. 1955: Debra Winger, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Joan Benoit, atleta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Antonio Maceda, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1959: Cynthia del Águila, docente ha jokuaikuaahára guatemalteca. 1959: Roberto Piazza, diseñador Argentina pegua pegua. 1959: Mare Winningham, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1961: Solveig Dommartin, mba'eapohára franco-alemana. 1961: Jeannette Rodríguez, mba'eapohára venezolana. 1961: Charles Wright, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1962: Nuria González, mba'eapohára Espáña pegua. 1962: Roberto Iniesta, opurahéiva Espáña pegua, de la banda Extremoduro. 1963: Mercedes Echerer, mba'eapohára ha jokuaikuaahára austríaca. 1964: Boyd Tinsley, violinista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Dave Matthews Band. 1964: John Salley, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1965: Krist Novoselic, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Nirvana. 1966: Janet Jackson, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1966: Thurman Thomas, jugador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de fútbol americano. 1969: David Boreanaz, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Tracey Gold, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Steve Lewis, atleta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1970: Gabriela Sabatini, tenista Argentina pegua. 1971: José Oscar Flores, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Argentina pegua pegua. 1972: Khary Payton, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Jason Acuña, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Special Ed, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Tatiana de Liechtenstein, Princesa de Liechtenstein. 1973: Tori Spelling, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1974: Laura Pausini, opurahéiva Itália pegua. 1974: Sonny Sandoval, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Payable On Death. 1975: Tony Kakko, atõihára finlandés, de la banda Sonata Arctica. 1977: Dolcenera, opurahéiva Itália pegua. 1977: Randy Ebright, batería Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1977: Melanie Lynskey, mba'eapohára neozelandesa. 1977: Emiliana Torrini, cantautora islandesa. 1978: Lionel Scaloni, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua pegua. 1978: Ernesto Sevilla, mba'eapohára ha presentador Espáña pegua. 1978: Jim Sturgess, mba'eapohára británico. 1979: McKenzie Lee, mba'eapohára porno británica. 1979: Sergio Roitman, tenista Argentina pegua pegua. 1980: Mikel Alonso, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1980: Juan Arango, vakapipopo ha'ãhára venezolano. 1981: Joseph Morgan, mba'eapohára británico. 1981: Ricardo Costa, vakapipopo ha'ãhára portugués. 1982: Billy Crawford, mba'eapohára ha atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Joo Ji Hoon, mba'eapohára ha modelo surcoreano. 1982: Łukasz Kubot, tenista polaco. 1983: Nancy Ajram, modelo, haihára ha opurahéiva libanesa. 1984: Darío Cvitanich, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua pegua. 1985: Stanislav Ianevski, mba'eapohára búlgaro. 1985: Tadayoshi Okura, mba'eapohára, opurahéiva, modelo, baterista e idol Hapõygua. 1986: Megan Fox, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1986: Andy Keogh, vakapipopo ha'ãhára irlandés. 1988: Jesús Castillo, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1988: Abella Anderson, mba'eapohára pornográfica Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1989: Álvaro Domínguez, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1989: Behati Prinsloo, modelo namibia. 1990: Thomas Brodie-Sangster, mba'eapohára británico. 1991: Grigor Dimitrov, tenista búlgaro. 1993: IU, opurahéiva, compositora ha mba'eapohára surcoreana. 1994: Bryan Rabello, vakapipopo ha'ãhára Chile pegua. 1995: Nicole Durazo, mba'eapohára Méhiko pegua. 1998: Ariel Waller, mba'eapohára canadiense. Mano 1160: San Ubaldo, religioso Itália pegua. 1265: Simón Stock, santo inglés (ary reñói 1165). 1529: Francesco Morone, pintor Itália pegua (ary reñói 1471). 1561: Juan Amor Tarnowski, cronista, orador, comandante ha teórico militar (ary reñói 1488). 1607: Cacique Calarcá, mohán ha líder amerindio pijao. 1620: William Adams, navegante británico (ary reñói 1564). 1657: Andrés Bobola, misionero ha santo polaco (ary reñói 1591). 1669: Pietro da Cortona, arquitecto ha pintor barroco Itália pegua (ary reñói 1596). 1696: Mariana de Austria, reina consorte Espáña pegua (ary reñói 1634). 1703: Charles Perrault, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1628). 1826: Luisa de Baden, emperatriz rusa (ary reñói 1779). 1830: Jean Baptiste Joseph Fourier, matemático Hyãsia pegua (ary reñói 1768). 1891: Ion Bratianu, jokuaikuaahára rumano (ary reñói 1821). 1894: Germán Hernández Amores, pintor Espáña pegua (ary reñói 1823). 1899: Francisco S. Rivera, marino Argentina pegua pegua (ary reñói 1858). 1908: Mariano Casanova, arzobispo Chile pegua (ary reñói 1833). 1920: Joselito, torero Espáña pegua (ary reñói 1895). 1926: Mehmed VI, sultán otomano (ary reñói 1861). 1931: Emiliano Figueroa Larraín, jokuaikuaahára Chile pegua (ary reñói 1866). 1943: Carlos Pareja Paz Soldán, jurista peruano (ary reñói 1914). 1947: Frederick Gowland Hopkins, bioquímico británico, premio nobel de medicina en 1929 (ary reñói 1861). 1953: Django Reinhardt, guitarrista ha compositor belga (ary reñói 1910). 1954: Clemens Krauss, director de orquesta ha atõihára austriaco (ary reñói 1893). 1955: James Agee, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1909). 1957: Eliot Ness, agente Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1903). 1971: Gregorio Pedro XV Agagianian, cardenal armenio (ary reñói 1895). 1974: Óscar Pulido, cómico Méhiko pegua (ary reñói 1906). 1978: William Steinberg, director de orquesta ha atõihára Alemáña pegua (ary reñói 1899). 1979: A. Philip Randolph, activista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1889). 1984: Wessel Couzijn, escultor neerlandés (ary reñói 1912). 1984: Andy Kaufman, cómico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1949). 1984: Irwin Shaw, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1913). 1985: Andrés Espinosa, escalador Espáña pegua (ary reñói 1903). 1985: Margaret Hamilton, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1902). 1990: Fernando Claudín, teórico marxista Espáña pegua. 1990: Sammy Davis Jr., opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1925). 1990: Jim Henson, productor ha director de cine Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, creador de los Muppets (ary reñói 1936). 1990: Eduardo Mateo, atõihára ha compositor uruguayo (ary reñói 1940). 1992: Chalino Sánchez, corridista Méhiko pegua (ary reñói 1960). 1995: Lola Flores, cantaora ha bailaora Espáña pegua (ary reñói 1923). 1997: Giuseppe de Santis, guionista ha cineasta Itália pegua (ary reñói 1917). 1998: Mayrata O'Wisiedo, mba'eapohára Espáña pegua. 2006: Jorge Porcel, mba'eapohára ha comediante Argentina pegua pegua (ary reñói 1936). 2010: Ronnie James Dio, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1942). 2010: Alfonso Escámez, banquero Espáña pegua (ary reñói 1916). 2010: Hank Jones, pianista ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1918). 2011: Herman Brady Roche, militar Chile pegua (ary reñói 1919). 2011: Edward Hardwicke, mba'eapohára británico (ary reñói 1932). 2013: Heinrich Rohrer, físico suizo (ary reñói 1933). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 17 jasypo ha'e ára 137ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 138ha umi ary hekope'ỹme. Umi 228  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1500: Federico II Gonzaga, aristócrata italiano (ñemano ary 1540). 1628: Fernando Carlos de Habsburgo-Médicis, aristócrata austriaco (ñemano ary 1662). 1643: Juan de Sevilla Romero, pintor Espáña pegua (ñemano ary 1695). 1682: Bartholomew Roberts, pirata Vyretáña pegua (ñemano ary 1722). 1749: Edward Jenner, médico Vyretáña pegua (ñemano ary 1823). 1768: Carolina de Brunswick-Wolfenbüttel, reina consorte Vyretáña pegua (ñemano ary 1821). 1769: Gabriel Císcar, matemático, marino ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1829). 1794: Anna Jameson, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1860). 1806: Pascual Madoz, intelectual, jokuaikuaahára ha haihára Espáña pegua (ñemano ary 1870). 1812: Ignacy Gurowski, aristócrata polaco (ñemano ary 1887). 1821: Sebastian Kneipp, sacerdote ha médico alemán (ñemano ary 1897). 1833: Manuel Murguía, historiador ha haihára Espáña pegua (ñemano ary 1923). 1836: Wilhelm Steinitz, ajedrecista checo (ñemano ary 1900). 1844: Julius Wellhausen, teólogo protestante alemán (ñemano ary 1918). 1845: Jacinto Verdaguer, ñe'ẽpapára Espáña pegua en lengua catalana (ñemano ary 1902). 1864: Melquíades Álvarez, jurista ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1936). 1866: Erik Satié, músico Hyãsia pegua (ñemano ary 1925). 1873: Henrí Barbusse, novelista Hyãsia pegua (ñemano ary 1935). 1873: Dorothy Richardson, novelista Vyretáña pegua (ñemano ary 1957). 1874: Bertha Kalich, mba'eapohára alemana (ñemano ary 1939). 1875: José Maruenda Sentana, maestro ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1945). 1878: Benigno Ferrer, pedagogo ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1962). 1886: Alfonso XIII, rey Espáña pegua (ñemano ary 1941). 1889: John A. Mackay, teólogo ha misionero protestante escocés (ñemano ary 1983). 1889: Alfonso Reyes, haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1959). 1897: Odd Hassel, físico ha químico noruego, premio nobel de química en 1969 (ñemano ary 1981). 1898: Lama Anagarika Govinda (Ernst Hoffman), haihára budista alemán (ñemano ary 1985). 1900: Ruhollah Jomeini, dirigente jokuaikuaahára iraní (ñemano ary 1989). 1902: Khuang Abhaiwongse, jokuaikuaahára tailandés (ñemano ary 1968). 1904: Jean Gabín, mba'eapohára Hyãsia pegua (ñemano ary 1976). 1910: Enriqueta Harris, historiadora del arte ha haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 2006). 1911: Alfredo Mayo, mba'eapohára Espáña pegua (ñemano ary 1985). 1911: Maureen O'Sullivan, mba'eapohára irlandesa (ñemano ary 1998). 1911: Antonio Tovar, lingüista Espáña pegua (ñemano ary 1985). 1918: Birgit Nilsson, soprano sueca (ñemano ary 2005). 1919: Antonio Aguilar, opurahéiva, productor, mba'eapohára, ha director Méhiko pegua (ñemano ary 2007). 1919: José María Querejeta Alberro, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1920: Aquiles Nazoa, haihára, ñe'ẽpapára, periodista ha humorista venezolano (ñemano ary 1976). 1925: Michel de Certeau, historiador ha filósofo Hyãsia pegua (ñemano ary 1986). 1926: Antonio Fernández-Galiano, jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1999). 1929: Mélida Anaya Montes, jokuaikuaahára ha guerrillera salvadoreña (ñemano ary 1983). 1929: Piet Wijn, historietista neerlandés (ñemano ary 2010). 1931: Dewey Redman, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ñemano ary 2006). 1935: Rafael Canogar, pintor ha escultor Espáña pegua. 1936: Dennis Hopper, mba'eapohára ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2010). 1940: Alan Kay, científico de la computación Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1941: José Ufarte, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Espáña pegua. 1942: Ramón Sánchez Ocaña, periodista Espáña pegua. 1942: Taj Mahal, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de blues. 1945: Tony Roche, tenista australiano. 1949: Bill Bruford, baterista Vyretáña pegua, de la banda Yes. 1949: Andrew Latimer, músico Vyretáña pegua, de la banda Camel. 1950: Janez Drnovšek, jokuaikuaahára esloveno (ñemano ary 2008). 1952: Marta Betoldi, mba'eapohára ha guionista argentina. 1952: Pedro Menchén, haihára Espáña pegua. 1952: Josep-Lluís Carod-Rovira, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1953: Luca Prodan, músico argentino de origen italiano, de la banda Sumo (ñemano ary 1987). 1953: Vidal Francisco Soberón Sanz, marino Méhiko pegua. 1955: Bill Paxton, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1956: Sugar Ray Leonard, boxeador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1956: Bob Saget, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1956: Dave Sim, haihára de historietas canadiense. 1958: Paul Di'Anno, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, primer opurahéiva de la banda Iron Maiden. 1958: Rudy Pérez, músico ha productor cubano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1958: Héctor Ruiz, jokuaikuaahára argentino. 1959: Marcelo Loffreda, rugbista ha entrenador argentino. 1961: Enya, opurahéiva irlandesa. 1961: Luis Majul, periodista argentino. 1962: Arturo Peniche, mba'eapohára Méhiko pegua. 1962: Aglaja Veteranyi, mba'eapohára ha haihára suiza de origen rumano (ñemano ary 2002). 1965: Trent Reznor, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Nine Inch Nails. 1967: Fernando Esteche, periodista ha activista argentino, líder de la agrupación Quebracho. 1969: Joan Llaneras, ciclista Espáña pegua. 1970: Jordan Knight, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda New Kids on the Block. 1971: Máxima de los Países Bajos, reina consorte neerlandesa. 1973: Sasha Alexander, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Maximiliano Ghione, mba'eapohára argentino. 1973: Josh Homme, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de las bandas Kyuss ha Queens of the Stone Age. 1974: Andrea Corr, opurahéiva irlandés, de la banda The Corrs. 1974: Wiki González, beisbolista venezolano. 1974: Eddie Lewis, vakapipopo ha'ãhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1976: Mayte Martínez, atleta Espáña pegua. 1977: Pablo Prigioni, baloncestista argentino. 1977: Zatu, opurahéiva Espáña pegua, de la banda SFDK. 1977: Iker Galartza, mba'eapohára ha guionista Espáña pegua. 1979: Wayne Thomas, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1980: Juan Arango, vakapipopo ha'ãhára venezolano. 1980: Ricardo Treviño, guitarrista Méhiko pegua de la banda Panda. 1981: Beñat Albizuri, ciclista Espáña pegua. 1981: Mario Horton, mba'eapohára chileno. 1981: Shiri Maimon, opurahéiva israelí. 1981: Giannis Taralidis, vakapipopo ha'ãhára griego. 1982: Borja Oubiña, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1982: Tony Parker, baloncestista franco-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Channing Frye, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1984: Christian Bolaños, vakapipopo ha'ãhára costarricense. 1984: Teófilo Gutiérrez, vakapipopo ha'ãhára colombiano. 1984: Passenger, opurahéiva ha compositor Vyretáña pegua. 1985: Javi Chica, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1986: Jaime Preciado, bajista de la banda Pierce the Veil 1987: Edvald Boasson Hagen, ciclista noruego. 1988: Nikki Reed, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1990: Darío Benedetto, vakapipopo ha'ãhára argentino. 1991: Daniel Curtis Lee, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1991: Oriol Torres Ustrell, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. Mano 1164: Eloísa, haihára Hyãsiaygua, Pedro Abelardo hembireko (ary reñói 1101). 1336: Go-Fushimi, emperador japonés entre 1288 ha 1301 (ary reñói 1288). 1510: Sandro Botticelli, pintor italiano (ary reñói 1445). 1536: George Bolena (ary reñói 504) ha otros miembros de la corte de Enrique VIII, decapitados acusados de ser amantes de la reina Ana Bolena. 1626: Joan Pau Pujol, purahéi haihára ha organista Espáña pegua (ary reñói 1570). 1727: Catalina I, emperatriz rusa (ary reñói 1684). 1765: Alexis Claude Clairaut, matemático ha astrónomo Hyãsia pegua (ary reñói 1713). 1819: La Perricholi (Micaela Villegas), mba'eapohára peruana (ary reñói 1748). 1822: Richelieu (Armand Emmanuel du Plessis), jokuaikuaahára ha aristócrata francorruso (ary reñói 1766). 1829: John Jay, jokuaikuaahára ha jurista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1745). 1838: Charles Maurice de Talleyrand, jokuaikuaahára, sacerdote ha diplomático Hyãsia pegua (ary reñói 1754). 1868: Kondō Isami, militar japonés (ary reñói 1834). 1875: John C. Breckinridge, jokuaikuaahára ha militar Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1821). 1881: Surendra Bikram Shah, rey nepalí (ary reñói 1829). 1886: John Deere, inventor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1804). 1888: Giacomo Zanella, ñe'ẽpapára italiano (ary reñói 1820). 1891: Jerónimo Usera, religioso Espáña pegua nacido en Cuba, fundador de las Hermanas del Amor de Dios (ary reñói 1910). 1935: Paul Dukás, purahéi haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1865). 1950: Eduardo Fabini, purahéi haihára Uruguáigua de música clásica (ary reñói 1882). 1972: José Asunción Flores: purahéi haihára Paraguái pegua, ojapo akue guarania (ary reñói 1904). 1975: Félix Hernández Giménez, arquitecto Espáña pegua (ary reñói 1889). 1981: William Keith Chambers Guthrie, filólogo clásico Vyretáña pegua (ary reñói 1906). 1987: Gunnar Myrdal, economista sueco (ary reñói 1898). 1989: Justino de Azcárate, jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1903). 1994: José Prat, abogado ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1905). 1996: Johnny Guitar Watson, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1935). 2001: Frank G. Slaughter, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1908). 2002: Ladislao Kubala, vakapipopo ha'ãhára hispanohúngaro (ary reñói 1927). 2004: Tony Randall, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1920). 2005: Frank Gorshin, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1933). 2007: C. Cameron Macauley, fotógrafo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1923). 2008: Imanol Murúa, jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1935). 2008: Zélia Gattai, haihára brasileña, viuda de Jorge Amado (ary reñói 1916). 2009: Mario Benedetti, haihára Uruguáigua (ary reñói 1920). 2010: Khattiya Sawasdiphol, militar tailandés (ary reñói 1951). 2010: Walasse Ting, pintor ha ñe'ẽpapára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen chino (ary reñói 1929). 2011: Harmon Killebrew, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1936). 2011: Domènec Font, cineasta ha ensayista Hyãsia pegua (ary reñói 1950). 2012: Donna Summer, opurahéiva ha compositora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1948). 2013: Jorge Rafael Videla, militar ha dictador argentino (ary reñói 1925). 2013: Joan Montanyès i Martínez, mba'eapohára ha payaso Espáña pegua (ary reñói 1965). 2015: Lita de Lázzari, ama de casa ha presentadora de televisión argentina (ary reñói 1925). 2017: Chris Cornell, Cantautor ha guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, líder de Soundgarden ha Audioslave (ary reñói 1964). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 18 jasypo ha'e ára 138ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 139ha umi ary hekope'ỹme. Umi 227  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1048: Omar Jayam, matemático, astrónomo ha haihára iraní (ñemano ary 1131). 1186: Konstantín de Vladímir, príncipe ruso (ñemano ary 1218). 1474: Isabel de Este, aristócrata Itália pegua (ñemano ary 1539). 1610: Stefano della Bella, editor Itália pegua (ñemano ary 1664). 1616: Johann Jakob Froberger, compositor Alemáña pegua (ñemano ary 1667). 1692: Joseph Butler, obispo ha filósofo Vyretáña pegua (ñemano ary 1752). 1711: Ruđer Bošković, físico ha astrónomo croata (ñemano ary 1787). 1731: José Camarón Bonanat, pintor Espáña pegua (ñemano ary 1803). 1742: Félix de Azara, científico Espáña pegua (ñemano ary 1821). 1788: Hugh Clapperton, explorador Vyretáña pegua (ñemano ary 1827). 1797: Federico Augusto II de Sajonia (ñemano ary 1854). 1808: Venancio Flores, presidente Uruguáigua (ñemano ary 1868). 1817: Joaquín José Cervino, haihára ha magistrado Espáña pegua (ñemano ary 1883). 1850: Oliver Heaviside, físico Vyretáña pegua (ñemano ary 1925). 1868: Nicolás II, zar ruso entre 1894 ha 1917 (ñemano ary 1918). 1872: Bertrand Russell, filósofo ha matemático Vyretáña pegua, premio nobel de literatura en 1950 (ñemano ary 1970). 1876: Hermann Müller, canciller Alemáña pegua (ñemano ary 1931). 1882: Eduardo Fabini; compositor Uruguáigua de música académica (ñemano ary 1950). 1883: Eurico Gaspar Dutra, militar, jokuaikuaahára ha presidente brasileño entre 1946 ha 1951 (ñemano ary 1974). 1883: Walter Gropius, arquitecto Alemáña pegua (ñemano ary 1969). 1887: Jeanie MacPherson, mba'eapohára ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1946). 1889: Thomas Midgley, ingeniero mecánico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1944). 1891: Rudolf Carnap, filósofo Alemáña pegua (ñemano ary 1970). 1892: Emilio Esteban Infantes, militar Espáña pegua (ñemano ary 1962). 1895: Augusto C. Sandino, guerrillero ha revolucionario nicaragüense (ñemano ary 1934). 1897: Frank Capra, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1991). 1901: Vincent du Vigneaud, bioquímico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de química en 1955 (ñemano ary 1978). 1908: Moisés Broggi, médico Espáña pegua (ñemano ary 2012). 1909: Fred Perry, tenista Vyretáña pegua (ñemano ary 1995). 1909: Isabel Chabela Villaseñor, escultora ha pintora Méhiko pegua. (ñemano ary 1953). 1911: Big Joe Turner, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de blues (ñemano ary 1985). 1912: Richard Brooks, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. (ñemano ary 1992). 1912: Perry Como, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. (ñemano ary 2001). 1912: Walter Sisulu, activista sudafricano. (ñemano ary 2003). 1913: Charles Trenet, opurahéiva Hyãsia pegua. (ñemano ary 2001). 1914: Pierre Balmain, diseñador Hyãsia pegua (ñemano ary 1982). 1914: Boris Christoff, bajo de ópera búlgaro (ñemano ary 1993). 1918: Massimo Girotti, mba'eapohára Itália pegua (ñemano ary 2003). 1919: Margot Fonteyn, bailarina de ballet Vyretáña pegua (ñemano ary 1991). 1920: Huã Páulo II, papa polaco desde 1978 (ñemano ary 2005). 1922: Bill Macy, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1922: Kai Winding, atõihára danés (ñemano ary 1983). 1923: Hugh Shearer, jokuaikuaahára ha primer ministro jamaicano (ñemano ary 2004). 1924: Priscilla Pointer, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1928: Pernell Roberts, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2010). 1929: José María Mendiola Insausti, haihára Espáña pegua (ñemano ary 2003). 1930: Alfredo Leal Kuri, mba'eapohára Méhiko pegua (ñemano ary 2003). 1931: Don Martin, caricaturista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2000). 1931: Robert Morse, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1934: Dwayne Hickman, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1935: Elena Zuasti, mba'eapohára Uruguáigua de teatro (ñemano ary 2011). 1937: Jacques Santer, jokuaikuaahára ha abogado luxemburgués. 1939: Giovanni Falcone (53), juez Itália pegua (ñemano ary 1992); asesinado por la mafia. 1939: Peter Grünberg, físico Alemáña pegua, premio nobel de física en 2007. 1941: Fernando Arbex, batería Espáña pegua, de la banda Los Brincos (ñemano ary 2003). 1941: Juan María Atutxa, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1941: Miriam Margolyes, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1942: Albert Hammond, compositor ha atõihára Vyretáña pegua. 1942: Nobby Stiles, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1944: W. G. Sebald, haihára Alemáña pegua (ñemano ary 2001). 1946: Reggie Jackson, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1946: Andreas Katsulas, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: John Bruton, taoiseach irlandés. 1949: Rick Wakeman, tecladista ha compositor Vyretáña pegua, de la banda Yes. 1950: Mark Mothersbaugh, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Devo. 1950: Thomas Gottschalk, presentador de televisión Alemáña pegua. 1952: George Strait, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1952: Ryūzaburō Ōtomo, seiyū japonés. 1953: Enrique Jiménez Carrero, pintor Espáña pegua. 1955: Chow Yun-Fat, mba'eapohára chino. 1956: Dragan Miranović, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador serbio (ñemano ary 2012). 1957: Michael Cretu, atõihára Alemáña pegua de origen rumano, creador del proyecto musical Enigma. 1960: Nanne Grönvall, opurahéiva ha compositora sueca, de la banda One More Time. 1960: Yannick Noah, extenista ha opurahéiva Hyãsia pegua. 1962: Nanne Grönvall, opurahéiva sueca. 1962: Sandra, opurahéiva Alemáña pegua. 1964: Ignasi Guardans, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1964:Das letzte Einhorn, opurahéiva Alemáña pegua, de la banda In Extremo. 1965: Ingo Schwichtenberg, baterista Alemáña pegua, de la banda Helloween. 1966: Marlon Moreno, mba'eapohára colombiano de cine ha televisión. 1967: Heinz-Harald Frentzen, piloto Alemáña pegua de Fórmula 1. 1968: Clemente Álvarez, beisbolista venezolano. 1969: Martika, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Delcy Rodríguez, jokuaikuaahára ha canciller venezolana. 1970: Tina Fey, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1971: Brad Friedel, vakapipopo ha'ãhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1971: Adamari López, mba'eapohára puertorriqueña. 1973: Dario Franchitti, piloto de carreras Vyretáña pegua. 1973: Toni Garrido, periodista Espáña pegua. 1975: Peter Iwers, bajista sueco, de la banda In Flames. 1975: Jack Johnson, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Jem, opurahéiva Vyretáña pegua. 1976: Laisha Wilkins, mba'eapohára Méhiko pegua. 1977: Lee Hendrie, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1977: Danny Mills, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1978: Ricardo Carvalho, vakapipopo ha'ãhára portugués. 1978: Michelle Ramaglia, mba'eapohára Méhiko pegua. 1979: Mariusz Lewandowski, vakapipopo ha'ãhára polaco. 1979: Michal Martikán, esquiador eslovaco. 1979: Julián Speroni, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1979: Milivoje Novakovič, vakapipopo ha'ãhára esloveno. 1979: Jens Bergensten, Programador de juegos. 1981: Mahamadou Diarra, vakapipopo ha'ãhára maliense. 1982: Marvin Obando, vakapipopo ha'ãhára costarricense. 1984: Niki Terpstra, ciclista neerlandés. 1984: Simon Pagenaud, piloto de automovilismo Hyãsia pegua. 1985: Dalma Kovács, opurahéiva ha mba'eapohára rumana. 1987: Luisana Lopilato, mba'eapohára, modelo ha opurahéiva argentina. 1987: Joe Brooks, cantautor Vyretáña pegua. 1987: Juan Luis González, periodista paraguayo. 1988: Seto Koji, mba'eapohára, opurahéiva ha modelo japonés. 1988: Taeyang, opurahéiva, rapero, bailarín, modelo, compositor ha coreógrafo surcoreano. 1992: Spencer Breslin, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1994: Laura Natalia Esquivel, mba'eapohára argentina. 1999: Laura Omloop, opurahéiva belga. Mano 526: Juan I, papa Itália pegua, entre 523 ha 526 (ary reñói 470). 1013: Hisham II, califa andalusí (ary reñói 965). 1450: Sejong el Grande, dirigente coreano (ary reñói 1397). 1473: Alonso I de Fonseca, noble ha eclesiástico Espáña pegua (ary reñói 1418). 1551: Domenico di Pace Beccafumi, pintor Itália pegua (ary reñói 1486). 1642: Alonso de Bonilla, ñe'ẽpapára Espáña pegua (ary reñói 1570). 1675: Jacques Marquette, misionero ha explorador Hyãsia pegua (ary reñói 1637). 1675: Stanisław Lubieniecki, astrónomo polaco (ary reñói 1623). 1692: Elias Ashmole, anticuario Vyretáña pegua (ary reñói 1617). 1733: Georg Böhm, compositor ha organista Alemáña pegua (ary reñói 1661). 1781: Túpac Amaru II (José Gabriel Condorcanqui), cacique peruano (ary reñói 1738). 1799: Pierre-Augustin de Beaumarchais, dramaturgo Hyãsia pegua (ary reñói 1732). 1800: Aleksandr Suvórov, general ruso (ary reñói 1729). 1807: Antonio Felipe de Orleans, príncipe Hyãsia pegua (ary reñói 1775). 1829: María Josefa de Sajonia, aristócrata Alemáña pegua, esposa del rey Fernando VII de España (ary reñói 1803). 1865: Francisco Bilbao, haihára chileno (ary reñói 1823). 1890: Casto Plasencia ha Maestro, pintor Espáña pegua (ary reñói 1846). 1900: Jean Gaspard Felix Ravaisson-Mollien, filósofo Hyãsia pegua (ary reñói 1813). 1909: Isaac Albéniz, compositor Espáña pegua (ary reñói 1860). 1909: George Meredith, novelista ha ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói 1828). 1909: Teodomiro Ramírez de Arellano, haihára Espáña pegua (ary reñói 1828). 1910: Pauline Viardot-García, opurahéiva de ópera francesa, Espáña pegua (ary reñói 1821). 1910: Eliza Orzeszkowa, novelista polaca (ary reñói 1841). 1911: Gustav Mahler, compositor austriaco (ary reñói 1860). 1916: Juan Bautista Cabrera Ibarz, ñe'ẽpapára, teólogo ha reformista Espáña pegua (ary reñói 1837). 1922: Eduardo Jusué, historiador Espáña pegua (ary reñói 1846). 1922: Charles Louis Alphonse Laverán, médico Hyãsia pegua, premio nobel de medicina en 1907 (ary reñói 1845). 1941: Werner Sombart, economista Alemáña pegua (ary reñói 1863). 1948: Francisco Alonso, compositor Espáña pegua (ary reñói 1887). 1955: Mary McLeod Bethune, activista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1875). 1967: Carlos Jiménez Díaz, médico Espáña pegua (ary reñói 1898). 1972: Jan Bronner, escultor neerlandés (ary reñói 1881). 1973: Jeannette Rankin, jokuaikuaahára, feminista ha pacifista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1880). 1973: Abraham Shlonsky, ñe'ẽpapára ha editor ucraniano-israelí (ary reñói 1900). 1975: Kasimir Fajans, químico ha físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen polaco (ary reñói 1887). 1975: Aníbal Troilo (Pichuco), bandoneonista ha compositor de tango Argentina pegua (ary reñói 1914). 1975: Leroy Anderson, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1908). 1980: Ian Curtis, cantautor Vyretáña pegua, de la banda Joy Division (ary reñói 1956). 1981: William Saroyan, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1908). 1985: Erich Traub, científico ha virólogo Alemáña pegua (ary reñói 1906). 1988: Daws Butler, mba'eapohára de voz Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1916). 1990: Jill Ireland, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1936). 1992: Marshall Thompson, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1925). 1992: Salvador Nava, médico ha jokuaikuaahára Méhiko pegua (n.1914). 1995: Juan Gyenes, fotógrafo Espáña pegua (ary reñói 1912). 1995: Elizabeth Montgomery, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1933). 1995: Elisha Cook, Jr., mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1903). 1995: Alexander Godunov, bailarín ha mba'eapohára ruso (ary reñói 1949). 1999: Augustus Pablo, atõihára jamaicano (ary reñói 1954). 1999: Elizabeth Robinson, atleta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1911). 1999: Alfredo Dias Gomes, dramaturgo brasileño (ary reñói 1922). 2002: Davey Boy Smith, luchador profesional Vyretáña pegua (ary reñói 1962). 2004: Elvin Jones, baterista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ary reñói 1927). 2005: Elsie Alvarado de Ricord, poetisa panameña (ary reñói 1928). 2007: Pierre-Gilles de Gennes, físico Hyãsia pegua, premio nobel de física en 1991 (ary reñói 1932). 2007: Yoyoy Villame, mba'eapohára ha opurahéiva filipino (ary reñói 1932). 2008: Irma Córdoba, mba'eapohára argentina (ary reñói 1913). 2010: Luis Sáez, pintor Espáña pegua (ary reñói 1925). 2011: Carlos Iván Degregori, antropólogo ha haihára peruano (ary reñói 1945). 2012: Dietrich Fischer-Dieskau, barítono, director de orquesta ha musicólogo Alemáña pegua (ary reñói 1925). 2013: Guillermo Rico, mba'eapohára ha humorista Argentina pegua (ary reñói 1920). 2013: Steve Forrest, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, protagonista de la serie SWAT (ary reñói 1924). 2013: Zahra Shahid Hussain, activista jokuaikuaahára ha profesora pakistaní; asesinada (ary reñói 1953). 2014: Gordon Willis, director de fotografía Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1931). 2016: Luis H. Álvarez, jokuaikuaahára Méhiko pegua (ary reñói 1919). 2017: Jim McElreath, piloto de automovilismo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 19 jasypo ha'e ára 139ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 140ha umi ary hekope'ỹme. Umi 226  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1593: Jacob Jordaens, pintor flamenco (ñemano ary 1678). 1700: José de Escandón, gobernador colonial Espáña pegua (ñemano ary 1770). 1744: Carlota de Mecklemburgo-Strelitz, aristócrata Vyretáña pegua, esposa del rey Jorge III (ñemano ary 1818). 1762: Johann Gottlieb Fichte, filósofo Alemáña pegua (ñemano ary 1814). 1780: Victor de Bonald, haihára, abogado ha periodista Hyãsia pegua (ñemano ary 1871). 1795: Johns Hopkins, filántropo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1873). 1797: Isabel de Portugal, reina consorte Espáña pegua (ñemano ary 1818). 1818: Cúchares, torero Espáña pegua (ñemano ary 1868). 1828: Manuel Ibo Alfaro, haihára Espáña pegua (ñemano ary 1885). 1860: Victor Manuel Orlando, estadista Itália pegua (ñemano ary 1952). 1861: Nellie Melba, opurahéiva de ópera australiana (ñemano ary 1931). 1867: Friedrich Carl Louis Otto Appel, botánico ha agrónomo Alemáña pegua (ñemano ary 1952). 1879: Nancy Astor, jokuaikuaahára Vyretáña pegua (ñemano ary 1964). 1881: Mustafá Kemal Atatürk, militar, jokuaikuaahára ha presidente turco (ñemano ary 1938). 1882: Mohammad Mosaddeq, jokuaikuaahára iraní (ñemano ary 1967). 1887: Gregorio Marañón, pohãnohára ha haihára epañagua (ñemano ary 1960). 1888: Nikolái Shvérnik, jokuaikuaahára soviético (ñemano ary 1970). 1890: Ho Chi Minh, jokuaikuaahára, revolucionario, presidente ha ñe'ẽpapára vietnamita (ñemano ary 1969). 1890: Mário de Sá-Carneiro, ñe'ẽpapára, novelista ha dramaturgo portugués (ñemano ary 1916). 1891: Oswald Boelcke, piloto Alemáña pegua (ñemano ary 1916). 1896: Jorge Alessandri, jokuaikuaahára ha presidente chileno entre 1958 ha 1964 (ñemano ary 1986). 1898: Julius Evola, filósofo Itália pegua (ñemano ary 1974). 1906: Bruce Bennett, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2007). 1909: Nicholas Winton, filántropo Vyretáña pegua (ñemano ary 2015). 1914: Max Perutz, biólogo Vyretáña pegua de origen austríaco, premio nobel de química en 1962 (ñemano ary 2002). 1925: Malcolm X, dirigente antirracista afroTetã peteĩ reko Amérikagua pegua; asesinado (ñemano ary 1965). 1928: Pol Pot, militar ha jokuaikuaahára camboyano (ñemano ary 1998). 1928: Dolph Schayes, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2015). 1928: Colin Chapman, fabricante de automóviles e ingeniero Vyretáña pegua (ñemano ary 1982). 1929: Estela Raval, opurahéiva Argentina pegua (ñemano ary 2012). 1929: Jordi Vila Soler, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ñemano ary 2011). 1930: Paulino Varas, jurista ha jokuaikuaahára chileno. 1932: Paul Erdman, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2007). 1932: Elena Poniatowska, haihára, activista ha periodista Méhiko pegua. 1932: Diego Jaramillo, sacerdote católico ha presentador de televisión colombiano, presidente de la corporación Minuto de Dios. 1933: José Luis Abellán, profesor ha haihára Espáña pegua. 1933: Antón García Abril, compositor Espáña pegua. 1939: James Fox, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1939: Francis Scobee, astronauta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1986); accidente en el transbordador Challenger. 1940: Jan Janssen, ciclista neerlandés. 1941: Nora Ephron, guionista ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2012). 1942: Gary Kildall, programador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1994). 1944: Peter Mayhew, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1945: Pete Townshend, compositor ha guitarrista Vyretáña pegua, de la banda The Who. 1946: André Roussimoff (André el Gigante), luchador profesional Hyãsia pegua. 1947: David Helfgott, pianista australiano. 1948: Grace Jones, opurahéiva ha mba'eapohára jamaicana. 1949: Dusty Hill, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda ZZ Top. 1951: Joey Ramone, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Ramones (ñemano ary 2001). 1951: Harry Perry, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1954: María Medina, opurahéiva Méhiko pegua. 1954: Phil Rudd, baterista australiano, de la banda AC/DC. 1956: James Gosling, programador canadiense. 1956: Rafael Larreina, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1957: Bill Laimbeer, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1962: Maitena, dibujante ha humorista gráfica Argentina pegua. 1962: Marcos Witt, pastor evangélico ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1963: Ana Fernández, mba'eapohára Espáña pegua. 1965: Cecilia Bolocco, presentadora de televisión, jokuaikuaahára de derechas ha modélo chilena. 1966: Polly Walker, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1967: Alexia, opurahéiva Itália pegua. 1971: Dionicio Castellanos, luchador profesional Méhiko pegua. 1972: Jenny Berggren, opurahéiva sueca, de la banda Ace of Base. 1973: Dario Franchitti, piloto de automovilismo Vyretáña pegua. 1976: Kevin Garnett, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1977: Manuel Almunia, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1977: Natalia Oreiro, mba'eapohára ha opurahéiva Uruguáigua. 1979: Diego Forlán, vakapipopo ha'ãhára Uruguáigua. 1979: Barbara Nedeljáková, mba'eapohára eslovaca. 1979: Andrea Pirlo, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1980: Drew Fuller, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Christian Gálvez, mba'eapohára ha presentador Espáña pegua. 1981: Luciano Figueroa, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua pegua. 1983: Eve Angel, mba'eapohára húngara. 1985: Jon Kortajarena, modélo ha mba'eapohára Espáña pegua. 1988: Antonija Mišura, baloncestista croata. 1989: Yurika Kubo, modélo ha mba'eapohára de voz japonesa. 1990: Víctor Ibarbo, vakapipopo ha'ãhára colombiano. 1992: Sam Smith, opurahéiva Vyretáña pegua. 1993: Josef Martínez, vakapipopo ha'ãhára venezolano. Mano 1296: Celestino V (Pietro da Morrone), papa Itália pegua (ary reñói 1215). 1396: Juan I, rey de Aragón (ary reñói 1350). 1397 Juan de Cetina, religioso Espáña pegua canonizado por la iglesia católica (ary reñói 1340). 1397: Pedro de Dueñas, religioso Espáña pegua (ary reñói 1377). 1536: Ana Bolena (29), aristócrata inglesa, esposa de Enrique VIII; ejecutada (ary reñói 1507). 1645: Miyamoto Musashi, samurái ha haihára japonés (ary reñói 1584). 1825: Henri de Saint-Simon, economista Hyãsia pegua (ary reñói 1760). 1864: Nathaniel Hawthorne, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1804). 1895: José Martí, jokuaikuaahára, pensador, periodista, filósofo ha ñe'ẽpapára cubano (ary reñói 1853). 1898: William Gladstone, estadista Vyretáña pegua (ary reñói 1809). 1912: Marcelino Menéndez Pelayo, polígrafo, haihára, historiador de las ideas, crítico literario ha filólogo Espáña pegua (ary reñói 1856). 1918: Ferdinand Hodler, pintor suizo (ary reñói 1853). 1928: Max Scheler, filósofo Alemáña pegua (ary reñói 1874). 1935: Lawrence de Arabia, militar, arqueólogo ha haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1888). 1946: Ángel Ossorio ha Gallardo, jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1873). 1946: Booth Tarkington, novelista ha dramaturgo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1869). 1954: Charles Ives, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1874). 1955: Concha Espina, haihára Espáña pegua (ary reñói 1869). 1957: Luis Bermúdez de Castro, militar Espáña pegua (ary reñói 1864). 1958: Ronald Colman, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1891). 1969: Coleman Hawkins, saxofonista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ary reñói 1904). 1970: August Zamoyski, escultor polaco (ary reñói 1893). 1972: Narciso Alonso Cortés, ñe'ẽpapára vallisoletano, investigador e historiador de la literatura (ary reñói 1875). 1983: Jean Rey, jokuaikuaahára belga (ary reñói 1902). 1985: Alfredo Mayo, mba'eapohára Espáña pegua (ary reñói 1911). 1987: Valentín Paz Andrade, haihára ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1898). 1989: Robert Webber, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1924). 1994: Jacqueline Kennedy Onassis, mujer Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, esposa del presidente Kennedy (ary reñói 1929). 1994: Luis Ocaña, ciclista Espáña pegua (ary reñói 1945). 1995: Jaime de Nevares, obispo Argentina pegua pegua (ary reñói 1915). 1996: Nené Malbrán, mba'eapohára cómica Argentina pegua (ary reñói 1933). 1996: Félix Ángel Vallejo, haihára ha jokuaikuaahára colombiano (ary reñói 1903). 1998: Juan Bautista Fuenmayor, líder comunista venezolano (ary reñói 1905). 1999: Daniel Menco, estudiante chileno (ary reñói 1976). 2004: Elvio Romero, ñe'ẽpapára Paraguái pegua (ary reñói 1926). 2009: Carlos Aguilera, director de teatro Uruguáigua (ary reñói 1945) 2010: Carlos Gattiker, tenista Argentina pegua pegua; esclerosis lateral amiotrófica (ary reñói 1956). 2011: Garret FitzGerald, jokuaikuaahára irlandés (ary reñói 1926). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 20 jasypo ha'e ára 140ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 141ha umi ary hekope'ỹme. Umi 225  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1315: Bona de Luxemburgo, esposa del mburuvicha guasu Juan II de Francia (ary reñói 1349). 1470: Pietro Bembo, humanista ha religioso Itália pegua (ñemano ary 1547). 1664: Andreas Schlüter, escultor Alemáña pegua (ñemano ary 1714). 1726: Francis Cotes, pintor Vyretáña pegua (ñemano ary 1770). 1737: William Petty Landsdowne, estadista Vyretáña pegua (ñemano ary 1805). 1743: Toussaint Louverture, jokuaikuaahára ha militar haitiano (ñemano ary 1803). 1746: Andreas Berlin, botánico ha explorador sueco (ñemano ary 1773). 1764: Johann Gottfried Schadow, escultor Alemáña pegua (ñemano ary 1850). 1776: Simon Fraser, explorador Kanatã pegua (ñemano ary 1862). 1780: Bernardino Rivadavia, jokuaikuaahára ha presidente Argentina pegua pegua (ñemano ary 1845). 1789: Marcelino Champagnat, religioso Hyãsia pegua, fundador de los Hermanos Maristas (ñemano ary 1840). 1790: Bernardino Escribano, militar Argentina pegua pegua fundador de la ciudad de Junín (ñemano ary 1834). 1799: Honoré de Balzac, novelista Hyãsia pegua (ñemano ary 1850). 1806: John Stuart Mill, filósofo Vyretáña pegua (ñemano ary 1873). 1818: Cúchares (Francisco Arjona Herrera), torero Espáña pegua (ñemano ary 1868). 1818: William Fargo, jokuaikuaahára ha hombre de negocios Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1881). 1822: Frédéric Passy, jokuaikuaahára ha economista Hyãsia pegua, premio nobel de la paz en 1901 (ñemano ary 1912). 1830: Hector Malot, haihára Hyãsia pegua (ñemano ary 1907). 1838: Jules Méline, estadista Hyãsia pegua (ñemano ary 1925). 1846: Alexander von Kluck, militar Alemáña pegua (ñemano ary 1934). 1851: Emile Berliner, inventor germanoTetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1929). 1858: Jaime Vera, pohãnohára ha jokuaikuaahára socialista Espáña pegua (ñemano ary 1918). 1860: Eduard Buchner, químico Alemáña pegua, premio nobel de química en 1907 (ñemano ary 1917). 1860: Carlos María Ocantos, haihára ha diplomático Argentina pegua pegua (ñemano ary 1949). 1860: José Bernardino Ortega, jokuaikuaahára Argentina pegua pegua (ñemano ary 1940). 1861: Henry Laurence Gantt , ingeniero industrial mecánico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1919). 1878: Blas Cabrera, físico Espáña pegua (ñemano ary 1945). 1881: Władysław Sikorski, militar ha jokuaikuaahára polaco (ñemano ary 1943). 1882: Sigrid Undset, haihára noruega, premio nobel de literatura en 1928 (ñemano ary 1949). 1883: Faysal ibn Husayn, mburuvicha guasu iraquí (ñemano ary 1933). 1886: Ali Sami Yen, entrenador de fútbol ha empresario turco, fundador del club de fútbol Galatasaray (f. 1951). 1891: Juan Antonio Suanzes, militar ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ñemano ary 1977). 1895: R. J. Mitchell, ingeniero aeronaval Vyretáña pegua (ñemano ary 1937). 1897: Diego Abad de Santillán, anarquista Espáña pegua (ñemano ary 1983). 1901: Jimmy Blythe, compositor de blues ha pianista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1931). 1901: Max Euwe, ajedrecista neerlandés, campeón mundial entre 1935 ha 1937 (ñemano ary 1981). 1904: Antonio Modesto Quirasco, jokuaikuaahára Méhiko pegua (ñemano ary 1981). 1904: Hernando Viñes, pintor Espáña pegua (ñemano ary 1993). 1906: Giuseppe Siri, cardenal Itália pegua (ñemano ary 1989). 1908: Louis Daquin, cineasta Hyãsia pegua (ñemano ary 1980). 1908: Francis Raymond Fosberg, botánico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1993). 1908: James Stewart, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1997). 1911: Gardner Fox, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1986). 1911: Annie M. G. Schmidt, haihára neerlandesa (ñemano ary 1995). 1913: Teodoro Lolo Fernández, vakapipopo ha'ãhára peruano (ñemano ary 1996). 1913: Juan Gimeno, ciclista Espáña pegua (ñemano ary 1998). 1913: Bill Hewlett, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, cofundador de Hewlett-Packard (ñemano ary 2001). 1915: Moshé Dayán, militar israelí (ñemano ary 1981). 1916: Alekséi Marésiev, piloto ruso (ñemano ary 2001). 1916: Trebisonda Valla, atleta Itália pegua (ñemano ary 2006). 1918: Edward B. Lewis, científico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de medicina en 1995 (ñemano ary 2004). 1919: Gerhard Barkhorn, piloto Alemáña pegua (ñemano ary 1983). 1919: Ramón Margalef, científico, ecólogo e investigador Espáña pegua (ñemano ary 2004). 1920: Betty Driver, opurahéiva ha mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 2011). 1921: Wolfgang Borchert, mba'eapohára ha haihára Alemáña pegua (ñemano ary 1947). 1921: Aldo Gordini, piloto de carreras Hyãsia pegua (ñemano ary 1995). 1924: Zelmar Michelini, jokuaikuaahára ha periodista Uruguáigua (ñemano ary 1976). 1927: David Hedison, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1927: Franciszek Macharski, cardenal polaco (ñemano ary 2016). 1930: Rafael Corkidi, cineasta Méhiko pegua (ñemano ary 2013). 1932: Antonio Suárez, ciclista Espáña pegua (ñemano ary 1981). 1935: José Mujica, jokuaikuaahára ha presidente Uruguáigua. 1938: Marinella (Kyriaki Papadopoulou), opurahéiva griega. 1941: Manuel Isaías López, psiquiatra Méhiko pegua. 1941: John Strasberg, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1941: Goh Chok Tong, economista ha jokuaikuaahára singapurense. 1943: Al Bano, opurahéiva Itália pegua. 1944: César Altamirano, opurahéiva peruano (ñemano ary 1993). 1944: Joe Cocker, opurahéiva Vyretáña pegua (ñemano ary 2014). 1944: Dietrich Mateschitz, magnate austríaco. 1944: Alejo Vidal-Quadras, jokuaikuaahára Espáña pegua. 1945: Alejandro Dolina, haihára ha atõihára Argentina pegua pegua. 1945: Vladimiro Montesinos, jokuaikuaahára peruano. 1946: Cher, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: Nancy Fraser, filósofa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1949: Dave Thomas, mba'eapohára Kanatã pegua. 1950: Reinaldo Merlo, vakapipopo ha'ãhára ha director técnico Argentina pegua pegua. 1951: Antonio Gutiérrez, jokuaikuaahára Espáña pegua, ex secretario general del Comisiones Obreras. 1952: Roger Milla, vakapipopo ha'ãhára camerunés. 1953: Leonor de Orleans-Braganza, aristócrata brasileña. 1954: Cindy McCain, magnate ha filántropa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1954: David Paterson, jokuaikuaahára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1954: Robert Van De Walle, yudoca belga. 1955: Zbigniew Preisner, compositor polaco. 1955: Anton Corbijn, fotógrafo ha cineasta neerlandés. 1957: Yoshihiko Noda, jokuaikuaahára Hapõygua. 1959: Israel Kamakawiwo'ole, opurahéiva hawaiano (ñemano ary 1997). 1959: Bronson Pinchot, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1960: John Billingsley, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1960: Tony Goldwyn, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1961: Maurizio Milani, cómico ha haihára Itália pegua 1967: Pablo de Grecia, aristócrata griego. 1967: Gabriele Muccino, cineasta Itália pegua. 1967: Ramzi Yousef, terrorista pakistaní. 1968: Timothy Olyphant, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Laurent Dufaux, ciclista suizo. 1969: Brian Gerard James, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Alberto Mancini, tenista Argentina pegua pegua. 1970: Terrell Brandon, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1971: Tony Stewart, piloto ha dueño de equipo de automovilismo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1972: Tina Hobley, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1972: Busta Rhymes, rapero ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Elsa Lunghini, mba'eapohára ha opurahéiva francesa. 1975: Isaac Gálvez, ciclista Espáña pegua, campeón del mundo (ñemano ary 2006). 1975: Juan Minujín, mba'eapohára Argentina pegua pegua. 1975: Tahmoh Penikett, mba'eapohára Kanatã pegua. 1975: Xabier San Martín, teclista ha compositor Espáña pegua, de la banda La Oreja de Van Gogh. 1976: Ramón Hernández, beisbolista venezolano. 1977: Matt Czuchry, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Martín López, baterista Espáña pegua, de la banda Opeth. 1978: Nils Schumann, atleta Alemáña pegua. 1979: Jayson Werth, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Cauã mburuvicha guasumond, mba'eapohára brasileño. 1981: Rachel Platten, cantautora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1981: Iker Casillas, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1982: Petr Čech, vakapipopo ha'ãhára checo. 1982: Candace Bailey, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1982: Sierra Boggess, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Óscar Cardozo, vakapipopo ha'ãhára paraguayo. 1983: Michaela McManus, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Yolanda Pérez, opurahéiva Méhiko pegua-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Piru Sáez, mba'eapohára ha opurahéiva Argentina pegua pegua. 1984: Patrick Ewing, Jr., baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1984: Naturi Naughton, cantate ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1985: Chris Froome, ciclista Vyretáña pegua. 1986: Yon González, mba'eapohára Espáña pegua. 1986: Stéphane Mbia, vakapipopo ha'ãhára camerunés. 1986: Casey Parker, mba'eapohára porno panameña. 1987: Mike Havenaar, vakapipopo ha'ãhára neerlandés. 1987: Julian Wright, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1989: Aldo Corzo, vakapipopo ha'ãhára peruano. 1989: Arely Muciño, boxeadora Méhiko pegua. 1992: Jack Gleeson, mba'eapohára irlandés. Mano 685: Egfrido, mburuvicha guasuNorthumbria (ary reñói 645). 1277: Juan XXI, papa Itália pegua entre 1276 ha 1277 (ary reñói 1215). 1444: Bernardino de Siena, santo Itália pegua (ary reñói 1380). 1449: Pedro, duque de Coimbra, infante portugués (ary reñói 1392). 1503: Lorenzo de Médici, aristócrata toscano (ary reñói 1463). 1506: Cristóbal Colón, navegante Itália pegua, más conocido como el «descubridor» de América (ary reñói 1451). 1525: Alonso Fernández de Lugo, militar Espáña pegua (ary reñói 1456). 1550: Ashikaga Yoshiharu, duodécimo shōgun Ashikaga (ary reñói 1510). 1622: Osman II, sultán turco ha emperador otomano (ary reñói 1604). 1677: George Digby, estadista Vyretáña pegua (ary reñói 1612). 1713: Thomas Sprat, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1635). 1722: Sébastien Vaillant, botánico Hyãsia pegua (ary reñói 1669). 1793: Charles Bonnet, biólogo ha filósofo suizo (ary reñói 1720). 1798: Cándido María Trigueros, haihára, traductor ha dramaturgo Espáña pegua (ary reñói 1736). 1812: Hieronymus von Colloredo, arzobispo de Salzburgo (ary reñói 1732). 1834: Marqués de La Fayette, aristócrata ha militar Hyãsia pegua (ary reñói 1757). 1837: Johan Afzelius, químico sueco (ary reñói 1753). 1841: Blanco White, haihára ha periodista Espáña pegua (ary reñói 1775). 1885: Manuel M. Flores, ñe'ẽpapára Méhiko pegua (ary reñói 1840). 1896: Clara Schumann, pianista ha compositora Alemáña pegua (ary reñói 1819). 1899: Carlotta Grisi, bailarina Itália pegua (ary reñói 1819). 1930: Alfredo Placencia, ñe'ẽpapára ha sacerdote Méhiko pegua (ary reñói 1875). 1932: Crescencia Pérez, monja Argentina pegua (ary reñói 1897). 1940: Verner von Heidenstam, haihára sueco, premio nobel de literatura en 1916 (ary reñói 1859). 1947: Philipp Lenard, físico austriaco, premio nobel de física en 1905 (ary reñói 1862). 1905: José María Álvarez de Sotomayor, ñe'ẽpapára Espáña pegua (ary reñói 1880). 1949: Damaskinos de Atenas, arzobispo ortodoxo griego (ary reñói 1891). 1956: Max Beerbohm, ensayista, crítico ha caricaturista Vyretáña pegua (ary reñói 1872). 1956: Zoltán Halmay, nadador húngaro (ary reñói 1881). 1959: Alfred Schütz, filósofo ha sociólogo austriaco (ary reñói 1899) 1966: Carlos Arruza, torero Méhiko pegua (ary reñói 1920). 1968: Kees Van Dongen, pintor Hyãsia pegua de origen neerlandés (ary reñói 1877). 1973: Joaquín Bau, comerciante ha jokuaikuaahára Espáña pegua (ary reñói 1897). 1975: Barbara Hepworth, escultora Vyretáña pegua (ary reñói 1903). 1975: Rodolfo Gaona, torero Méhiko pegua (ary reñói 1888). 1976: Héctor Gutiérrez Ruiz, jokuaikuaahára Uruguáigua (ary reñói 1934). 1980: Hans Krainz, botánico suizo (ary reñói 1906). 1982: Miguel Ángel Zavala Ortiz, jokuaikuaahára Argentina pegua pegua (ary reñói 1905). 1983: Alejandro De Michele (28), atõihára Argentina pegua pegua de rock, del dúo Pastoral (ary reñói 1954). 1985: Eduardo Ortiz de Landázuri, pohãnohára ha catedrático Espáña pegua (ary reñói 1910). 1988: Ángel Juan Quesada, director de coro ha compositor Espáña pegua (ary reñói 1909). 1989: John Hicks, economista Vyretáña pegua, premio nobel de economía en 1973 (ary reñói 1904). 1989: Gilda Radner, cómico ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1946). 1992: Roger Keith Coleman, asesino Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1958). 1996: Jon Pertwee, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1919). 1997: Virgilio Barco Vargas, jokuaikuaahára colombiano, presidente entre 1986 ha 1990 (ary reñói 1921). 1998: Santiago Álvarez, cineasta cubano (ary reñói 1919). 1998: Ricardo Franco, cineasta Espáña pegua (ary reñói 1949). 2000: Jean-Pierre Rampal, flautista Hyãsia pegua (ary reñói 1922). 2000: Malik Sealy, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1970). 2001: Renato Carosone, opurahéiva Itália pegua (ary reñói 1920). 2002: Stephen Jay Gould, paleontólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1941). 2005: Paul Ricoeur, filósofo Hyãsia pegua (ary reñói 1913). 2007: Mario Mazzone, periodista Argentina pegua pegua (ary reñói 1958). 2007: Stanley Miller, científico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1930). 2007: Creu Casas i Sicart, farmacéutica ha brióloga Espáña pegua (ary reñói 1913) 2009: Lucy Gordon, modelo ha mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1980). 2010: Walter Rudin, matemático Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1921). 2011: «Randy Savage» (Randall Poffo), luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1952). 2011: Julio Godio, sociólogo Argentina pegua pegua (ary reñói 1939). 2012: Robin Gibb, opurahéiva Vyretáña pegua, de la banda Bee Gees (ary reñói 1949). 2013: Ray Manzarek, teclista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda The Doors (ary reñói 1939). 2016: Miguel de la Quadra-Salcedo, reportero ha aventurero Espáña pegua, omoñepyrũ Ruta Quetzal (n. 1932). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 21 jasypo ha'e ára 141ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 142ha umi ary hekope'ỹme. Amo 224  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1471: Alberto Durero, pintor ha grabador Alemáña pegua (ñemano ary 1528). 1527: Felipe II, mburuvicha guasu Espáña pegua (ñemano ary 1598). 1565: Juan de Oviedo, escultor ha arquitecto Espáña pegua (ñemano ary 1625). 1664: Giulio Alberoni, cardenal Itália pegua consejero de Felipe V de España (ñemano ary 1752). 1688: Alexander Pope, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ñemano ary 1744). 1759: Bernardo del Espíritu Santo, obispo Méhiko pegua (ñemano ary 1825). 1763: Joseph Fouché, jokuaikuaahára Hyãsia pegua (ñemano ary 1820). 1792: Gaspard Gustave de Coriolis, físico, matemático ha ingeniero Hyãsia pegua (ñemano ary 1843). 1841: Félix Sardá ha Salvany, religioso ha haihára Espáña pegua (ñemano ary 1916). 1843: Charles Albert Gobat, jokuaikuaahára suizo, premio nobel de la paz en 1902. 1843: Louis Renault, jurista Hyãsia pegua, premio nobel de la paz en 1907. 1844: El Aduanero Rousseau (Henrí Rousseau), pintor Hyãsia pegua (ñemano ary 1910). 1851: Léon Bourgeois, jokuaikuaahára Hyãsia pegua, premio nobel de la paz en 1920. 1854: John F. Peto, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1855: Emile Verhaeren, ñe'ẽpapára belga (ñemano ary 1916). 1856: José Batlle ha Ordóñez, jokuaikuaahára ha presidente Uruguáigua (ñemano ary 1920). 1856: José Rodríguez Carracido, bioquímico ha farmacólogo Espáña pegua (ñemano ary 1928). 1860: Willem Einthoven, pohanohára neerlandés, premio nobel de medicina en 1924 (ñemano ary 1927). 1862: Severiano Martínez Anido, militar Espáña pegua (ñemano ary 1938). 1873: Álvaro Alcalá Galiano, pintor Espáña pegua (ñemano ary 1936). 1873: Hans Berger, pohanohára neurólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1941). 1878: Glenn Curtiss, aviador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1879: Pablo Luna, compositor Espáña pegua. 1880: Tudor Arghezi, haihára rumano (ñemano ary 1967). 1884: Manuel Pérez ha Curis, ñe'ẽpapára Uruguáigua. 1895: Lázaro Cárdenas del Río, jokuaikuaahára ha militar Méhiko pegua. 1898: Robert Goffin, ensayista belga (ñemano ary 1984). 1903: Pedro Eugenio Aramburu, militar ha jokuaikuaahára Argentina pegua (ñemano ary 1970). 1903: Francisco José Iturriza, sacerdote católico Venesuéla pegua (ñemano ary 2003). 1904: Robert Montgomery, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1904: Fats Waller, atõihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1943). 1909: Víctor Unamuno Ibarzabal, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1916: Harold Robbins, novelista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1997). 1916: Lydia Mendoza, opurahéiva ha guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2007). 1917: Raymond Burr, mba'eapohára Kanatã pegua (ñemano ary 1993). 1921: Andréi Sájarov, activista de derechos humanos ha físico ruso, premio nobel de la paz en 1975 (ñemano ary 1989). 1925: Pasieguito, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ñemano ary 2002). 1925: Frank Kameny, activista LGBT Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2011). 1926: Forbes Robinson, opurahéiva Vyretáña pegua (ñemano ary 1987). 1927: Marcelo Salado, revolucionario cubano; asesinado por Batista (ñemano ary 1958). 1927: Tomás Segovia, ñe'ẽpapára hispanoMéhiko pegua (ñemano ary 2011). 1930: Malcolm Fraser, jokuaikuaahára ha primer ministro australiano (ñemano ary 2015). 1932: Jean Stablinski, ciclista Hyãsia pegua de origen polaco (ñemano ary 2007). 1932: Inese Jaunzeme, atleta ha entrenadora letona (ñemano ary 2011). 1933: Maurice André, trompetista Hyãsia pegua (ñemano ary 2012). 1934: Bengt Samuelsson, químico ha investigador sueco, premio nobel de medicina en 1982. 1935: Hisako Matsubara, novelista japonesa. 1936: Günter Blobel, biólogo Alemáña pegua, premio nobel de medicina en 1999. 1938: Ana Diosdado, mba'eapohára ha haihára Espáña pegua de origen Argentina pegua (ñemano ary 2015). 1939: Heinz Holliger, oboísta, director de orquesta ha compositor suizo. 1940: Tony Sheridan, opurahéiva Vyretáña pegua (ñemano ary 2013). 1941: Diego Gracia Guillén, científico ha pensador Espáña pegua. 1942: Humberto Serrano, mba'eapohára Argentina pegua de origen Espáña pegua (ñemano ary 2013). 1943: Hilton Valentine, guitarrista Vyretáña pegua, de la banda The Animals. 1943: Antton Valverde, opurahéiva Espáña pegua. 1944: Mary Robinson, política ha abogada irlandesa. 1945: Ernst Messerschmid, físico ha astronauta Alemáña pegua. 1950: Víctor Sánchez Espinoza, arzobispo Méhiko pegua 1951: Al Franken, jokuaikuaahára, haihára ha humorista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1952: Mr. T, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1953: Alberto Marcos Martín, historiador Espáña pegua. 1957: Judge Reinhold, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1959: Adriana Ozores, mba'eapohára Espáña pegua. 1960: Jeffmburuvicha guasu Dahmer, asesino en serie Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1994). 1965: Antonio Carmona, opurahéiva Espáña pegua, de la banda Ketama. 1965: Pete Sandoval, baterista salvadoreño, de la banda Morbid Angel. 1966: Lisa Edelstein, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1967: Chris Benoit, luchador profesional Kanatã pegua (ñemano ary 2007). 1972: Notorious B.I.G., rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1997). 1972: Adriano Cintra, multiinstrumentalista brasileño. 1972: Arancha del Sol, modelo ha mba'eapohára Espáña pegua. 1972: Paco Ayala, bajista Méhiko pegua, de la banda Mólotov. 1974: Fairuza Balk, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1974: Havoc, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Mobb Deep. 1977: Quinton Fortune, vakapipopo ha'ãhára sudafricano. 1977: Maxime Brunerie, criminal Hyãsia pegua. 1978: Briana Banks, mba'eapohára porno Alemáña pegua-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Jamaal Magloire, jugador de baloncesto Kanatã pegua. 1978: Lisette Morelos, mba'eapohára Méhiko pegua. 1979: Adam Gontier, opurahéiva Kanatã pegua, de la banda Three Days Grace. 1979: Damián Álvarez, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua pegua pegua pegua pegua pegua pegua. 1979: Jesse Capelli, mba'eapohára porno Kanatã pegua. 1981: Belladonna, mba'eapohára porno Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1981: Max (Maximilian Mutzke), opurahéiva Alemáña pegua. 1982: Gaspard Augé, atõihára Hyãsia pegua, de la banda Justice. 1985: Mutya Buena, opurahéiva Vyretáña pegua, de la banda Sugababes. 1985: Mark Cavendish, ciclista Vyretáña pegua. 1988: Jonny Howson, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1989: Hal Robson-Kanu, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1991: Williams Pérez, beisbolista Venesuéla pegua. 1994: Tom Daley, saltador profesional Vyretáña pegua, medallista olímpico. Mano 252: Sun Quan, militar ha jokuaikuaahára chino (ary reñói 182). 822: Al-Hakam I, tercer emir independiente cordobés (ary reñói 770). 1471: Enrique VI, mburuvicha guasu Ingyaterra pegua (ary reñói 1421). 1542: Hernando de Soto, explorador Espáña pegua (ary reñói 1500). 1639: Tommaso Campanella, haihára ha pensador Itália pegua (ary reñói 1568). 1647: Pieter Corneliszoon Hooft, ñe'ẽpapára, dramaturgo ha historiador neerlandés (ary reñói 1581). 1686: Otto von Guericke, físico Alemáña pegua (ary reñói 1602). 1724: Robert Harley, estadista Vyretáña pegua (ary reñói 1661). 1786: Carl Wilhelm Scheele, químico sueco (ary reñói 1742). 1790: Thomas Warton, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói 1728). 1813: Edward Robson, botánico Vyretáña pegua (ary reñói 1763). 1814: Jordán de Asso, naturalista, jurista ha historiador Espáña pegua (ary reñói 1742). 1815: Roman Hoffstetter, compositor Alemáña pegua (ary reñói 1742). 1841: Julian Ursyn Niemcewicz, estadista polaco (ary reñói 1757). 1848: Pierre Wantzel, matemático Hyãsia pegua (ary reñói 1814). 1861: Eugenio de Mazenod, sacerdote sulpiciano Hyãsia pegua (ary reñói 1782). 1877: José María del Canto Marín de Poveda, militar chileno (ary reñói 1800). 1879: Arturo Prat, marino chileno (ary reñói 1848). 1882: Manuel Ancízar, haihára, abogado ha momaranduhára colombiano (ary reñói 1812). 1895: Franz von Suppé, compositor austriaco (ary reñói 1819). 1897: Gregorio Luperón, militar, jokuaikuaahára ha patriota dominicano (ary reñói 1839). 1897: Jules Bernard Luys, neurólogo Hyãsia pegua (ary reñói 1828). 1897: Augustus Wollaston Franks, anticuario Vyretáña pegua (ary reñói 1826). 1920: Venustiano Carranza, jokuaikuaahára Méhiko pegua, presidente entre 1915 ha 1920 (ary reñói 1860). 1920: Willard T. Sears, arquitecto Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1837). 1925: Eisaburo Ueno, ingeniero agrónomo ha docente Hapõygua (ary reñói 1872), dueño del famoso perro fiel Hachiko (1923-1935). 1935: Jane Addams, socióloga Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de la paz en 1931 (ary reñói 1860). 1935: Hugo de Vries, botánico neerlandés (ary reñói 1848). 1944: René Daumal, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1906). 1949: Klaus Mann, haihára Alemáña pegua (ary reñói 1906). 1952: John Garfield, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1913). 1955: Andrés Eloy Blanco, ñe'ẽpapára ha jokuaikuaahára Venesuéla pegua (ary reñói 1896). 1963: Roberto José Tavella, religioso, haihára ha docente Argentina pegua (ary reñói 1893). 1964: James Franck, físico ha químico germano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física en 1925 (ary reñói 1882). 1966: Ricard Opisso, dibujante Espáña pegua (ary reñói 1880). 1966: Dorothy Macmillan, aristócrata Vyretáña pegua (ary reñói 1900). 1980: Roberto Wachholtz, jokuaikuaahára chileno (ary reñói 1899). 1983: Eric Hoffer, haihára ha filósofo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1902). 1991: Rajiv Gandhi, primer ministro indio, asesinado (ary reñói 1944). 1994: Francisco Otero Besteiro, escultor Espáña pegua (ary reñói 1933). 1996: Fernando Volio Jiménez, jokuaikuaahára costarricense (ary reñói 1924). 1999: Bugz, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda D12 (ary reñói 1978). 2000: Barbara Cartland, novelista Vyretáña pegua (ary reñói 1901). 2000: John Gielgud, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1904). 2000: Rafael Pérez Estrada, haihára ha dibujante Espáña pegua (ary reñói 1934). 2002: Niki de Saint Phalle, escultora, pintora ha cineasta francesa (ary reñói 1930). 2012: José Luis Gutiérrez, momaranduhára Espáña pegua (ary reñói 1943). 2012: Milton Schinca, dramaturgo ha haihára Uruguáigua (ary reñói 1926). 2014: Jaime Lusinchi, tendota Venesuéla pegua ary 1984 ha 1989 mbytépe (ary reñói 1924). Mandu'apy Joaju Jasypo Joaquim Maria Machado de Assis (Rio de Janeiro, 21 jasypoteĩ ary 1839-pe - Rio de Janeiro, 29 jasyporundy ary 1908-pe) ha'e akue haihára Pindoráma pegua, ojeikuaaite ha'eha haihára tuichavéva Pindoráma ñe'ẽporãhaipyre rehegua. Ohai akue opaichagua ñe'ẽporãhaipyre, ñe'ẽpoty, tembiasagua'u, ñoha'ãnga, mombe'u ha heta ambuéva. Hekove aja, ohasa Pindoráma jokuái ñemoambue rupi, ohecha ha ohai mba'éichapa pe Tavetã Pindoráma opa akue ha mba'éichapa Tavakuairetã oñepyrũ. Machado de Assis heñói táva Rio de Janeiro-pe, hogaygua mboriahu, oñemoarandu tetãygua mbo'ehaópe ha araka'eve oñemoarandu peteĩ mbo'ehaovusúpe. Umíva oñehesa'ỹijo Machado de Assis hekove he'i ha'e omboaje umíva karai guasu ha ohechakuaa umíva mburuvichakuéra, upévare ha'e omba'apoiterei ohupyty hag̃ua ku ñemboaje iñaranduitégui. Aipórõ, omba'apoite tetãre ha oipytyvõ oisãmbyhy heta aty jokuaiha tetãme, herakuã porã ha ohaikuaaite heta kuatiañe'ẽme ha ambuéva. Ikakuaaitévo, oñembyaty heta irunguéra, ha omoñepyrũ upe Academia Brasileira de Letras (Pindoráma Ñe'ẽ Amandaje). Mayma hembiapokue ipuku ha ipype oĩ 9 tembiasagua'u ha ñoha'ãnga, 200 mombe'u, 5 ñe'ẽyvoty ñembyaty ha purahéi, ha amove 600 jehai. Mandu'apy Ñe'ẽpapára Pindoramagua Michel Miguel Elias Temer Lulia (Tietê, tetãvore São Paulo, 23 jasyporundy ary 1940-pe) ha'e akue Tavakuairetã Pindoráma mburuvicha 37ha. Ha'e peteĩ ñe'ẽngára ha ojokuaikuaáva Pindoráma pegua ha'e akue tendota ombuekoviáva ára 1 jasyteĩ ary 2011 guive ára 31 jasypoapy ary 2016 meve. Ára 31 jasypoapy ary 2016-pe, mburuvicha Dilma Rousseff osẽ Amandaje Guasu Pindoráma pegua omosẽgui chupe, Temer ohupi Pindoráma mburuvicháicha. Mandu'apy Pindoráma mburuvicha Ñe'ẽngára Anna Yuryevna Netrebko (Rrusiañe'ẽ: Анна Юрьевна Нетребко, heñoi 18 jasyporundy 1971) ha'e kuñakarai opurahéiva Rrusia pegua. Okapegua Tenda veb Anna Netrebko Tekove Rrúsiagua Mbyta'a ha pyta'a () mba'e jupiha guasu ojeipurúva jejogapópe, naimeméiva, ojeipuru sapy'a jogapohára ojapo hag̃ua óga yvate térã omyatyrõ hag̃ua óga kuéra. Mandu'apy Jogapokuaa Marío García Siani niko heñóikuri Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 14 jasypokõi ary 1947-pe. Ha'éniko momaranduhára, haihára, tembikuaarekahára, ñande reko mba'apohára, ñane tavarandu kuaahára, Guarani ñe'ẽ myasãihára, ñande reko aty moheñoihára ha heta vy'aguasu motenondehára, umíva apytépe Terere Vy'aguasu, ojejapóva Itakyry, Alto Paranáme. Mario García Siani niko omba'apókuri momaranduhárarõ La Tribuna, Noticias ha La Nación-me. Oĩrõguare Diario Noticias-pe omoherakuãkuri ñande puraheihára ha umi vy'aguasu upérõguare, péicha upe oikóva Ypakaraípe, avei Takuare'ẽ Guarambaregua omotenondéva Alfredo Vaesken ha Festival del País oñepyrũramóme. Omoirũ avei Rosalba Denis rembiapo onohẽrõguare aranduka “El cañón cristiano”, upéicha avei umi vy'aguasu ha'e omotenondeva'ekue Táva Ñembýpe. Tapiaite omoirũkuri Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje rembiapo ñemoherakuâ mbarete rupi. Oikórõguare Itakyrýpe omotenondékuri tembikuaareka ndetuichapajepéva ñande ypykuéra rehegua oikóva hikuái Alto Paranáme ha umíva reheguare, hetave apytépe, onohẽkuri araresáre tembiapo hérava “Ajeápy”, omyesakãhápe Ava Guarani reko oikóva Paso Cadena-pe. Ary 1984-pe, Mario García Siani omoheñóikuri "Paraguay Ñe'ẽ Aty" ko'ã iñirũnguéra ndive: Sabino Giménez Ortega, Ramón Silva, Rosalba Denis, Gerardo Giménez, Virginia Gavilán, joyke'ykuéra Cheaib: Guido, Dilda ha Elsa; Vicente Rodas ha ambuéva, hendivekuéra ohókuri tetã Europa-guáre omoherakuãvo ñande purahéi, jeroky, ñe'ẽpoty ha ñane retã mba'ejegua. Avei uperõ, García Siani omoheñóikuri Peña Kapi'i oñemyasãihaguépe ñande purahéi ha ñande jeroky, ñe'ẽpoty Guaraníme ha káso ñemombe'u ha tambi'u ñanemba'éva. Peña Kapi'i oñemopu'ãkuri Club Atlántida ykére, Barrio Obrero-pe ha upépe ombopúkuri ysapu karai katupyry Tacho'i, hetave apytépe. Ary 1970-pe, Mario García Siani ohechauka Teatro Municipal-pe hembiapokue hérava “Mundo sinceridad”. Ary 1989 guive, omotenondékuri Vy'aguasu Rochas Ysapu rehegua. Ary 1998-pe ñane retã ruvicha ome'ẽkuri chupe jopói tuichavéva ha'éva Orden Nacional al Mérito, Grado de Caballero-pe. Ary 2011-pe, ohechaukákuri hembiapo “Paraguay Bicentenario”, herakuãva'ekue ñane retã tuichakue javeve. García Siani oĩkuri ñane retãme Organización Internacional del Folklore CIOFF rérape. Ary 1998-pe, omoñepyrũkuri "Terere Vy'aguasu", Itakyrýpe ha upe rire -Mario García Sianirembijerure rupi- ary 2011-pe, oñemboajékuri léi 4261 he'íva terere ha'eha ñane retã mba'e teete. Omanókuri Itaugua Tasyópe, ára 21 jasypokõi ary 2017-pe, orekórõguare 70 ary. *** MARIO GARCÍA SIANI, GUARANÍME, Ohai: David Galeano Olivera. Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua Cristiana Barbosa da Silva de Oliveira (Rio de Janeiro, 15 jasyporundy, ary 1963), ojekuaavéva Cristiana Oliveira rehe, ha'e peteĩ mba'eapohára tetã Pindorama pegua. Ta'angambyry hembiapo 1989 - Kananga do Japão .... Hannah 1990 - Pantanal .... Juma Marruá 1991 - Amazônia .... Mila / Camille 1992 - De Corpo e Alma .... Paloma Bianchi 1994 - Memorial de Maria Moura .... Marialva 1994 - Quatro por Quatro .... Tatiana 1996 - Salsa e Merengue .... Adriana 1998 - Corpo Dourado .... Selena 1999 - Vila Madalena .... Pilar 2001 - Porto dos Milagres .... Eulália 2001 - O Clone .... Alicinha 2002 - O Olhar da Serpente .... Celeste Carvalho Pinto 2003 - Kubanacan .... Helena 2005 - Malhação .... Rita Garcia 2006 - A Diarista .... Betty 2007 - Amazônia, de Galvez a Chico Mendes .... Carminha 2007 - Sete Pecados .... Dra. Margareth 2008 - Casos e Acasos .... Simone 2008 - Casos e Acasos .... Bárbara 2008 - Faça sua História .... Talita 2009 - Paraíso .... Zuleika Tavares 2011 - Insensato Coração .... Araci Laranjeira 2012 - Salve Jorge .... Yolanda Pereira Galvão 2016 - A Terra Prometida .... Mara Ñoha'ãngahára Pindoramagua História de Amor, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Ohai karai Manoel Carlos, ha ojapo ta'angambyrýpe Ricardo Waddington, Roberto Naar, Alexandre Avancini ha Elizabeth Jhin, Marcus Toledo, Maria Carolina oipytyvõ, omotenonde hembiapokuéra Ricardo Waddington. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 1995 Arapokõindy () oĩ ko pehengue jasygua. Arapokõindy oreko pokõi ára. Oipuruve Arapapaha Gyregoriopeguape. Arateĩ Arakõi Araapy Ararundy Arapo Arapoteĩ Arapokõi Ára Arapokõindy Marangatu () ha'e pokõi ára tuichavéva ha oñemomba'eguasuvéva Hesu rape ojeroviáva omboarete ha ojeromandu'a umi ára Hesu Kirito ojejapyhy, oñemoinge ramo tovakeópe, ojehupíramo kurusúre, omano ha oikovejeýramo guare. Upévare ojejapo heta tembiapo tupãonguérape, ha imba'eguasuite opaichagua Hesu rape jeroviápe. Oñepyrũ pindo karai arateĩme ha opa jeikovejey arateĩme, oñemboarete ramo jepe heta tetãme upe arapoteĩ mboyvegua (Teterasy Arapoteĩ) ha ojekuaa oike ipype pe jeikovejey arateĩ avei. Ñemboarete arange oñemoambue opa arýpe (jasyapýpe térã jasyrundýpe). Arapokõindy Marangatu mboyve, ou pe Jekoaku guasu (Kuaresma), opáva oñepyrũvo pe Kirito jehasa asy Arapokõindýme. Ñemombe'u Umi irundy momaranduporã oĩ Tupã ñe'ẽngue ryrúpe omombe'u Hesu Kirito jehasa asy, mano ha jeikovejey. Mbykyhápe, irundy momaranduporã he'i: Upérõ hemimbo'ekuéra oho ha ojapo Hesu Kirito he'ihaguéicha ichupekuéra. Ogueraha hikuái pe chavurro imemby reheve Hesúpe ha ha'ekuéra omoĩ hi'ári ijaokuéra ha Hesu ojupi. Ha maymáva oipyso ijaokuéra haperãme, ha ambuekuéra katu oikytĩ yvyrarakã ha omyasãi tape rehe, upéi, peteĩ hemimbo'e hérava Húra Ikarióte, oho umi avare ruvicha rekávo, ha he'i: “Mba'épa peme'ẽse chéve ha che amoĩta pende pópe chupe”, ha ome'ẽ hikuái ichupe mbohapypa kuarepotitĩ pehẽ. Oiko hag̃ua ko mba'e Húra Ikarióte ou heta kuimba'e ndive pe Tarumaitendy yvyty peve, oĩháme Hesu Kirito. Upe mboyve Húra Ikarióte hei'ra'e umi kuimba'épe: “Upe ahetũva, upéva ha'e, pejapyhy”. Ha oñembojávo Hesu rendápe he'i chupe: “Mbo'ehára, mba'éichapa ndepyhare?” ha ohetũ ichupe… ha ojapyhy hikuái Hesúpe. Ogueraha chupe Kaiha rógape, ku avare guasu, upépe oñembyaty kuatiára (escribas) ha tujave (fariseos) ombotovakeo hag̃ua chupe. Upevakuére Hesu ojegueraha omano hag̃ua kurusúre, tenda héravape Gólgota. Omano rire, Hose Arimateaygua ojerure hetekue ha omoĩ peteĩ tyvyty pyahu ojo'o'akue itasúpe. Mbohapy ára rire, Hesu Kirito oikovejey ha ojehechaukákuri hemimbo'ekuérape ojupi mboyve yvágape. Ára kuéra Ko'ã hína Arapokõindy Marangatu ára: Ñemboarete Paraguái Arapokõindy Marangatu jave opavave oñopehẽnguéva oñombyaty túva ha sy rógape, heta jey ha'ekuéra oiko okaháre. Ñane retãme, pe pindo karai arateĩme opavave ijaty tupãópe omongaraívo pindo ojejapóva ogapýpe ha ñamoha'ãngáva peteĩteĩ jaipotaháicha. Pe ararundy voi guive oñemba'apóma tembi'u aporã. Péicha oĩ ojepe'aváva, ambue katu ombyaku tatakua. Oĩ avei ombisóva avati angu'ápe ha upéi, mbeguakatúpe, kuñakaraikuéra oñepyrũma ombojehe'a avatiku'i, aramirõ, kesu, kamby, kure ñandy ha ani ha hapykuérintema oikóñepyrũma chipa opaichagua: lopi, jakare ha ambuéva, oñemboguapýva -ojy hagua- pakova rogue ári. Péicha, ogakuéra rupi maymávante ombosako'i ha ombojy chipa, sópa, chipa guasu, ryguasu, kure ha ovecha ro'o umíva tatakuápe. Oiko peteĩ jejuhupa guasu tembi'u apópe. Arapópe katu opavavete ijaty peteĩ mesa guasu jerére ha upépe oiko pe karuguasu. Pyhare, tupãópe, oiko pe jepyhéi (lavatorio de los piés) ha ojehecha ha oñehendukuaa avei umi España ñe'ẽme ojeheróva “Estacioneros” térã “Pasioneros”, omoirũramo -purahéi asy rupi- Hesu Kirito jehasa asy. Pe arapoteĩ katu, asaje rupi, tupãópe hyapu peteĩ yvyrapararã (matraca), oporohenóiva. Péva ojehu vove, opavavéva oho tupãópe ogueromandu'ajey hagua Hesu Kirito ñemano. Upépe oikoraẽ mandu'a upe kurusu rapére (vía crucis); ha upéva rire katu Hesu Kirito ra'ãnga ojehupijey kurusúre ha ojeromandu'a umi “pokõi ñe'ẽ”. Upéi Hesu Kirito rete oñemboguejy ha oñemoinge tupão ryepýpe ha opavavéva oñemboja ojapóvo pe tupãitũ. Oĩ avei upégui ohóva oñembo'e ha oitupãitũ ambue tupãópe, ohupyty peve pokõi tupão (siete iglesias). Arapoteĩ ha'e ára ikirirĩvéva. Avave ndaikatúi osapukái térã oñe'ẽ hatã. Ndaikatúi ñañani ha mitãnguéra ndaikatúi ñañembosarái. Arapokõindy Marangatu oguahẽ ijapýpe Hesu Kirito jeikovejeýre (Pascua de Resurrección). Upe árape ojehova'erã paíno ha maína rógape; ko'ãva oinupã humbýpe umi iñemoñare'angápe ha upekuévo he'i “pákua”. Péicha avei, sy ha tuvakuéra avei, ogapýpe, ojapo upe mba'e. Ko'agaite peve, Paraguáype, pe Arapokõindy Marangatu jave mba'eveguasúma ndojejapovéi; péicha, mbo'ehao ha ñemuhakuéra jepe oñembotypa. Fuentes Por David Galeano Olivera, Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje Mandu'apy Joaju Semana Santa en la Enciclopedia Católica Semana Santa en Catholic.net La Semana Santa La Semana Santa en los Primeros Cristianos Marchas de Semana Santa Pyti'a chiã hína pyti'a ipu pytuhẽ pytu ojapóva ohasávo ahy'o rupive térã pyti'a rape rupive. Ipyti'a chiãrõ he'ise ipytu rapépe oĩ mba'e ky'a térã ipo'iete. Mitãminguéra orekóva ku mba'asy ñanemopytuhẽ asýva hérava crup ipyti'a chiã meme, pyti'a chiã ikatu ojehasave, crup ivaivérõ, pe irurukue avei, ikatu omboty ñane pytuhẽ rape, ha iruru tuichaitereíramo, hasyeteve ñanepytuhẽ hag̃ua, omoirũvo chupe tyapu katuete oñehendúva péicha jave, ku pyti'a chiã. Mandu'apy Mba'asy Ku piraroto akãmbéva, hérava avei piraroto Sambési pegua (Carcharhinus leucas) hína piraroto juehegua ikatúva oyta ysyrýre ha paraguasu rupive avei. Ituichakue ikatu ohupyty amo 3,4 metro. Ku pira ikatu ojehecha upe ysyry Paranaguasúre, Ñembyamérikape, ikatu ohupyty ku tetã Bolivia ijyvate gotyo, pe ysyry Sambési avéi (upévare ku pira réra ikatu ha'e piraroto Sambési pegua) ha Limpopo rehe, Afrika, heta tetãme Mbyteamérikape ha India retãme avei. Mandu'apy "Bull shark". Florida Museum of Natural History. http://www.flmnh.ufl.edu/fish/Gallery/Descript/bullshark/bullshark.htm. "Bull shark". National Geographic. http://animals.nationalgeographic.com/animals/fish/bull-shark.html. Retrieved 2011-04-3. Joaju Piraroto Ku piraroto morotĩ (Carcharodon carcharias) ha'e hína pira ikyrýuva, piraroto guasu oiko opa rupi y guasu akumíva. Piraroto morotĩ hína hete guasu ha kyra, juru guasu ha apu'amíva, yvyrapãicha, ijepe'amíva ha ohechauka hãinguéra, umi hãi kyséicha, haimbe porã ha guasu, oisu'u mbaretete (amo 12-24 toneláda rupive). Naimorotĩmbáva, ipy'ánte imorotĩ, ijapekue hovy térã hũngy. Itĩ kua po'iete, hesa michĩ, apu'ami ha hũ asy. Hete tuichakue ojehechavéva ha'eha amo 5 - 7,5 metro (piraroto morotĩ kuimba'e imichĩva kuñágui), ojehecháramo jepe heta piraroto morotĩ ituichavéva, hetave 7,5 metro. Mandu'apy Joaju Shark Research Committee Piraroto Américo Pérez Peña hína karai opurahéiva ha opurahéiva mba'epu'atýpe Paraguái pegua. Ha'e niko heñóikuri tavapehẽ Cerro León, Táva Piraju, Tetãpehẽ Paraguari, Paraguay Retãme; ára 7 jasykõi ary 1937-pe. Itúva herava'ekue Blas Domingo Pérez Quintana ha isýkatu María Antonia Peña Salcedo. Américo niko mbohapyha pokôi joyke'y apytépe. Oguereko irundy ñemoñare: Raquel Violeta, Américo, Liz ha Arturo Pedro. Américo orekórõ peteĩ ary, ovákuri ituvakuéra ndive Paraguaýpe, oñemoarandu'ypyhaguépe mbo'ehao Norteamérica-pe. Oĩ jave mbo'ehaópe oñandúkuri tekotevẽha oikuaa ha oñe'ẽ porã avei karaiñe'ẽpe, hógape oñeñe'ẽvégui Guaraníme. Imitãrusúpe oikékuri Mbo'ehao Nacional de Comercio Nº 1-pe. Upéi oikékuri Universidad Nacional de Asunción oikohaguépe chugui Virupurukuaahára, Papahára ha Ñemuha Rerekua. Avei oñemoarandujepékuri momarandukuaápe. Ombo'ékuri Mbo'ehaovusu Católica ha Columbia-pe. Ary 1950-pe, Américo Pérez Peña orekórõguare 13 ary opurahéimiva'ekue hógape ha peteĩ ára peteĩ iñangirũ omboguapýkuri héra aipo Certamen de Canto de los Barrios-pe omotenondéva Puhoe Guarani, osẽhaguépe tenda peteĩháme. Upéi oñembokatupyrýkuri purahéipe Sofía Mendoza ndive ha hetave ambue mbo'ehára ndive, umíva apytépe: Emilio Bobadilla Cáceres, ombo'eva'ekue chupe mba'éichapa opuraheiva'erã umi purahéi ñanemba'éva. Péicha oikókuri puraheihára Américo Pérez Peña-gui ha upe guive opurahéikuri hetaiterei purahéi aty ha vy'aguasúpe ñane retãmegua ha ñane retã jereguápe, umíva apytépe: Koskin, Kurusu Kuatia ha Corrientes-pe, ha umírupi opavavénte ohechakuaákuri ipurahéi. Peteĩ ára ohenóikuri Américo Pérez Peña-pe Mbo'ehára Mauricio Cardozo Ocampo oguerahava'ekue chupe Mba'epu'aty Perurima puraheihárarõ, upépe opurahéikuri irundy ary rupi. Iporã ja'e Américo Pérez Peña ha'ehague puraheihára peteĩha Ballet Folklórico Paraguayo-pe oikundahava'ekue heta tetã Amerikagua. Avei opurahéikuri Orquesta Sinfónica Rio de Janeiro-gua ndive. Purahéi rupive oikuaa ha opuraheijepékuri heta puraheihára ha'evéva ndive, umíva apytépe Agustín Barboza, Carlos Miguel Jiménez ha Eladio Martínez. Orekorõguare 13 ary oikeva'ekue omba'apo Departamento Nacional de Trabajo-pe. Upéi omba'apókuri ambue hendápe ha ipahápe oikékuri omba'apo Cámara de Diputados-pe, oikohaguépe chugui Virupuru Rerekua. *** AMÉRICO PÉREZ PEÑA, GUARANÍME. Ohai: David Galeano Olivera Joaju AMÉRICO PÉREZ PEÑA – YOUTUBE AMÉRICO PÉREZ PEÑA – RECUERDOS DE YPAKARAI AMÉRICO PÉREZ PEÑA – CHE VALLE PIRAJUMI Perez Pena Tekoiterape hína pe tekorã hekopete ñemohenda yvypóra rekógui oikóvo avano'õme, tekojoja guýpe ha tekoitépe, he'iháicha tekome'ẽha. Ku tekoiterape añetegua (derecho objetivo) tekorã tekombojojaha aty: opaite umi teko me'ẽ, tembiapoukapy ha tekorã, ipota'ỹme ha itapiagua, Tetã hína ojapo omombarete hag̃ua avano'õ ñemoĩ porã. Añetehápe, ku tekoiterape oheka avano'õ oikotaha tekojoja, jakupyty ha joja guýpe. Ku tekoiterape ijysajakuaa'ỹva ("derecho subjetivo" térã "abstracto") hína mba'e yvypóra oguerekóva ha'eha tekove rehe: opaite umi mba'e Tetã rekojoja ohechakuaa yvypóra oguerekotee (techapyrã: Tekoiterape ohupytývo tekombo'e, tekoiterape ohupytývo tesãi ha ambuéva). Avano'õme niko tekoiterape oñepyrũ ha ojekakuaa. Yvypóra oikoveséramo avano'õme, toiko va'erã tekoiterape. Opamba'e yvypóra ojapo avano'õme oĩ va'erã tekoiterape guýpe. Mandu'apy Umi yvypóra tekoiterape ha'e hína opaite umi mba'e yvypóra ikatu ojapo hekoitépe ha tekojoja guýpe oikove hekosãso, hekojoja ha heko jekupyty. Opaite tekove oreko umi mba'e oĩgui hína ko Yvy ári ha oikove va'erã tekove oñemomba'e arãva, heko porãme hag̃ua, «ani oñemboyke avavépe taha'e ha'éva iñemoñare, ipiresa'y, imeña, iñe'ẽ, ijerovia, jokuaikuaáre iñeimo'a térã opaichagua ha'éva iñeimo'ã, hetã térã henda oúva, ipirapire, heñói térã taha'e ha'éva ñembo'yke ambuéva». Ikatu oje'e umi yvypóra tekoiterape ha'e hína opa mba'e ohejáva yvypóra toiko porãha avano'õ rehe, jekupytyhápe. Mandu'apy Tekoiterape Karl Raimund Popper (Viéna, 28 jasypokõi ary 1902 - Londres, 17 jasyporundy ary 1994) ha'e akue karai arandupykuaaty rehe ha jokuaikuaa rehe oñemoaranduitéva, heñói va'ekue Auteria tetãme, ohóramo jepe Ingyatérrape oikove hag̃ua upépe. Hetaite tapicha he'i ichugui ha'eha peteĩva umi karai aranduite saro'y XX pegua omba'apo akue tembikuaaty rehe . Ha'e omba'apoite akue avano'õ arandupykuaaty rehe avei, ha ojapo heta jehaipy ha aranduka jokuaikuaa rehe, oipysyrõite ha oñorairõite jekopytyjoja rehe ha ombohovaite umi tetã ojokuáiva hatãme, ojepytaso pe porokuái milíko rehe. Popper ohechauka hembiapokuépe mba'éichapa ha'e ohecha tembikuaaty arandupy, aranduka hérava Tembikuaaty kundaha ikuaa rape, osẽ peteĩháme alemañañe'ẽme (Logik der Forschung) ary 1934-pe. Ha'e ohechaukase mba'éichapa tembikuaaty ndojuehéi umi mba'e ijysajakuaa'ỹva. Joaju Biografia da Stanford Encyclopedia of Philosophy The Karl Popper Web Instituto Karl Popper Entrevista audio à BBC Mandu'apy Tekove Auteriagua Tekove Tavetã Joajugua Tekohatyai () ha'e hína oimeraẽ mba'e oñemoingéva tekoha rendápe omongy'áva ha naipotĩva. Tekoha ikatu ha'e taha'e ha'éva tenda, mba'e térã tekove, oikovéva ha ndoikovéiva. Mba'e oñembyaíva ikatu ha'e taha'e ha'éva mba'e omongy'áva ha oiko ombyai hag̃ua (mba'epu, tesape, yty ha ambuéva). Opa jey oñemoambue tekoha reko ha ivaivéva, oiko chugui tekohatyai, yvypóra ojapo meméva. Heta mba'e ikatu ojejapo ojoko hag̃ua tekohatyai, ha oĩ avei heta jekupytyha tetãitaguigua omoĩva teko me'ẽ ani hag̃ua oñembyai tekohápe. Avano'õ jekakuaa ou meme tekohatyai ndive. Ehecha avei Yvy ñembyaku Mandu'apy Joajuha Tekoha renda Añetegua reko () he'ise heta mba'e opaichagua yvypóra rembiapópe ha mba'eporãme, taha'e ha'éva ñe'ẽporãhaipyre, ñemoha'ãnga térã mba'epu porã. Tapichakuéra oho añetegua reko rehe ohechaukase ko Yvy ha'eháicha, hekotee, japu'ỹ. Ohechaukase añete, mba'éichapa ko yvóra, mymbakuéra, avano'õ, tekove ha opa mba'e ha'eháicha. Ojehecha arandupykuaatýpe añetegua reko he'ise mba'e ambuéva. He'ise opamba'e oiko, avave ndojesarekói jepe, oiko gueteri, taha'e ha'éva mba'ekuéra avave ndohechái, nohendúi térã noñandúi, techapyrãme: porãngue oikónte peteĩ tapicha ikatu ohecha peteĩ mba'e iporãva chupe, hákatu, karai arandu ohóva añetegua reko rehe ikatu he'i porãngue oiko gueteri, natekotevẽi avave ohecha chupe. Ojeikuaa añetegua reko ñe'ẽporãhaipyrépe oñepyrũ upe tetã Alemáñame. Karai ñe'ẽpapára ha haihára Heinrich Heine oñeha'ã, iñarandukakuéra rupi, ohecha ko Yvy ha'eháicha ha nosẽséi ko yvóra añetégui. Heta haihára ohai añetegua reko rupive ohekase mba'e porã ha marangatu ikatu oĩ avano'õ mbytépe. Emoñe'ẽ avei Arandupykuaaty Aristóteles Ñe'ẽporãhaipyre Tembiapoporã Arandupykuaaty Pedro Juan Caballero heñói tavaguasu Tovatĩme, oiméva III Departamento Cordillera, Paraguai, ary 1786 jave. Pedro Juan Cavallero michĩve Fulgencio Yegros-gui, poteĩ ary ha Dr. Gaspar Rodríguez de Francia ohasa ichupe 20 arýveve. Oike conspiración 1820 ha ojesuisida ka’irãime 13 jasypokõi 1821 jave. Imitã ha imitãkaria’y ramo Oñemoaranduva’ekue Real Colegio Seminario San Carlos, tavaguasu Asunción-me. Tembiasa Oimeva’ekue pe ome’ẽva’ekue sãsõ Batalla Tacuarí ha Paraguari Belgrano rehe. Upe 19 jasyteĩme 1811, omosãsõ Batalla Paraguarípe péva umi tendota paraguayo, he’iva upe triunfo Paraguáipe guarã , ojopývo Belgrano osẽvo Sur gotyo. Péicha 9 jasyapy 1811, Río Tacuarí rembe’ýpe, upépe Belgrano oha’ãrõ refuerzo Buenos Aires guive, oiko jey ambue batalla, (Batalla de Tacuati) Belgrano ojeruréva capitulación , ome’ẽva tendota ejercito paraguayo. Golpe Pyhare 14 jasypo, oguejy Capitán Pedro Juan Cavallero, umi patriota asunceno, upe toque de queda jave, aty oisãmbyhýva oho upe kuartel plása gotyo oimehápe guardia, ombohovái contingente oiméva 34 kuruguateño, alférez Mauricio José Troche, partidario revolución, ome’ẽva iguardia. Upe kuartel ohasa centro revolución; omosãsõva preso político-kuérape, ombosako’i umi mboka, oipyhy medida de seguridad ha omondo umi emisario interior gotyo, ohenóiva Fulgencio Yegros ha Manuel Atanasio Cabañas. Ipu Catedral itapu ha tavaguasu pukukue oñehendu ha upéichaoñehendu sapukái: ¡tyapu oiko plàsape!. Hetaiterei gente omboykése Gobernador Bernardo de Velasco ha ndikatúi oguahẽ oĩháme ha’e.. Pyhare mbytévo, Vicente Ignacio Iturbe oguahẽ Gobernador Velasco róga guasúpe, ohóvo Pedro Juan Cavallero ha subalterno-kuéra rendápe ogueraha peteí kuatiañe’è ha ipype ima’ejerúre: “Oñeme’ẽha plásape, armamento ha llave Cabildo-pegua”. “Gobernador Velasco oisãmbyhy agua gueteri gobierno, omoirũva mokõi diputado oheróva oficiales cuartel.gua”. Gobernador Bernardo de Velasco intimación Péicha Gobernador Bernardo de Velasco ombotove revolucionario-kuéra ojeruréva, ko’ãva oguenohẽ tropa plásagui ha omopyenda poapy kañón gobierno róga rovái, Vicente Ignacio Iturbe ha’èva intimación portador, omopyendáva ñembohovái. Gobernador Velasco ombotove tuguy ñehe’ẽ, ha osẽvo okẽme he’i: “Ha’èrõ mando rehe, che ame’ẽ ko bastón”. Oikuaávo resolución Gobernador Velasco-gui oúva, pueblo ovya’a. Ohupi poyvi ha ombokapu 21 kañonáso. Revolución opu’ãva Congreso 17 jasypoteĩ oiporavo Primera Junta Superior Gubernativa, ko Junta oïhápe Presidente Fulgencio Yegros ha oikèva Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia, Pedro Juan Cavallero, Francisco Javier Bogarín, ha Fernando de la Mora. Upérõ Presidente 1813 jasypápe; pe asamblea oguerohorýve consulado-pe oike agua ha ombyaty Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia ha Tte. Cnel. Fulgencio Yegros. Ha’e, Juan Gamarra, ombotovéva Dr. Francia-pe, kóva opresionava’ekue Tte. Cnel Yegros-pe osẽ haguã Cavallero política-gui. Estado Paraguayo Ko’ẽmbotávo 15 jasypo 1811 heñòi Estado Paraguayo, ome’ẽvo poder don Bernardo de Velasco karai Pedro Juan Cavallero-pe, oipyhýva pueblo representante ramo. Patiotakuéra aty ombosako’ìva movimiento revolucionario, oikuaávo Gobernador Velasco oikuaa oñembosako’ìha conspiración ha oha’ãrõva oipapa tropa portuguesa, he’ìvo, oñemoñe’ẽvo Francia ichupe, omotenonde haguã golpe, oha’ãrõ ỹre Fulgencio Yegros tropa. Tratado 12 Jasypa 1811 Oguahẽvo 12 Jasypa 1811 ofirma peteĩ Tratado pèva Buenos Aires omoañetèva Sãsõ Paraguáipe, ome’ẽva iñe’ẽ añeteguàva, ko’ã provincia oipytyvõva ñorãirõ oguahẽvo. Junta Hembiapo Gobierno jave Junta omopyendáva Fulgencio Yegros, Pedro Juan Cavallero ha Fernando de la Mora, oñepyrũva reforma económica ha cultural, ha’eháicha: Jasyteĩ 1812 arýpe omoheñoi Academia Militar. Cátedra Matemática ha Sociedad Patriótica Literaria , ombosako’ìva instrucción pública guive. Omotenonde Seminario ha ojogua aranduka Buenos Aires-pe omopyendávo Biblioteca Pública. Péicha Real Colegio Seminario San Carlos, ohupi gravamen ha oipytyvõ mbo’ehára gasto, pèicha oñemopyenda mbo’epy gratis ha obligatoria. Oñereglamenta escuela primaria ñemboguata, ohai umi mba’e ojapova’erã mbo’ehàra, ombotove tapicha nupã térã ñembyepoty. Económico guatápe, oñepyrũ omomýi agricultura, comercio, navegación ha Chaco-pe jeiko. Judicial-pe: odispone apelación ojapóva Junta ha Audiencia de Buenos Aires mboyve, ojerurèva institución remisión opàichagua causa criminal ha civil Paraguáipe. Péva Triunvirato Buenos Aires-pe oikéva demanda-pe. Arapokõindy Marangatu 1820 Ko’ã àra Semana Santa 1820 jave, omoheñói conspiración Dictador rehe –ndóva noñemoañetèi pèichaha- Francia oikuaa martes santo jave, ha oñepyrũ yvypòra jegueraha ka’irãime. Haimète opàvave prócer Independencia-gua ho’a ka’irãime, pèicha orenunsia hikuài voluntariamente actividad política, pèicha ojapo Fulgencio Yegros. Dr. Francia oity tukumbo hesekuèra. Ko’ãva ojeapresa ha ojefusila upe rire, ha ome’ẽ periodo de persecución ha represión heta ohenòiva “El Terror”. Pedro Juan Cavallero oaapresàva upe guive, ha ojesuicida oimévo ka’irãime 13 jasypoteĩ 1821 jave. Bibiografía Fascículos publicados por el Diario la Nación: “Enciclopedia Histórica del Paraguay” Nueva Historia del Paraguay, Editorial Hispana Paraguay S.R.L. www.gogle.com.py Joaju hyepyguávandi Pedro Juan Caballero - táva Tekove Paraguaigua Francisco José de Vargas González ojekuaavéva Pancho de Vargas-pe, heñóikuri ára 30 jasyrundy ary 1943-pe, Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme. Itúva herava'ekue Roger Dimas de Vargas ha isýkatu Hermelinda González. Francisco niko mokõiha po joyke'y apytépe. Imitã ha imitãrusúpe oikojepékuri heta ñane retã táva rupi, isy ha'égui mbo'ehára ha sãmbyhyhára heta mbo'ehaópe umi táva rupi, umíva apytépe: Encarnación, Aregua, Alberdi, La Colmena ha ipahápe, táva Paraguay. Itúva, Karai Roger, oñemosẽkuri ary 1947-pe ha oho oiko Argentina retãme. Upéicha rupi Pancho isy ha irundyve ijoyke'y ova ha oikókuri Areguápe itamói ndive hérava avei Francisco. Francisco José de Vargas oike oñemoarandu ha oikókuri ichugui tekomo'ãhára Mbo'ehaovusu Católica Ntra. Sra. de la Asunción-me, ha'e ombo'ehaguépe avei. Imitârusúpe omboguapy héra Chovy Atýpe ha ha'e avei upe aty mopu'ãharejey ary 1978-pe. Omendákuri Haydée Benítez rehe ha iñemoñarekuéra hína ko'âva: Verónica (+), Francisco José ha Silvia. Francisco José de Vargas niko peteĩ ñorairõhára mbarete ombohováiva'ekue Alfredo Stroessner-pe. Upevakuére heta ára oñemuñava'ekue. Oñemoka'irãikuri ha ojejaheivaíkuri hese hetaiterei jey; upeichavérõ jepe ha ikatuha peve chupe, akóinte oñeha'ãkuri oñangareko ipehênguekuérare. Tekomo'ãharaháicha Comité de Iglesias para Ayudas de Emergencia – CIPAE-pe, oipytyvõkuri hetaiterei ñande rapichápe oñemuñava'ekue ha ho'ava'ekue ka'irãime Stroessner poguýpe. Ho'ávo Stroessner ary 1989-pe, De Vargas-gui oikókuri amandajehára, ñepyrũrãme Cámara de Diputados-pe oikohaguépe avei ichugui motenondehára ha upéikatu oikókuri chugui senador ñane retãmegua. Omba'apomemékuri ojejuhu hag̃ua upe Archivo del Terror ary 1992-pe Martín Almada ha tekojojahára José Agustín Fernández ndive. De Vargas oñorairõkuri kane'õ'ỹre tekove jehechakuaáre ha pokarẽ mbohovaképe. Francisco José de Vargas ohayhúkuri ka'avokuéra, oguerohorýkuri yvyrekokuaa, yvyra ñeñotỹ, ka'avo jegua ha yvakuéra ñane retãmegua mongakuaa. Upévape omba'apókuri ijyvy Areguapeguápe. Avei oguerohoryetereíkuri pirahápe jeho. Francisco José de Vargas omanókuri Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 9 jasyporundy ary 2017-pe. *** DR. FRANCISCO JOSÉ DE VARGAS, GUARANÍME. Ohai: Francisco José de Vargas (h) ha David Galeano Olivera. Vargas Plueba ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Puebla de Zaragoza ha itáva orekovéva tapicha ipype avei. Opyta Méhiko pehẽngue Kuarahyresẽme, yvate gotyo ojejuhu upe tetãvore Tlaxcala ha tetãvore Hidalgo, yvate kuarahyresẽ gotyo upe tetãvore Veracruz, ñemby gotyo tetãvore Oaxaca ojejuhu, ñemby kuarahyreike gotyo opyta Guerrero ha kuarahyreike gotyo ojejuhu tetãvore Morelos ha Tetãvore Méhiko. Oreko 6 168 883 tapichakuéra oikovéva ipype, ary 2015 jave, tetãvore 4ha orekovéva tapicha ipype —upe Tetãvore Méhiko, Veracruz ha Jalisco rire— Ko tetãvore oiko peteĩháme ára 21 jasypakõi ary 1823-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Hidalgo, héra tee hína Tetãvore Hekosãsóva Hidalgo, ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Pachuca de Soto ha itáva orekovéva tapicha ipype avei. Opyta Méhiko pehẽngue Kuarahyresẽme, yvate gotyo ojejuhu upe tetãvore San Luis Potosí ha Veracruz, kuarahyresẽ gotyo tetãvore Puebla ojejuhu, ñemby gotyo Tetãvore Méhiko ha Tlaxcala, ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Querétaro. Oreko 2 858 359 tapichakuéra oikovéva ipype, ary 2015 jave. Ijapekue hína 20 813 km², tetãvore 6ha imichĩvéva —iguasuvéva Querétaro retãvorégui, Colima, Aguascalientes, Morelos ha Tlaxcala, upe tetãvore michĩvéva—. Oreko 84 táva. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Tetãvore Méhiko ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Toluca de Lerdo ha itáva orekovéva tapicha ipype hína upe táva Ecatepec de Morelos. Opyta Méhiko pehẽngue Mbyte-Ñemby, yvate gotyo ojejuhu upe tetãvore Querétaro, yvate kuarahyresẽ gotyo Tetãvore Hidalgo, kuarahyreike gotyo Tlaxcala, ñemby kuarahyresẽ gotyo pe tetãtove Puebla, ñemby gotyo ojejuhu Morelos ha Táva Méhiko, ha ñemby kuarahyreike gotyo Tetãvore Guerrero ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Michoacán. Oreko hína ipype amo 16 187 608 tapichakuéra, ary 2015 jave, tetãvore orekovéva tapichakuéra ipype, ijapekue hína 22 357 km², tetãvore 7ha imichĩvéva (iguasuvéva Tetãvore Hidalgo, Querétaro retãvorégui, Colima, Aguascalientes, Morelos ha Tlaxcala retãvorégui, upe imichĩvéva). Oiko peteĩháme ára 2 jasyapy ary 1824-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Querétaro ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Santiago de Querétaro ha itáva orekovéva tapicha ipype hína avei. Opyta Méhiko pehẽngue Mbyte-Yvate, yvate gotyo ojejuhu upe tetãvore Guanajuato ha San Luis Potosí, ñemby gotyo Tetãvore Hidalgo ha Tetãvore Méhiko, kuarahyreike gotyo Michoacán. Oreko hína ipype amo 1 827 937 tapichakuéra, ary 2015 jave, ijapekue hína 11,684 km², tetãvore 5ha imichĩvéva (iguasuvéva Colima, Aguascalientes, Morelos ha Tlaxcala retãvorégui, upe imichĩvéva). Oiko peteĩháme ára 23 jasypakõi ary 1823-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Morelos ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Cuernavaca ha itáva orekovéva tapicha ipype hína avei. Opyta Méhiko pehẽngue Mbyte-Ñemby, yvate gotyo ojejuhu upe Táva Méhiko, kuarahyresẽ gotyo Puebla, kuarahyreike gotyo Tetãvore Méhiko, ha ñemby gotyo Tetãvore Guerrero. Oreko hína ipype amo 1 777 227 tapichakuéra, ary 2015 jave, ijapekue hína 4893 km², tetãvore 2ha imichĩvéva (iguasuvéva Tlaxcala retãvorégui, upe imichĩvéva). Oiko peteĩháme ára 16 jasyrundy ary 1869-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Michoacán ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Morelia ha itáva orekovéva tapicha ipype hína avei. Opyta Méhiko pehẽngue Kuarahyreike, yvate gotyo ojejuhu umi tetãvore Colima, Jalisco ha Guanajuato, yvate kuarahyresẽ gotyo Querétaro, kuarahyreike gotyo Tetãvore Méhiko, ñemby gotyo pe tetãvore Guerrero ha kuarahyreike gotyo paraguasu Py'aguapy. Oreko hína ipype amo 4 584 471 tapichakuéra, ary 2015 jave, tetãvore orekovéva tapichakuéra ipype. Oiko peteĩháme ára 22 jasypokõi ary 1823-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Tetãvore Guerrero ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Chilpancingo de los Bravo ha itáva orekovéva tapicha ipype hína aupe táva Acapulco de Juárez. Opyta Méhiko pehẽngue Ñemby-Kuarahyreike, yvate gotyo ojejuhu umi tetãvore Méhiko, Morelos ha Puebla, ñemby kuarahyresẽ gotyo Oaxaca, ñemby kuarahyreike gotyo paraguasu Py'aguapy ha yvate kuarahyreike gotyo pe tetãvore Michoacán. Oreko hína ipype amo 3 533 251 tapichakuéra, ary 2015 jave. Oiko peteĩháme ára 27 jasypa ary 1849-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Aguascalientes ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Aguascalientes ha itáva orekovéva tapicha ipype. Opyta Méhiko pehẽngue Mbyte-Yvate, yvate gotyo ojejuhu upe tetãvore Zacatecas ha ñemby gotyo ojejuhu Jalisco, ha ñemby kuarahyreike gotyo Tetãvore Guerrero ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Michoacán. Oreko hína ipype amo 1 513 645 tapichakuéra, ary 2015 jave, ijapekue hína 22 357 km², tetãvore 3ha imichĩvéva (iguasuvéva Morelos ha Tlaxcala retãvorégui, upe imichĩvéva). Oiko peteĩháme ára 5 jasykõi ary 1857-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Zacatecas ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Zacatecas ha itáva orekovéva tapicha ipype hína avei. Opyta Méhiko pehẽngue Mbyte-Yvate, yvate gotyo ojejuhu upe tetãvore Coahuila, yvate kuarahyresẽ gotyo ojejuhu Nuevo León, kuarahyresẽme San Luis Potosí, ñemby gotyo umi tetãvore Guanajuato, Jalisco ha Aguascalientes, ñemby kuarahyreike gotyo Nayarit ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Durango. Oreko hína ipype amo 1 579 209 tapichakuéra, ary 2015 jave, ijapekue hína 75 539 km². Oiko peteĩháme ára 23 jasypakõi ary 1588-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua Guanajuato ha'e peteĩ tetãvore Méhiko pegua. Itavusu hína upe táva Guanajuato ha itáva orekovéva tapicha ipype hína pe táva León. Opyta Méhiko pehẽngue Mbyte-Yvate, yvate gotyo ojejuhu umi tetãvore Zacatecas ha San Luis Potosí, ñemby gotyo Michoacán, kuarahyreike gotyo Jalisco ha kuarahyresẽ gotyo ojejuhu tetãvore Querétaro. Oreko hína ipype amo 5 853 677 tapichakuéra, ary 2015 jave, tetãvore orekovéva tapichakuéra ipype 5ha —pe Tetãvore Méhiko, Veracruz, Jalisco ha Puebla rire— ijapekue hína 179,25 hab/km². Oiko peteĩháme ára 20 jasypakõi ary 1823-pe. Ta'ãnga Mandu'apy Tetãvore Méhiko pegua John Michael Burt Candia (Táva Paraguay, Paraguái retãme; ára 28 jasypoteĩ ary 1931-pe — Táva Paraguay, Paraguái retãme; ára 19 jasyporundy ary 2017-pe), karai mba'ejegua apohára ha ñemoha'ãnga apohára Paraguái pegua. Ha'e niko heñóikuri Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 28 jasypoteĩ ary 1931-pe. Itúva, Inglaterra-ygua, herava'ekue George Gordon Burt ha isýkatu María Luisa Candia Torrents de Burt, oguerekova'ekue mbohapy ñemoñare: Daniel Gordon, Peter Francis ha John Michael. Opa rire Cháko Ñorairõ ha itúva omano rire, Michael, ijoyke'ykuéra ha isy ovákuri Tetãvore Joapykuéra-pe. Upépe oikékuri mitãmbo'ehao ha mitãrusumbo'ehaópe ha avei oñembokatupyrýkuri mbosa'ykuaápe Nueva York-pe Mariusa Gonzáles Beiro ndive. Michael Burt ojevýkuri ñane retãme ary 1949-pe. Omohu'ãkuri iñemoarandu Colegio Nacional de la Capital-pe. Ary 1955-pe ohókuri Río de Janeiro, Pindorama-pe oñemoarandu hag̃ua Mba'ejegua Mbo'ehaópe ha oikókuri chugui mba'e'apohára. Ary 1959-pe oujeýkuri ñane retãme. Ohechaukákuri hembiapokue mbosa'y rehegua ary 1962 guive ha avei oike ombo'e Facultad de Arquitectura oĩva Universidad Nacional de Asunción-me. Omendákuri Deidamia Sampaio rehe ha iñemoñarekuéra: Verónica ha Johnny. Michael Burt rembiapokue herakuãkuri ko yvóra tuichakue javeve. Ohechaukákuri umi hembiapokue hetaiterei tetãme ko yvy apére. Upéicha avei, hetaiterei jehechakuaa ha jeguaka oñeme'ẽkuri chupe hembiapo porãitáre ñane retãme ha ambue tetã rupi. Iñarandu, ikatupyry, hekojejapo'ỹ, ipojera ha ipy'arory umíva hína umi mba'e ohechaukáva pe karai guasu rekopy. Michael Burt niko oikékuri Rotary Club Asunción Catedral-pe ha akóinte ohókuri umi atýpe oñomongetávo iñirũnguéra upepegua ndive, omotenondéva heta tembiapo porã tapichakuéra rayhupápe. Ary 2016-pe Rotary Club Asunción Catedral ombotýkuri 25 ary ha ojapókuri peteĩ jehechakuaa John Michael Burt Candia-pe, omomorãvo hekove. Michael Burt omanókuri Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 19 jasyporundy ary 2017-pe. Joaju Ver VIDA Y OBRAS DEL MAESTRO MICHAEL BURT Mandu'apy MICHAEL BURT, GUARANÍME, Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Heymáña térã Germania ikatu he'ise heta tenda ha táva, ha mba'e ambuéva avei: Tendakuéra Germania (Buenos Aires), tava'i tetãvore Buenos Aires pegua (Argentina); Germania (Wisconsin), táva tetãvore Wisconsin pegua (Estados Unidos); Alemáñape Alemáña, tetã Európa pegua; Heymáña (mbo'aváva), tetã Alemáña ñembo'aváva; Welthauptstadt Germania ‘Capital mundial Germania’ (Segunda Berlín), el nombre que tendría Berlín tras la remodelación nazi de la ciudad proyectada por Albert Speer y Adolf Hitler; Ymaguare Heymáña — Yvate Európa héra ymaguare Heymáña Inferior — tetãvore Mburuvi Rróma pegua Heymáña Superior — tetãvore Mburuvi Rróma pegua Heymáña (Kuarahyresẽ Hyãsia), tetã ymaguare. Mba'eporã Heymáña (aranduka), karai arandu Tácito rembiapokue ojapo ary 98-pe; Heymáña (ópera), ópera ojapo Alberto Franchetti. Ka'arukaru niko pe tembi'u guasu ojejapóva pyharépe. Ñe'ẽrapokuaa Ko ñe'ẽ osẽ oñembyatýramo ka'aru ha karu.  Tembi'u Rambosa niko pe tembi'u oje'úva peteĩetehápe, ára oñepyrũ ramoitéramo. Ñe'ẽrapokuaa  Héra ou karaiñe'ẽ almorzar-gui. References Tembi'u Ára 24 jasypo ha'e ára 144ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 145ha umi ary hekope'ỹme. Amo 221  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 15 a. C.: Germánico, aristócrata ha militar romano, envenenado a los 34 años (f. 19 d. C.). 1494: Pontormo, pintor Itália pegua (ñemano ary 1557). 1544: William Gilbert, pohanohára Vyretáña pegua (ñemano ary 1603). 1671: Gian Gastone de Médici, aristócrata toscano (ñemano ary 1737). 1686: Daniel Gabriel Fahrenheit, físico Alemáña pegua (ñemano ary 1736). 1723: Antonio Caballero ha Góngora, religioso Espáña pegua ha virmburuvicha guasu neogranadino (ñemano ary 1796). 1739: Faustino Álvarez de Foronda, aristócrata peruano (ñemano ary 1816). 1743: Jean-Paul Marat, periodista ha revolucionario Hyãsia pegua (ñemano ary 1793). 1794: William Whewell, filósofo Vyretáña pegua (ñemano ary 1866). 1803: Alexander von Nordmann, zoólogo ha botánico finlandés (ñemano ary 1866). 1810: Abraham Geiger, rabino ha teólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1874). 1819: Victoria I, reina Vyretáña pegua (ñemano ary 1901). 1821: Juan Bautista Topete, marino ha ojokuaikuaáva Espáña pegua (ñemano ary 1885). 1830: Alekséi Savrásov, pintor Rrúsia pegua (ñemano ary 1897). 1855: Arthur Wing Pinero, dramaturgo Vyretáña pegua (ñemano ary 1934). 1870: Benjamin Cardozo, jurista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1938). 1870: Jan Smuts, primer ministro sudafricano (ñemano ary 1950). 1878: Lillian Moller Gilbreth, psicóloga Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1972). 1879: Moisés Kogan, escultor Alemáña pegua (ñemano ary 1943). 1880: Manuel Romero de Terreros, historiador ha haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1965). 1886: Paul Paray, compositor Hyãsia pegua (ñemano ary 1979). 1887: Mick Mannock, piloto de guerra irlandés (ñemano ary 1918). 1889: Larry Williams, director de fotografía Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1956). 1891: William Foxwell Albright, arqueólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1971). 1891: Benedictus Hubertus Danser, botánico ha taxónomo neerlandés (ñemano ary 1943). 1899: Suzanne Lenglen, tenista Hyãsia pegua (ñemano ary 1938). 1899: Henrí Michaux, ñe'ẽpapára ha pintor de origen belga, nacionalizado Hyãsia pegua (ñemano ary 1984). 1900: Eduardo De Filippo, mba'eapohára Itália pegua (ñemano ary 1984). 1901: José Nasazzi, vakapipopo ha'ãhára uruguayo (ñemano ary 1968). 1903: Domingo Pérez Minik, haihára Espáña pegua (ñemano ary 1989). 1905: Mijaíl Shólojov, haihára Rrúsia pegua, premio nobel de literatura en 1965 (ñemano ary 1984). 1907: José María Lacarra de Miguel, historiador Espáña pegua (ñemano ary 1987). 1907: John King Fairbank, historiador ha sinólogo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1991). 1908: Emil Friedman, violinista Venesuéla pegua de origen checo (ñemano ary 2002). 1912: Harold Ambellan, escultor Hyãsia pegua-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2006). 1911: Javier Malagón, jurista Espáña pegua (ñemano ary 1990). 1911: Barbara West, personalidad Vyretáña pegua (ñemano ary 2007). 1914: Luis Lucia Mingarro, cineasta Espáña pegua (ñemano ary 1984). 1914: Lilli Palmer, mba'eapohára Alemáña pegua (ñemano ary 1986). 1916: Luis Romero, haihára Espáña pegua (ñemano ary 2009). 1919: Juanito Valderrama, cantaor Espáña pegua (f.2004). 1922: Pierre Daix, periodista ha haihára Hyãsia pegua (ñemano ary 2014). 1925: Mai Zetterling, mba'eapohára ha cineasta sueca (ñemano ary 1994). 1927: Claude Abbés, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua (ñemano ary 2008). 1928: Jacobo Zabludovsky, periodista Méhiko pegua. (ñemano ary 2015). 1928: William Trevor, haihára irlandés (ñemano ary 2016). 1931: Michael Lonsdale, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1932: Arnold Wesker, dramaturgo Vyretáña pegua. 1933: Muharrem Fejzo, escultor albanés. 1933: Joaquín Vaquero Turcios, escultor ha pintor Espáña pegua (ñemano ary 2010). 1934: Canario (Darcy Silveira dos Santos), vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1936: Luis Llongueras, peluquero Espáña pegua. 1937: Archie Shepp, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1938: Tommy Chong, mba'eapohára canadiense. 1938: Luis Ramallo, ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1940: José Joe Baxter, guerrillero Argentina pegua pegua (ñemano ary 1973). 1940: Joseph Brodsky, haihára Rrúsia pegua-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de literatura en 1987 (ñemano ary 1996). 1940: Christoph Wolff, musicólogo Alemáña pegua. 1941: Bob Dylan, músico, ñe'ẽpapára ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de literatura en 2016. 1941: Andrés García, mba'eapohára Méhiko pegua-dominicano. 1941: George Lakoff, lingüista ha activista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1942: Hannu Mikkola, piloto de automovilismo finlandés. 1944: Susana Baca, opurahéiva peruana. 1944: Patti LaBelle, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1944: Vavá (Luciano Sánchez), vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1945: Priscilla Presley, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1946: Cristina Alberó, mba'eapohára Argentina pegua. 1946: Irena Szewińska, atleta polaca. 1947: Martin Winterkorn, ejecutivo Alemáña pegua automotriz. 1947: José Acosta Cubero, diputado Espáña pegua. 1949: Jim Broadbent, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1949: Ricardo Franco, cineasta Espáña pegua. 1953: Alfred Molina, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1955: Rosanne Cash, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1955: David Leonard, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1956: Sean Kelly, ciclista irlandés. 1960: Guy Fletcher, tecladista Vyretáña pegua de Dire Straits. 1960: Doug Jones, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1960: Kristin Scott Thomas, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1961: Ismael Urtubi, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1962: Gene Anthony Ray, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2003). 1962: Héctor Camacho, boxeador puertorriqueño (ñemano ary 2012). 1963: Antonio Márquez, bailarín ha coreógrafo Espáña pegua. 1963: Ivan Capelli, piloto de carreras Itália pegua. 1963: Michael Chabon, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua 1963: Joe Dumars, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1963: Kathy Leander, opurahéiva suiza. 1964: Álvaro Rudolphy, mba'eapohára chileno. 1965: Carlos Franco, golfista paraguayo. 1965: John C. Reilly, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1965: Shinichiro Watanabe, director de animé Hapõ pegua. 1966: Éric Cantona, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1966: Francisco Javier Cruz, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1967: Carlos Almeida Hernández, beisbolista Venesuéla pegua. 1967: Eric Close, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1967: Heavy D, rapero jamaico-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2011). 1969: Andrés Izarra, ojokuaikuaáva ha periodista Venesuéla pegua. 1969: Rich Robinson, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda The Black Crowes. 1972: Greg Berlanti, guionista ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Rodrigo Bueno, opurahéiva Argentina pegua pegua de «cuarteto» (ñemano ary 2000). 1973: Bartolo Colón, beisbolista dominicano. 1973: Ruslana, opurahéiva ucraniana. 1973: Vladimír Šmicer, vakapipopo ha'ãhára checo. 1974: Will Sasso, mba'eapohára Hapõ pegua. 1974: Sébastien Foucan, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1975: Yannis Goumas, vakapipopo ha'ãhára griego. 1976: Alessandro Cortini, músico Itália pegua. 1977: Kym Valentine. mba'eapohára australiana. 1978: Elijah Burke, luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Bryan Greenberg, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Brian Ching, vakapipopo ha'ãhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1979: Tracy McGrady, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Cecilia Cheung, mba'eapohára ha opurahéiva hongkonesa. 1982: DaMarcus Beasley, vakapipopo ha'ãhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Ben Yahtzee Croshaw, crítico ha creador de videojuegos anglo-australiano. 1984: Sarah Hagan, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1987: Jimena Barón, mba'eapohára Argentina pegua. 1988: Billy Gilman, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1989: Tara Correa-McMullen, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2005). 1989: Adel Taarabt, vakapipopo ha'ãhára marroquí. 1989: G-Eazy, rapero Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1990: Yūya Matsushita, opurahéiva ha mba'eapohára Hapõ pegua. 1994: Bobby Lockwood, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1994: Rodrigo De Paul, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua pegua. Mano 1153: David I, mburuvicha guasu escocés (ary reñói 1084). 1351: Abu al-Hasan 'Ali, sultán marroquí (ary reñói c. 1297). 1408: Taejo de Joseon, gobernador de Corea (ary reñói 1335). 1543: Nicolás Copérnico, astrónomo ha matemático polaco (ary reñói 1473). 1612: Robert Cecil, estadista ha aristócrata Vyretáña pegua (ary reñói 1563). 1632: Robert Hues, matemático ha geógrafo Vyretáña pegua (ary reñói 1553). 1665: María de Jesús de Ágreda, religiosa ha haihára Espáña pegua (ary reñói 1602). 1725: Jonathan Wild, criminal Vyretáña pegua (ary reñói 1682). 1734: Georg Stahl, químico, técnico metalúrgico ha pohanohára Alemáña pegua (ary reñói 1659). 1792: George Brydges Rodney, almirante Vyretáña pegua (ary reñói 1718). 1806: John Campbell, mariscal Vyretáña pegua (ary reñói 1723). 1817: Juan Meléndez Valdés, ñe'ẽpapára ha ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary reñói 1754). 1843: Sylvestre François Lacroix, matemático Hyãsia pegua (ary reñói 1765). 1872: Julius Schnorr von Carolsfeld, pintor Alemáña pegua (ary reñói 1794). 1877: Ramón Cabrera, general carlista Espáña pegua (ary reñói 1806). 1879: William Lloyd Garrison, publicista ha abolicionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1805). 1883: Abdel Kadir, líder argelino (ary reñói 1808). 1908: Tom Morris, Sr., golfista escocés (ary reñói 1821). 1919: Amado Nervo, ñe'ẽpapára ha diplomático Méhiko pegua (ary reñói 1870). 1937: Alfred Adler, psicoanalista austriaco (ary reñói 1870). 1945: Robert Ritter von Greim, piloto ha oficial de ejército Alemáña pegua (ary reñói 1892). 1947: Charles Ferdinand Ramuz, haihára suizo (ary reñói 1878). 1948: Jacques Feyder, cineasta ha guionista belga (ary reñói 1885). 1949: Rosita Renard, pianista chilena (ary reñói 1894). 1950: Archibald Wavell, militar Vyretáña pegua (ary reñói 1883). 1956: Enrique Muiño, mba'eapohára hispanoArgentina pegua pegua (ary reñói 1881). 1959: John Foster Dulles, ojokuaikuaáva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1888). 1963: Elmore James, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de blues (ary reñói 1918). 1965: David Smith, escultor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1906). 1969: Willy Ley, científico Alemáña pegua (ary reñói 1906). 1974: Duke Ellington, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ary reñói 1899). 1979: Germán Pomares, revolucionario nicaragüense (ary reñói 1937). 1981: Jaime Roldós, presidente ecuatoriano (ary reñói 1940). 1984: Vincent J. McMahon, promotor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de la lucha profesional (ary reñói 1914). 1987: Hermione Gingold, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1897). 1991: Gene Clark, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda The Byrds (ary reñói 1944). 1993: Juan Jesús Posadas Ocampo, arzobispo Méhiko pegua (ary reñói 1926). 1995: Harold Wilson, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói 1916). 1996: Enrique Álvarez Félix, mba'eapohára Méhiko pegua de telenovelas (ary reñói 1935). 1996: José Cuatrecasas Arumí, botánico ha farmacéutico Espáña pegua (ary reñói 1903). 1996: Jacob Druckman, compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1928). 1997: Edward Mulhare, mba'eapohára irlandés (ary reñói 1923). 1998: Lucio Muñoz, pintor Espáña pegua (ary reñói 1929). 1999: Ramón Rubial, ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary reñói 1906). 2000: Kurt Schork, periodista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1947). 2001: Urruti (Francisco Javier González Urruticoechea), portero Espáña pegua de fútbol (ary reñói 1957). 2003: Rachel Kempson, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1910). 2005: Carl Amery, haihára Alemáña pegua (ary reñói 1922). 2005: Arthur Haulot, periodista belga (ary reñói 1913). 2007: Inés Gebhard, académica universitaria, concertista de piano ha maestra chilena (ary reñói 1913). 2007: Nélida Federico, música ha pintora Argentina pegua (ary reñói 1920). 2009: Pedro Sempson, mba'eapohára Espáña pegua (ary reñói 1920). 2010: Paul Gray, bajista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Slipknot (ary reñói 1972). 2010: Alexander Belostenny, baloncestista de la Selección lituana ha Unión Soviética (ary reñói 1959). 2011: Luis Ángel Rojo, economista, académico ha catedrático Espáña pegua (ary reñói 1934). 2011: Myriam de Urquijo, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1918). 2012: Jacqueline Harpman, haihára ha psicoanalista belga (ary reñói 1929). 2013: Elsa Bornemann, haihára Argentina pegua (1952). 2013: Gotthard Graubner, pintor Alemáña pegua (ary reñói 1930). 2013: Arnoldo Martínez Verdugo, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary reñói 1925). 2013: Raúl Padilla "Chóforo", mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1940). 2013: Antonio Puchades, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ary reñói 1925). 2013: Alfonso Santisteban, músico Espáña pegua (ary reñói 1943). 2013: John Sumner, artista Vyretáña pegua (ary reñói 1924). 2013: Piotr Todorovski, cineasta Rrúsia pegua (ary reñói 1925). 2015: Tanith Lee, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1947). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 22 jasypo ha'e ára 142ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 143ha umi ary hekope'ỹme. Amo 223  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1466: Marin Sanudo, historiador ha cronista Itália pegua (ñemano ary 1536). 1644: Gabriel de Grupello, escultor belga (ñemano ary 1730). 1715: François-Joachim de Pierre de Bernis, haihára, clérigo ha diplomático Hyãsia pegua (ñemano ary 1794). 1733: Hubert Robert, pintor Hyãsia pegua (ñemano ary 1808). 1766: Rafael Menacho, militar Espáña pegua (ñemano ary 1811). 1772: Ram Mohan Roy, filósofo indio (ñemano ary 1833). 1777: Luis María de Borbón ha Vallabriga, arzobispo ha cardenal Espáña pegua (ñemano ary 1823). 1783: William Sturgeon, físico Vyretáña pegua (ñemano ary 1850). 1808: Gérard de Nerval, haihára Hyãsia pegua (ñemano ary 1855). 1813: Richard Wagner, compositor Alemáña pegua (ñemano ary 1883). 1833: Manuel Ruiz Zorrilla, político Espáña pegua (ñemano ary 1895). 1841: Catulle Mendès, ñe'ẽpapára Hyãsia pegua (ñemano ary 1909). 1844: Mary Cassatt, pintora Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1926). 1848: Fritz von Uhde, pintor Alemáña pegua (ñemano ary 1911). 1856: Emilio Rabasa, político ha literato Méhiko pegua (ñemano ary 1930). 1859: Arthur Conan Doyle, pohanohára ha haihára Vyretáña pegua, autor de Sherlock Holmes (ñemano ary 1930). 1865: Enric Morera i Viura, compositor Espáña pegua (ñemano ary 1942). 1866: Charles F. Haanel, haihára ha magnate Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1949). 1867: Julio Flórez, ñe'ẽpapára colombiano (ñemano ary 1923). 1874: Daniel François Malan, político sudafricano (ñemano ary 1959). 1879: Alla Nazimova, mba'eapohára rusa-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1945). 1880: Henri Gavel, hispanista Hyãsia pegua (ñemano ary 1959). 1885: Giacomo Matteotti, político socialista Itália pegua (ñemano ary 1924). 1887: Arthur Craván, haihára Hyãsia pegua (ñemano ary 1918). 1892: Juan Calvo Domenech, mba'eapohára Espáña pegua (ñemano ary 1962). 1900: Yvonne de Gaulle, mujer Hyãsia pegua (ñemano ary 1979), esposa de Charles de Gaulle. 1907: Hergé (Georges Remí), historietista Hyãsia pegua de origen belga (ñemano ary 1983). 1907: Laurence Olivier, mba'eapohára ha cineasta Vyretáña pegua (ñemano ary 1989). 1910: Julio Salvador ha Díaz-Benjumea, militar ha político Espáña pegua (ñemano ary 1987). 1912: Herbert C. Brown, químico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen Vyretáña pegua, premio nobel de química en 1979 (ñemano ary 2004). 1913: Rafael Gil, guionista ha cineasta Espáña pegua (ñemano ary 1986). 1914: Sun Ra (Herman Sonny Blount), músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ñemano ary 1993). 1914: E. A. Thompson, historiador Vyretáña pegua (ñemano ary 1994). 1914: Max Kohnstamm, historiador ha diplomático neerlandés (ñemano ary 2010). 1920: Thomas Gold, astrofísico austríaco (ñemano ary 2004). 1922: Agustín Gaínza, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ñemano ary 1995). 1922: Alicia Jurado, haihára Argentina pegua (ñemano ary 2011). 1924: Charles Aznavour, opurahéiva, compositor ha mba'eapohára Hyãsia pegua. 1925: Jean Tinguely, artista suizo (ñemano ary 1991). 1926: Elek Bacsik, guitarrista ha violinista húngaro de jazz (ñemano ary 1993). 1926: Concha Alós, haihára Espáña pegua (ñemano ary 2011). 1927: Peter Matthiessen, haihára ha naturalista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2014). 1927: George A. Olah, químico húngaro, premio nobel de química en 1994 (ñemano ary 2017). 1930: Harvey Milk, político ha activista de derechos civiles Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1978). 1930: Agustín Tosco, dirigente sindical Argentina pegua (ñemano ary 1975). 1932: Celia Bravo (Lucila Mataix-Olcina), haihára Espáña pegua (ñemano ary 2001). 1935: Barry Rogers, músico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1991). 1937: Facundo Cabral, cantautor Argentina pegua (ñemano ary 2011). 1937: Richard Kenneth Brummitt, botánico Vyretáña pegua (ñemano ary 2013). 1938: Susan Strasberg, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1999). 1940: Carlos Galván, bandoneonista, director de orquesta ha compositor Argentina pegua de tango (ñemano ary 2014). 1941: Paul Winfield, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2004). 1942: Unabomber (Theodore Kaczynski), terrorista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de origen polaco. 1943: Betty Williams, pacifista irlandesa, premio nobel de la paz en 1976. 1943: Edgar Marín, exvakapipopo ha'ãhára costarricense. 1945: Pedro Berruezo, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ñemano ary 1973). 1946: George Best, vakapipopo ha'ãhára norirlandés (ñemano ary 2006). 1946: Virginia Lago, mba'eapohára Argentina pegua. 1949: Ángel Enrique Tacuarita Brandazza, militante social asesinado por el Ejército Argentina pegua (ñemano ary 1972). 1950: Bernie Taupin, letrista, ñe'ẽpapára ha opurahéiva Vyretáña pegua. 1952: Waldemar Victorino, vakapipopo ha'ãhára Uruguái pegua. 1953: Tillie Moreno, opurahéiva filipina. 1955: Iva Davies, cantautor e instrumentista australiano, líder de la banda Icehouse. 1956: Al Corley, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Javier Castrilli, exárbitro de fútbol ha político Argentina pegua. 1959: Morrissey, músico ha vocalista Vyretáña pegua, de la banda The Smiths. 1960: Hideaki Anno, director de animación japonés. 1961: Alfons Arús, periodista Espáña pegua. 1961: Antonia San Juan, mba'eapohára, cineasta, guionista ha productora Espáña pegua. 1962: Bo Skovhus, barítono danés 1964: Rita Guerrero, mba'eapohára ha opurahéiva Méhiko pegua, de la banda Santa Sabina (ñemano ary 2011). 1966: Wang Xiaoshuai, cineasta chino. 1967: Christophe Gagliano, yudoca Hyãsia pegua. 1967: Paloma Lago, modelo ha presentadora Espáña pegua. 1968: Ígor Lediakhov, vakapipopo ha'ãhára ruso. 1970: Naomi Campbell, modelo Vyretáña pegua. 1970: Pedro Diniz, piloto Pindoráma pegua de Fórmula 1. 1970: Willy Toledo, mba'eapohára Espáña pegua. 1972: Anna Belknap, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1972: Max Brooks, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Emilio Alzamora, piloto de motociclismo Espáña pegua. 1973: Fátima Baeza, mba'eapohára Espáña pegua. 1974: Sean Gunn, mba'eapohára canadiense. 1975: Salvador Ballesta, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1976: Fernando Andina, mba'eapohára Espáña pegua. 1976: Daniel Erlandsson, músico sueco. 1978: Ginnifer Goodwin, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1978: Katie Price, modelo Vyretáña pegua. 1979: Maggie Q, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1980: Lucy Gordon, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 2009). 1981: Jürgen Melzer, tenista austriaco. 1981: Bryan Danielson, luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Franco Niell, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1984: Bismarck du Plessis, rugbista sudafricano. 1984: Paola Sallustro, mba'eapohára ha opurahéiva Argentina pegua. 1985: CariDee English, modelo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1985: Mauro Boselli, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1985: Tranquillo Barnetta, vakapipopo ha'ãhára suizo. 1987: Nóvak Diókovich, tenista serbio. 1987: Arturo Vidal, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1991: Suho, opurahéiva, bailarín, modelo ha mba'eapohára surcoreano. 1994: Franco Masini, mba'eapohára Argentina pegua. Mano 192: Dong Zhuo, militar chino (ary reñói 138). 337: Constantino el Grande, emperador romano (ary reñói 272). 1457: Rita de Casia, religiosa Itália pegua (ary reñói 1381). 1540: Francesco Guicciardini, filósofo, historiador ha político Itália pegua (ary reñói 1483). 1667: Alejandro VII, papa Itália pegua (ary reñói 1599). 1802: Martha Washington, primera dama Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1731). 1849: Maria Edgeworth, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1768). 1873: Alessandro Manzoni, haihára Itália pegua (ary reñói 1785). 1873: Per Georg Scheutz, inventor sueco (ary reñói 1785). 1884: William Tatum Wofford, militar Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1824). 1885: Victor Hugo, haihára ha político Hyãsia pegua (ary reñói 1802). 1895: Isaac Peral, marino e inventor Espáña pegua (ary reñói 1851). 1902: Mariano Escobedo, militar Méhiko pegua (ary reñói 1826). 1910: Jules Renard, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1864). 1916: Andrés Avelino Aramburú Sarrio, periodista ha político peruano (ary reñói 1845). 1925: Romeo Murga, haihára Chíle pegua (ary reñói 1904). 1931: Ofelia Nieto, soprano Espáña pegua (ary reñói 1898). 1933: José María Vargas Vila, haihára colombiano (ary reñói 1860). 1961: Edward F. Cline, director de cine Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. (ary reñói 1891). 1967: Langston Hughes, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1902). 1972: Margaret Rutherford, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1892). 1972: Cecil Day-Lewis, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói 1904). 1975: Lefty Grove, beisbolista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1900). 1976: Ringo Bonavena, boxeador Argentina pegua; asesinado (ary reñói 1942). 1984: John Marley, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1907). 1991: Federico Sopeña, musicólogo Espáña pegua (ary reñói 1917). 1997: Alfred Day Hershey, científico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1908). 1998: John Derek, mba'eapohára ha cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1926). 1998: Ricardo Franco, cineasta Espáña pegua (ary reñói 1949). 2002: Manuel Padorno, ñe'ẽpapára Espáña pegua (ary reñói 1933). 2006: Lee Jong-wook, diplomático surcoreano (ary reñói 1945). 2006: Lilia Prado, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1928). 2006: Ángel Fernández Rugama, cronista deportivo Méhiko pegua (ary reñói 1925). 2010: Martin Gardner, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1914). 2013: Henri Dutilleux, compositor Hyãsia pegua (ary reñói 1916). 2017: Nicky Hayden, piloto de motociclismo estadeunidense (ary reñói 1981). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 23 jasypo ha'e ára 143ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 144ha umi ary hekope'ỹme. Amo 222  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1052: Felipe I, rey Hyãsia pegua. 1450: Giovanni Caboto, navegante ha explorador Itália pegua. 1606: Juan Caramuel, filósofo, matemático, lógico ha lingüista Espáña pegua. 1676: Johann Bernhard Bach, compositor Alemáña pegua. 1707: Carlos Linneo, naturalista ha pohanohára sueco. 1718: William Hunter, anatomista ha pohanohára escocés. 1729: Giuseppe Parini, ñe'ẽpapára Itália pegua. 1730: Augusto Fernando, general prusiano. 1734: Franz Anton Mesmer, pohanohára Alemáña pegua, descubridor del hipnotismo. 1741: Andrea Luchesi, compositor Itália pegua. 1768: Auguste Marie Taunay, escultor Hyãsia pegua (ñemano ary 1824). 1779: Rita Pérez de Moreno, activista independentista Méhiko pegua, esposa de Pedro Moreno (ary reñói 1779). 1790: Jules Dumont D'Urville, explorador Hyãsia pegua. 1790: James Pradier, escultor Hyãsia pegua. 1794: Ignaz Moscheles, compositor ha pianista checo. 1795: Charles Barry, arquitecto Vyretáña pegua. 1810: Margaret Fuller, periodista ha activista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1811: José de Salamanca ha Mayol, empresario ha político Espáña pegua. 1819: August von Kreling, escultor Alemáña pegua. 1834: Carl Bloch, pintor danés. 1844: `Abdu'l-Bahá, líder religioso persa. 1848: Otto Lilienthal, inventor e ingeniero aeronáutico Alemáña pegua. 1852: Roberto Wernicke, pohanohára, bacteriólogo, educador e investigador Argentina pegua pegua (ñemano ary 1922). 1855: Enrique de las Morenas ha Fossi, militar Espáña pegua ha uno de los últimos de Filipinas.. 1859: Emilio Barilari, marino Argentina pegua pegua (ñemano ary 1924). 1872: Eduardo Hernández-Pacheco ha Estevan, arqueólogo Espáña pegua (ñemano ary 1965). 1875: Alfred P. Sloan, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, presidente de General Motors. 1883: Douglas Fairbanks, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1884: Corrado Gini, sociólogo Itália pegua. 1890: Herbert Marshall, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1891: Pär Fabien Lagerkvist, haihára sueco, premio nobel de literatura en 1951. 1892: Pichichi (Rafael Moreno Aranzadi), vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1896: Felix Steiner, militar ha político Alemáña pegua. 1897: Alberto Hidalgo, haihára peruano. 1900: Hans Frank, líder nazi Alemáña pegua. 1900: Franz Neumann, político Alemáña pegua. 1903: Charles William Morris, filósofo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1905: René Cóspito, músico ha mba'eapohára Argentina pegua pegua (ñemano ary 2000). 1905: Ramiro Ledesma Ramos, político ha haihára Espáña pegua (ñemano ary 1936). 1906: Lucha Reyes, opurahéiva Méhiko pegua (ñemano ary 1944). 1908: John Bardeen, físico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física en 1956 ha en 1972 (ñemano ary 1991). 1908: Annemarie Schwarzenbach, periodista suiza (ñemano ary 1942). 1910: Franz Kline, pintor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1962). 1910: Artie Shaw, director de orquesta ha clarinetista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ñemano ary 2004). 1912: Jean Françaix, compositor Hyãsia pegua (ñemano ary 1997). 1917: Jorge Gottau, sacerdote Argentina pegua pegua (ñemano ary 1994). 1917: Edward Lorenz, matemático ha meteórologo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2008). 1919: Ruth Fernández, opurahéiva puertorriqueña (ñemano ary 2012). 1919: Luis Papic Ramos, político chileno (ñemano ary 1990). 1923: Alicia de Larrocha, pianista Espáña pegua (ñemano ary 2009). 1924: Karlheinz Deschner, historiador, crítico ha ensayista Alemáña pegua (ñemano ary 2014). 1925: Joshua Lederberg, genetista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de medicina en 1958 (ñemano ary 2008). 1926: Joe Slovo, político sudafricano comunista judío de origen lituano (ñemano ary 1995). 1927: Dieter Hildebrandt, artista de cabaret Alemáña pegua (ñemano ary 2013). 1928: Rosemary Clooney, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2002). 1928: Nigel Davenport, mba'eapohára Vyretáña pegua de cine ha televisión (ñemano ary 2013). 1930: Friedrich Achleitner, haihára Alemáña pegua. 1930: Jordi Solé Tura, político Espáña pegua (ñemano ary 2009). 1931: José Luis Coll, humorista ha haihára Espáña pegua (ñemano ary 2007). 1933: Joan Collins, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1934: Robert Moog, inventor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2005). 1940: Cora Sadosky, matemática Argentina pegua (ñemano ary 2010). 1940: Gérard Larrousse, piloto ha director de equipo de automovilismo Hyãsia pegua. 1942: José Pastoriza, vakapipopo ha'ãhára ha director técnico Argentina pegua pegua (ñemano ary 2004). 1944: John Newcombe, tenista australiano. 1944: Lena Nyman, mba'eapohára sueca (ñemano ary 2011). 1946: Rodolfo Aicardi, cantautor colombiano de música popular (ñemano ary 2007). 1947: Ann Hui, cineasta ha guionista hongkonesa. 1949: Moncho Alpuente, haihára, músico ha periodista Espáña pegua (ñemano ary 2015). 1949: Alan García, político peruano, presidente de su país. 1951: Anatoli Kárpov, ajedrecista ruso. 1952: Anne-Marie David, opurahéiva Hyãsia pegua. 1952: Federico Trillo, político Espáña pegua. 1953: Enzo Trossero, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Argentina pegua pegua. 1956: Ursula Plassnik, política austriaca. 1957: Jimmy McShane, opurahéiva norirlandés (ñemano ary 1995). 1958: Drew Carey, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1958: Thomas Reiter, astronauta Alemáña pegua. 1959: Ryuta Kawashima, neurocientifico japonés. 1961: Lucía Galán, opurahéiva Argentina pegua (Pimpinela). 1965: Manuel Sanchís, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1965: Tom Tykwer, director de cine Alemáña pegua. 1965: Melissa McBride, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1967: Luis Roberto Alves "Zague", vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1967: Phil Selway, músico Vyretáña pegua, de la banda Radiohead. 1969: Laurent Aïello, piloto de automovilismo Hyãsia pegua. 1971: George Osborne, político Vyretáña pegua. 1972: Rubens Barrichello, piloto de automovilismo Pindoráma pegua. 1972: Sebastián Cordero, cineasta ecuatoriano. 1973: Santiago Eximeno, haihára Espáña pegua. 1974: Jewel, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1974: Mónica Naranjo, opurahéiva Espáña pegua. 1974: Sebastián Wainraich, mba'eapohára, humorista ha conductor de televisión Argentina pegua pegua. 1974: María Soledad Rosas, militante anarquista italo-Argentina pegua. 1976: Antonio Naelson Sinha Matias, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua-Pindoráma pegua. 1976: Kelly Monaco, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1976: Emiliano Spataro, piloto de automovilismo Argentina pegua pegua. 1977: Sergio Mur, mba'eapohára Espáña pegua. 1978: Scott Raynor, baterista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Blink-182. 1978: Mauricio Martínez, mba'eapohára, opurahéiva ha bailarín Méhiko pegua. 1978: 2-D, vocalista principal de Gorillaz 1981: Gwenno Pipette, opurahéiva Vyretáña pegua (The Pipettes). 1982: Malene Mortensen, opurahéiva danesa. 1983: Heidi Range, opurahéiva Vyretáña pegua (Sugababes). 1983: Alex Shelley, luchador profesional Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1983: Silvio Proto, vakapipopo ha'ãhára belga. 1983: Natalia Hernández Rojo, periodista Espáña pegua. 1984: Adam Wylie, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1984: Hugo Almeida, vakapipopo ha'ãhára portugués. 1988: Angelo Ogbonna, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1991: Lena Meyer-Landrut, opurahéiva Alemáña pegua. 1997: Rui Tanabe, mba'eapohára de voz ha bailarina japonesa. Mano 230: Urbano I, papa Itália pegua. 1125: Enrique V, emperador germano. 1304: Jehan de Lescurel, compositor ha ñe'ẽpapára Hyãsia pegua. 1423: Benedicto XIII de Aviñón (Pedro de Luna), «antipapa» de 1394 a 1423. 1498: Girolamo Savonarola, fraile dominico Itália pegua. 1523: Ashikaga Yoshitane, 10.º shogun ashikaga japonés. 1627: Luis de Góngora, ñe'ẽpapára ha dramaturgo Espáña pegua. 1691: Adrien Auzout, astrónomo Hyãsia pegua. 1701: William Kidd, pirata escocés. 1786: Móric Benyovszky, explorador eslovaco. 1839: Henri Louis Villaume Ducoudray Holstein, militar Alemáña pegua (ary reñói 1776). 1842: José de Espronceda, ñe'ẽpapára Espáña pegua. 1848: Tomás Escalante gobernador del Estado de Sonora. 1857: Augustin Louis Cauchy, matemático Hyãsia pegua. 1868: Kit Carson, residente fronterizo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1872: Georges François Reuter, naturalista Hyãsia pegua. 1873: Prilidiano Pueyrredón, pintor Argentina pegua pegua. 1882: José María Marchessi ha Oleaga, militar Espáña pegua (ary reñói 1801). 1886: Leopold von Ranke, historiador Alemáña pegua. 1896: José Asunción Silva, ñe'ẽpapára colombiano. 1906: Henrik Ibsen, dramaturgo noruego. 1908: François Coppée, ñe'ẽpapára ha novelista Hyãsia pegua. 1918: Maxime Maufra, pintor Hyãsia pegua (ary reñói 1861). 1921: Walter de Navazio, pintor Argentina pegua pegua (ary reñói 1887). 1933: José María Vargas Vila, haihára colombiano. 1934: Bonnie ha Clyde, forajidos Tetã peteĩ reko Amérikagua peguas. 1937: John D. Rockefeller, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1940: Paul Nizan, haihára Hyãsia pegua. 1940: Gaston-Henri Billotte, militar Hyãsia pegua. 1943: William Aberhart, político canadiense. 1945: Heinrich Himmler, militar ha político Alemáña pegua. 1961: Piet Kramer, arquitecto neerlandés (ary reñói 1881). 1981: George Jessel, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1898). 1985: Pedro Coronel, pintor Méhiko pegua (ary reñói 1923). 1986: Sterling Hayden, mba'eapohára ha haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1916). 1988: Aya Kitō, autora japonesa (ary reñói 1962). 1991: Wilhelm Kempff, pianista ha compositor Alemáña pegua (ary reñói 1895). 1992: Giovanni Falcone, juez Itália pegua asesinado por la mafia (ary reñói 1939). 1992: Atahualpa Yupanqui, cantautor folclórico Argentina pegua pegua (ary reñói 1908). 1993: Luis Beltrán Prieto Figueroa, intelectual, educador ha político venezolano (ary reñói 1902). 1994: Joe Pass, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1929). 1996: Dorothy Hyson, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1914). 1999: Owen Hart, luchador profesional canadiense (ary reñói 1965). 2000: Chacho Muller, cantautor folclórico Argentina pegua pegua (ary reñói 1929). 2001: Alessandro Natta, líder del partido comunista Itália pegua (ary reñói 1918). 2003: Jean Yanne, mba'eapohára ha director Hyãsia pegua (ary reñói 1933). 2004: Ramón Margalef, ecólogo Espáña pegua (ary reñói 1919). 2005: Sígfrid Gracia, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ary reñói 1932). 2007: Pierre-Gilles de Gennes, físico Hyãsia pegua, premio nobel de física en 1991 (ary reñói 1932). 2008: Iñaki Ochoa de Olza, montañero Espáña pegua (ary reñói 1967). 2009: Roh Moo-Hyun, presidente surcoreano (ary reñói 1946). 2009: José-Miguel Ullán, ñe'ẽpapára ha periodista Espáña pegua (ary reñói 1944). 2011: Xavier Tondo, ciclista Espáña pegua (ary reñói 1978). 2011: Roberto Sosa, ñe'ẽpapára hondureño (ary reñói 1930). 2011: Elisabeth Eidenbenz, hasyrerekua ha filántropa suiza (ary reñói 1911). 2012: Santiago Antúnez de Mayolo Rynning, político, abogado e historiador peruano (ary reñói 1913). 2013: Georges Moustaki, cantautor ha músico nacionalizado Hyãsia pegua (ary reñói 1934). 2014: Mona Freeman, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1926). 2015: John Forbes Nash, matemático Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de economía en 1994 (ary reñói 1928). 2017: Roger Moore, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1927). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 25 jasypo ha'e ára 145ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 146ha umi ary hekope'ỹme. Amo 220  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1334: Sukō, emperador japonés (ñemano ary 1398). 1458: Mahmud Begada, sultán indio (ñemano ary 1511). 1552: Blas Ortiz, inquisidor ha autor Espáña pegua (ñemano ary 1552). 1625: Gaspar Téllez-Girón ha Sandoval, aristócrata ha militar Espáña pegua (ñemano ary 1694). 1713: John Stuart, político ha primer ministro Vyretáña pegua (ñemano ary 1792). 1749: Gregorio Funes, sacerdote ha político Argentina pegua (ñemano ary 1829). 1803: Edward Bulwer-Lytton, novelista, dramaturgo ha político Vyretáña pegua, autor de Los últimos días de Pompeya (ñemano ary 1873). 1803: Ralph Waldo Emerson, ñe'ẽpapára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1882). 1812: Filippo Pacini, pohanohára Itália pegua (ñemano ary 1883). 1818: Jacob Burckhardt, historiador ha académico suizo (ñemano ary 1897). 1818: Louise de Broglie, ensayista, biógrafa ha aristócrata Hyãsia pegua (ñemano ary 1882). 1826: Ralph T. H. Griffith indólogo Vyretáña pegua (ñemano ary 1906). 1846: Naim Frasheri, ñe'ẽpapára ha traductor albano-turco (ñemano ary 1900). 1853: Elena Maseras, pohanohára Espáña pegua (ñemano ary 1900). 1856: Louis Franchet d'Espèrey, general argelino-Hyãsia pegua (ñemano ary 1942). 1860: James McKeen Cattell, psicólogo ha académico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1944). 1865: John Mott, religioso ha diplomático Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, principal promotor de la Asociación Cristiana de Jóvenes, ha premio nobel de la paz en 1946 (f. 1955). 1865: Pieter Zeeman, físico ha académico neerlandés, premio nobel de física en 1902 (ñemano ary 1943). 1866: Digno Núñez, empresario ha político ecuatoriano (ñemano ary 1949). 1867: Anders Peter Nielsen, tirador deportivo danés (ñemano ary 1950). 1878: Bill Robinson, mba'eapohára ha bailarín Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1949). 1882: Marie Doro, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1956). 1886: Rash Behari Bose, militar ha activista indio (ñemano ary 1945). 1887: Pío de Pietrelcina, religioso ha sacerdote Itália pegua canonizado por la Iglesia católica (ñemano ary 1968). 1897: Gene Tunney, boxeador ha militar Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1978). 1888: Miles Malleson, mba'eapohára ha guionista Vyretáña pegua (ñemano ary 1969). 1889: Günther Lütjens, almirante Alemáña pegua (ñemano ary 1941). 1889: Igor Sikorsky, pionero de la aviación ha ingeniero ruso (ñemano ary 1972). 1899: Kazi Nazrul Islam, ñe'ẽpapára, músico, revolucionario ha filósofo bengalí (ñemano ary 1976). 1903: Binnie Barnes, mba'eapohára ha opurahéiva Vyretáña pegua (ñemano ary 1998). 1905: Antônio Caringi, escultor Pindoráma pegua (ñemano ary 1981). 1907: U Nu, político ha primer ministro birmano (ñemano ary 1995). 1908: Theodore Roethke, ñe'ẽpapára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1963). 1910: Concha Linares-Becerra, novelista Espáña pegua (ñemano ary 2009). 1912: Isidro Lángara, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ñemano ary 1992). 1913: Heinrich Bär, coronel ha piloto Alemáña pegua (ñemano ary 1957). 1917: Steve Cochran, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1965). 1918: Ángel de Andrés, mba'eapohára cómico Espáña pegua (ñemano ary 2006). 1918: Henry Calvin, mba'eapohára ha barítono Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, el Sargento García en la serie televisiva El Zorro (f. 1975). 1918: Horacio Casarín, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua (ñemano ary 2005). 1918: Manolín, comediante Méhiko pegua (ñemano ary 1977). 1920: Urbano Navarrete, cardenal Espáña pegua (ñemano ary 2010). 1921: Hal David, cantautor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2012). 1921: Jack Steinberger, físico germano-Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, premio nobel de física en 1988. 1922: Enrico Berlinguer, dirigente comunista Itália pegua (ñemano ary 1984). 1925: Rosario Castellanos, ñe'ẽpapára ha haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1974). 1925: Aldo Clementi, compositor Itália pegua (ñemano ary 2011). 1925: Jeanne Crain, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2003). 1925: Berto Fontana, mba'eapohára ha director de teatro Uruguái pegua (ñemano ary 2017). 1925: José María Gatica, boxeador Argentina pegua (ñemano ary 1963). 1925: Claude Pinoteau, cineasta ha guionista Hyãsia pegua (ñemano ary 2012). 1925: Alekséi Túpolev, diseñador aeronáutico soviético (ñemano ary 2001). 1926: Claude Akins, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1994). 1926: Phyllis Gotlieb, haihára ha ñe'ẽpapára canadiense (ñemano ary 2009). 1926: Bill Sharman, baloncestista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2013). 1927: Héctor Juan Nervi, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ñemano ary 2011). 1927: Robert Ludlum, novelista ha militar Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2001). 1927: Norman Petty, opurahéiva, compositor, pianista, ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1984). 1929: Beverly Sills, soprano ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2007). 1930: Mario Sapag, humorista Argentina pegua (ñemano ary 2012). 1931: Irwin Winkler, cineasta ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1932: John Gregory Dunne, novelista, guionista ha crítico Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2003). 1932: K. C. Jones, baloncestista ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1938: Rodolfo Bebán, mba'eapohára Argentina pegua. 1938: Franco Bonisolli, tenor Itália pegua (ñemano ary 2003). 1938: Raymond Carver, cuentista ha ñe'ẽpapára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 1988). 1939: Ferdinand Bracke, ciclista belga. 1939: Dixie Carter, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ñemano ary 2010). 1939: Ian McKellen, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1940: Nobuyoshi Araki, fotógrafo japonés. 1941: Ricardo Morán, mba'eapohára Argentina pegua (ñemano ary 2015). 1941: Vladimir Voronin, economista ha político moldovano, 3.º presidente de su país. 1942: Marcos Mundstock, músico Argentina pegua, del grupo Les Luthiers. 1943: Jessi Colter, opurahéiva, compositor ha pianista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua . 1943: John Palmer, tecladista Vyretáña pegua. 1943: Leslie Uggams, mba'eapohára ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1944: Frank Oz, mba'eapohára, director ha titiritero angloTetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1947: Lluís Pujol, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1948: Klaus Meine, opurahéiva ha compositor Alemáña pegua de rock, de la banda Scorpions. 1949: Víctor Palomo, piloto de motos Espáña pegua (ñemano ary 1985). 1949: Jamaica Kincaid, novelista, cuentista, ensayista ha poetisa antiguana. 1949: Barry Windsor-Smith, pintor ha ilustrador Vyretáña pegua. 1950: Robby Steinhardt, violinista ha opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de rock. 1951: Bob Gale, director, productor ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1952: Jeffrey Bewkes, empresario Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1952: Susana Pérez, mba'eapohára cubana. 1952: Petar Stoyanov, político ha presidente búlgaro. 1952: Mónica Vehil, mba'eapohára Argentina pegua, hermana de Miguel Ángel Solá. 1953: Eve Ensler, dramaturga Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1953: Daniel Passarella, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1953: Stan Sakai, historietista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua-japonés, creador de Usagi Yojimbo. 1953: Gaetano Scirea, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua (ñemano ary 1989). 1955: Gustavo Garzón, mba'eapohára Argentina pegua. 1956: Peteco Carabajal, músico Argentina pegua. 1956: Carlos Lavado, piloto venezolano de motociclismo. 1957: Alastair Campbell, periodista ha haihára Vyretáña pegua. 1957: Edward Lee, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1957: Robert Picard, jugador canadiense de jóckey sobre hielo. 1958: Adolfo Fernández, mba'eapohára Espáña pegua. 1958: Paul Weller, opurahéiva, músico ha compositor Vyretáña pegua de rock, de la banda The Jam. 1959: Daniel Francisco Cabeza de Vaca, político Méhiko pegua. 1960: Amy Klobuchar, abogada ha política Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1963: Mike Myers, mba'eapohára, opurahéiva, productor ha guionista canadiense. 1964: Ivan Bella, coronel, piloto ha astronauta eslovaco. 1964: Ray Stevenson, mba'eapohára Vyretáña pegua 1965: Amparo Llanos, música Espáña pegua, de la banda Dover. 1965: Harris Whitbeck, comunicador guatemalteco. 1965: Simon Fowler, músico Vyretáña pegua. 1965: Yahya Jammeh, coronel, político ha presidente gambiano. 1967: Poppy Z. Brite, haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1968: Kendall Gill, baloncestista, boxeador ha locutor deportivo Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Glen Drover, guitarrista canadiense, de la banda Megadeth. 1969: Joxemi (José Miguel Redin), guitarrista Espáña pegua, de las bandas Ska-P ha No-Relax. 1969: Anne Heche, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Stacy London, periodista ha haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1969: Josu Uribe, entrenador Espáña pegua de fútbol. 1970: Jamie Kennedy, mba'eapohára, productor, ha guionista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1970: Satsuki Yukino, opurahéiva ha seiyuu (mba'eapohára de doblaje) japonesa. 1971: Stefano Baldini, corredor Itália pegua. 1971: Justin Henry, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1972: Karan Johar, mba'eapohára, director, productor ha guionista indio. 1972: Octavia Spencer, mba'eapohára ha haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Daz Dillinger, rapero ha productor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1973: Molly Sims, modelo ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1974: Dougie Freedman, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Vyretáña pegua. 1974: Frank Klepacki, baterista ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1974: Germán Paoloski, periodista ha presentador de televisión Argentina pegua. 1974: Miguel Tejada, beisbolista dominicano. 1975: Chris Durán, opurahéiva Hyãsia pegua. 1975: Victoria Foust, pianista rusa 1975: Keiko Fujimori, política peruana, hija del expresidente Fujimori. 1975: Lauryn Hill, opurahéiva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1975: Blaise Nkufo, vakapipopo ha'ãhára congoleño-suizo. 1976: Stefan Holm, atleta saltador sueco. 1976: Killian Murphy, mba'eapohára irlandés. 1976: Sandra Nasic, opurahéiva Alemáña pegua, de la banda Guano Apes. 1976: Erki Pütsep, ciclista estonio. 1976: Ethan Suplee, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1976: Miguel Zepeda, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1977: Alberto Del Rio, artista marcial mixto ha luchador Méhiko pegua. 1977: Alberto Rodríguez, luchador Méhiko pegua 1978: Adam Gontier, opurahéiva ha guitarrista canadiense 1978: Brian Urlacher, vakapipopo ha'ãhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1979: Carlos Bocanegra, vakapipopo ha'ãhára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1979: Monica Keena, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1979: Nacho Novo, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1979: Hideaki Sorachi, reconocido mangaka japonés. 1979: Jonny Wilkinson, rugbista Vyretáña pegua. 1980: David Navarro, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1981: Michalis Pelekanos, baloncestista griego. 1982: Daniel Braaten, vakapipopo ha'ãhára noruego. 1982: Roger Guerreiro, vakapipopo ha'ãhára polaco. 1982: Ezekiel Kemboi, corredor keniano. 1984: Marion Raven, cantautora noruega, de la banda M2M. 1985: Luciana Abreu, opurahéiva ha mba'eapohára portuguesa. 1985: Joe Anoa'i, luchador profesional. 1985: Demba Ba, vakapipopo ha'ãhára senegalés. 1985: Roman Reigns, jugador de fútbol americano ha luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1985: Alexis Texas, mba'eapohára porno Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1986: Yoan Gouffrán, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1986: Neon Hitch, opurahéiva ha compositor Vyretáña pegua. 1986: Geraint Thomas, ciclista Vyretáña pegua. 1987: Timothy Derijck, vakapipopo ha'ãhára belga. 1988: Cameron van der Burgh, nadador sudafricano. 1990: Bo Dallas, luchador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1991: Guy Lawrence, músico Vyretáña pegua, de la banda Disclosure. 1994: Aly Raisman, gimnasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. 1995: José Luis Gayà, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua Mano 615: Bonifacio IV, papa de la iglesia católica (ary reñói amo 550). 709: Aldhelm, obispo, ñe'ẽpapára ha erudito inglés (ary reñói 639). 916: Flann Sinna, militar irlandés, rey de Meath (ary reñói 847). 986: Abd Al-Rahman Al Sufi, astrónomo persa (ary reñói 903). 992: Miecislao I, primer príncipe polaco (ary reñói 935). 994: Fujiwara no Michinobu, ñe'ẽpapára ha cortesano japonés (ary reñói 972). 1085: Gregorio VII, papa Itália pegua (ary reñói 1020). 1261: Alejandro IV (Rinaldo de Segni), papa entre 1254 ha 1261 (ary reñói c. 1199). 1555: Enrique II, rey navarro (ary reñói 1503). 1552: Blas Ortiz, autor Espáña pegua ha inquisidor (ary reñói 1485). 1555: Regnier Gemma Frisius, astrónomo, cartógrafo ha matemático Hyãsia pegua (ary reñói 1508). 1595: Valens Acidalius, ñe'ẽpapára ha crítico Alemáña pegua (ary reñói 1567). 1595: Felipe Neri, sacerdote Itália pegua canonizado por la Iglesia católica (ary reñói 1515). 1681: Pedro Calderón de la Barca, dramaturgo ha ñe'ẽpapára Espáña pegua (ary reñói 1600). 1693: Madame de La Fayette, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1634). 1786: Pedro III de Portugal, rey portugués (ary reñói 1717). 1789: Anders Dahl, botánico ha pohanohára sueco (ary reñói 1751). 1805: William Paley, filósofo, sacerdote ha teólogo utilitarista Vyretáña pegua (ary reñói 1743). 1848: Annette von Droste-Hülshoff, poetisa, haihára ha compositora Alemáña pegua (ary reñói 1797). 1849: Benjamin D'Urban, general ha político Vyretáña pegua, gobernador de la Guayana Vyretáña pegua (n. 1777). 1862: Juana Azurduy, patriota guerrillera independentista boliviana (ary reñói 1780). 1865: Magdalena Sofía Barat, religiosa Hyãsia pegua (ary reñói 1779). 1871: José Mármol, ñe'ẽpapára ha diplomático Argentina pegua (ary reñói 1817). 1899: Rosa Bonheur, pintora ha escultora realista Hyãsia pegua (ary reñói 1822). 1899: Emilio Castelar, político Espáña pegua (ary reñói 1832). 1903: Mayía Rodríguez, militar cubano (ary reñói 1849). 1917: Maksim Bahdanovič, ñe'ẽpapára ha crítico bielorruso (ary reñói 1891). 1919: Madam C. J. Walker, empresaria ha filántropa Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1867). 1924: Federico Boyd, político ha presidente panameño (ary reñói 1851). 1924: Lyubov Popova, pintor ha ilustrador ruso (ary reñói 1889). 1926: Symon Petlura, político ucraniano; asesinado (ary reñói 1879). 1932: Franz von Hipper, almirante Alemáña pegua (ary reñói 1863). 1933: José María Vargas Vila, novelista colombiano (ary reñói 1860). 1934: Gustav Holst, trombonista, compositor ha educador Vyretáña pegua (ary reñói 1874). 1934: Julio Martín, empresario, industrial ha pionero suizo-Argentina pegua (ñemano ary 1934). 1937: Henry Ossawa Tanner, pintor ha ilustrador Hyãsia pegua (ary reñói 1859). 1939: Frank Watson Dyson, astrónomo ha académico Vyretáña pegua (ary reñói 1868). 1940: Corisco, cangaceiro Pindoráma pegua (ary reñói 1907). 1940: Joe De Grasse, cineasta Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1873). 1942: Emanuel Feuermann, violonchelista ha docente ucraniano (ary reñói 1902). 1945: Rafael Estrella Ureña, presidente dominicano (ary reñói 1889). 1946: Marcel Petiot, asesino en serie Hyãsia pegua (ary reñói 1897). 1948: Witold Pilecki, oficial polaco ha líder de la resistencia contra los nazis (ary reñói 1901). 1948: Mercedes Sirvén Pérez, farmacéutica ha militar cubana (ary reñói 1872). 1951: Paula von Preradović, poetisa ha haihára croata (ary reñói 1887). 1952: Ettore Tolomei, nacionalista Itália pegua (ary reñói 1865). 1954: Robert Capa, fotógrafo de guerra ha periodista húngaro (ary reñói 1913). 1955: Juan Vigón, militar Espáña pegua (ary reñói 1880). 1965: Aleck Rice Miller (Sonny Boy Williamson II), cantautor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de blues (ary reñói 1899). 1968: Georg von Küchler, mariscal de campo Alemáña pegua (ary reñói 1881). 1972: Asta Nielsen, mba'eapohára danesa (ary reñói 1881). 1974: Arturo Jauretche, político ha haihára Argentina pegua (ary reñói 1901). 1975: Eudoro Melo, haihára ha político Uruguái pegua (ary reñói 1889). 1977: Eugenia Ginzburg (72), haihára rusa que pasó 18 años condenada en el Gulag (ary reñói 1904). 1981: Armando de Armas Romero, pintor cubano (ary reñói 1914). 1981: Ruby Payne-Scott, físico ha astrónomo australiano (ary reñói 1912). 1985: Raúl Borrás, político Argentina pegua, ministro de Defensa de Raúl Alfonsín (ary reñói 1933). 1988: Ernst Ruska, físico Alemáña pegua, premio nobel de física en 1986 (ary reñói 1906). 1990: Vic Tayback, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1930). 1992: Javier Basilio, periodista Espáña pegua (ary reñói 1928). 1994: Sonny Sharrock, guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua de jazz (ary reñói 1940). 1995: Élie Bayol, piloto Hyãsia pegua de carreras (ary reñói 1914). 1995: Krešimir Ćosić, baloncestista ha entrenador croata (ary reñói 1948). 1996: Renzo De Felice, historiador ha haihára Itália pegua (ary reñói 1929). 1996: Bradley Nowell, opurahéiva ha guitarrista Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, de la banda Sublime (ary reñói 1968). 1996: Barney Wilen, músico Hyãsia pegua de jazz (ary reñói 1937). 2000: Nicholas Clay, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1946). 2003: Sloan Wilson, haihára ha ñe'ẽpapára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1920). 2005: Zoran Mušič, pintor ha ilustrador esloveno (ary reñói 1909). 2006: Desmond Dekker, músico jamaicano (ary reñói 1941). 2006: Aída Luz, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1917). 2007: Charles Nelson Reilly, mba'eapohára, comediante ha director Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1931). 2008: Geremi González, beisbolista venezolano (ary reñói 1975). 2008: Ítalo Argentina pegua Luder, político Argentina pegua (ary reñói 1916). 2010: Alexander Belostenny, baloncestista ucraniano (ary reñói 1959). 2010: Rafa Galindo, opurahéiva venezolano (ary reñói 1921). 2010: Gabriel Vargas, pintor ha ilustrador Méhiko pegua (ary reñói 1915). 2011: Lillian Adams, mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1922). 2011: Leonora Carrington, pintora surrealista ha haihára Méhiko pegua de origen Vyretáña pegua (ary reñói 1917). 2012: Edoardo Mangiarotti, esgrimista ha dirigente deportivo Itália pegua (ary reñói 1919). 2012: Beatrice Sparks, terapeuta ha haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1917). 2013: Mahendra Karma, político indio (ary reñói 1950). 2013: Marshall Lytle, bajista ha compositor Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1933). 2013: Nand Kumar Patel, político indio (ary reñói 1953). 2014: Wojciech Jaruzelski, militar ha político polaco, primer presidente de su país (ary reñói 1923). 2014: Herb Jeffries, opurahéiva ha mba'eapohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1913). 2014: Matthew Saad Muhammad, boxeador ha entrenador Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1954). 2015: John M. Murphy, militar ha político Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua (ary reñói 1926). 2017: Emili Vicente Vives, entrenador de fútbol (ary reñói 1965). Mandu'apy Joaju Jasypo Pirasẽmba hína umi ára pirakuéra osẽmbáva omoñemoña hag̃ua ha ombo'a hag̃ua, upe arakuéra aja umi pira ovapa y akã rendápe térã ohopa y ndahypýi rendápe, ko ñe'ẽngue ou pira ha ñesẽ ñemoĩvo oñondive. Pirasẽmba hína ojehu opa ary upe ysyry Paraguaýpe ha umi ysyry oĩva ijerére ha Pantanal (Mato Grosso ha Mato Grosso do Sul, Pindoráma retãme). Arakuéra oiko jasypa guive jasyapy peve, upe aja, pirakuéra oho ysyry akãme ombo'a hag̃ua ha sapy'apy'a oñembotove pirakutu, pirakuéra omoñemoña va'erã ha avakuéra ndoipirakutúi. Joaju Atyvete Piracema Pindoráma retãme Mandu'apy Pira Pirakutu (karaiñe’ẽme: pesca) ha’e pe tembiapo yvypóra oipyhývo pira térã tymba oikóva ýre. Yvypóra ikatu oipirakutu yguasúpe, ysyrýpe ha ypápe, peteĩ yga térã kanóa rupive. Yvypóra oipirakutu ho'u hag̃ua, oñemu hag̃ua ha oipuru hag̃ua pira ipire. Amo 50 sua tapichakuéra oipirakutu térã omba'apo pirakutúre opa Yvýpe. Ikatu ojeipuru tembipurukuéra oipyhy hag̃ua pirakuéra, taha'e ha'éva ñuhã, pinda ha hu'y, yvypóra oipuru avei ipo oipirakutu hag̃ua. Pirakutu hína he'ise avei yvypóra oipyhývo mymba guasu okambúva oikóva ýre, taha'e ha'éva piraru térã piranare; ha yvypóra oipyhývo tymbachu'i oiko yrembe'ýre avei, ho'u hag̃ua. Joaju Mandu'apy Pira Pinda ha'e pe tembiporu oipirakutúva ijapýra karapã, ty'ãi ojoguáva, oipyhy pira ijurúre térã ipirére. Ymaguareite guive yvypóra oipuru pindakuéra oipirakutu hag̃ua, yguasúpe, ysyrýpe ha ypápe. Ijapy karapã rehe oñemoĩ pirarembi'u (tymbachu'i, yva, sevo'i) ha ijapy ambuéva oñeñapytĩ va'erã inimbo. Ko'ãga, umi pinda mba'e hatã ijapopyre, aséro, fiérro ha kuarepoti ambuéva; ymaguare katu, yvyra, mymba kangue ha ita ijapopyre. Joaju Mandu'apy Tembiporu Ty'ãi ha'e pe tembiporu ijapýra karẽ térã karapã, ku ijapýra ojeipuru oipyhy hag̃ua mba'ekuéra ambuéva, térã ojoko hag̃ua mba'ekuéra. Ijapýra ambuéva oñeñapytĩ inimbo omyatã hag̃ua. Mosaingoha hína pe tembiporu ty'ãi ojoguáva ojeipuru omosaingorã aokuéra ha pinda hína pe tembiporu ty'ãi ojoguáva ojeipuru oipirakuturã. Joaju Tembiporu Lucio Anneo Séneca (latinañe'ẽme, Lucius Annaeus Seneca; Corduba, ary 4 Kirito mboyve-Rróma, ary 65 Kirito rire), hérava Sénaka pe Karia'y ojejuavy hag̃ua itúva rehe, Séneka pe Tuja, ha'e akue karai arandu, ojokuaikuaáva ha haihára upe Mburuvi Rróma pegua, ojeikuaa hembiapokue tekoite ha tekoporã rehe ohóva. Omba'apo hetã rehe, umi mburuvichakuéra Tivério, Kalígula, Cláudio ha Nerõ oporokuái jave, oipytyvõ hetã ñesãmbyhýpe, ha oipytyvõ mburuvicha Nerõ ñembo'épe.​ Séneka ojejuka oikuaa rire Mburuvicha Nerõ ojerure tojuka chupe, Nerõ oimo'ãgui Séneka omosẽse chupe Rróma rekuáigui, hákatu araka'eve ojejuhu mba'etee he'íva upe iñañeteha. Hembiapokue Hetaiterei ohai ha ohechauka jehaípe mba'éichapa ojepy'amongeta va'ekue, Séneka ojapo avei heta kuatiañe'ẽ ohechaukáva aradupykuaaty mba'ekuéra ha he'íva opa mba'e ojejuhu oreko va'erã mba'e rapykuére térã mba'e ypy. Ko ára peve, ojeikuaa heta ñe'ẽjoapy herakuã Séneka ohai va'ekue. Mandu'apy Tekove 2018 ko ary hína. Ary ha'etéva, oñepyrũkuri arakõime upe arapapaha Gyregório pegua ojepapávo. Ojehu ko arýpe 3 jasyteĩ: 100 ary Hĩlándia hekosãsóva guive upe Mburuvi Rrúsia pegua. 4 jasyapy: 100 ary oiko guive pe mba'asypararã Espáña pegua. 4 jasyrundy: 50 ary oiko guive pe jejuka Martin Luther King rehegua. 5 jasyrundy: Chile retãme oñemandu'a oiko upe ñorairõ Maipu peguare, 200 ary ohasámava. 14 jasypoteĩ - 15 jasypokõi: Oikóta pe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2018. 17 jasypokõi: 100 ary ygarata Carpathia oñehundi akue 11 jasypateĩ: 100 ary opaitéma guive pe Ñorairõ Guasu Peteĩha. Joaju ...2017-2018-2019... Volgogrado (rrusiañe'ẽme: Волгогра́д) táva Rrúsia retãme, hérava ymaguare Tsaritsyn (rrusiañe'ẽme: Царицын) ary 1589 ha 1925 imbytépe, ha Stalingrado (rrusiañe'ẽme: Сталинград) he'iséva Stalin Táva, ary 1925 ha 1961 imbytépe. Opyta ysyry Volga ha Tisaríta oñembojoajúvo. Volgogrado hína herakuã upépe oiko akue upe Ñorairõ Stalingrado (peteĩ umíva ivaivéva Ñorairõ Guasu Mokõiha pegua), ku ñorairõme umi kuimba'e ñorairõhára Tetã Soviétiko pegua oñangareko itáva umi Alemáña-gua ñorairõhára nási kuéra amo jasyteĩ ary 1942 ha jasykõi ary 1943 pegua, hetaiterei tapicha omano upépe. Oiko haguére ku ñorairõ ojejapo upe Sy Tetã Retera'ãnga, peteĩ tetera'ãnga orekóva 85 metro ha ku táva imba'eguasuite. Ary 2016 jave oiko ipype amo 1 016 137 tapichakuéra. Ko táva upe tetãvore Volgogrado hína itavusu. Joaju Official website de Volgogrado Rrusia táva Kaliningrado (rrusiañe'ẽme: Калининград) táva orekóva yga rupa, ysyry Pregel iñesẽme, Rrúsia retãme, opytáva Európa-pe ha oike Rrúsia hendakuépe ary 1945-pe. Ary 2017 jave oiko ipype amo 467 289 tapichakuéra. Ko táva upe tetãvore Kaliningrado hína itavusu. Joaju Online guide to Kaliningrad Rrusia táva Vladímir Putin (rrusiañe'ẽme: Влади́мир Влади́мирович Пу́тин; Leningrado, Joaty Soviétiko, 7 jasypa ary 1952) hína Rrúsia Joaty rendota, oikóma Rrúsia rendotáicha mokõi jeýre (2000-2004 ha 2004-2008), upévare Putin hína pe karai oiko Rrúsia rendotáicha arevéva opa rire upe Joaty Soviétiko. Ha'e hína karai ojokuaikuaáva (polítiko) ha tekojoja pytyvõha (avogádo). Omotenonode Rrúsia ñesãmbyhy umi karai Borís Yeltsin ha Dmitri Medvédev oporokuái jave. Ha'e hína avei, ára 27 jasypo guive ary 2008 pegua, Rrúsia ha Vielorrúsia Joaty Mburuvicha Tekombo'eha. Mandu'apy Tekove Rrúsiagua Ñe'ẽngára Tarragona táva Epañape, Tarragona provincia-pe. Oikovéva: 132.199 (2014) - 37,83 km2 Ambuére joaju Sitio web de Tarragona {es} Katalúña táva Kurt Vonnegut Jr. (Indianápolis, Indiana, 11 jasypateĩ ary 1922-Nueva York, 11 jasyrundy ary 2007) ha'e akue karai haihára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, hembiapokue oñe'ẽ mba'ekuaa gua'u rehe, mba'e pukarã rehe ha mba'e pukarã itie'ỹmíva. Ojapo 14 tembiasagua'u, umíva mbytépe ojeikuaave upe tembiasagua'u hérava Umi yjára Titã pegua (1959), Jejuka Renda 5 (1969) ha Umi Ipu'akáva Rambosa (1973). Ojeikuaa chupe heta omboaje yvypóra rekoite. Omanókuri ary 2007-pe, orekóvo 84 ary, ho'ami rire hógape, táva Nueva York-pe, ombyai iñakã. Hembiapokue Tembiasagua'u Player Piano (Piáno ombopúva, 1952). The Sirens of Titan (Umi yjára Titã pegua, 1959). Mother Night (Sy Pyhare, 1961) Cat's Cradle (Mbarakaja Rupa, 1963). God Bless You, Mr. Rosewater (Ñandejára tanderovasa, Karai Rosewater, térã Pearls Before Swine, 1965) Jejuka Renda 5 térã La cruzada de los inocentes (Slaughterhouse-Five, térã The Children's Crusade, 1969). Umi Ipu'akáva Rambosa (Breakfast of Champions, térã Goodbye, Blue Monday, 1973) Payasadas o ¡Nunca más solo! (Slapstick or Lonesome No More) (1976) Pájaro de celda (Jailbird, 1979) Buena puntería / El francotirador (Deadeye Dick) (1982) Galápagos (1985) Barbazul (Bluebeard, 1987). Birlibirloque (Hocus Pocus, 1990) Timequake (1997) Kuimba'e Hetã'ỹva (2005) Mombe'u Emañamína Guyra'i (Look at the Birdie, 2009) Añara'y Marandu (Sucker's Portfolio, 2012). Que levante mi mano quien crea en la telequinesis (Malpaso Ediciones, 2014, ISBN 978-84-15996-55-2). Kuatia'i Joju Sitio oficial; ingyaterrañe'ẽme. Sitio oficial; karaiñe'ẽme. VONNEGUT Jr., Kurt: Happy Birthday, Wanda June, guion cinematográfico de 1971 escrito a partir de una obra de teatro homónima, también de su autoría. ingyaterrañe'ẽme. Haihára Tetãvore Joapykuéra pegua Estocolmo ha'ehína Suésia retã itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra. Joaju Suésia táva Tape guasu 6 () heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 6 "Dr. Juan León Mallorquín", ha'e peteĩ tape guasu oĩva Paraguái retãme ojoajúva táva Encarnación upe táva Ciudad del Este rehe, ohupytýramo jepe upe táva Minga Guazú, táva Ciudad del Este mboyve, upépe opa oguahẽvo Tape guasu 7 jehasápe. Ipukukue hína 247 kilómetro. Jehasaha repy km 30: Jehasaha repy Trinidad km 175: Jehasaha repy Iruña Táva Umi táva orekovéva amo 1.000 tapichakuéra ipype oĩva Tape guasu 6 jehasápe: Tetãvore Itapúa km 0: Encarnación (oñepyrũ osẽvo Tape guasu 1 pegua) km 15: Capitán Miranda km 31: Trinidad km 35: Hohenau km 38: Obligado km 48: Bella Vista km 71: Pirapó km 87: Capitán Meza km 93: Edelira km 119: Tomás Romero Pereira km 138: San Rafael del Paraná Tetãvore Alto Paraná km 180: Naranjal km 206: Santa Rita km 225: Tavapy km 247: Minga Guasu (opa oguahẽvo Tape guasu 7 jehasápe) Tape guasu 6 Tape guasu 9 () heratee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 9 "Dr. Carlos Antonio López", ojeikuaavéicha Tape guasu Transchaco, ha'e peteĩ tape guasu oĩva Paraguái retãme ohasa Cháko Paraguái rupive. Oñepyrũ táva Paraguaýpe, upe Jardín Botánico y Zoológico de Asunción rendápe, ha opa Volívia oñepyrũvo, Yvate Chákope. Ipukukue hína 835 kilómetro. Oguahẽvo Volívia-pe, ko tape guasu oho mante hérava Tape guasu 6 upe táva Boyuibe guive, Volívia retãme. Jehasaha repy km 20: Jehasaha repy Puente Remanso km 49: Jehasaha repy Cerrito km 270: Jehasaha repy Pozo Colorado Tava Umi táva orekovéva amo 1.000 tapichakuéra ipype oĩva Tape guasu 9 jehasápe: Tavaguasu km 0: Paraguay Tetãvore Central km 17: Mariano Roque Alonso Tetãvore Presidente Hayes km 26: Villa Hayes km 34: Benjamín Aceval km 270: Pozo Colorado (Upépe oñepyrũ Tape guasu 5) Tetãvore Boquerón km 415: Loma Plata km 434: Filadelfia km 593: Mariscal José Félix Estigarribia Mandu'apy ABC Color de Paraguay Paraguái. Tape guasu 9 Belyrat (Београд; Beograd) ha'ehína táva guasu Sevia, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 1 166 763 ava (2011). Mandu'apy Joaju Website oficial Sevia táva Ñemyatyrõ oñemoĩva, térã hérava mante Ñemyatyrõ ha Lutéro Ñemyatyrõ, upe mba'e guasuete jeroviapy rehegua jerovia Hesu Kiritóre rehegua oñepyrũva'ekue Alemáñape amo saro'y XVI-pe, Martin Lutéro ogueroguatava'ekue, ojeívo jerovia katóliko atýgui ha omoheñóivo Lutéro jerovia, heta tupão ambuéva oñembohérava tupãonguéra oñemoĩva térã tupãonguéra Lutéro ra'y. Ojeikuaa ku Ñemyatyrõ oñepyrũite Martin Lutéro ohaívo ha ombokuatiávo hembiapokue Umi 95 techaukapyrã ary 1517-pe, ohechaukáva mba'érepa oñemoambue arã Katóliko jeroviapy. Ku ñemyatyrõ iñepyrũ ojejuhu umi karai arandu Európagua ñeimo'ã apytépe, ha'ekuéra ohekáva'ekue jeroviapy ñemoambue Tupão Katólikope, ñemoambue iñembo'épe ha hekoteépe, ha'ekuéra avei nomboajéi ha noneĩri Pápa rekuái ha hembiapo Kirito jeroviapýre. Ko'ãga hína, oiko amo 300 sua umíva ijeroviapy tupão oñemoĩva pegua, ha heta tupão ambuéva oñepyrũkuri ku ñemyatyrõgui. Mandu'apy Hesu rape Soledade ha'ehína táva Pindoráma retãme, ñemby gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Oiko ára 29 jasyapy ary 1875 guive. Ko távape oiko amo 30 836 tapichakuéra (2015 arýpe). Ha opyta 225 km upe tavusu Porto Alegre pegua. Ehecha avei Rio Grande do Sul tavakuéra Rio Grande do Sul táva Carazinho hína peteĩ táva Pindorama retãme, ñemby gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko távape oiko amo 62.193 tapichakuéra (2016 arýpe). Ha opyta 284 km tavusu Porto Alegre pegua. Ehecha avei Rio Grande do Sul tavakuéra Rio Grande do Sul táva Cruz Alta hína peteĩ táva Pindorama retãme, ñemby gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Oiko ary 1698 guive. Ko távape Érico Veríssimo heñói akue, karai haihára herakuã. Ko távape oiko 63.615 tapichakuéra (2010 ary). Ha opyta 336 km tavusu Porto Alegre pegua. Ehecha avei Rio Grande do Sul tavakuéra Rio Grande do Sul táva Rio Pardo hína peteĩ táva Pindorama retãme, ñemby gotyo. Oĩhína tetãvore Rio Grande do Sul-pe. Ko táva oiko ára 7 jasypa ary 1809 guive. Ko távape oiko amo 38.968 tapichakuéra (2016 arýpe). Ha opyta 140 km tavusu Porto Alegre pegua. Ehecha avei Rio Grande do Sul tavakuéra Rio Grande do Sul táva Áho (, ) ha'e peteĩ ka'avo umi sevói ha puérro aty rehegua, hi'a apu'avýva amo 50 cm yvy guýpe ojejuhúva, ipire morotĩ ha ipehẽngue hetáva, amo 6 térã 12 katu oreko, tãinguéra ojoguáva, oñekytĩvo hyakuã mbareteite. Yvy ári ojehechánte ka'ami hogue pererĩ hovyũ amo 30 cm ijyvatekue. Hi'a yvypóra oipuruite rembi'urãicha ombohe hag̃ua. Oñemitỹ araro'ýpe, yvy he'õmíre, heta tetãnguéra Ásia oĩva, Chína ha Índia oñemitỹvéva áho. Ka'avo Allium hína ka'avo aty (jueheguaty) ojejuhu imbytépe heta ka'avo yvypóra oipuruite tembi'u apópe, ka'avo hyakuã mbaretéve ha ojeipuru ombohe hag̃ua tembi'u. Ojeikuaa ko aty ipýpe umi sevói opaichagua, áho, puérro kuéra ha sevói'i avei. Ka'avo Rachel de Queiroz, (Fortaleza, 17 jasypateĩ ary 1910 — Rio de Janeiro, 4 jasypateĩ ary 2003), ha'e akue kuñakarai haihára, marandu'asãihára ha mombe'ugua'u apohára Pindoráma retã pegua. Omba'apo avei ñe'ẽ ñembohasáme. Ko haihára réra, poytugañe'ẽ rekorã ãgagua, ojehai arã Raquel de Queirós ojehaiháicha. Hembiapokue hetáva omombe'úva avano'õ rehegua, hetãvore Ceara ha umi tetãvore ambuéva ijerére hembiasagua'u. Kuña peteĩha oiko akue Pindoráma Ñe'ẽ Amandaje atýpe. Ary 1993-pe, kuña peteĩha ipu'akáva upe Jopói Camões, jopói oñeme'ẽva umívape guarã ohai porãitéve poytugañe'ẽme. Omano ára 4 jasypateĩ ary 2003-pe, ikorasõ apañuaigui, hógape táva Rio de Janeiro-pe, mbovy ára ojapo mboyve 93 arykue. Hembiapokue Aranduka herakuãvéva O quinze, mombe'ugua'u (1930) João Miguel, mombe'ugua'u (1932) Caminho de pedras, mombe'ugua'u (1937) As Três Marias, mombe'ugua'u (1939) A donzela e a moura torta, tembiasa aty (1948) O galo de ouro, mombe'ugua'u (folhetins na revista O Cruzeiro, 1950) Lampião - ñoha'ãnga (1953) A beata Maria do Egito- ñoha'ãnga (1958) Lampião; A Beata Maria do Egito (aranduka-2005) Cem crônicas escolhidas (1958) O brasileiro perplexo, tembiasa aty (1964) O caçador de tatu, tembiasa aty (1967) Um Alpendre, uma rede, um açude - 100 crônicas escolhidas O homem e o tempo - 74 crônicas escolhidas O menino mágico, infanto-juvenil (1969) Dôra, Doralina, mombe'ugua'u (1975) As menininhas e outras crônicas (1976) O jogador de sinuca e mais historinhas (1980) Cafute e Pena-de-Prata, mitãme guarã (1986) Memorial de Maria Moura, mombe'ugua'u (1992) As terras ásperas (1993) Teatro, ñoha'ãnga (1995) Nosso Ceará, tembiasagua'u mbyky, (1996) (ohai ipehẽngue Maria Luiza de Queiroz Salek ndive) Tantos Anos, hekove rehegua (1998) (Maria Luiza de Queiroz Salek ndive) Não me deixes: suas histórias e sua cozinha'', tembi'u rehegua (2000) (Maria Luiza de Queiroz Salek ndive) Mandu'apy Joaju Pindoráma Ñe'ẽ Amandaje Entrevista sobre militância política Rachel de Queiroz hekove rembiasa Tekove Pindoramagua Umi ypekarapã (Heliornithidae) hína guyrakuéra michĩ oiko yvy mbyry'áiva rehe ha ype ojoguávas. Oiko meméva yvy karugua ha tujúre, hi'ajúra puku hína, itĩ ha hete ipirumi. Ho'u opaichagua mba'ekuéra oiko ýre, taha'e ha'éva pirakuéra térã ka'avo. Ijuehegua Ypekarapã juehegua hína mbohapy: Podica senegalensis - Áfrika ypeky Heliopais personatus - Ásia ypeky Heliornis fulica - ypeky Mandu'apy Joaju Heliornithidae videos on the Internet Bird Collection Ypeky (Heliornis fulica) hína umi guyra juehegua, ype ojoguáva, umi ypekarapã juehepehẽ atýpe oñemohendáva (heliornithidae). Oikove Amérika ipukukue rehe, Méhiko retã guive Uruguái peve. Ndahetái hikuái, yvypóra ojuka ho'u hag̃ua térã omoĩ chupe ka'irãi ohendu hag̃ua ipurahéi. Hetemi piru ha michĩ, ipukukue 28-31 cm, ha ami 130 g ipohyikue. Guyra oiko yvy he'õme y hetáva rehe, ohaitypo yvyrami guýpe ypa térã ysyry rembe'ýre. Ikirirĩ meméva, hákatu iñemoña jave opuraheiterei. Ho'u opaichagua mba'ekuéra oiko ýre, taha'e ha'éva pirakuéra térã ka'avo. Mandu'apy Aranduka ijeporupyre Hilty. Aves de Venezuela. ISBN 0-7136-6418-5 Joaju Videos de la sp., en la Internet Bird Collection Ypekarapã Taguato jatyta (Rostrhamus sociabilis) guyra juehegua ojoguáva taguato michĩ oikove yvy mbyry'áiva Ñembyamérika pegua, umi ypa'ũnguéra Karíve pegua ha Florida retãvore. Ipepo puku ha tuicha, apu'ami. Huguái ipuku avei ijapýra morotĩ. Itĩ, hũ ha karapã, ty'ãi ojoguáva, ho'u porã hag̃ua umi jatyta ha tymbachu'i oiko ýre, ho'u avei japeusa ha pirakuéra). Taguato jatyta kuimba'e hína hague hũngy ha hovy hũ, ipyti'a hũite; ipykuéra hína pytã. Taguato jatyta kuña hína ijatukupe marrõmi ha ipy'a morotĩngy; hova morotĩ asy ha ipy sa'yju. Guyra oiko yvy karugua rehe, y heta reheve, ohaitypo yvyrami guýpe térã yvýre. Ipukukue hína 45 cm ha ipukukue pepo pepóre amo 120 cm hína. Ta'anga Mandu'apy BirdLife International 2004. Rostrhamus sociabilis. En: IUCN 2006. 2006 IUCN Red List of Threatened Species. Avibase Joaju Datos sobre Rostrhamus sociabilis Guyra Taguato jetapa (Elanoides forficatus) ha'e hína guyra juehegua, taguato ojoguáva. Oikove ha ojejuhu chupe ñemby kuarahyreike Tetãvore Joapykuéra guive kuarahyresẽ Perũ meve ha yvate Arhentína peve avei. Hete Ko taguato jetapa ijyvatekue hína amo 55 ha 65 cm ipukukue, ipukukue pepo pepóre amo 1,3 m niko. Taguato jetapa kuimba'e ha kuña ojojoguaite. Hague hũ ha morotĩ, ipara. Itĩ ha ipykuéra hína hũ avei. Huguái jetapáicha. Hekoha Ko guyra taguato jetapa niko oikove ka'aguýpe ha yvy y hetáva reheve ha yvyramáta hetáva reheve avei. Ohaitypo yvyramáta rakãre, yrembe'y ypy. Taguato jetapa kuimba'e ha kuña ohaitypo joaju. Heko Sapy'apy'a osapukái hakua mbarete; hákatu ikirirĩ meméva. Taguato jetapa hína ho'u mymba otyryrýva michĩ ha heta tymbachu'i. Iñemoña oiko jasyapy ha jasypo imbytépe; taguato jetapa kuña ombo'a mokõi térã irundy taguato rupi'a. Amo 28 ára rire taguato ra'ykuéra heñói, ha oheja haity amo 36 ha 42 ára ohasa rire. Juehegua ambuéva Ojeikuaa oiko ko taguato jetapa juehegua ambuéva mokõi: Elanoides forficatus forficatus - Yvateamérika taguato jetapa, ojejuhuhúva umu yvy yvyi ha y rembe'ýre ñemby Tetãvore Joapykuéra retãme ha yvate Méhiko-pe. Elanoides forficatus yetapa - Ñembyamérika taguato jetapa, ñemby Méhiko guive Pindorama retã meve ha yvate Arhentína avei. Mandu'apy Aranduka ijeporupyre Stiles and Skutch, A guide to the birds of Costa Rica ISBN 0-0814-9600-4 Joaju Avibase Imágnes de Elanoides forficatus Datos e imágenes de Elanoides forficatus en ar.geocities.com/pajarosargentinos1 Datos e imágenes de Elanoides forficatus en www.pajarosargentinos.com.ar Guyra Umi taguato jukaha (Accipitridae) ha'e opa umi guyra jukaha arakuegua oikóva ko juehepehẽme, oikovéva opa ko Yvy ári (ojejuhuvéva umi yvy mbyry'áiva rehe) umi taguato jukaha juehegua ojeikuaa amo 200 guyrakuéra ambuéva. Ojeikuaa itĩ niko karapã, ty'ãi ojoguáva, ituicha ha imbarete, oipuru itĩ osoro hymba ho'uséva ro'okue. Mandu'apy Joaju Taguato jukaha Ko aty juehegua hekovety umi guyra jukaha pegua oike opa umi guyra mbarete arakuegua ojoguáva taguatokuéra. Accipitriformes oje'e hese tembikuaatyguápe. Ko'ã guyra hína imbareteite, itĩ imbarete ha ikarapã ty'ãicha Ko guyra ñemohendápe ikatu ojejuhu irundy juehepehẽ, ha amo 259 guyra juehegua, oñemohenda hese kóicha: Juehepehẽ Cathartidae (Amérika karakara), orekóva 7 guyra juehegua. Juehepehẽ Sagittariidae (sahitário). Juehepehẽ Pandionidae (taguato oipirakutúva), orekóva mokõi guyra juehegua. Juehepehẽ Accipitridae, orekóva 249 guyra juehegua. Mandu'apy Joaju Información sobre este orden de aves. Información sobre los géneros y especies de este orden Monte Águila ha'ehína táva Chile. Ko távape oiko 6.574 ava (2017 ary). Ta'ãnga Joaju http://www.monteaguila.cl/index.html Chile táva Laços de Família, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorama retã pegua, ojapo akue ha ohechauka akue ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Ohai karai Manoel Carlos. Ára 5 jasypoteĩ ary 2000 guive ára 2 jasykõi ary 2001 meve, ohechauka amo 209 ñembyaty, ou ku tembiasagua'u hérava Terra Nostra rire ha opávo ou Porto dos Milagres rire. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2000 2001 Yvysyry oiko itakuéra oñemongu'ívo ha yvy ipaguévo, oñembyaívo yvy apekue. Oiko yvysyry itakuéra ha yvyku'i omýivo ha ovávo, yvy oisyryite ha ipagueite. Heta mba'epykuéra ombyai yvy, y ohasávo ha oisyrývo pya'e yvýre térã itakuéra ári, yrypy'a, ha yvytu, térã ára hakuitévo, ikatu ombyai yvy apekue. Yvysyry hína ikatu ojapo yvyty pa'ũ pyahu, itakua, ha ikatu ombotuicha ysyrýpe. Yvypóra rembiapo yvýre ikatu avei ombyai itakuéra ha yvy apekue, oñemitỹitereírõ kokue rehe térã ojeipuru vaírõ yvy apekue oikóta yvysyry, yvypóra oikytĩrõ yvyramáta kuéra, ñúme térã yvytýpe, ikatu oiko yvysyry avei. Ojejogapóvo avei, yvy ipererĩva ári, oikóne yvysyry. Y, ama ha yvytu ogueraha jepi yvyku'i ha ita kuruvi, oikórõ upéicha yvypóra rembiapo'ỹ, yvy oñemyatyrõta he oñemoporãvéta; hákatu yvypóra omomba'apoiterei yvýpe oikóta yvysyry vai, okyitereívo y ogueraháta mbaretehápe yvyku'i ha itakuéra, kóicha oñembyai yvy apekue avei. Mandu'apy Enlaces externos Página prinicpal de la IECA (International Erosion Control Association). Página de la UNESCO donde se explica a fondo la erosión. Yvyapekuaa {{Ficha de noble | nombre = Isabel II Tavetã Joaju pegua | título = Tavatã Joaju Mburuvichavete ha umi Tavetã ambuévaoĩva Tetãnguéra Ñembojoajúpe | imagen = Queen Elizabeth II in March 2015.jpg | epígrafe = Isabel II jasyapy ary 2015-pe | coronación = 2 jasypoteĩ ary 1953-pe | otros títulos = | nombre completo = Isabel Alejandra María Windsor (ingyaterrañe'ẽme: Elizabeth Alexandra Mary Windsor) | fecha de nacimiento = ára 21 jasyrundy ary 1926-pe | lugar de nacimiento = Londye, Ingyaterra, Tavetã Joaju | heredero = Carlos, Gales ruvicha | consorte = Felipe, ndúke Endimbúgo pegua | descendencia = | casa real = Windsor róga | dinastía = | himno real = God Save the Queen| padre = Jorge VI Tavetã Joaju pegua | madre = Isabel Bowes-Lyon | escudo = Royal Coat of Arms of the United Kingdom (Both Realms).svg | residencia = Palacio de Buckingham | religión = Anglicana | reinado = 6 jasykõi ary 1952 guive | predecesor = Jorge VI }} Isabel II Tavetã Joaju pegua (Elizabeth Alexandra Mary Windsor; Londye, 21 jasyrundy ary 1926 - 8 jasyporundy ary 2022) ha'e hína Vyretáña mburuvichavete, ha upévare, umi tetã hekosãsóva oiko Tetãnguéra Ñembojoajúpe imburuvichavete avei: Tavetã Joaju, Kanatã, Autaralia, Selánda Pyahu, Hamáika, Varvado, Va'ama, Gyranáta, Papúa Gynéa Pyahu, Ypa'ũnguéra Salomõ, Tuválu, Santa Lucía, San Vicente ha Granadinas, Mbelise, Antigua ha Barbuda ha San Cristóbal ha Nieves. Ha'e hína tekove oporokuaikuaáva herakuãvéva ha imba'eguasuitéva umi 53 tetãnguéra rehe oĩva Tetãnguéra Ñembojoajúpe. Tavetã Joajúpe, ha'e hína avei mburuvicha guasu Ingyatérra Tupão pegua. Heta omba'apo porokuái rehe, omba'apo va'erã avei Léi guasúre ha ha'e hína hetã heko joaju hechaukaha tee, oporombuekovia hetãyguakuéra umi tetãnguéra ambuéva renondépe. Heñói táva Londye-pe, umi ndukekuéra York pegua iñemoñare (ha upéi ojeikuaa chupekuéra umi mburuvichavete Jorge VI ha Isabel ramo) ha oñemoarandu hógape. Itúva ohupi ary 1936-pe oporokuái hag̃ua ipehẽngue, Eduardo VIII, ojeívo rire. Isabel II oñepyrũ omomba'apo hetã mba'ekuéra oiko aja upe Ñorairõ Guasu Mokõiha, oipytyvõvo ñorairõha atýpe kuñápe guarã. Itúva omanóvo amo ary 1952-pe, oiko mburuvicha ramo Tetãnguéra Ñembojoajúpe ha mburuvichavete ramo umi pokõi tetãnguera hekosãsóva-pe, oikóva avei ku Ñembojoajúpe: Tavetã Jojau, Kanatã, Autarália, Selánda Pyahu, Yvyafrika, Pakistán ha Seilã. Hi'ára oñemyakãngorã ary 1953-pe ha'e akue arete oñemyakãngorã peteĩha ojehasa ta'angambyrýpe. Ary 1956 ha 1992 mbytépe, umi hetãnguéra hekosãso'ỹ ipoguýpe imbytekue oheka ha ohupyty tekosãso, umíva mbytépe oĩ Yvyafrika, Pakistán ha Seilã (hérava ko'ãga Sri Lanka). Ary 1947 omenda mburuvichavete ra'y Felipe Gyrésia ha Ndinamáka pegua rehe, ha imemby irundy: Carlos, Ana, Andrés ha Eduardo. Ary 2007 guive ha'e mburuvichavete oikove arevéva opa Vyretáña rembiasakuépe ohasávo ijarýi joapy, mburuvichavete Victoria, ha ko'ãga ha'e hína tekove tujavéva oisãmbyhýva tetã, ha ary 2015 guive ha'e mburuvichavete Vyretáña pegua oisãmbyhy arevéva. Kuatia'i Mandu'apy Aranduka purupyre Bond, Jennie (2006). Elizabeth: Eighty Glorious Years. Londres: Carlton Publishing Group. ISBN 1-84442-260-7 Bousfield, Arthur; Toffoli, Gary (2002). Fifty Years the Queen''. Toronto: Dundurn Press. ISBN 1-55002-360-8 Joaju Página oficial de la Casa Real Británica Tekove Tavetã Joajugua Tetãnguéra Ñembojoaju (Ingyaterrañe'ẽme: Commonwealth of Nations), hérava ymaguare Tetãnguéra Ñembojoaju Vyretáña pegua (British Commonwealth of Nations), ha'e hína aty guasu oreko 52 tetãnguéra hekosãsóva ha hekosãso'ỹva ipýpe, umi tetãnguéra oreko jekopyty Tavetã Joaju rehe hembiasakue rupive, Mosambike ha Rruánda ndorekóinte. Oheka ohupyty tetã heta ñopytyvõ pirapire ñemomba'apóre ha jokuaikuaáre, ha ary 1950 guive peteĩ tetã oĩrõ ko atýpe nde'iséi oĩha Tavetã Joaju poguýpe. Oikévo tetã Mosambike, ko aty oñemomba'e ko ñe'ẽ Tetãnguéra Ñembojoaju ohechauka hag̃ua ko aty omba'apo heta tetã rehe. Ojeipurúramo jepe ko ñe'ẽ Vyretáña pegua ombojuavy hag̃ua ko aty umi ñembojoaju ambuéva pegua oikóva Yvy ári. Mburuvichavete Isabel II Tavetã Joaju pegua omotenonde ha omoakã ko atýpe, ñembojoaju jekopytýpe hekorã rupive, «ñemoirũ hekosãsóva umi tetã mbytépe hechaukaha». Tetãnguéra oĩva ipýpe Tetãnguéra osẽva ko atýgui Mandu'apy Joaju Página oficial de la Mancomunidad de Naciones (igyaterrañe'ẽme) http://www.portalplanetasedna.com.ar/commonwealth.htm Jokuaikuaa Selánda Pyahu —ingleñe'ẽme: New Zealand; ha maori ñe'ẽme: Aotearoa, «arai morotĩ guasu retã»— ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva Oseanía oĩva, ojejuhúva paraguasu Py'aguapy ipehẽngue ñemby kuarahyreiképe ha mokõi ypa'ũ guasu hína ijapekue tenondegua: Ypa'ũ Yvate ha Ypa'ũ Ñemby, ha hetaiterei ypa'ũ michĩnguéra oĩ ijerére, umíva herakuãvéva imbytépe ha'e Ypa'ũ Stewart ha Ypa'ũnguéra Chatham. Selánda Pyahúpe oiko avei Ypa'ũnguéra Cook ha Niue (tetãnguéra hekosãsóva oiko jekopytýpe Pyahu Selánda rehe) ha Tokeláu. Selánda Pyahu itavusu ha'e hína táva Wellington, opytáva Ypa'ũ Yvatépe. Selánda Pyahu, herakuã oiko ha'eñógui Yvy apekuére, opyta amo 2000 kilómetro ñemby kuarahyresẽ Autaralia pegua ku Tamánia yguasúpe, ha umíva oĩ ijerére opyta hi'aguĩvéva ha'e hína Kalendónia Pyahu, Fíji ha Tónga. Oikógui ha'eño areite, ko tetãme oñemboheta guyra opaichagua Selánda Pyahúnte oikovéva, umíva pegua hetaiterei omano yvypóra oguahẽvo ha ojuka chupekuéra omoĩgui ã ypa'ũme heta mymba okambúva ambuéva. Selánda Pyahu rapichakuéra haimete opa ijypykue ou va'ekue Európa pegua; ha tapicha ambuéva umi ijypykue tee ypa'ũnguéra pegua, maori kuéra hína. Umi tapicha Ásia pegua ha Polinésia pegua avei ijypykue sa'i Selánda Pyahúpe, oĩvéva tava guasukuérape. Orekóramo jepe mbohapy ñe'ẽ tee, upe oñe'ẽvéva ha'e ingleñe'ẽ hína. Isabel II, Selánda Pyahu imburuvichavete ramo, ha'e tetã ruvicha ha peteĩ Sãmbyhyhára ombuekovia chupe. Ojeikuaa porã Selánda Pyahu itavakuéra iporãiterei ojeikove hag̃ua. Selánda Pyahu ha'e hína tetã iporãite omba'apo hag̃ua, pya'e osẽ tenonde hag̃ua, oñemoarandu hag̃ua ha oñemu porã hag̃ua. Mandu'apy Joaju Selánda Pyahu Rekuái. Selánda Pyahu marandu tee. Selánda Pyahu henda porãnguéra. Varróko ha'e va'ekue mba'eporã reko heta ojehecha akue amo saro'y XVI ipahápe ha saro'y XVIII iñepyrũme mbytépe, oñepyrũ upe tetã Itália-pe, ha upéi oñemyasãi umi tetã katóliko rehe Európa ha Amérika pegua, oguahẽ mboyve, michĩ michĩme ha heko ojoavymíva, umi tetã oñemoĩva katóliko jeroviáre ha umi tetã Ásia pegua. Hetaite varróko rembiapokue ojehecha opaichagua tembiapoporãme, ojeikuaa oĩ heta ku ñe'ẽporãhaipyre varróko ha oĩ avei jogapokuaa, ñemoha'ãnga, jeroky, mba'epu porã ha heta ambuéva ojejapo va'ekue varróko rekópe. Varróko rembiapokuéra imba'ehetáva, sa'y hetáva, ijeguapaite ha mba'emichĩ porãite memete, hákatu oĩ tembiapo varróko sa'i oreko umi mba'ekuéra. Oĩ heta karai arandu he'íva varróko mba'eporã ára jehasáre oreko mbohapy pehẽngue guasu: «ymaguare» (ary 1580-1630), «ikakuaáma» (ary 1630-1680) ha «aréva» (ary 1680-1750). Heta ambuéva he'i avei varróko ndaha'éi mante mba'eporã reko, ha'e katu tembiasa ára pukukue ha avano'õ iñarandupy rembiapo, yvypóra ohekávo ohecha pyahuhápe ko Yvy, ava rembiapo ha Tupã, ohekávo omoporã umi mba'eporã ymaguare. Upéicha, varróko mboyve ojehecha Európa avano'õme ko "renacimiento". Mandu'apy Joajuha Varróko rembiasami karaiñe'ẽme Tembiapoporã Viéna (alemáñañe'ẽme: Wien AFI:  [viːn] (?·i)) ha'e hína peteĩ táva guasu Áuteria itavusu oĩva Mbyte Európa-pe ha ysyry Danúvio rembe'ýre, upe yvyty pa'ũ Viéna Ka'aguasúpe, upe yvytyrysýi Áype iñepyrũme. Ha'e Áuteria itavusu tee ha peteĩ umi porundy Áuteria retãvore. Ary 2016 iñepyrũme Viéna oreko akue 1 840 573 tapichakuéra ipype ha ojeipaparõ umi táva oĩva ijerére ojejuhu amo 2,4 sua tapichakuéra hese. Iñe'ẽ tee ha'e hína alemañañe'ẽ. Viéna rembiasakue ipukuiterei, ha'égui táva ymaguareite Európa-pe, upévare oreko heta tembireja ha ógaguasu ymaguare ijapekuére ombojegua chupe. Upe saro'y XIX jave heta oñemba'apo upépe mba'epu porã rehe ha saro'y XX iñepyrũme heta oñemoarandu upépe arandupykuaaty rehe. Joaju Eventos en Viena (Ópera, conciertos, visitas...). Guía de Viena . 360° panorama Viena. Áuteria táva Ko International Standard Book Number (avañe'ẽme, Arandukakuéra papaha ha'etéva hetatetãgua térã Aranduka papaha ha'etéva), mbykyhápe ISBN mante, ha'e techaukaha ha'eñóva aranduka reraite rehegua, ñemuhápe guarã. Oñepyrũ ary 1966-pe Tavetã Joaju retãme, umi aranduka ñemuha rógape ha arandukarendápe, ha upéi ojeipuru heta ambue tetãme ko ISO 2108 reratee rupive ary 1972 guive. Ko tembiapo oipytyvõ oñemohenda hag̃ua opaichagua kuatiañe'ẽ reratee rehe, oñemboguapy kuatiápe ha papahápe aranduka réra, haihára, ñembokuatiahára, aranduka retã ha ñe'ẽ, opa umi mba'e aranduka rehegua oĩ ko techaukahápe. Mandu'apy Joaju Lista completa de ISBN (en inglés). Como hacer códigos ISBN y EAN. Códigos de Barras EAN. Consultas al ISBN español. Página de ISBN. ISO Ko tetãnguéra rysýi yvypóra ñakãrapu'ã rehe ohechauka opaite tetã Yvýpe iñakãrapu'ã rehe oipapaháicha upe yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha rehe. Tetãnguéra Tetãnguéra oiko irundy ñemohenda guasúpe, ha'éva: iporãite, iporã, mbytegua ha ivai. Ñakãrapu'ã iporãite Ñakãrapu'ã iporã Ñakãrapu'ã mbytegua Ñakãrapu'ã ivai Mandu'apy Joaju Índice de Desarrollo Humano (IDH) - Clasificación de 2011. Estadísticas por países. Informes anteriores. IDH por países y años desde 1980 a 2011. Tetãnguéra rysýi Avano'õ Umi tãingue'a ha'e hína yvypóra rãinguéra oñepyrũ osẽ ijurúre ombotývo 16 térã 20 ary, hákatu sapy'apy'a nosẽi araka'eve, sapy'ánte ikatu oñepyrũramo jepe osẽ 16 ary mboyve térã amo 20 ary rire. Oĩ tapicha mokõi térã peteĩnte hãingue'a ijurúre . Heta ñe'ẽme oje'e tãingue'áre ha'eha "tãi arandúgui", karaiñe'ẽme techapyrãme oje'e muela de juicio ha hyãsiañe'ẽme avei oje'e dent de sagesse, oñepyrũ osẽgui ndajeko tapichakuéra iñaranduve aja. Ymaguareite tãingue'a oipytyvõ yvypórape ho'u porãve hag̃ua umi kapi'i anambusu ha ka'avo ipire hatãva, ymaguareite yvypóra rañykã iguasuve ha ko'ãga imichĩve, yvypóra ndoho'uvéigui umi kapi'i ha ka'avo ymaguare, upévare yvypóra rañykã imbykyvéva ha tãingue'a oñemosẽ va'erã yvypóra ijurúgui, heta ombohasýgui ko'ãga ha tekotevẽ'ỹ yvypórape guarã ho'u porã hag̃ua. Mandu'apy Joaju Tete Umi pehẽngue ñemoñarã, hérava kuaruha sapy'apy'a, ha'e opa umi yvypóra rete pehẽngue, ha mymba rete avei, ojeipurúva porenóme, opa umi pehẽngue omba'apóva oñondive oñemoña hag̃ua. Tajyguery ha heta mba'e ambuéva imba'eguasu avei oñemoña hag̃ua. Umi pehẽngue ñemoñarã kuimba'égui oikoéva kuñágui. Umi mymba okambúva, yvypóra avei, hete pehẽnguenguéra ñemoñarã ha'e umíva ojehecháva (takokũ, tako, tembo ha ta'ỹi) ha heta pehẽngue ambuéva oĩva hete ipype (mombary rape, membyryru, tupi'aky mitãrã rape). Mandu'apy Joaju Tete Kamapu'ã, jurupy ha kamambýi () ha'e mymba okambúva ipire pehẽnguemi apu'a oñepu'ãva ha ikáma mbytépe, akandúicha, kuña ikamapu'ã ha'e avei kamby ñesẽha. Ijerére oĩ ku areóla, isa'y kambavemi térã hũvemi ipirégui. Joaju Tete Tumby hína mymba ha yvypóra ijatukupe pehẽngue guyvéva, yvypórape ha umi ka'i guasúpe tumby iguasuve ha imokõi, hete pehẽnguemi apu'a ha ro'o anambusu, oipytyvõ oku'e porãve hetyma ha oguapy porãve hag̃ua. Ipa'ũme oĩ tevi. Joaju Tete Úva, hérava ambue guarani iñe'ẽme u () ha'e mymba ha yvypóra henypy'ãre ojoajúva hetymáre, iguasuve hetymágui ha ho'o anambusuve, opa humbýpe. Ikangue peteĩva, upe kangue puku hérava mante úva kangue. Joaju Tete Tetymaro'o ha'e yvypóra hetyma ipehẽngue kupegua (henypy'ã guýpe ha ipytasã ári) ho'o anambusúva ha mbaretéva. Tete Mbyja ypykatu ha'e opa umi mba'ekuéra arapy pegua ojeréva mbyjáre, umi mba'e ojeréva mbyjáre ikatu ha'e yvóra, sandu'a, mbyjaku'i ováva ha tajave. Ñande Yvy oiko hína Kuarahy Ypykatúpe, ojerégui Kuarahýre. Mandu'apy Mbyjakuaa Mbyjaku'i ováva ha'e opa umi mba'eku'i michĩete, amo 50 métro ipukukue imbyte jehasáre, ojeréva Kuarahýre, peteĩ mbyjáre, térã peteĩ yvoreváre. Oikévo peteĩ mbyjaku'i ováva Yvýpe ha ho'ávo oñembohéra chupe arapyrendy, ha karaiñe'ẽme meteorito. Kuarahy Ypykatu Apu'a ha'eño ha'e hína pehẽngue mombyryete Kuarahy ypykatu pegua. Oguereko ipype heta mba'e ojeréva Kuarahýre hérava yvágamba'e Yraryimboypýri (yvága mba'ekuéra ita, yrypy'a ha kuarepoti ijapopyre). Heta jaguaveve ou Apu'a ha'eñógui. Upe yvóra michĩ hérava Eris, ojejuhu kuri ary 2005-pe, ha'e yvagamba'e guasuvéva oĩva Apu'a ha'eñópe. Kuarahy Ypykatu Palma (Palma de Mallorca) táva Epañape, Ypa'ũnguéra Baleares provincia-pe. Oikovéva: 402.949 (2016) - 208,63 km2 Ambuére joaju Sitio web de Palma (Mallorca) {es} Epaña táva Ypa'ũnguéra Baleares Mark Elliot Zuckerberg (White Plains, Tetã peteĩ reko Amérikagua, 14 jasypo ary 1984) ha'e karai omoñemúva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ojeikuaa chupe ha'eha peteĩ umíva mbohapy ambue pegua ojapo Facebook. Ojapo hag̃ua Facebook, mbohapy Zuckerberg irũnguéra Mbo'ehaovusu Harvard pegua oipytyvõ chupe, Eduardo Saverin, Dustin Moskovitz ha Chris Hughes. Ko'ãga hína, ha'eha tekove imitãvéva oĩva umi Tapicha Imba'ehetaitéva Rysýipe ojapo upe kuatiañe'ẽ Forbes, ipirapire ojeipapa amo US $ 63 300 sua dólar. Ojeikuaa chupe Tekove Arýgui 2010 pegua upe kuatiañe'ẽ Time rehe. Ary 2010 guive, kuatiañe'ẽ Time he'i Zuckerberg oĩva umi 100 tapicha imba'ehetavéva ha herakuã mbytépe. Mandu'apy Joaju Mark Zuckerberg - Forbes Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Internet Mbo'ehaorusu Harvard (Harvard University ingleñe'ẽme) ha'e hína peteĩ mbo'ehaovusu oĩva táva Cambridge, tetãvore Massachusetts (Tetã peteĩ reko Amérikagua). Harvard ha'e mbo'ehaorusu tujavéva Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua, ára 8 jasyporundy ary 1636-pe oñepyrũ. Oreko amo 21 200 temimbo'ekuéra ha ñemoaranduhára. Heta kuatiañe'ẽ herakuã ha ambuéva he'i mbo'ehaorusu Harvard ha'e mbo'ehaorusu porãvéva opa Yvýgui. Mandu'apy Joaju Mbo'ehaorusu Instagram ha'e hína ñemoirũha ha tembipuru'i pumbyrýpe guarã oñemboja'o ha ojehupi hag̃ua ta'anga, ta'angamýi ha techarã. Ipuruhára ikatu omoĩ ha'angáre "mboguaha" (filters) ha heta mba'e ambuéva omoporã ha'anganguéra, ha upéi ikatu omboja'o ha'anga Facebook, Tumblr, Flickr ha Twitter rehe. Ojapo Kevin Systrom ha Mike Krieger ha oñepyrũ ary 2010-pe, ipya'eite herakuãve, amo ary 2012 oreko 100 sua tapichakuéra oipuru chupe ha amo ary 2014 ipahápe oiko 300 sua puruhára. Ára 9 jasyrundy ary 2012-pe, oñemoarandu akue Facebook ojogua Instagram. Instagram apopy 4.0 guive oheja ipuruhára ohupi ta'angamýi ha techarã 1 aravove hi'aréva. Mandu'apy Joaju Ñemoirũha Dólar ha'e avei heta tetãnguéra ambuéva ipirapire, ehechave dólar (viru). Dólar Tetãvore Joapykuéra pegua ha'e hína viru tee Tetãvore Joapykuéra pegua. Tetãnguéra ambuéva oipuru avei Dólar Tetãvore Joapykuéra pegua, Ekuator, El Salvador, Panama ha Kuarahysẽ Timor oipuru avei iviru teéicha. Kódigo ISO 4217 ko virúpe ha'e USD. Mandu'apy Joaju Billetes de dólar históricos de gran valor facial Historia del dólar (Ingleñe'ẽ) (Alemañañe'ẽ) Viru Tetãvore Joapykuéra WhatsApp ha'e hína peteĩ tembipuru'i pumbyrýpe guarã ñe'ẽmondo rehegua, orahauka ha omoguahẽ ñe'ẽmondo internet rupive. Ñe'ẽmondo haipyre peteĩ tapichágui ambue tapichápe térã tapicha atýpe, ikatu oñomondo mba'e kuéra ojehaíva, ta'anga, mba'epu ha techarã. Ojejapo ary 2009-pe ha ára 9 jasykõi ary 2014-pe Facebook ojoguákuri WhatsApp amo 16 000 sua dólar rehe. Umi arapokõindy ohasáva ojejogua rire, WhatsApp oñemoarandu ikatu ojejapo avei ñehenói ta'angamýire. Mandu'apy Joaju Ñemoirũha Ára 26 jasypo ha'e ára 146ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 147ha umi ary hekope'ỹme. Amo 219  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 972: Ramón Borrell, ruvicha barcelonés (ary omano: 1017). 1264: Komburuvichaveteasu, shogun Hapõ pegua (ary omano: 1326). 1478: Clemente VII, papa entre 1523 ha 1534 (ary omano: 1534). 1566: Mehmed III, sultán otomano (ary omano: 1603). 1602: Philippe de Champaigne, pintor Hyãsia pegua-Olánda pegua (ary omano: 1674). 1623: William Petty, médico, economista ha estadístico Vyretáña pegua (ary omano: 1687). 1650: John Churchill, general, ruvicha ha ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary omano: 1722). 1667: Abraham de Moivre, matemático franco-inglés (ary omano: 1754). 1669: Sébastien Vaillant, botánico ha micólogo Hyãsia pegua (ary omano: 1722). 1689: Lady Mary Wortley Montagú, ruvicha ha haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1762). 1799: Felipe Poey, naturalista cubano (ary omano: 1891). 1822: Edmond de Goncourt, haihára ha crítico Hyãsia pegua, fundador de la Academia Goncourt (ary omano: 1896). 1850: José López Portillo ha Rojas, ojokuaikuaáva ha literato Méhiko pegua (ary omano: 1923). 1855: Vittoria Aganoor, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary omano: 1910). 1863: Bob Fitzsimmons, boxeador Vyretáña pegua (ary omano: 1917). 1865: Robert William Chambers, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1933). 1865: Mariano Gutiérrez-Lanza, meteorólogo ha astrónomo Epáña pegua (ary omano: 1943). 1867: María de Teck, ruvicha Vyretáña pegua, esposa del mburuvichavete Jorge V (ary omano: 1953). 1873: Olaf Gulbransson, ilustrador noruego (ary omano: 1958). 1873: Hans Ludendorff, astrónomo Alemáña pegua (ary omano: 1941). 1874: Henri Farman, aviador ha constructor de aviones Hyãsia pegua (ary omano: 1958). 1874: Laura Montoya, monja colombiana canonizada en 2013 (ary omano: 1949) 1881: Adolfo de la Huerta, tendota Méhiko pegua (ary omano: 1955). 1883: Mamie Smith, opurahéiva, bailarina ha pianista de jazz ha blues ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1946). 1886: Al Jolson, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1950). 1887: Ba U, ojokuaikuaáva birmano, 2.º tendota de su país (ary omano: 1963). 1893: Eugene Aynsley Goossens, director de orquesta ha compositor Vyretáña pegua (ary omano: 1962). 1895: Dorothea Lange, fotógrafa ha periodista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1965). 1895: Paul Lukas, mba'eapohára ha opurahéiva húngaro (ary omano: 1971). 1899: Juan Max Boettner, médico uruguayo (ary omano: 1958). 1900: Lesley Selander, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1979). 1902: Jesús Pabón, historiador ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 1976). 1903: Otto Abetz, diplomático Alemáña pegua, embajador de la Alemania nazi en Francia (ary omano: 1958). 1904: Vlado Perlemuter, pianista ha profesor Hyãsia pegua de origen lituano (ary omano: 2002). 1907: John Wayne, mba'eapohára, opurahéiva, cineasta ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1979). 1907: Joaquín Gómez Bas, novelista Epáña pegua (ary omano: 1984). 1908: Adolfo López Mateos, ojokuaikuaáva Méhiko pegua, tendota entre 1958 ha 1964 (ary omano: 1969). 1908: Robert Morley, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1992). 1909: sir Matt Busby, jugador ha entrenador escocés de fútbol (ary omano: 1994). 1910: Imi Lichtenfeld, artista marcial, boxeador ha gimnasta húngaro-israelí (ary omano: 1998). 1912: János Kádár, ojokuaikuaáva ha mecánico húngaro, 46.º primer ministro de su país (ary omano: 1989). 1912: Jay Silverheels, mba'eapohára canadiense (ary omano: 1980). 1913: Peter Cushing, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1994). 1913: Pierre Daninos, haihára Hyãsia pegua (ary omano: 2005). 1919: Rubén González, pianista cubano (ary omano: 2003). 1920: Peggy Lee, opurahéiva ha compositora Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary omano: 2002). 1921: Inge Borkh, soprano alemana. 1923: James Arness, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2011). 1926: Miles Davis, trompetista, líder de banda ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary omano: 1991). 1926: Antonio Prieto, opurahéiva ha mba'eapohára Chile pegua (ary omano: 2011). 1928: Jack Kevorkian, médico, activista del suicidio asistido ha ensayista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2011). 1929: Hans Freeman, química ha cristalógrafa australiana (ary omano: 2008). 1929: Catherine Sauvage, opurahéiva ha mba'eapohára Hyãsia pegua (ary omano: 1998). 1932: Ramón Hoyos, ciclista colombiano (ary omano: 2014). 1933: Jean Graczyk, ciclista Hyãsia pegua (ary omano: 2004). 1937: Manorama, mba'eapohára ha opurahéiva india (ary omano: 2015). 1938: William Bolcom, pianista ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1938: Teresa Stratas, soprano ha mba'eapohára canadiense. 1939: Alejandro Foxley, economista ha ojokuaikuaáva Chile pegua. 1939: Herb Trimpe, haihára ha ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2015). 1940: Levon Helm, baterista, opurahéiva, compositor ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Band (ary omano: 2012). 1941: Aldrich Ames, criminal ha agente Tetãvore Joapykuéra pegua de la CIA. 1941: Cliff Drysdale, tenista sudafricano. 1945: Carmelo Artiles, profesor ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 2011). 1945: Vilasrao Deshmukh, abogado ha ojokuaikuaáva indio, 17.º primer ministro de Majarastra (ary omano: 2012). 1945: Consuelo Luzardo, mba'eapohára colombiana. 1946: Neshka Robeva, gimnasta ha entrenadora búlgara. 1946: Mick Ronson, guitarrista, compositor ha productor Vyretáña pegua (ary omano: 1993). 1948: Stevie Nicks, opurahéiva ha compositora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Jean François Casanovas, mba'eapohára ha director de teatro franco-Argentina pegua (ary omano: 2015). 1949: Jeremy Corbyn, ojokuaikuaáva ha periodista Vyretáña pegua. 1949: Ward Cunningham, programador Tetãvore Joapykuéra pegua, creador del primer wiki. 1949: Pam Grier, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Philip Michael Thomas, mba'eapohára afroTetãvore Joapykuéra pegua, de la serie Miami Vice. 1949: Hank Williams Jr., opurahéiva, compositor ha guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1951: Ramón Calderón, extendota del Real Madrid Club de Fútbol. 1951: Sally Ride, astronauta Tetãvore Joapykuéra pegua, primera mujer de ese país en el espacio (ary omano: 2012). 1953: Kay Hagan, abogado ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1953: Michael Portillo, periodista, secretario de Defensa ha ojokuaikuaáva Vyretáña pegua. 1953: Dan Roundfield, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2012). 1954: Alan Hollinghurst, novelista, ñe'ẽpapára, cuentista, ha traductor Vyretáña pegua. 1955: Paul Stoddart, empresario australiano. 1957: Mary Bell, exconvicta Vyretáña pegua 1957: Diomedes Díaz, opurahéiva ha compositor vallenatero colombiano (ary omano: 2013). 1957: Roberto Ravaglia, piloto de automovilismo Itália pegua. 1958: Margaret Colin, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Raimundo Amador, músico Epáña pegua. 1960: Doug Hutchison, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Bobcat Goldthwait, mba'eapohára, director ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Simon Armitage, ñe'ẽpapára, dramaturgo ha novelista Vyretáña pegua. 1964: Caitlín R. Kiernan, paleontóloga ha haihára irlandés. 1964: Lenny Kravitz, opurahéiva ha multiinstrumentista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Edu Torres, jugador ha entrenador de baloncesto Epáña pegua. 1966: Zola Budd, atleta sudafricana. 1966: Helena Bonham Carter, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1966: Zola Budd, corredor ha atleta sudafricano. 1967: Mika Yamamoto, periodista Hapõ pegua (ary omano: 2012). 1968: Simon Diamond, beisbolista ha luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Fernando León de Aranoa, cineasta Epáña pegua. 1969: Siri Lindley, triatleta ha entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Nobuhiro Watsuki, mangaka ha ilustrador Hapõ pegua. 1971: Matt Stone, mba'eapohára ha comediante Tetãvore Joapykuéra pegua, creador de South Park. 1972: Sergio Vallín, guitarrista Méhiko pegua, de la banda Maná. 1974: Enrique Osses, árbitro Chile pegua de fútbol. 1975: Juan Manuel Cabrejo Pasantes, húvol ha'ãhára Epáña pegua. 1975: Lauryn Hill, opurahéiva, compositora, productora ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Takeshi Tsuruno, mba'eapohára ha músico Hapõ pegua. 1976: Kenny Florian, artista marcial ha locutor deportivo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1977: Mark Hunter, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Chimaira. 1977: Misaki Itō, mba'eapohára Hapõ pegua, madre de Karin. 1977: Luca Toni, húvol ha'ãhára Itália pegua. 1978: Fabio Firmani, húvol ha'ãhára Itália pegua. 1978: Rocío Madrid, presentadora de televisión ha mba'eapohára Epáña pegua. 1978: Dan Parks, rugbista australiano-Vyretáña pegua. 1979: Elisabeth Harnois, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Ashley Massaro, luchadora profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Natalya Nazarova, corredora ha atleta rusa. 1979: Mehmet Okur, baloncestista turco. 1981: Isaac Slade, opurahéiva, compositor ha pianista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Monique Alexander, mba'eapohára porno ha modelo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Hasan Kabze, húvol ha'ãhára turco. 1982: Yōko Matsugane, modelo Hapõ pegua. 1983: Demy de Zeeuw, húvol ha'ãhára Olánda pegua. 1984: Raúl Coronado, mba'eapohára Méhiko pegua. 1986: Àstrid Bergès-Frisbey, mba'eapohára francoEpáña pegua 1988: Andrea Catellani, húvol ha'ãhára Itália pegua. 1988: Juan Guillermo Cuadrado, húvol ha'ãhára colombiano. 1988: Orlando Sánchez, baloncestista dominicano. 1989: Amit Farkash, mba'eapohára israelí. 1990: Eric Griffin, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1991: Julianna Rose Mauriello, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. Mano 604: Agustín de Canterbury, monje ha arzobispo católico benedictino ítalo-inglés (ary reñói: 534). 735: Beda el Venerable, monje, historiador ha teólogo inglés (ary reñói: 672). 946: Edmundo I el Magnífico, mburuvichavete inglés (ary reñói: 921). 1076: Ramón Berenguer el Viejo, ruvicha barcelonés (ary reñói: 1023). 1421: Mehmed I, sultán otomano turco (ary reñói: 1389). 1512: Bayezid II, sultán otomano turco (ary reñói: 1447). 1536: Francesco Berni, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary reñói: 1498). 1552: Sebastian Münster, cartógrafo ha cosmógrafo Alemáña pegua (ary reñói: 1488). 1595: Felipe Neri, sacerdote ha santo católico florentino (ary reñói: 1515). 1648: Vincent Voiture, ñe'ẽpapára ha haihára Hyãsia pegua (ary reñói: 1597). 1653: Robert Filmer, teórico ha haihára Vyretáña pegua (ary reñói: 1588). 1679: Fernando María, ruvicha ha gobernante Alemáña pegua (ary reñói: 1636). 1703: Samuel Pepys, cronista ha ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói: 1633). 1746: Thomas Southerne, dramaturgo irlandés (ary reñói: 1660). 1762: Alexander Gottlieb Baumgarten, filósofo ha académico Alemáña pegua (ary reñói: 1714). 1799: Lord Monboddo (James Burnett), lingüista, biólogo ha juez Vyretáña pegua (ary reñói: 1714). 1818: Michael Andreas Barclay de Tolly, mariscal de campo ha ojokuaikuaáva ruso, gobernador de Finlandia (ary reñói: 1761). 1818: Manuel Rodríguez, guerrillero Chile pegua (ary reñói: 1785). 1831: Mariana Pineda, patriota Epáña pegua (ary reñói: 1804). 1873: August Conradi, compositor Alemáña pegua (ary reñói: 1821). 1877: Kido Takayoshi, ojokuaikuaáva Hapõ pegua (ary reñói: 1833). 1896: Manuel Obligado, militar ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói: 1838). 1904: Georges Gilles de la Tourette, neurólogo ha médico Hyãsia pegua (ary reñói: 1857). 1908: Mirza Ghulam Ahmad, lídero religioso, fundador del movimiento Ahmadiyya (ary reñói: 1835). 1909: Emilio Mitre, ojokuaikuaáva ha ingeniero Argentina pegua (ary reñói: 1853). 1912: Eduardo López de Romaña, ingeniero, ojokuaikuaáva ha tendota Perũ pegua (ary reñói: 1847). 1914: Jacob August Riis, periodista, fotógrafo ha reformador danés (ary reñói: 1849). 1922: Aurélia de Sousa, pintora Chile pegua-portuguesa (ary reñói: 1866). 1922: Ernest Solvay, químico ha filántropo belga (ary reñói: 1838). 1924: Victor Herbert, chelista, director de orquesta ha compositor irlandés, fundador de la American Society of Composers, Authors ha Publishers (ary reñói: 1859). 1926: Srečko Kosovel, ñe'ẽpapára esloveno (ary reñói: 1904). 1928: John Burnet, filólogo clásico escocés (ary reñói: 1863). 1939: Charles Horace Mayo, médico Tetãvore Joapykuéra pegua, cofundador de la Clínica Mayo (ary reñói: 1865). 1943: Edsel Ford, empresario Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1893). 1944: Christian Wirth, oficial Alemáña pegua de las SS nazis (ary reñói: 1885). 1950: Miguel Durán Salgado, arquitecto Epáña pegua (ary reñói: 1854). 1951: Lincoln Ellsworth, explorador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1880). 1955: Alberto Ascari, piloto de automovilismo (ary reñói: 1918). 1956: Al Simmons, beisbolista ha entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1902). 1966: Elizabeth Dilling, haihára ha activista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1894). 1968: Little Willie John, opurahéiva ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1937). 1973: Karl Löwith, filósofo Alemáña pegua (ary reñói: 1897). 1976: Martin Heidegger, filósofo ha académico Alemáña pegua (ary reñói: 1889). 1978: Jorge Icaza, haihára ecuatoriano (ary reñói: 1906). 1979: George Brent, mba'eapohára irlandés (ary reñói: 1904). 1980: Francisco Goyoaga, jinete Epáña pegua, campeón mundial en 1953 (ary reñói: 1920). 1987: Emiliana de Zubeldía, compositora ha pianista Epáña pegua (ary reñói: 1888). 1988: José Muñoz Molleda, compositor Epáña pegua (ary reñói: 1905). 1989: Don Revie, húvol ha'ãhára ha mánager Vyretáña pegua (ary reñói: 1927). 1991: José Caballero, pintor Epáña pegua (ary reñói: 1915). 1994: Antonio Hernández Gil, jurista Epáña pegua (ary reñói: 1915). 1994: Sonny Sharrock, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1940). 1995: Friz Freleng, animador, director ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1906). 1996: Gerardo Rueda, pintor abstracto Epáña pegua (ary reñói: 1926). 1998: Tony Barrera, DJ Méhiko pegua (ary reñói: 1963). 1999: Paul Sacher, director de orquesta ha filántropo suizo (ary reñói: 1906). 2001: Vittorio Brambilla, piloto Itália pegua de carreras (ary reñói: 1937). 2002: Vicente Nebreda, coreógrafo ha bailarín venezolano (ary reñói: 1930). 2002: Mamo Wolde, atleta etíope (ary reñói: 1932). 2005: Eddie Albert, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1906). 2005: Chico Carrasquel, beisbolista venezolano (ary reñói: 1928). 2005: Ruth Laredo, pianista ha educador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1937). 2008: Sydney Pollack, cineasta, mba'eapohára ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1934). 2009: Alfons Milà, arquitecto Epáña pegua (ary reñói: 1924). 2010: Art Linkletter, presentador de televisión ha locutor canadiense (ary reñói: 1912). 2012: Arthur Decabooter, ciclista belga (ary reñói: 1936). 2013: Roberto Civita, empresario Itália pegua-brasileño (ary reñói: 1936). 2013: Héctor Garza, luchador Méhiko pegua (ary reñói: 1969). 2013: Otto Muehl, artista ha pintor austríaco (ary reñói: 1925). 2013: Jack Vance, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1916). 2014: Manuel Uribe, ciudadano Méhiko pegua, hombre más pesado del mundo (ary reñói: 1965). 2015: Vicente Aranda, cineasta, productor ha guionista Epáña pegua (ary reñói: 1926). 2015: João Lucas, húvol ha'ãhára portugués (ary reñói: 1979). 2016: Arturo Pomar, ajedrecista Epáña pegua (ary reñói: 1931). 2016: Loris Francesco Capovilla, cardenal Itália pegua (ary reñói: 1915). 2016: Hedy Epstein, sobreviviente del Holocausto judío ha activista alemana (ary reñói: 1924). 2017: Andrés Percivale (77), presentador de televisión, periodista ha mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói: 1939). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 27 jasypo ha'e ára 147ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 148ha umi ary hekope'ỹme. Amo 218  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1332: Ibn Jaldún, historiador ha sociólogo árabe (ary omano: 1406). 1626: Guillermo II, ruvicha Olánda pegua (ary omano: 1650). 1735: Romero Landa, militar Epáña pegua, primer ingeniero naval de la Real Armada Epáña pegua (ary omano: 1807). 1756: Maximiliano I, mburuvichavete bávaro (ary omano: 1825). 1763: Juan Germán Roscio, abogado, periodista, haihára ha ojokuaikuaáva venezolano (ary omano: 1821). 1794: Cornelius Vanderbilt, industrial Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1877). 1799: Jacques Fromental Halévy, compositor Hyãsia pegua (ary omano: 1862). 1819: Julia Ward Howe, ñe'ẽpapára ha abolicionista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1910). 1822: Joachim Raff, compositor germano-suizo (ary omano: 1882). 1832: Lizardo Montero Flores, ojokuaikuaáva, militar ha tendota Perũ pegua (ary omano: 1905). 1837: Wild Bill (James Butler Hickok), explorador, aventurero ha pistolero Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1876). 1855: Augusto Miranda ha Godoy, militar ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 1920). 1867: Arnold Bennett, novelista, dramaturgo ha ensayista Vyretáña pegua (ary omano: 1931). 1870: Adolf Schulten, arqueólogo ha historiador Alemáña pegua (ary omano: 1960). 1871: Georges Rouault, artista Hyãsia pegua (ary omano: 1958). 1873: Harald Scavenius, ojokuaikuaáva danés (ary omano: 1939). 1878: María Jesús Alvarado Rivera, primera feminista ha luchadora social Perũ pegua (ary omano: 1971). 1878: Isadora Duncan, bailarina Tetãvore Joapykuéra pegua.(ary omano: 1927). 1879: Cesáreo Bernaldo de Quirós, pintor Argentina pegua (ary omano: 1969). 1884: Max Brod, haihára checo (ary omano: 1968). 1887: Kasimir Fajans, químico ha físico polaco-Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1975). 1888: Louis Dumburuvichavete, compositor Hyãsia pegua (ary omano: 1979). 1890: Juan R. Escudero, líder revolucionario obrero Méhiko pegua (ary omano: 1923). 1894: Louis-Ferdinand Céline, haihára ha médico Hyãsia pegua (ary omano: 1961). 1894: Dashiell Hammett, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1961). 1897: John Douglas Cockcroft, físico Vyretáña pegua, premio Nobel de Física en 1951 (ary omano: 1967). 1907: Rachel Carson, bióloga marina Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1964). 1909: Dolores Hope, opurahéiva ha filántropa estadounidente (ary omano: 2011). 1911: Hubert Humphmburuvichavete, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1978). 1911: Teddy Kollek, ojokuaikuaáva húngaro, alcalde de Jerusalén durante 28 años (ary omano: 2007). 1911: Vincent Price, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1993). 1912: John Cheever, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1982). 1913: Vicente Calderón, dirigente deportivo Epáña pegua, tendota del Atlético de Madrid (ary omano: 1987). 1913: José Vela Zanetti, pintor ha académico Epáña pegua (ary omano: 1999). 1918: Yasuhiro Nakasone, ojokuaikuaáva Hapõ pegua, primer ministro entre 1982 ha 1987. 1922: Christopher Lee, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 2015). 1923: Henry Kissinger, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, premio Nobel de la Paz en 1973. 1924: Jaime Lusinchi, tendota venezolano entre 1984 ha 1989. (ary omano: 2014). 1927: Gustavo Arias Murueta, pintor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1930: John Barth, haihára ha profesor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1930: Eino Tamberg, compositor estonio (ary omano: 2010). 1934: Harlan Ellison, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1934: Enzo Siciliano, haihára Itália pegua (ary omano: 2006). 1935: Mal Evans, asistente Vyretáña pegua de la banda The Beatles (ary omano: 1976). 1935: Lee Meriwether, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Louis Gossett, Jr., mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Jorge Hourton, obispo franco-Chile pegua (ary omano: 2011). 1938: Christian Von Wernich, sacerdote católico Argentina pegua, condenado a prisión por torturas. 1940: Mariano Haro, atleta Epáña pegua. 1943: Eduardo Teddy Bautista, opurahéiva Epáña pegua. 1943: Cilla Black, opurahéiva ha presentadora Vyretáña pegua (ary omano: 2015). 1943: Bruce Weitz, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1944: Emilio Rodríguez Zapico, piloto Epáña pegua de Fórmula 1 (ary omano: 1996). 1951: Ana Belén, opurahéiva ha mba'eapohára Epáña pegua. 1951: mburuvichavetenaldo Vasco Uribe, ñe'ẽpapára Argentina pegua (ary omano: 2014). 1952: Rosa Díez, política ha eurodiputada Epáña pegua. 1955: Dieter Lehnhoff, compositor guatemalteco-Alemáña pegua. 1956: Giuseppe Tornatore, cineasta Itália pegua (Cinema paradiso). 1957: Iñaki Miramón, mba'eapohára Epáña pegua. 1957: Siouxsie Sioux, opurahéiva, compositora ha productora Vyretáña pegua, de las bandas Siouxsie and the Banshees, ha The Creatures. 1958: Neil Finn, opurahéiva neozelandés, de la banda Crowded House. 1961: Ana Blanco, periodista Epáña pegua. 1965: Gustavo Poirrier, húvol ha'ãhára Chile pegua (ary omano: 2003). 1966: Heston Blumenthal, cocinero Vyretáña pegua. 1966: Sean Kinney, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Alice in Chains. 1966: Gonzalo Rubalcaba, pianista ha compositor cubano de jazz. 1967: Paul Gascoigne, húvol ha'ãhára Vyretáña pegua. 1968: Jeff Bagwell, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Frank Thomas, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Michele Bartoli, ciclista Itália pegua. 1970: Joseph Fiennes, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1971: Paul Bettany, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1971: Ángela Contreras, mba'eapohára Chile pegua de cine ha TV. 1971: Left Eye (Lisa Lopes), opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua de rap, de la banda TLC (ary omano: 2002). 1971: Glenn Ross, strongman ha powerlifter norirlandés. 1972: Ivete Sangalo, opurahéiva brasileña. 1974: Skye Edwards, opurahéiva ha compositora Vyretáña pegua, de la banda Morcheeba. 1975: André 3000 (André Benjamin), músico Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda OutKast. 1975: Jadakiss (Jason Phillips), rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Jamie Oliver, chef Vyretáña pegua. 1976: Marcel Fässler, piloto de automovilismo suizo. 1977: Usun Yoon, mba'eapohára, modelo ha reportera coreana. 1979: Mile Sterjovski, húvol ha'ãhára australiano. 1981: Johan Elmander, húvol ha'ãhára sueco. 1981: Mariano Echeverría, húvol ha'ãhára Argentina pegua. 1981: Miloy (Marcos Hermenegildo Joaquim), húvol ha'ãhára angoleño. 1982: Natalie Neidhart, luchadora profesional canadiense. 1982: Mariano Pavone, húvol ha'ãhára Argentina pegua. 1983: Bobby Convey, húvol ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Gimena Accardi, mba'eapohára Argentina pegua. 1985: Roberto Soldado, húvol ha'ãhára Epáña pegua. 1988: Leandro Baquela, cineasta Argentina pegua. 1990: Nadine Beiler, opurahéiva austriaca. 1990: Chris Colfer, mba'eapohára ha bailarín Tetãvore Joapykuéra pegua. 1990: Israel Fonseca, húvol ha'ãhára hondureño. 1990: Nadine Beiler, opurahéiva austriaca. 1991: Paulina Holguín, opurahéiva ha conductora Méhiko pegua. 1992: Jeison Murillo, húvol ha'ãhára colombiano. 1993: Cristhian Venegas, húvol ha'ãhára Chile pegua. 1994: Aymeric Laporte, húvol ha'ãhára Hyãsia pegua. 1999: Lily-Rose Depp, mba'eapohára ha modelo Hyãsia pegua-norteamericana. Mano 866: Ordoño I, mburuvichavete asturiano (ary reñói: 821). 927: Simeón I de Bulgaria, zar búlgaro (ary reñói: 864/865). 1444: Juan Beaufort el Joven, ruvicha inglés (ary reñói: 1404). 1508: Ludovico Sforza, el Moro, ruvicha milanés (ary reñói: 1452). 1564: Juan Calvino, teólogo reformista protestante Hyãsia pegua (ary reñói: 1509). 1610: François Ravaillac, asesino Hyãsia pegua (ary reñói: 1578). 1615: Margarita de Valois, ruvicha Hyãsia pegua, esposa del mburuvichavete Enrique IV (ary reñói: 1553). 1690: Giovanni Legrenzi, músico ha compositor Itália pegua (ary reñói: 1626). 1840: Niccolò Paganini, violinista ha compositor Itália pegua (ary reñói: 1782). 1857: Pierre-Charles Simart, escultor Hyãsia pegua (ary reñói: 1806). 1877: Pedro Mata, médico, periodista, haihára ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói: 1811). 1885: Charles Rogier, periodista ha ojokuaikuaáva belga (ary reñói: 1800). 1910: Robert Koch, bacteriólogo Alemáña pegua, premio nobel de medicina en 1905 (ary reñói: 1843). 1914: Joseph Wilson Swan, inventor Vyretáña pegua (ary reñói: 1828). 1916: Joseph Gallieni, militar Hyãsia pegua (ary reñói: 1849). 1926: Srečko Kosovel, ñe'ẽpapára esloveno (ary reñói: 1904). 1929: Enrique de Mesa, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary reñói: 1878). 1930: Gabriel Miró, haihára Epáña pegua (ary reñói: 1879). 1939: Joseph Roth, haihára austriaco (ary reñói: 1894). 1941: Ernst Lindemann, marino Alemáña pegua (ary reñói: 1899). 1945: Miguel Mucio, ciclista Epáña pegua (ary reñói: 1902). 1950: John Torrence Tate, físico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1889). 1962: Egon Petri, pianista Alemáña pegua (ary reñói: 1881). 1964: Jawaharlal Nehru, ojokuaikuaáva indio (ary reñói: 1889). 1969: Jeffmburuvichavete Hunter, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1926). 1978: Eduardo Bottinelli, médico ha ojokuaikuaáva uruguayo (ary reñói: 1902). 1987: John Howart Northrop, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de química en 1946 (ary reñói: 1891). 1990: Juan José Cuadros Pérez, ñe'ẽpapára ha haihára Epáña pegua (ary reñói: 1926). 1994: Luis de Carlos, dirigente futbolístico Epáña pegua (ary reñói: 1907). 2003: Luciano Berio, compositor Itália pegua (ary reñói: 1925). 2004: Ronald Smith, pianista Vyretáña pegua (ary reñói: 1922). 2006: Paul Gleason, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1939). 2006: Alfonso Lussón, mba'eapohára Epáña pegua (ary reñói: 1941). 2006: Alex Toth, historietista Epáña pegua (ary reñói: 1928). 2007: Sara Barreto, «Muñequita Sally», opurahéiva Perũ pegua (ary reñói: 1968). 2007: Izumi Sakai, opurahéiva ha compositora Hapõ pegua, de la banda Zard (ary reñói: 1967). 2008: Alejandro Romualdo, ñe'ẽpapára Perũ pegua (ary reñói: 1926). 2011: Jeff Conaway, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1950). 2011: Margo Dydek, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua de la WNBA (ary reñói: 1974). 2011: Gil Scott-Heron, músico ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1949). 2012: Friedrich Hirzebruch, matemático Alemáña pegua (ary reñói: 1927). 2012: Johnny Tapia, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1967). 2013: Bill Pertwee, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1926). 2015: Damián Yáñez Neira, haihára cisterciense Epáña pegua (ary reñói: 1916). 2017: Guillermo Sánchez, bajista Argentina pegua (ary reñói: 1964). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 28 jasypo ha'e ára 148ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 149ha umi ary hekope'ỹme. Amo 217  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1140: Xin Qiji, haihára chino de la dinastía Song (ary omano: 1207). 1371: Juan I de Borgoña, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano: 1419). 1524: Selim II, sultán otomano (ary omano: 1574). 1588: Pierre Séguier, canciller Hyãsia pegua (ary omano: 1672). 1641: Janez Vajkard Valvasor, polímata esloveno (ary omano: 1693). 1660: Jorge I, ruvicha Vyretáña pegua, mburuvichavete entre 1714 ha 1727 (ary omano: 1727). 1676: Jacopo Francesco Riccati, matemático Itália pegua (ary omano: 1754). 1692: Joseph Butler, filósofo Vyretáña pegua (ary omano: 17529 1735: François Christophe Kellermann, milíko Hyãsia pegua (ary omano: 1820). 1738: Joseph Ignace Guillotin, médico ha diputado Hyãsia pegua (ary omano: 1814). 1759: William Pitt, el Joven, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary omano: 1806). 1763: Manuel Alberti, sacerdote Argentina pegua integrante de la Primera Junta de Gobierno.(ary omano: 1811). 1778: Jacinto Lara, milíko venezolano (ary omano: 1859). 1779: Thomas Moore, haihára ha músico irlandés (ary omano: 1852). 1807: Louis Agassiz, naturalista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1873). 1810: Juan Vicente González, haihára romántico venezolano (ary omano: 1866). 1818: P. G. T. Beauregard, general Tetãvore Joapykuéra pegua confederado (ary omano: 1893). 1835: Wilhelm Albermann, escultor Alemáña pegua (ary omano: 1913). 1839: Luigi Capuana, haihára Itália pegua (ary omano: 1915). 1841: Giovanni Sgambati, compositor, director de orquesta ha pianista Itália pegua (ary omano: 1914). 1853: Carl Larsson, moha'angahára sueco (ary omano: 1919). 1855: Emilio Estrada Carmona, ojokuaikuaáva ecuatoriano (ary omano: 1911). 1878: Paul Pelliot, explorador Hyãsia pegua (ary omano: 1945). 1879: Milutin Milanković, geofísico serbio. 1881: Luis Orgaz, milíko Epáña pegua (ary omano: 1946). 1883: Václav Talich, director de orquesta ha músico checo (ary omano: 1961). 1883: Ricardo Zandonai, compositor Itália pegua (ary omano: 1944). 1884: Edvard Beneš, estadista checoslovaco (ary omano: 1948). 1885: Piet Zwart, arquitecto Olánda pegua (ary omano: 1977). 1888: Jim Thorpe, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1953). 1889: Richard Réti, ajedrecista Tetãvore Joapykuéra pegua de origen checo. 1892: Josef Dietrich, milíko Alemáña pegua nazi, de las Waffen-SS (ary omano: 1966). 1902: Luis César Amadori, cineasta Argentina pegua (ary omano: 1977). 1908: Ian Fleming, haihára ha mba'eapohára Vyretáña pegua, creador de James Bond (ary omano: 1964). 1909: Israel Roa, moha'angahára expresionista chileno (ary omano: 2002). 1910: T-Bone Walker, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1975). 1910: Rachel Kempson, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 2003). 1911: Thora Hird, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 2003). 1912: Patrick White, haihára australiano, premio nobel de literatura de 1973 (ary omano: 1990). 1915: Joseph Greenberg, lingüista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1916: Walker Percy, autor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1990). 1917: Barry Commoner, biólogo ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2012). 1921: Luis Jaime Cisneros Vizquerra, lingüista ha profesor Perũ pegua (ary omano: 2011). 1921: Heinz G. Konsalik, novelista Alemáña pegua (ary omano: 1999). 1922: Agustín Piru Gaínza, húvol ha'ãhára Epáña pegua (ary omano: 1995). 1923: György Lígueti, compositor húngaro (ary omano: 2006). 1925: Bülent Ecevit, ojokuaikuaáva turco (ary omano: 2006). 1925: Dietrich Fischer-Dieskau, barítono, director de orquesta ha musicólogo Alemáña pegua. 1926: Russ Freeman, pianista ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2002). 1928: Nemesio Fernández-Cuesta Illana, ojokuaikuaáva, economista ha empresario Epáña pegua (ary omano: 2009). 1931: Carroll Baker, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Gordon Willis, director de fotografía Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2014). 1932: Chiquito de la Calzada (Gregorio Esteban Sánchez Fernández), humorista Epáña pegua (ary omano: 2017). 1938: Leonardo Favio, opurahéiva, compositor, mba'eapohára ha cineasta Argentina pegua (ary omano: 2012). 1938: Jerry West, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1940: Maeve Binchy, novelista irlandesa (ary omano: 2012). 1941: Elizabeth Fox-Genovese, historiadora Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2007). 1941: Diego Puerta, torero Epáña pegua (ary omano: 2011). 1942: Stanley B. Prusiner, bioquímico ha neurólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Elena Suliotis, soprano griega (ary omano: 2004). 1944: Gladys Knight, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1944: Carlos Solchaga, ojokuaikuaáva ha economista Epáña pegua. 1944: Rudolph Giuliani, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, exalcalde de Nueva York. 1944: Jean-Pierre Léaud, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1945: John Fogerty, músico Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Creedence Clearwater Revival. 1945: Patch Adams, médico ha activista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: Marcelino Hernández Rodríguez, obispo Méhiko pegua. 1947: Zahi Hawass, egiptólogo egipcio. 1947: Sondra Locke, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1947: Leland Sklar, compositor ha bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Section and Era. 1948: Pierre Rapsat, cantautor belga (ary omano: 2002). 1949: Wendy O. Williams, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Plasmatics (ary omano: 1998). 1950: Kamala, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Yuri Yegórov, pianista ruso (ary omano: 1988). 1955: John McGeoch, músico escocés, de las bandas Magazine ha Visage. 1956: Sayuri, mba'eapohára de voz Hapõ pegua (ary omano: 2012). 1957: Kirk Gibson, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Juan Luis Giménez, guitarrista Epáña pegua, de la banda Presuntos implicados. 1960: Pastora Vega, mba'eapohára Epáña pegua. 1960: Pacho Rodríguez, ciclista colombiano. 1960: Mark Sanford, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: James Michael Tyler, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Marc Antoine, compositor ha guitarrista de jazz Hyãsia pegua. 1963: Gavin Harrison, músico Vyretáña pegua, de las bandas Porcupine Tree ha King Crimson. 1963: Ramón Salazar, cineasta Epáña pegua. 1964: Christa Miller, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Phil Vassar, opurahéiva ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Armen Gilliam, exbaloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua de la NBA (ary omano: 2011). 1964: Zsa Zsa Padilla, opurahéiva ha mba'eapohára filipina. 1966: Maiamar Abrodos, mba'eapohára trans ha docente Argentina pegua. 1966: Ashley Laurence, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: Glen Rice, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Kylie Minogue, opurahéiva australiana. 1969: Justin Kirk, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Glenn Quinn, mba'eapohára irlandés (ary omano: 2002). 1971: Marco Rubio, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Michael Boogerd, ciclista Olánda pegua. 1972: Antal Kovács, yudoca húngaro. 1972: Chiara Mastroianni, mba'eapohára Itália pegua. 1972: Doriva, húvol ha'ãhára brasileño. 1974: Hans-Jörg Butt, húvol ha'ãhára Alemáña pegua. 1974: Romain Duris, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1976: Alexei Nemov, gimnasta ruso. 1976: Denisse Malebrán, opurahéiva ha compositora chilena, vocalista de la banda Saiko. 1979: Jesse Bradford, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Abdulaziz al-Omari, terrorista saudí que participó en el 11S (ary omano: 2001). 1980: Mark Feehily, opurahéiva irlandés, de la banda Westlife. 1980: Miguel Pérez Aracil, húvol ha'ãhára Epáña pegua. 1981: Adam Green, músico ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Gábor Talmácsi, piloto húngaro de motociclismo. 1981: Daniel Cabrera, beisbolista dominicano. 1981: Adam Green, opurahéiva, compositor ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Moldy Peaches. 1982: Alexa Davalos, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Jhonny Peralta, beisbolista dominicano. 1983: Toby Hemingway, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1983: Humberto Sánchez, beisbolista dominicano 1984: Beth Allen, mba'eapohára neozelandesa. 1985: Colbie Caillat, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua de pop ha country. 1985: Pablo Andrés González, húvol ha'ãhára Argentina pegua. 1985: Camburuvichavete Mulligan, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1986: Seth Rollins, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Jaslene González, modelo puertorriqueño. 1986: Charles N'Zogbia, futoblista Hyãsia pegua. 1988: Craig Kimbrel, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1990: Rohan Dennis, ciclista australiano. 1990: Junio Valverde, mba'eapohára Epáña pegua. 1990: Kyle Walker, húvol ha'ãhára Vyretáña pegua. 1999: Cameron Boyce, mba'eapohára, bailarín ha modelo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2019). Mano 1357: Alfonso IV, mburuvichavete de Portugal (ary reñói: 1291). 1462: Luis de Beaumont, primer conde de Lerín (Navarra) (ary reñói: 1412). 1627: Eduardo de Braganza, primer marqués de Frechilla ha Villarramiel 1673: Joan Blaeu, cartógrafo Olánda pegua (ary reñói: 1596). 1750: Sakuramachi, emperador Hapõ pegua (ary reñói: 1720). 1787: Leopold Mozart, músico ha compositor austríaco, padre de Wolfgang Amadeus Mozart (ary reñói: 1719). 1797: Anton Raaff, tenor Alemáña pegua (ary reñói: 1714). 1802: Louis Delgrès, milíko antillano (ary reñói: 1766). 1805: Luigi Boccherini, compositor Itália pegua (ary reñói: 1743). 1849: Anne Brontë, novelista ha ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói: 1820). 1872: Sofía de Baviera (ary reñói: 1805). 1878: lord John Russell, estadista Vyretáña pegua (ary reñói: 1792). 1884: Juan Cordero, moha'angahára Méhiko pegua (ary reñói: 1824). 1893: Felipe Villanueva, compositor Méhiko pegua (ary reñói: 1862). 1900: George Grove, haihára sobre música ha editor Vyretáña pegua (ary reñói: 1820). 1912: Paul Emile Lecoq de Boisbaudran, químico Hyãsia pegua (ary reñói: 1838). 1937: Alfred Adler, psicólogo ha psiquiatra austriaco (ary reñói: 1870). 1944: Katri Vala, ñe'ẽpapára finlandesa (ary reñói: 1901). 1948: Unity Mitford, simpatizante fascista Vyretáña pegua (ary reñói: 1914). 1950: Rosarito Vera, educadora Argentina pegua (ary reñói: 1872). 1968: Kees Van Dongen, moha'angahára Olánda pegua (ary reñói: 1877). 1971: Jean Vilar, mba'eapohára ha director de teatro Hyãsia pegua (ary reñói: 1912). 1972: Eduardo VIII, ruvicha Vyretáña pegua (ary reñói: 1894). 1974: Ángela Loij, la última representante de los selknam. 1975: Ezzard Charles, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua; falleció de ELA (ary reñói: 1921). 1981: Stefan Wyszyński, cardenal polaco (ary reñói: 1901). 1988: Sy Oliver, músico Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary reñói: 1910). 1991: Juan Bonet, periodista ha haihára Epáña pegua (ary reñói: 1917). 1997: Ubaldo Néstor Sacco, boxeador Argentina pegua (ary reñói: 1955). 1998: Phil Hartman, mba'eapohára ha comediante canadiense (ary reñói: 1948). 1999: Henry Carlsson, húvol ha'ãhára ha entrenador sueco (ary reñói: 1917). 2001: Francisco Varela, biólogo ha filósofo chileno (ary reñói: 1946). 2003: Ilya Prigogine, químico belga, premio nobel de química en 1977 (ary reñói: 1917). 2003: Martha Scott, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1912). 2004: Vittore Branca, filólogo Itália pegua (ary reñói: 1913). 2006: Fermín Chávez, historiador Argentina pegua (ary reñói: 1913). 2007: Eduard Pons Prades, haihára ha historiador Epáña pegua (ary reñói: 1920). 2007: David Eden Lane, supremacista blanco, haihára ha criminal Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1938). 2010: Gary Coleman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1968). 2011: María Rosa Alonso, profesora, filóloga ha ensayista Epáña pegua (ary reñói: 1909). 2012: José María Knörr, empresario Epáña pegua (ary reñói: 1916). 2013: Eddie Romero, cineasta filipino (ary reñói: 1924). 2013: Víktor Kulikov, milíko soviético (ary reñói: 1921). 2014: Maya Angelou, ñe'ẽpapára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1928). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 29 jasypo ha'e ára 149ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 150ha umi ary hekope'ỹme. Amo 216  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1265: Dante Alighieri, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary omano: 1321). 1421: Carlos de Trastámara ha Evreux, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano: 1461). 1439: Pío III, papa Itália pegua (ary omano: 1503). 1627: Ana María Luisa de Orleans de Montpensier, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano: 1693). 1630: Carlos II, mburuvichavete inglés (ary omano: 1685). 1660: Sarah Churchill, ruvicha inglesa (ary omano: 1744). 1716: Louis Jean Marie Daubenton, médico ha naturalista Hyãsia pegua (ary omano: 1800). 1736: Patrick Henry, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1799). 1801: Pedro Santana, milíko ha ojokuaikuaáva dominicano (ary omano: 1864). 1829: Fernando Montes de Oca, héroe Méhiko pegua (ary omano: 1847). 1830: Louise Michel, anarquista Hyãsia pegua (ary omano: 1905). 1860: Isaac Albéniz, compositor Epáña pegua (ary omano: 1909). 1867: Adolfo Caminha, haihára brasileño (ary omano: 1897). 1874: G. K. Chesterton, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1936). 1875: Jorge Newbery, aviador, deportista, funcionario público, ingeniero ha hombre de ciencia Argentina pegua (ary omano: 1914). 1876: Andrés Chazarreta, compositor Argentina pegua de música folclórica (ary omano: 1960). 1880: Juan Alejandro Borchex, ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary omano: 1939). 1880: Oswald Spengler, pensador ha historiador Alemáña pegua (ary omano: 1936). 1889: Camilo Alonso Vega, milíko Epáña pegua (ary omano: 1971). 1892: Alfonsina Storni, haihára Argentina pegua (ary omano: 1938). 1894: Beatrice Lillie, mba'eapohára canadiense (ary omano: 1989). 1894: Josef von Sternberg, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua de origen austriaco (ary omano: 1969). 1897: Erich Wolfgang Korngold, compositor austríaco (ary omano: 1957). 1897: Tatiana Nikoláevna Rómanova, ruvicha rusa, segunda hija del zar Nicolás II (ary omano: 1918). 1903: Bob Hope, mba'eapohára ha comediante Vyretáña pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2003). 1905: Sebastian Shaw, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1994). 1906: Paul Almásy, fotógrafo húngaro (ary omano: 2003). 1906: Terence Hanbury White, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1964). 1909: Dick Stabile, saxofonista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1980). 1911: Fernando Chueca Goitia, arquitecto ha ensayista Epáña pegua (ary omano: 2004). 1917: John F. Kennedy, tendota Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1963). 1919: Simone Ortega, haihára Epáña pegua especializada en materias culinarias (ary omano: 2008). 1920: John Harsanyi, economista húngaro-Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de economía en 1994 (ary omano: 2000). 1922: Jean-Claude Brisville, novelista ha dramaturgo Hyãsia pegua. 1922: Jorge Fernández-Maldonado, milíko ha ojokuaikuaáva Perũ pegua (ary omano: 2000). 1922: Francisco Rodríguez Adrados, filólogo Epáña pegua. 1922: Iannis Xenakis, compositor franco-greco-rumano (ary omano: 2001). 1923: Bernard Clavel, haihára Hyãsia pegua (ary omano: 2010). 1923: Harry Everett Smith, artista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1991). 1924: Lars Bo, artista ha autor danés (ary omano: 1999). 1926: Abdoulaye Wade, tendota senegalés. 1929: Peter Higgs, físico Vyretáña pegua. 1932: Richie Guerin, exbaloncestista ha entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1939: Al Unser, pilotos de automovilismo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1940: Farooq Leghari, tendota de Pakistán (ary omano: 2010). 1944: Julio Alcázar, mba'eapohára venezolano nacido en España. 1944: Helmut Berger, mba'eapohára austriaco. 1946: Héctor "Bambino" Veira, húvol ha'ãhára, entrenador ha periodista deportivo Argentina pegua. 1946: Fernando Buesa, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 2000). 1947: Gene Robinson, obispo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1947: Constantino Romero, presentador, locutor ha mba'eapohára de doblaje Epáña pegua. 1949: Francis Rossi, opurahéiva ha músico Vyretáña pegua, de la banda Status Quo. 1953: Danny Elfman, músico ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1953: Pepe Martínez, húvol ha'ãhára Méhiko pegua (ary omano: 1981). 1953: Elvira García Campos, política ha alcaldesa Epáña pegua. 1953: Hiroshi Iwasaki, mba'eapohára de voz Hapõ pegua. 1955: Ángel Alcázar, mba'eapohára Epáña pegua. 1955: Pascal Dusapin, compositor Hyãsia pegua. 1955: Mike Porcaro, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua que padece ELA (esclerosis lateral amiotrófica). 1955: Nohra Puyana de Pastrana, política ha periodista colombiana. 1956: LaToya Jackson, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Ted Levine, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Annette Bening, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Juliano Mer-Khamis, cineasta ha activista israelí. 1958: Amira Metodieva, arpista Bulgara pegua. 1959: Reimund Dietzen, ciclista Alemáña pegua. 1959: Rupert Everett, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1959: Maribel Guardia, opurahéiva ha mba'eapohára costarricense. 1959: Adrian Paul, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1959: Felipe Pigna, historiador Argentina pegua. 1960: Thomas Baumer, científico de culturas ha emprendedor suizo. 1961: Melissa Etheridge, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: Iñaki Fernández, compositor Epáña pegua. 1963: Blaze Bayley, vocalista Vyretáña pegua, de la banda Iron Maiden. 1963: Sergi Belbel, dramaturgo Epáña pegua. 1964: Christina Rosenvinge, cantautora Epáña pegua. 1965: Marcelo Ramirez, portero histórico de ColoColo. 1965: Emilio Sánchez Vicario, tenista Epáña pegua. 1967: Noel Gallagher, compositor, opurahéiva ha guitarrista Vyretáña pegua, de las bandas Oasis ha Noel Gallagher's High Flying Birds. 1967: Iñaki Ochoa de Olza, montañero Epáña pegua (ary omano: 2008). 1970: Roberto Di Matteo, entrenador de fútbol Itália pegua. 1971: Silvio Velo, húvol ha'ãhára no vidente Argentina pegua. 1972: Közi, opurahéiva ha guitarrista Hapõ pegua. 1972: Cristian Sánchez, periodista ha conductor de televisión Chile pegua. 1975: Melanie Brown, opurahéiva Vyretáña pegua, de la banda Spice Girls. 1976: David Buckner, músico Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Papa Roach. 1977: Massimo Ambrosini, exhúvol ha'ãhára Itália pegua 1977: Antonio Lebo Lebo, húvol ha'ãhára angoleño. 1978: Pelle Almqvist, vocalista sueco, de la banda The Hives. 1978: Sébastien Grosjean, tenista Hyãsia pegua. 1979: Ari Borovoy, cantautor, productor ha mba'eapohára Méhiko pegua, de la banda de OV7. 1979: Fonseca (Juan Fernando Fonseca), compositor ha opurahéiva colombiano. 1979: Arne Friedrich, húvol ha'ãhára Alemáña pegua. 1979: Brian Kendrick, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Andrei Arshavin, húvol ha'ãhára ruso. 1981: Chris Violette, mba'eapohára ha modelo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Ana Beatriz Barros, modelo brasileña. 1983: Jean Makoun, húvol ha'ãhára camerunés. 1983: Alberto Medina, húvol ha'ãhára Méhiko pegua. 1984: Carmelo Anthony, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Lara Álvarez, periodista deportiva Epáña pegua. 1986: Hornswoggle, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Víctor Barrio, torero Epáña pegua (ary omano: 2016). 1988: Carmen Martín, jugadora Epáña pegua de balonmano. 1989: Aura Garrido, mba'eapohára Epáña pegua. 1990: Thibaut Pinot, ciclista Hyãsia pegua. 1992: Gregg Sulkin, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1996: Stanley Johnson, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1998: Lucía Gil, cantora ha mba'eapohára Epáña pegua. Mano 931: Jimeno Garcés, regente del reino de Pamplona entre 925 ha 931 (ary reñói:????). 1379: Enrique II, mburuvichavete castellano (ary reñói: 1333 o 1334). 1453: Constantino XI, emperador bizantino (ary reñói: 1405). 1500: Bartolomé Díaz, explorador portugués (ary reñói: ca. 1450). 1816: Pedro Cerviño, ingeniero ha cartógrafo Argentina pegua (ary reñói: 1757). 1829: Humphry Davy, químico Vyretáña pegua (ary reñói: 1778). 1857: Agustina de Aragón, célebre heroína Epáña pegua (ary reñói: 1786). 1858: Mauricio Rugendas, moha'angahára Alemáña pegua (ary reñói: 1802). 1862: Evaristo Fernández de San Miguel, milíko ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói: 1785). 1865: Eduard Knoblauch, arquitecto Alemáña pegua (ary reñói: 1801). 1876: Diego Ibarra, oficial del Ejército de Venezuela en la Guerra de Independencia. ojokuaikuaáva (ary reñói: 1798). 1892: Bahá'u'lláh, religioso persa, fundador del bahaísmo (ary reñói: 1817). 1905: Francisco Silvela, ojokuaikuaáva ha haihára Epáña pegua (ary reñói: 1843). 1910: Mili Balákirev, compositor ruso (ary reñói: 1837). 1911: W. S. Gilbert, libretista ha dramaturgo Vyretáña pegua (ary reñói: 1836). 1921: Abbott Handerson Thayer, naturalista, profesor ha artista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1849). 1932: Pascual Contursi, ñe'ẽpapára ha letrista tanguero Argentina pegua, coautor de La cumparsita (ary reñói: 1888). 1935: Josef Suk, compositor checo (ary reñói: 1874). 1936: Manuel González Zeledón (Magón), haihára costarricense (ary reñói: 1864). 1938: Miguel Fleta, tenor Epáña pegua (ary reñói: 1897). 1940: Mary Anderson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1859). 1942: John Barrymore, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1882). 1951: Fanny Brice, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1891). 1951: Dimitrios Levidis, compositor griego-Hyãsia pegua (ary reñói: 1885). 1954: Anne O’Hare McCormick, periodista Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Vyretáña pegua, ganadora del premio Pulitzer (ary reñói: 1882). 1957: James Whale, cineasta Vyretáña pegua (ary reñói: 1896). 1958: Juan Ramón Jiménez, ñe'ẽpapára Epáña pegua, premio nobel de literatura en 1956 (ary reñói: 1881). 1970: Eva Hesse, escultora Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1936). 1979: Mary Pickford, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1892). 1980: Alfonso Asenjo Gómez, médico Chile pegua (ary reñói: 1906). 1981: Soong Ching-ling, esposa de Sun Yat-sen (ary reñói: 1892). 1982: Romy Schneider, mba'eapohára austriaca (ary reñói: 1938). 1988: Siaka Stevens, ojokuaikuaáva ha tendota sierraleonés (ary reñói: 1905). 1989: Giuseppe Patanè, director de orquesta ha músico Itália pegua (ary reñói: 1932). 1994: José Bohr, director, productor, mba'eapohára, guionista ha compositor Alemáña pegua (ary reñói: 1901). 1994: Erich Honecker, ojokuaikuaáva comunista Alemáña pegua, líder de la República Democrática Alemana (ary reñói: 1912). 1997: Jeff Buckley, cantautor ha guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1966). 1997: George Fenneman, locutor radiofónico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1919). 1998: Barry Goldwater, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1909). 2007: Verne Grant, botánico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1917). 2008: José Alejandro Bernales, policía Chile pegua, director general de Carabineros (ary reñói: 1949). 2010: Dennis Hopper, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1936). 2011: Serguéi Bagapsh, tendota abjasio entre 2005 ha 2011 (ary reñói: 1949). 2011: Ferenc Mádl, ojokuaikuaáva ha abogado húngaro, tendota entre 2000 ha 2005 (ary reñói: 1939). 2011: Bill Roycroft, jinete olímpico australiano (ary reñói: 1915). 2011: Juan Ramón Sáenz, locutor Méhiko pegua (ary reñói: 1964). 2013: Franca Rame, mba'eapohára Itália pegua (ary reñói: 1928). 2017: Manuel Antonio Noriega, ex-dictador panameño (ary reñói: 1934). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 30 jasypo ha'e ára 150ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 151ha umi ary hekope'ỹme. Amo 215  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1010: Song Renzong, mburuvihára chinagua Dinastía Song rehegua (ary omano: 1063). 1220: Alejandro Nevski, héroe nacional ha santo ruso (ary omano: 1263). 1423: Georg von Peuerbach, astrónomo austriaco (ary omano: 1461). 1580: Fadrique Álvarez de Toledo ha Mendoza, milíko ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 1634). 1672: Pedro el Grande, mburuvihára rrusiagua (ary omano: 1725). 1757: Henry Addington, ojokuaikuaáva, ruvicha ha primer ministro Vyretáña pegua (ary omano: 1844). 1812: Fernando Guzmán Solórzano, milíko ha ojokuaikuaáva nicaragüense (ary omano: 1891). 1814: Mijaíl Bakunin, ojokuaikuaáva ruso, teórico del anarquismo (ary omano: 1876). 1814: Eugène Charles Catalan, matemático belga (ary omano: 1894). 1820: Pierre-Joseph-Olivier Chauveau, ojokuaikuaáva canadiense (ary omano: 1890). 1845: Amadeo de Saboya, mburuvichavete Epáña pegua (1870-1873). 1846: Carl Fabergé, orfebre ha joyero ruso (ary omano: 1920). 1859: Pierre Janet, psicólogo ha psiquiatra Hyãsia pegua (ary omano: 1947). 1868: Camille du Gast, pionera Hyãsia pegua (ary omano: 1942). 1875: Giovanni Gentile, filósofo Itália pegua (ary omano: 1944). 1880: Joaquín Fanjul, milíko Epáña pegua (ary omano: 1936). 1881: Georg von Küchler, mariscal de campo Alemáña pegua (ary omano: 1968). 1882: Wyndham Halswelle, corredor Vyretáña pegua (ary omano: 1915). 1883: Ricardo Zandonai, compositor Itália pegua (ary omano: 1944). 1886: Randolph Bourne, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1918). 1887: Alexander Archipenko, artista gráfico ha escultor ruso (ary omano: 1964). 1888: Maximino Martínez, botánico Méhiko pegua (ary omano: 1964). 1892: Enrique Bahamonde, abogado ha ojokuaikuaáva Chile pegua (ary omano: 1980). 1896: Howard Hawks, productor ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1977). 1899: Irving Thalberg, productor de cine Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1936). 1901: Cornelia Otis Skinner, haihára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1979). 1902: Stepin Fetchit, bailarín ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1985). 1903: Countee Cullen, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1946). 1907: Elly Beinhorn, aviadora alemana (ary omano: 2007). 1908: Hannes Alfvén, físico sueco, premio nobel de física en 1970 (ary omano: 1995). 1908: Mel Blanc, mba'eapohára de voz Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1989). 1909: Benny Goodman, director de orquesta ha clarinetista Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary omano: 1986). 1910: Inge Meysel, mba'eapohára alemana (ary omano: 2004). 1912: Julius Axelrod, neuroquímico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de medicina en 1970 (ary omano: 2004). 1912: Hugh Griffith, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1980). 1918: Guadalupe "Pita" Amor, ñe'ẽpapára Méhiko pegua (ary omano: 2000). 1919: René Barrientos, ojokuaikuaáva, milíko ha tendota boliviano (ary omano: 1969). 1919: Alberto Larraguibel, milíko ha jinete Chile pegua (ary omano: 1995). 1920: Antoni Badia i Margarit, filólogo, profesor ha académico Epáña pegua (ary omano: 2014). 1920: George London, opurahéiva canadiense de ópera (ary omano: 1985). 1920: Franklin Schaffner, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1989). 1922: Hal Clement, haihára de ciencia ficción Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2003). 1922: Joaquín Gamboa Pascoe, abogado ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary omano: 2016). 1923: Anna Proclemer, mba'eapohára Itália pegua (ary omano: 2013). 1924: Armando Peraza, músico Tetãvore Joapykuéra pegua de origen cubano (ary omano: 2014). 1925: John Cocke, científico informático Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2002). 1927: Clint Walker, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1928: Gustav Leonhardt, músico ha compositor Olánda pegua (ary omano: 2012). 1928: Agnès Varda, cineasta Hyãsia pegua. 1929: Mario Núñez Iordi, músico Uruguái pegua (ary omano: 2011). 1929: Nélida Roca (70), mba'eapohára ha vedette Argentina pegua (ary omano: 1999). 1929: Fernando Inciarte, filósofo Epáña pegua afincado en Alemania (ary omano: 2000) 1930: Juan Genovés, moha'angahára Epáña pegua. 1930: Robert Ryman, moha'angahára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Antonio Gamoneda, haihára Epáña pegua. 1934: Alexei Leónov, cosmonauta soviético. 1934: Alketas Panagoulias, húvol ha'ãhára ha entrenador griego (ary reñói: 2012). 1936: Keir Dullea, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1937: Emiliano Rodríguez, baloncestista Epáña pegua. 1937: Armando Valladares, haihára ha disidente cubano nacionalizado Tetãvore Joapykuéra pegua. 1939: Michael J. Pollard, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1939: Dieter Quester, piloto de automovilismo austríaco. 1943: Antonio Burgos, periodista ha haihára Epáña pegua. 1943: Víctor Laplace, mba'eapohára Argentina pegua. 1943: Narcís Serra, ojokuaikuaáva socialista Epáña pegua. 1947: Fernando Martín Álvarez, empresario ha tendota del club de fútbol Real Madrid (ary omano: 2006). 1948: Salvador Puig Antich, revolucionario Epáña pegua ha último asesinado por garrote vil del régimen franquista (ary omano: 1974). 1951: Fernando Lugo, sacerdote católico ha tendota Paraguái pegua. 1951: Stephen Tobolowsky, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1951: Ferran Torrent, haihára Epáña pegua en lengua catalana. 1953: Colm Meaney, mba'eapohára irlandés. 1955: Topper Headon, baterista Vyretáña pegua, de la banda The Clash. 1955: Brian Kobilka, fisiólogo ha bioquímico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Marie Fredriksson, opurahéiva ha compositora sueca, de la banda Roxette. 1958: Miguel López-Alegría, astronauta Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Epáña pegua. 1963: Helen Sharman, astronauta Vyretáña pegua. 1964: Wynonna Judd, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua de música country. 1964: Andrea Montermini, piloto de automovilismo Itália pegua. 1964: Tom Morello, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Audioslave, ha Rage Against the Machine. 1964: Germán Palacios, mba'eapohára Argentina pegua. 1966: Stephen Malkmus, músico Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Pavement. 1968: Zacarías Moussaoui, asesino Hyãsia pegua, uno de los secuestradores de los aviones en el atentado del 11 de septiembre de 2001. 1969: Pablo Mackenna, haihára ha conductor de radio ha televisión Chile pegua. 1970: Verónica Lozano, conductora de televisión Argentina pegua. 1971: Idina Menzel, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Mike Amigorena, mba'eapohára Argentina pegua. 1972: Manny Ramírez, beisbolista dominicano. 1974: Big L, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1999). 1974: Vigor Bovolenta, voleibolista Itália pegua (ary omano: 2012). 1974: Konstantinos Chalkias, húvol ha'ãhára griego. 1974: Cee-Lo Green, opurahéiva ha músico Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Goodie Mob. 1974: Shin Ha-kyun, mba'eapohára surcoreano. 1975: Liberto Rabal, mba'eapohára ha cineasta Epáña pegua. 1976: Radoslav Nesterovic, baloncestista esloveno. 1976: Magnus Norman, tenista sueco. 1977: Akwá (Fabrice Maieco), húvol ha'ãhára angoleño. 1979: Rie Kugimiya, seiyuu Hapõ pegua. 1980: Steven Gerrard, húvol ha'ãhára Vyretáña pegua. 1981: Devendra Banhart, cantautor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Blake Bashoff, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Gianmaria Bruni, piloto Itália pegua de automovilismo. 1982: Eddie Griffin, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1989: Ailee, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua de origen surcoreano. 1989: Hyomin, opurahéiva surcoreana. 1990: Eury Pérez, beisbolista dominicano. 1990: Yoona, opurahéiva surcoreana. 1993: Sota Fukushi, mba'eapohára Hapõ pegua. 1994: Madeon, diyéi ha productor Hyãsia pegua 1997: Eunha, opurahéiva surcoreana Mano 1159: Ladislao II el Desterrado, mburuvichavete polaco (ary reñói: 1105). 1252: Fernando III el Santo, mburuvichavete castellano (ary reñói: 1199). 1379: Enrique el Fratricida, mburuvichavete castellano (ary reñói: 1333). 1416: Jerónimo de Praga, religioso checo (ary reñói: 1360). 1431: Juana de Arco, líder revolucionaria Hyãsia pegua (ary reñói: 1412). 1469: Lope de Barrientos, clérigo Epáña pegua (ary reñói: 1382). 1548: Juan Diego Cuauhtlatoatzin, indígena Méhiko pegua, canonizado por la Iglesia católica (ary reñói: 1474). 1574: Carlos IX, mburuvichavete Hyãsia pegua entre 1560 ha 1574 (ary reñói: 1550). 1593: Christopher Marlowe, dramaturgo Vyretáña pegua (ary reñói: 1564). 1640: Rubens (Pieter Pauwel Rubens), moha'angahára barroco flamenco (ary reñói: 1577). 1730: Arabella Churchill, kuña Vyretáña pegua, amante del mburuvichavete Jaime II (ary reñói: 1648). 1744: Alexander Pope, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói: 1688). 1770: François Boucher, moha'angahára Hyãsia pegua (ary reñói: 1703). 1778: Voltaire (François-Marié Arouet), haihára, filósofo, historiador ha abogado Hyãsia pegua (ary reñói: 1694). 1808: Luis Carlos de Orleans, noble Hyãsia pegua (ary reñói: 1779). 1848: Antonio Basoli, moha'angahára Itália pegua (ary reñói: 1774). 1867: Ramón Castilla, milíko ha tendota Perũ pegua (ary reñói: 1797). 1889: Silverio Franconetti, cantaor flamenco Epáña pegua (ary reñói: 1823). 1902: Charles Cordier, escultor Hyãsia pegua (ary reñói: 1827). 1912: Wilbur Wright, aviador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1867). 1918: Gueorgui Plejánov, ojokuaikuaáva ruso (ary reñói: 1856). 1919: Roberto Chery, húvol ha'ãhára Chile pegua (ary reñói: 1896). 1926: Vladímir Steklov, psicólogo ruso (ary reñói: 1864). 1931: Delfín Chamorro, pedagogo Paraguái pegua (ary reñói: 1863). 1932: Eugenio Fernández Quintanilla, arquitecto Epáña pegua (ary reñói: 1887). 1934: Tōgō Heihachirō, almirante Hapõ pegua (ary reñói: 1848). 1934: Julia Lópes de Almeida, haihára ha feminista brasileña (ary reñói: 1862). 1941: Prajadhipok (Rama VII), mburuvichavete tailandés (ary reñói: 1893). 1942: John Barrymore, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1882). 1946: Louis Slotin, científico canadiense (ary reñói: 1910). 1947: Georg Ludwig von Trapp, comandante austríaco de submarino (ary reñói: 1880). 1949: J. Searle Dawley, director cinematográfico ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1877). 1951: Hermann Broch, autor austríaco (ary reñói: 1886). 1953: Dooley Wilson, mba'eapohára ha músico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1886). 1955: Bill Vukovich, piloto de automovilismo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1918). 1960: Borís Pasternák, novelista ruso, premio nobel de literatura en 1958 (ary reñói: 1890). 1961: Rafael Leónidas Trujillo, milíko, ojokuaikuaáva, dictador ha tendota dominicano (ary reñói: 1891). 1964: Eddie Sachs, piloto Tetãvore Joapykuéra pegua de automovilismo (ary reñói: 1927). 1964: Leó Szilárd, físico nuclear húngaro (ary reñói: 1898). 1967: Claude Rains, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1889). 1968: Berta Gangloff, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói: c. 1890). 1971: Marcel Dupré, organista ha compositor Hyãsia pegua (ary reñói: 1886). 1975: Steve Prefontaine, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1951). 1978: Tetsu Katayama, ojokuaikuaáva Hapõ pegua (ary reñói: 1887). 1979: Umberto Melnati, mba'eapohára Itália pegua (ary reñói: 1897). 1981: Antônio Caringi, escultor brasileño (ary reñói: 1905). 1981: Ziaur Rahman, tendota bangladesí (ary reñói: 1936). 1986: Perry Ellis, diseñador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1940). 1990: José Solís, ojokuaikuaáva ha ministro Epáña pegua (ary reñói: 1913). 1991: Manolo Gómez Bur, mba'eapohára Epáña pegua (ary reñói: 1917). 1992: Karl Carstens, tendota Alemáña pegua (ary reñói: 1914). 1993: Gonzalo Barrios, ojokuaikuaáva venezolano (ary reñói: 1902). 1993: Marjorie Marge Buell, historietista Tetãvore Joapykuéra pegua, de La pequeña Lulú (ary reñói: 1904). 1993: Henry Heerup, moha'angahára danés (ary reñói: 1907). 1993: Sun Ra, músico de jazz Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1914). 1994: Marcel Bich, industrialista Hyãsia pegua, de la Société Bic (ary reñói: 1914). 1994: Juan Carlos Onetti, novelista Uruguái pegua (ary reñói: 1909). 1995: Ted Drake, húvol ha'ãhára Vyretáña pegua (ary reñói: 1912). 1995: José Finat, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói: 1904). 1995: Antonio Flores, opurahéiva ha compositor Epáña pegua (ary reñói: 1961). 2000: Tex Beneke, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1914). 2002: Ricardo Espinosa, opurahéiva ha guitarrista Argentina pegua, de la banda punk Flema (ary reñói: 1966). 2003: Gabriel Cualladó, fotógrafo Epáña pegua (ary reñói: 1925). 2003: Mickie Most, productor musical Vyretáña pegua (ary reñói: 1938). 2006: Shohei Imamura, cineasta Hapõ pegua (ary reñói: 1926). 2007: Jean-Claude Brialy, mba'eapohára ha director Hyãsia pegua (ary reñói: 1933). 2008: Harry Brautigam, economista ha académico nicaragüense (ary reñói: 1948). 2009: Ephraim Katzir, tendota israelí (ary reñói: 1916). 2010: José Manuel Casas Torres, catedrático universitario ha geógrafo Epáña pegua (ary reñói: 1916). 2011: Rosalyn Yalow, médica Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1921). 2012: Andrew Fielding Huxley, fisiólogo ha biofísico Vyretáña pegua (ary reñói: 1917). 2012: Manuel Rotella, ojokuaikuaáva ha empresario Epáña pegua (ary reñói: 1931). 2014: Joan Lorring, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1926). 2015: Jaime Almeida, músico ha periodista Méhiko pegua (ary reñói: 1949). Mandu'apy Joaju Jasypo Ára 31 jasypo ha'e ára 151ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 152ha umi ary hekope'ỹme. Amo 214  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1469: Manuel I, «el Afortunado», ruvicha Poytuga pegua, mburuvichavete ary 1495 guive 1521 peve (ary omano: 1521). 1535: Alessandro Allori, moha'angahára Itália pegua (ary omano: 1607). 1557: Teodoro I, zar ruso (ary omano: 1598). 1597: Jean-Louis Guez de Balzac, haihára Hyãsia pegua (ary omano: 1654). 1612: Margarita de Médici, ruvicha Itália pegua (ary omano: 1679). 1640: Miguel Korybut Wisniowiecki, ruvicha ha mburuvichavete polaco (ary omano: 1673). 1656: Marín Marais, compositor ha violagambista Hyãsia pegua (ary omano: 1728). 1664: Julio Alberoni, ojokuaikuaáva ha eclesiástico Epáña pegua, consejero del mburuvichavete Felipe V (ary omano: 1752). 1683: Jean-Pierre Christin, físico Hyãsia pegua (ary omano: 1755). 1732: Hieronymus von Colloredo, ruvicha austriaco (ary omano: 1812). 1744: Richard Lovell Edgeworth, haihára ha inventor Vyretáña pegua (ary omano: 1817). 1750: Karl August von Hardenberg, ojokuaikuaáva Alemáña pegua (ary omano: 1822). 1754: Andrea Appiani, moha'angahára Itália pegua (ary omano: 1817). 1755: Georg Wolfgang Franz Panzer, médico ha botánico Alemáña pegua (ary omano: 1824). 1773: Ludwig Tieck, haihára Alemáña pegua (ary omano: 1853). 1774: Julián Sánchez, guerrillero ha milíko Epáña pegua (ary omano: 1832). 1780: Carl von Clausewitz, milíko ha estratega Alemáña pegua (ary omano: 1831). 1793: Charles Blacker Vignoles, ingeniero ferroviario Vyretáña pegua (ary omano: 1875). 1817: Georg Herwegh, ñe'ẽpapára ha revolucionario Alemáña pegua (ary omano: 1875). 1819: Walt Whitman, ñe'ẽpapára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1892). 1835: Hijikata Toshizō, milíko Hapõ pegua, segundo al mando del Shinsengumi (ary omano: 1869). 1835: Jules Chéret, moha'angahára Hyãsia pegua (ary omano: 1932). 1851: Isaac Peral, marino Epáña pegua, inventor del submarino (ary omano: 1895). 1852: Perito Moreno (Francisco Pascasio Moreno), científico, naturalista ha explorador Argentina pegua (ary omano: 1919). 1857: Pío XI, papa católico Itália pegua entre 1922 ha 1939 (ary omano: 1939). 1858: Graham Wallas, socialista Vyretáña pegua (ary omano: 1932). 1860: Walter Richard Sickert, artista Vyretáña pegua (ary omano: 1942). 1862: Mijaíl Nésterov, moha'angahára ruso (ary omano: 1942). 1863: Francis Younghusband, explorador Vyretáña pegua (ary omano: 1942). 1872: Charles Greeley Abbot, astrónomo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1973). 1881: Fernando Villalón, haihára ha ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary omano: 1930). 1883: Lauri Kristian Relander, ojokuaikuaáva ha tendota finlandés (ary omano: 1942). 1887: Saint-John Perse (Marie-René-Alexis Saint-Leger Leger), ñe'ẽpapára Hyãsia pegua, premio nobel de literatura en 1960 (ary omano: 1975). 1892: Gregor Strasser, ojokuaikuaáva Alemáña pegua (ary omano: 1934). 1898: Germán List Arzubide, ñe'ẽpapára ha revolucionario Méhiko pegua (ary omano: 1998). 1898: Norman Vincent Peale, psicólogo ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1993). 1899: Madge Blake, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1969). 1902: John Russell, jugador ha entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua de baloncesto (ary omano: 1973). 1908: Don Ameche, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua de cine ha teatro (ary omano: 1993). 1908: Nils Poppe, mba'eapohára sueco (ary omano: 2000). 1910: Luis Rosales, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary omano: 1992). 1911: Maurice Allais, economista ha ingeniero Hyãsia pegua, premio nobel de economía en 1988 (ary omano: 2010). 1912: Alfred Deller, contratenor Vyretáña pegua (ary omano: 1979). 1917: William S. Knowles, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de química en 2001 (ary omano: 2012). 1917: Jean Rouch, cineasta Hyãsia pegua (ary omano: 2004). 1921: Alida Valli, mba'eapohára Itália pegua (ary omano: 2006). 1922: Denholm Elliott, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1992). 1923: Raniero III, ruvicha monegasco (ary omano: 2005). 1924: Aquiles Lanza, ojokuaikuaáva ha médico Uruguái pegua (ary omano: 1985). 1925: Francesc Candel, haihára ha ñemoaranduhára Epáña pegua (ary omano: 2007). 1925: Joan Bosch Palau, director de cine Epáña pegua (ary omano: 2015). 1929: Jorge Ricardo Masetti (Comandante Segundo), guerrillero ha ñemoaranduhára Argentina pegua (ary omano: 1964). 1930: Clint Eastwood, mba'eapohára ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1930: Juan Genovés, moha'angahára Epáña pegua. 1930: Elaine Stewart, mba'eapohára ha presentadora Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2011). 1931: Juan Carlos Copes, bailarín de tango Argentina pegua. 1931: John Robert Schrieffer, físico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de física en 1972. 1931: Shirley Verrett, opurahéiva lírica Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2010). 1932: Jay Miner, inventor Tetãvore Joapykuéra pegua, diseñador de chips (ary omano: 1994). 1934: Pablo Castellano, abogado ha ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1934: Jim Hutton, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1979). 1935: Jim Bolger, primer ministro neozelandés. 1935: María Galiana, mba'eapohára Epáña pegua. 1936: Macrino Suárez, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 2012). 1938: John Prescott, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua. 1940: Alfonso Guerra González, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1941: Louis J. Ignarro, farmacéutico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Joe Namath, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1945: Pepe Eliaschev, ñemoaranduhára ha haihára Argentina pegua (ary omano: 2014). 1945: Rainer Werner Fassbinder, cineasta Alemáña pegua (ary omano: 1982). 1945: Raúl Gómez Jattin, ñe'ẽpapára colombiano (ary omano: 1997). 1945: Laurent Gbagbo, tendota marfileño. 1948: John Bonzo Bonham, baterista Vyretáña pegua, de la banda Led Zeppelin (ary omano: 1980). 1948: Zero, músico Vyretáña pegua (ary omano: 1991). 1948: Paulinho da Costa, precusionista brasileño. 1949: Tom Berenger (Thomas Michael Moore), mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: José Ramón Cancer Matinero, fotógrafo ha historiador Epáña pegua. 1952: Karl Bartos, músico Alemáña pegua, de la banda Kraftwerk. 1953: Jaime Maussan, ñemoaranduhára ha investigador televisivo Méhiko pegua. 1955: Odón Elorza, ojokuaikuaáva vasco. 1955: Tommy Emmanuel, guitarrista australiano. 1958: Roma Maffia, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Andrea de Chésaris, piloto Itália pegua de Fórmula 1 (ary omano: 2014). 1961: Lea Thompson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Comburuvichavete Hart, opurahéiva canadiense. 1962: Victoria Ruffo, mba'eapohára Méhiko pegua. 1963: Laudelino Cubino, ciclista Epáña pegua. 1964: José Ángel Arcega Aperte, baloncestista Epáña pegua. 1964: Scotti Hill, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Skid Row. 1965: Brooke Shields, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Yōko Sōmi, seiyū Hapõ pegua. 1967: Sandrine Bonnaire, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1967: Kenny Lofton, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: John Connolly, novelista irlandés. 1969: Imre Csösz, yudoca húngaro. 1970: Mariana Baraj, opurahéiva, percusionista ha compositora Argentina pegua. 1971: Diana Damrau, soprano alemana. 1972: Pilar Montenegro, mba'eapohára ha opurahéiva Méhiko pegua. 1973: Rodrigo Cortés, director de cine Epáña pegua. 1974: Kenan Doğulu, opurahéiva turco. 1975: Sienna Guillory, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1976: Colin Farrell, mba'eapohára irlandés. 1976: Tonka Tomicic, animadora de televisión Chile pegua. 1976: Matt Harpring, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Juaninacka, rapero Epáña pegua 1978: Éric Moussambani, nadador guíneo. 1980: Andrew Hurley, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Fall Out Boy. 1980: Alejandro Capurro, húvol ha'ãhára Argentina pegua 1981: Daniele Bonera, húvol ha'ãhára Itália pegua. 1981: Marlies Schild, esquiadora austriaca. 1982: Tony Dize, opurahéiva puertorriqueño. 1982: Jonathan Tucker, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1983: Edno Cunha, húvol ha'ãhára brasileño. 1984: Andrew Bailey, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Mario Lisson, beisbolista venezolano. 1984: Nate Robinson, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Sopho Khalvashi, opurahéiva georgiana. 1986: Robert Gesink, ciclista Olánda pegua. 1989: Pablo Alborán, opurahéiva Epáña pegua. 1989: Daul Kim, modelo surcoreana (ary omano: 2009). 1989: Marco Reus, húvol ha'ãhára Alemáña pegua. 1989: Daniel Wass, húvol ha'ãhára danés. 1991: Azealia Banks, rapera ha letrista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1995: Alejandro Speitzer, mba'eapohára Méhiko pegua. 1996: Normani Kordei, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Fifth Harmony. Mano 1410: Martín el Humano, mburuvichavete aragonés (ary reñói: 1356). 1417: Guillermo II de Baviera, ruvicha Alemáña pegua (ary reñói: 1365). 1557: Juan Martínez Guijarro, cardenal ha matemático Epáña pegua (ary reñói: 1477). 1574: Carlos IX, mburuvichavete Hyãsia pegua (ary reñói: 1550). 1586: Antonio Agustín, eclesiástico Epáña pegua (ary reñói: 1517). 1594: Tintoretto (Jacopo Comin), moha'angahára veneciano (ary reñói: 1518). 1740: Federico Guillermo I, mburuvichavete prusiano (ary reñói: 1688). 1809: Joseph Haydn, compositor austriaco (ary reñói: 1732). 1809: Jean Lannes, mariscal Hyãsia pegua (ary reñói: 1769). 1832: Évariste Galois, matemático Hyãsia pegua (ary reñói: 1811). 1835: William Smith, ojokuaikuaáva ha abolicionista Vyretáña pegua (ary reñói: 1756). 1841: George Green, matemático Vyretáña pegua (ary reñói: 1793). 1875: Elifas Leví (Alphonse Louis Constant), ocultista, haihára ha mago Hyãsia pegua (ary reñói: 1810). 1910: Elizabeth Blackwell, médica Tetãvore Joapykuéra pegua, primera mujer doctora en ese país (ary reñói: 1821). 1929: Aníbal González Álvarez-Ossorio, arquitecto Epáña pegua (ary reñói: 1876). 1949: Fernando de los Ríos, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói: 1879). 1954: Pedro Elías Gutiérrez, músico venezolano, autor de Alma llanera (ary reñói: 1870). 1957: Carlos Marcucci, bandoneonista Argentina pegua de tango (ary reñói: 1903). 1962: Eduard Toldrà, músico Epáña pegua (ary reñói: 1895). 1962: Adolf Eichmann, criminal nazi, responsable del holocausto judío; ahorcado (ary reñói: 1906). 1976: Jacques Monod, médico, profesor ha científico Hyãsia pegua, premio nobel de medicina ha fisiología en 1965 (ary reñói: 1910). 1977: William Castle, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1914). 1978: József Bozsik, húvol ha'ãhára húngaro (ary reñói: 1925). 1978: Josep Gonzalvo, húvol ha'ãhára Epáña pegua (ary reñói: 1920). 1982: Juan Antonio Zunzunegui, novelista Epáña pegua (ary reñói: 1900). 1983: Jack Dempsey, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1895). 1986: Leo James Rainwater, físico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de física en 1975 (ary reñói: 1917). 1987: John Abraham (director), guionista ha director de cine indio (ary reñói: 1937) 1989: Ernst Friedheim, médico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1899). 1992: Iosu Expósito, músico ha vocalista Epáña pegua, de la banda Eskorbuto (ary reñói: 1960). 1993: Satoshi Miyazaki, maestro Hapõ pegua de karate (ary reñói: 1938). 1995: Emilio García Gómez, arabista Epáña pegua, director de la Real Academia de la Historia (ary reñói: 1905). 1995: Antonio Flores, compositor ha opurahéiva Epáña pegua, hijo de Lola Flores (ary reñói: 1961). 1996: Timothy Leary, psicólogo ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1920). 1997: Fernando Salmerón, filósofo Méhiko pegua (ary reñói: 1925). 1999: Gene Sarazen, golfista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1902). 2000: Tito Puente, compositor ha percusionista Tetãvore Joapykuéra pegua de padres puertorriqueños (ary reñói: 1923). 2006: Miguel Ortiz Berrocal, escultor Epáña pegua (ary reñói: 1933). 2007: Jorge Boudon, mba'eapohára Chile pegua (ary reñói: 1921). 2008: Nelly Láinez, mba'eapohára ha comediante Argentina pegua (ary reñói: 1920). 2009: Millvina Dean, secretaria Vyretáña pegua, última sobreviviente del naufragio del Titanic (ary reñói: 1912). 2010: Louise Bourgeois, escultora Hyãsia pegua (ary reñói: 1911). 2010: Rubén Juárez, cantautor de tangos ha bandoneonista Argentina pegua (ary reñói: 1947). 2011: Gilberto Alemán (80), ñemoaranduhára ha haihára Epáña pegua (ary reñói: 1931). 2011: Pauline Betz, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1919). 2013: Jean Stapleton, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1923). 2014: Martha Hyer, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1924). 2016: Mohamed Abdelaziz, ojokuaikuaáva saharaui (ary reñói: 1947). 2016: Antonio Imbert Barrera, héroe nacional dominicano (ary reñói: 1920). Mandu'apy Joaju Jasypo John Fitzgerald Kennedy (Brookline, Massachusetts, 29 jasypo ary 1917-Dallas, Texas, 22 jasypateĩ ary 1963) ha'e akue 35ha tendota Tetãvore Joapykuéra pegua. Ojeikuaa chupe John F. Kennedy reráicha, Jack Kennedy iñangirũnguéra rehe, ha JFK avei. Ojeiporavo chupe tendota ramo ary 1960-pe, upe jave Kennedy ha'e hetã rendota imitãvéva, Theodore Roosevelt rire. Omba'apo hetãre tendota ramo ára 20 jasyteĩ ary 1961 guive ojejuka chupe táva Dallas-pe upe ára 22 jasypateĩ ary 1963-pe. Ojokuáivo oiko upe Kurekuéra Yjere jasuru, misíle krisi Kúva pegua, ojejapo upe Berlin Mongoraha, arapýpe jeho ñeha'ã ha oñemombarete yvypóra tekoiterape hetãme, Tetãvore Joapykuéra oñepyrũ oike upe Vienã Ñorairõme. Tendota Kennedy omano ojejukávo chupe ára 22 jasypateĩ ary 1963-pe táva Dallas-pe, Texas, Tetãvore Joapykuéra. Karai Lee Harvey Oswald oñemoĩ ka'irãme Kennedy manóre, hákatu karai Jack Ruby ojuka chupe mokõi ára rire. Mandu'apy Joaju Biblioteca John F. Kennedy John F. Kennedy Library Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Abraham Lincoln (Hodgenville, Kentucky, 12 jasykõi ary 1809 - Washington D. C., 15 jasyrundy ary 1865-pe) ha'e akue karai ojokuaikuaáva ha avogádo Tetãvore Joapykuéra pegua omba'apo hetãre 16ha tendota ramo Tetãvore Joapykuéra pegua jasyapy 1861 guive ojejukávo jasyrundy 1865 peve. Abraham Lincoln omboguata pu'akáre Tetãvore Joapykuérape ku Ñembovo Ñorairõme (Guerra de Secesión), upe jave avei oñangareko ani hag̃ua oñombojei umi tetãvore, ojapouka ani hag̃ua oiko tembiguái reko, omombarete hetã ñesãmbyhy ha ombopyahu hetã pirapirére ñemba'apo. Ary 1860 Lincoln ohupi tendota ramo, hákatu umi tetãvore ñemby pegua naiporãi ichupekuéra upéicha, Lincoln ojapoukaségui ani hag̃ua oiko tembiguái reko hetãme, upévare umi tetãvore ñemby pegua oñembojeise umi tetãvore ambuévagui, upéicharõ oiko upe Ñembovo Ñorairõ (umi tetãvore yvate pegua ha umi tetãvore ñemby pegua oñorairõ). Abraham Lincoln heta omba'apo opa hag̃ua ku ñorairõ ha tembiguái reko avei, ani hag̃ua oñombojei umi tetãvore ha toiko hetãme jekopytyjoja. Ñorairõ ipahápe, Lincoln oñepyrũ omba'apo hetã ñemopu'ã jey rehe ha hetã ñemopeteĩre. Ára 14 jasyrundy ary 1865-pe, 5 ára ohasa omotindy rire umi oñorairõva ombovo hag̃ua Tetãvore Joapykuérape, karai ñorairõhára Robert E. Lee oikévo Tetãvore Joapykuéra ipoguýpe, karai John Wilkes Booth ojuka Lincoln, naiporãitéigui chupe Tetãvore Joapykuéra ipu'akaha. Upe guive, tapichakuéra ha tembiasakuére oñemoarandúva ohechakuaa Abraham Lincoln ha'e peteĩ umi tendota porãvéva pegua oisãmbyhy Tetãvore Joapykuérape. Mandu'apy Joaju Biografía de Abraham Lincoln en Biografías y vidas (karaiñe'ẽme) Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Tuguy ha'e yvypóra ha mymba rete pehẽngue hykue osyrýva vénare ha tuguy rapére opa umi mymba ijatukupe kangue rysýiva hetépe. Hykue ha ipytã, hesakãvéva osyrýrõ ñe'ãgui tuguy rapére ha ipytũvéva ou jeýrõ ñe'ãme umi vénare. Tuguy imba'eguasuite umi mymba ha yvypóra oikove hag̃ua omyasãigui ha omboguata opaichagua mba'ekuéra hetekuéra oikotevẽva, tuguy oñembopyahumeméva, karaku ojapo tuguy. Mandu'apy Joaju Características de la sangre. Tete Sámba (poytugañe'ẽgui: Samba) ha'e hína mba'epuporã ha jeroky oúva Rio de Janeiro pegua, Pindoráma retãme, oñepyrũ upe Samba de Roda do Recôncavo upe tetãvore Bahía-pe, ou umi tembiguái ojeporupyre Africagui jerokýgui, katu oreko hyepýpe avei Portugal reko, ha umíva ryepýpe iñe'ẽ ha ñe'ẽpoty, ko jeroky heta oipytyvõ oiko hag̃ua ko sámba ojejerokýva ha ojepurahéiva ko'ãga, ha saro'y XX-pe katu oike chugui Pindoráma reko tee rechauka añetete. Unesco he'i upe samba de roda ha'e hína tekopy tee ojehechakuaa'ỹva Yvypóra reko pegua ary 2005 guive. Sámbagui osẽ heta Pindoráma mba'epuporã ha jeroky ambuéva: Bossa Nova ha Pagode techapyrãme. Mandu'apy Joaju Jeroky Pindoráma Ko ñoha'ãnga Kutiyattam (malayalam ñe'ẽme: കൂടിയാട്ടം, Kūṭiyāṭṭaṃ) térã Koodiyattam ha'e hína tembiapoporã sánskrito yma itujavéva Índia retãme, ombyapu'a sánskrito yma ha tetãvore Kerala reko yma guare. Ko ñoha'ãngáme, poha'ãnga tapicha oha'ãnga'apóva oiporu hova ha hesa omyasãi ha ohechauka hag̃ua máva ha'ekuéra oñandúva. Kutiyattam ojehechauka ymaite guive tenda oñeñembo'ehápe, ikatu tupão, ha péva oĩ peteĩ tesapeha hendýva ñandyrýme ohechaukáva Tupãme. Unesco he'i ko ñoha'ãnga Kutiyattam ha'e hína tekopy tee ojehechakuaa'ỹva Yvypóra reko pegua ary 2008 guive. Karai Māṇi Mādhava Chākyār (1899 - 1990) herakuã ojehechakuaa chupe rupi ha'eha upe omyasãivéva ko ñoha'ãnga reko ko'ãga. Mandu'apy Enlaces externos Índia George Washington (Westmoreland, Virginia, Amérika Vyretáña pegua, 22 jasykõi ary 1732-Mount Vernon, Virginia, Tetãvore Joapykuéra, 14 jasypakõi ary 1799) ha'e akue tendota peteĩha Tetãvore Joapykuéra pegua amo ary 1789 ha 1797 mbytépe ha ñorairõhára aty imburuvicha guasu ohekáva Tetãvore Joapykuéra isãso Tavetã Joajúgui (ñorairõ oiko amo 1775 ha 1783 mbytépe). Ojehechakuaa chupe Tetãvore Joapykuéra-pe ha'eha "Tetã Ru Guasu". Washington herakuã hína ojeikuaa chupe ha'eha peteĩ umi Karaígui omoñepyrũ va'ekue Tetãvore Joapykuéra, karaikuéra John Adams, Benjamin Franklin, Alexander Hamilton, John Jay, Thomas Jefferson ha James Madison ndive. Ary 1787-pe, omotenonde upe Amandaje Filadelfia pegua, omoñepyrũhápe upe Léi Guasu jehai ha amo ary 1789-pe, ojeporavo chupe tendota peteĩha Tetãvore Joapykuéra pegua ramo. Washington oha'ã omboguata hetã py'aguapy rehe umi tetãnguéra ambuéva ndive, ani hag̃ua oiko jey ñorairõ Tetãvore Joapykuéra ñepyrũme. Washington omano ary 1799-pe mba'asy neumonia rehe, karai Henry Lee III oñembo'e hese imanóme ha he'i hese "Washington ha'e akue peteĩha ñorairõme, peteĩ py'aguapýpe ha peteĩha umi hetãygua ñe'ãme". Mandu'apy Joaju Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Thomas Jefferson (13 jasyrundy ary 1743 - 4 jasypokõi ary 1826) ha'e akue tendota mbohapyha Tetãvore Joapykuéra pegua amo ary 1801 ha 1809 mbytépe. Ojeikuaa chupe ha'eha peteĩ umi Karaígui omoñepyrũ va'ekue Tetãvore Joapykuéra, karaikuéra John Adams, Benjamin Franklin, George Washington, Alexander Hamilton, John Jay ha James Madison ndive. Jefferson herakuãite ha'eha karai oipytyvõvéva ohai hag̃ua Tetãvore Joapykuéra Iléi guasu amo ary 1776-pe. Heta omba'apo omombarete hag̃ua tavakuairetã reko jekopytyjojápe, ha ohecha hetã ha'éta tetã ohekameméva teko sãso. Oikóvo tendota ramo heta mba'e ojehu Tetãvore Joapykuéra-pe, umi mba'e herakuãve ha'e: Tetãvore Joapykuéra ojogua Hyãsiagui upe Tetãvore Luisiana (1803) ha karaikuéra Lewis ha Clark jehasa Yvateamérika kuarahyreike gotyo ojuhu hag̃ua yvy pyahu (1804–1806). Jefferson iñaranduite, heta omba'apo hetãre ha toiko hag̃ua tekosãso tetãvorekuéra mbytépe, Jefferson he'i avei iporãve Tetã ha Jeroviapy toiko jepoíva ha ohai akue Tekorã Jeroviapy rekosãsóva Virginia-pe (1779, 1786). Jefferson ha'e akue avei ñemitỹhára, atõihára, jogapokuaahára, heta omba'apo jokuaikuaáre ha jekopytyjojáre, ha'e ojapo avei Virginia Mbo'ehaovusu, UNESCO he'i ha'eha Tembiejakue Yvypóra reko pegua ary 1987-pe. Omano ára 4 jasypokõi ary 1826-pe, upe araitépe oñemboarete avei 50 ary oiko Tetãvore Joapykuéra Sãso. Mandu'apy Joaju Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Benjamin Franklin peteĩ (Boston, 17 jasyteĩ ary 1706 - Filadelfia, 17 jasyrundy ary 1790) ha'e akue karai ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, iñaranduite ha heta mba'e pyahu ojuhu. Ojeikuaa chupe ha'eha peteĩ umi Karaígui omoñepyrũ va'ekue Tetãvore Joapykuéra, karaikuéra John Adams, Thomas Jefferson, George Washington, Alexander Hamilton, John Jay ha James Madison ndive. Oñembohéra chupe "Pe Amérikagua Peteĩha" (The First American) omba'apoitégui tetãvorekuéra toiko joajúpe ha heta ojapógui hetãre. Franklin ohai heta kuatiañe'ẽ ha jehaipy upe táva Filadelfia-pe, umi kolónia itáva tenondegua, heta ipirapire ikuatiañe'ẽnguéra oñemúgui. Hetãre omba'apo mbo'ehaorusukuérape, ombuekovia hetã tetã ambuévape (Hyãsiape omba'apo), omba'apo Tetãvore Joapykuéra parehápe ha heta oipota ani hag̃ua oiko tembiguái reko. Ary 1747 guive oñemoaranduite tendyry mbaretekue rehe ha ary 1752-pe ojapo táva Filadelfia-pe upe techaukaha herakuãvéva tendyry rehegua, peteĩ kuatiaveve reheve. Oñapytĩ akue peteĩ kuatiaveve rete kuarepoti ijapopyre ha peteĩ inimbo, ijapýrape omoĩ peteĩ ndavoka kuarepoti ijapopyre avei. Aravera jave, omboveve ikuatiaveve ha ohechauka ndavoka oreko tendyry umi arai pegua, ohechauka umi aravera ha'e peteĩ mbaretekue jereraha. Ha upéi ojapo upe imba'e pyahu herakuãvéva, upe aratiri mo'ãha. Omano ary 1790-pe imba'asy oñembovaivégui, orekóvo 84 ary. Ko'ãga avei ojegueromandu'a chupe herakuãgui, heta omba'apógui hetãre, Franklin ra'anga oĩ dólar pirapire guasuvéva, heta táva oreko Franklin héra avei, mbo'ehao, atyvete, ha heta ambuéva oipuru héra ko'ãga ojegueromandu'a hag̃ua chupe. Mandu'apy Joaju Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Yakã, ikatúva ojehai y'akã ojehaiháicha, () ha'e oimeraẽ y syryha michĩ, ysyrýicha umi yakã ikatu osẽ ambue rendápe, taha'e ha'éva parápe, ypápe térã ambue ysyrýpe avei. Yakã imichĩve ysyrýgui ha heta ojeiporu oipirakutu ha ojejahu hag̃ua. Yvy ape ysaja Yakã Yno'õ ha'e oimeraẽ y no'õngue imichĩvéva ypágui, y osyrýva ndopytái ikatu ou ysyrýgui térã ambue y syryhágui. Avakuéra ikatu ojapo yno'õ oipytyvõ hag̃ua ñemitỹme térã omoĩ hag̃ua pirakuéra ipype. Yvy ape ysaja Ypanunga ha'e oimeraẽ y no'õngue jukyrýicha ndahypýiva ojejuhúva yguasu ijykére, yvy po'i oĩ yguasu ha ypanunga imbytépe. Ojeipuru avei ko ñe'ẽ ypanunga oñembohéra umi y no'õngue ndahypýiva imichĩvéva ypágui. Yvy ape ysaja Babilônia (karaiñe'ẽme: Mujeres ambiciosas) ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindoráma retã pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Rede Globo. Oñepyrũ ára 26 jasyapy ary 2015-pe, tembiasagua'u Império rire opávo ha opa ára 28 jasypoapy ary 2015-pe, A Regra do Jogo mboyve, 143. Ohai karai Gilberto Braga, Ricardo Linhares ha João Ximenes Braga. Umi mba'eapohára ojapóva ava tee kuéra ha'e akue Camila Pitanga, Thiago Fragoso, Glória Pires, Adriana Esteves, Tainá Müller, Bruno Gissoni, Bruno Gagliasso ha Marcos Palmeira. Ko tembiasagua'u omombe'u mbohapy kuña rembiasa hetaite oheka pirapire ha herakuã. Mandu'apy TV Globo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2015 Syrymbe (Mollusca, latína ñe'ẽme molluscum "hu'ũ") ha'e opa umi mymbakuéra oñemohendáva ko pehẽ'ame ndorekóiva pujase'o ijatukupépe, hete hu'ũva ikatu ogueraha yta hatã hi'ári. Ko mymba atýpe oñemohendáva umi améha, ytã, kalama, javevyirana ha opaichagua jatyta, taha'e ha'éva oiko ýre térã yvýre. Oñeimo'ã ikatu oiko amo 100.000 syrymbe juehegua, ha amo 35.000 omanómava, ko'ã mymba ymaguareite oikógui Yvýpe. Syrymbekuéra ojejuhu opaite rupi, yvýpe umi jatyta ikatu ojejuhu avei amo 3000 métro yvate yguasúgui ha umi syrymbe ambuéva ikatu ojejuhu yguasu hypyitépe, amo 5000 métro hypýva, taha'e ha'éva yguasu ro'ýpe térã hakúpe. Yvypóra heta oheka syrymbekuéra ho'u hag̃ua ha oipuru hag̃ua tembi'u apópe, oĩ avei heta mba'asy vai ko'ã mymba ikatu ombohasa yvypórape. Mandu'apy Joaju Umi syrymbe oñemohendaháicha: WoRMS (ingleñe'ẽme) Tree of life (ingleñe'ẽme) Encyclopedia of Life Syrymbe ra'angakuéra (ingleñe'ẽme) Umi mymba ijyta mokõi (bivalvia jueheguasã) ha'e opa syrymbe oiko yguasúpe oreko ijapekue hatãre mokõi yta ijapýre oñembojoapýva. Ko atýpe oiko amo 13 000 mymba juehegua. Ko'ã mymbakuéra oiko yvyku'íre térã itakuéra rupi, yguasúpe ha yguasu rembe'ýre. Mymba ijyta mokõi niko ijyva'ỹva, ijytakuéra hatãite ha sa'y hetáva. Umi mymba ijyta mokõi ojeikuaavéva hína umi ytã, tamba ha améha, yvypóra oipuru rembi'úicha. Mandu'apy Joaju Bivalvia - Malacología - Página de la Sociedad Española de Malacología. Umi mymba ipy iñakãre (ko jueheguasã Cephalopoda) ha'e opa umi syrymbe hete hu'ũite ha ijyvami hetáva, mymbakuéra ndoguerekóiva pujase'o ha oikóva yguasúpe. Ojeikuaa oiko amo 700 mymba ipy iñakãre juehegua, ha umíva ojeikuaavéva ha'e javevyirana (mymba ijyva poapy), kalama ha sépia. Ko'ã mymba ijyvakuéra (térã ipykuéra) oĩ iñakã ykére, ijyva hetaite: umi javevyirana hína ijyva poapy, ha umi náutilo hína ijyva 90. Mymba ipy iñakãre oreko hetére tykue hũ ikatu omosẽ ombyai ýre, ojapo upéicha ikyhyjérõ ha okañy arã. Yvypóra oipuruite ko'ã mymba tembi'u apópe, ho'uite, techapyrãme, kalama chyryry umi tetãme yguasu rembe'ýva. Mandu'apy Joaju Cephalopoda - Malacología - Página de la Sociedad Española de Malacología Kalama (Teuthida) ha'e opa umi syrymbe ipy iñakãre oikóva yguasúpe ha ho'úva so'o. Ijyva poapy ha oreko mokõi tĩ guasu mbarete ro'o anambusúva. Ipire sa'y oñemoambue ikyhyjérõ, oreko hetére tykue hũ ikatu omosẽ avei. Ijuru jetapáicha, omongu'i hembi'urã ho'u porãve (ho'u opaichagua pirakuéra ha mymba michĩ ndorekóiva pujase'o), oipuru mokõi itĩ guasu oipyhy hag̃ua hembi'urã. Hete hu'ũ ha mbarete, pya'eite avei. Kalamakuéra ituichakue hína amo 60 cm, oikóramo jepe kalama guasuite ituichakue hína amo 13 métro. Ha'e ku mymba tuichavéva ndorekóiva pujase'o, ha ku mymba hesa guasuvéva. Yvypóra hetaite oheka kalama ojapo hembi'urã, kalama chyryry ojejapomeméva umi tetãme yguasu rembe'ýva, oñekytĩ kalamakuéra apu'áicha, oñemoĩ hu'itĩme ha upéi ojechyryry olíva ñandyrýme. Mandu'apy Joaju Monstruos en el mar, amplio informe sobre calamares gigantes y otros grandes animales marinos. Disección de calamar Mymba ipy iñakãre Umi mymba hetymaetáva (Myriapoda) ha'e opaite umi mymba michĩ ipy apytimbýva, ojoguáva umi tymbachu'i, hákatu noĩri tymbachu'i ñemohendápe. Ko atýpe oĩ opaichagua ambu'a ha ambu'apuku, ha heta mymba michĩ ambuéva ipy hetáva ha ojoguáva ambu'a, opa ko'ã mymbakuéra oiko yvýre; ojeikuaa oiko amo 16 000 mymba hetymaetáva juehegua. Opaite ko'ã mymba iñakã michĩ ha hete pukuite, umi hetyma iñakã ykére ipopĩáva ha osu'ũ mbarete (upe mymba hérava Illacme plenipes, ambu'apuku ojejuhu California-pe, oreko 750 hetyma). Mandu'apy Joaju Fotografías de miriápodos variados por Krister Hall 101 cosas que no sabías sobre los miriápodos Mymba hetymaetáva Umi mymba ijyva poapy (Octopoda) ha'e syrymbe ipy iñakãre oikóva yguasúpe, ijyta'ỹva ha ijyva poapýva. Opa umi mymba yguasúgui javevyirana oñembohérava oĩ ko atýpe. Iñakã ykégui osẽ poapy jyva puku, imbytépe oĩ ijuru jetapáicha, iñakãme oĩ iñapytu'ũ ha mbohapy iñe'ã. Hykue hũ omosẽ ikyhyjérõ. Umi mymba ijyva poapy michĩvéva ohupyty mante amo 15 cm, hákatu umi javevyirana ojejuhuvéva ohupyty amo 3 métro ipukukue 12 kg ipohyikue. Oĩ avei umi tuichavéva, ohupytýva amo 6 métro ha ipohýi hína amo 70 kg. Ko'ã mymba ijyva poapy ho'u opaichagua pira michĩ, tymbachu'i oiko yguasúpe ha ygáu avei. Mandu'apy Joaju Mymba ipy iñakãre Jepohéi, ojeikuaáva avei po ñemopotĩ, ha'e yvypóra ipo oñemopotĩvo omosẽ hag̃ua oimeraẽ mba'e iky'áva, mba'e ijaréva ha mymbachu'ĩ. Ndaipóri ramo y ha havõ ojepohéi hag̃ua iporã ojeipuru tanimbu havõ rangue. Tekotevẽ ojepohéi porã ojekaru mboyvemi térã ojejapo jave tembi'u, avei oñesẽ rire váñogui térã oñemopotĩ rire peteĩ mitã. Oporopohanóva tekotevẽite ojepohéi porã, oporopohano mboyve ha oporoñangareko rire, péicha heta mba'asy ndovamo'ãi tapichakuéra rehe, techapyrãme, ary 1847-me, Austria-pe, Ignaz Semmelweiss ohecha oipurúvo klóro ojepohéi hag̃ua, ombosa'ive ñemano membysẽ rire pámo mba'asýgui 20% guive 2% peve. Upéicha heta mymbachu'ĩ omano (víru ha vakitéria) ha noñembohetamo'ãi. Ojepohéi ramo havõ reheve sapy'apy'a ára jave umi mba'asy oporombohye chivivíva ha kólera, ováva tapicha tapicháre tekaka rupive, ndovamo'ãvéi ha ombosa'ive ñemosarambi umi mba'asýgui. Oporombohasa'asyve avei upe mba'asypararã ndojepohéiri ramo ova pya'eve tapicha tapicháre. Mandu'apy Joaju Centers for Disease Control on hand hygiene in healthcare settings Global Public-Private Partnership for Handwashing Pohanokuaa Havõ ha'e hína mba'e ryjúi, jejapopyre mba'e kyrakuégui ojehe'áva álkali ha mba'e itaysýicha ambue rehe ha ojeporúva jejohéirã ha ñemopotĩrã. Ko'ãga yvypóra oipuru havõ ojejohéi hag̃ua, ojepohéi ha ojejovahéi hag̃ua avei, ikatu oipuru ojaojohéi térã omopotĩ oimeraẽ tembiporu ambuéva, ko'ãga avei yvypóra ojapo opaichagua havõ, oĩ upéva hatãva ha oĩ hykuéva avei. Ymaguare guive yvypóra ojapo havõ ombojoparávo kyrakue, tanimbu, ka'avokuéra térã mba'e ambuéva, oĩ va'ekue avei tapicha oipuru ñandyry. Tekotevẽ ojepohéi porã havõ reheve ojekaru mboyvemi térã ojejapo jave tembi'u, avei oñesẽ rire váñogui térã oñemopotĩ rire peteĩ mitã, havõ oipytyvõgui omosẽ hag̃ua oimeraẽ mba'e iky'áva, mba'e ijaréva ha mymbachu'ĩ oporombohasýva. Joaju Havõ ñepyrũ Tembiporu Ára 1 jasypoteĩ ha'e ára 152ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 153ha umi ary hekope'ỹme. Amo 213  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1076: Mstislav I de Kiev, mburuvicha Rrúsia pegua. 1300: Tomás de Brotherton, ruvicha Ingyatérra pegua (ary omano: 1338). 1563: Robert Cecil, espía ha ojokuaikuaáva Ingyatérra pegua (ary omano: 1612). 1633: Geminiano Montanari, mbyjakuaahára Itália pegua (ary omano: 1687). 1637: Jacques Marquette, explorador ha misionero Hyãsia pegua (ary omano: 1675). 1653: , purahéi apohára Hyãsia pegua (ary omano: 1704). 1675: Scipione Maffei, historiador, mombe'ugua'u apohára, filósofo ha arqueólogo Itália pegua (ary omano: 1755). 1754: Fernando Carlos de Habsburgo-Lorena, ruvicha austríaco (ary omano: 1806). 1762: Edmund Ignace Rice, pedagogo, fundador ha religioso irlandés (ary omano: 1844). 1769: Józef Ksawery Elsner, purahéi apohára polaco (ary omano: 1854). 1771: Ferdinando Paer, purahéi apohára Itália pegua. 1774: Julián Sánchez, guerrillero ha militar Epáña pegua. 1790: Ferdinand Raimund, mombe'ugua'u apohára ha mba'eapohára austriaco (ary omano: 1836). 1796: Nicolas Léonard Sadi Carnot, científico e ingeniero Hyãsia pegua. 1801: Brigham Young, religioso mormón Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1877). 1804: Mijaíl Ivánovich Glinka, purahéi apohára Rrúsia pegua (ary omano: 1857). 1815: Otón I, mburuvichavete griego (ary omano: 1862). 1829: Francisco Javier Simonet Baca, investigador ha filólogo Epáña pegua. 1851: Isaac Peral, ingeniero Epáña pegua, inventor del submarino. 1860: Simón Iturri Patiño, empresario boliviano, magnate de la minería del estaño (ary omano: 1947). 1874: Macedonio Fernández, haihára Argentina pegua. 1878: John Masefield, ñe'ẽpapára ha haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1967). 1881: Charles Kay Ogden, haihára ha lingüista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1957). 1887: Clive Brook, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1889: Charles Kay Ogden, lingüista ha filósofo Vyretáña pegua (ary omano: 1957). 1890: Frank Morgan, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1949). 1892: Otsuka Hironori, karateca Hapõ pegua. 1903: Niní Marshall, mba'eapohára ha comediante Argentina pegua (ary omano: 1996). 1905: Robert Newton, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1956). 1907: Francisco Amighetti, pintor costarricense. 1907: Jan Patočka, filósofo eslovaco. 1907: Helen Dick Megaw, mineralogista irlandesa (ary omano: 2002) 1907: Frank Whittle, ingeniero aeronáutico ha aviador Vyretáña pegua (ary omano: 1996). 1908: Peter Anders, tenor Alemáña pegua. 1912: Herbert Tichy, geólogo, haihára, ha montañista austriaco (ary omano: 1987). 1913: Vicente Escrivá, guionista ha cineasta Epáña pegua. 1913: Piedad de la Cierva, científica Epáña pegua (ary omano: 2007) 1916: Murilo Rubião, haihára ha momaranduhára Pindoráma pegua (ary omano: 1991). 1917: William S. Knowles, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio Nobel de Química en 2001 (ary omano: 2012). 1921: Nelson Riddle, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1985). 1922: Joan Caulfield, mba'eapohára ha modelo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1991). 1922: Joan Copeland, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1924: Felipe Boso, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary omano: 1983). 1926: Andy Griffith, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2012). 1926: Marilyn Monroe, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1962). 1927: Mario Tagliaferri, religioso católico Itália pegua, nuncio en España. 1928: Gueorgui Dobrovolski, cosmonauta ucraniano soviético (ary omano: 1971). 1928: Carlos Garaycochea, humorista gráfico, haihára ha guionista Argentina pegua. 1928: Bob Monkhouse, mba'eapohára ha guionista Vyretáña pegua (ary omano: 2003). 1929: Nargis Dutt, mba'eapohára india (ary omano: 1981). 1930: Kei Kumai, cineasta Hapõ pegua. 1930: Edward Woodward, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 2009). 1933: Haruo Remeliik, ojokuaikuaáva palauano, primer presidente de su país (ary omano: 1985). 1933: Charles Wilson, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1933: Ruth Arnon, bioquímica israelí. 1934: Pat Boone, opurahéiva, purahéi apohára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1935: Norman Foster, arquitecto Vyretáña pegua. 1935: John C. Reynolds, informático Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2013). 1936: Edith Barr, opurahéiva Perũ pegua. 1936: José Manuel Pesudo, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1936: Gerald Scarfe, caricaturista e ilustrador Vyretáña pegua. 1937: Morgan Freeman, mba'eapohára ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1937: Colleen McCullough, haihára Auterália pegua. 1938: Fuad Masum, ojokuaikuaáva, abogado, profesor ha filósofo islámico kurdo. 1939: Joe Clark, ojokuaikuaáva canadiense. 1939: Cleavon Little, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1992). 1940: Rene Auberjonois, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1940: Kip Thorne, físico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1941: Toyo Ito, arquitecto Hapõ pegua. 1942: Honorino Landa, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1942: Bansi Pandit, haihára religioso hinduista, conferencista e ingeniero nuclear indio. 1944: Robert Powell, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1945: Frederica von Stade, mezzosoprano Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: Brian Cox, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1947: Ron Dennis, empresario Vyretáña pegua, fundador del grupo McLaren de Fórmula 1. 1947: Magda Giner, mba'eapohára Epáña pegua. 1947: Jonathan Pryce, mba'eapohára ha opurahéiva Vyretáña pegua. 1947: Ron Wood, guitarrista Vyretáña pegua, de la banda The Rolling Stones. 1948: Powers Boothe, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Tomáš Halík, filósofo checo. 1948: Panfilo Lacson, ojokuaikuaáva filipino. 1948: Tom Sneva, piloto automovilístico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: Víctor Giorgi, psicólogo Uruguái pegua. 1952: Şenol Güneş, entrenador de fútbol turco. 1953: David Berkowitz, asesino en serie Tetãvore Joapykuéra pegua. 1955: Chiyonofuji Mitsugu, luchador de sumo Hapõ pegua. 1956: Amanda Miguel, opurahéiva argentina. 1956: Joey Ayala, opurahéiva filipino. 1956: Patrick Besson, haihára Hyãsia pegua. 1956: Saúl Lisazo, mba'eapohára Argentina pegua. 1957: Tullio Avoledo, haihára Itália pegua. 1957: Carlos Duarte, pianista Venesuéla pegua (ary omano: 2003). 1957: Yasuhiro Yamashita, yudoca Hapõ pegua. 1958: Barry Adamson, músico Vyretáña pegua. 1958: Ahron Bregman, momaranduhára israelí. 1958: Nambaryn Enkhbayar, ojokuaikuaáva mongol, 3.º presidente de su país. 1959: Martin Brundle, piloto Vyretáña pegua de Fórmula 1. 1959: Kristine Nitzsche, atleta Alemáña pegua. 1959: Thierry Rey, yudoca Hyãsia pegua. 1959: Alan Wilder, tecladista, opurahéiva ha purahéi apohára Vyretáña pegua, de la banda Depeche Mode. 1960: Simon Gallup, bajista Vyretáña pegua, de la banda The Cure. 1961: Peter Machajdik, purahéi apohára eslovaco 1961: Jasmin Repesa, baloncestista croata. 1963: Mike Joyce, baterista Vyretáña pegua, de la banda The Smiths. 1964: Jainal Antel Sali, Jr., terrorista filipino (ary omano: 2007). 1965: Nigel Short, ajedrecista ha momaranduhára Vyretáña pegua. 1966: Abel Balbo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1966: Iliana Calabró, mba'eapohára argentina. 1967: Olivier Delaitre, tenista Hyãsia pegua. 1967: María Galido Plaza, ojokuaikuaáva filipina. 1967: Roger Sánchez, DJ Tetãvore Joapykuéra pegua de música electrónica. 1968: Jason Donovan, mba'eapohára ha opurahéiva Auterália pegua. 1968: Elena Sedina, ajedrecista ucraniana. 1969: Luis García Postigo, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1969: René Liu, mba'eapohára ha opurahéiva taiwanesa. 1969: Teri Polo, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Alexi Lalas, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Karen Mulder, modelo ha opurahéiva Olánda pegua. 1970: Consuelo Lewin, pintora Chíle pegua. 1970: R. Madhavan, mba'eapohára indio. 1970: Marley (Alejandro Wiebe), conductor de televisión ha productor Argentina pegua. 1970: Paul Schrier, mba'eapohára ha director Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Mario Cimarro, mba'eapohára ha opurahéiva cubano. 1971: María Rivera, ñe'ẽpapára ha promotora cultural Méhiko pegua. 1971: Wahyu Rudi Astadi, opurahéiva indonesio. 1971: Ghil'ad Zuckermann, filósofo ha pedagogo israelí. 1972: Huáscar Aparicio, opurahéiva boliviano (ary omano: 2013). 1972: Paula Betancourt, modelo Kolómbia pegua. 1972: Wim Maes, ajedrecista belga. 1972: María Rueff, mba'eapohára Poytuga pegua. 1972: Chanel St. James, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Adam Garcia, mba'eapohára, opurahéiva ha bailarín Auterália pegua. 1973: Heidi Klum, modelo Alemáña pegua. 1974: Alanis Morissette, opurahéiva canadiense. 1974: Michael Rasmussen, ciclista danés. 1974: Melissa Sagemiller, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: James Storm, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Úrsula Martín Oñate, yudoca Epáña pegua. 1976: Óscar Martínez, presentador de televisión Epáña pegua. 1976: Ángela Pérez Baraquio, modelo filipina. 1977: Sarah Wayne Callies, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1977: Danielle Harris, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1977: Richard Krajčo, opurahéiva ha músico checo. 1977: Malena Solda, mba'eapohára Argentina pegua. 1978: Antonietta Di Martino, atleta Itália pegua. 1978: Hasna Benhassi, atleta marroquí. 1978: Aleksandar Šapić, nadador serbio. 1979: Dani Mateo, mba'eapohára ha cómico de televisión Epáña pegua. 1979: Mario Méndez, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1979: Markus Persson, diseñador sueco de juegos, fundador de Mojang. 1980: Martin Devaney, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1980: Oliver James, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1980: Oranut Klomdee, atleta tailandesa. 1981: Brandi Carlile, opurahéiva-purahéi apohára ha guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Urayoán Jordán, opurahéiva puertorriqueño. 1981: Smush Parker, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Carlos Zambrano, beisbolista Venesuéla pegua. 1982: Justine Henin, tenista belga. 1983: Fabien Laurenti, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1983: Moustapha Salifou, vakapipopo ha'ãhára togole. 1984: Naidangiin Tüvshinbayar, yudoca mongol. 1984: Jorge Torales, vakapipopo ha'ãhára Paraguái pegua. 1984: Stéphane Sessègnon, vakapipopo ha'ãhára beniense. 1984: Jean Beausejour, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1985: Tirunesh Dibaba, atleta etíope. 1985: L.A. López, mba'eapohára ha opurahéiva filipino. 1986: Dayana Mendoza, modelo Venesuéla pegua ha Miss Universo 2008. 1986: Chinedu Obasi, vakapipopo ha'ãhára nigeriano. 1986: Skream, DJ ha productor Vyretáña pegua, de la banda Magnetic Man. 1987: Zoltán Harsányi, vakapipopo ha'ãhára eslovaco. 1987: Maho Tomita, mba'eapohára ha opurahéiva Hapõ pegua. 1988: Javier Hernández Balcázar, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1988: Nami Tamaki, opurahéiva Hapõ pegua. 1989: Federico Broin, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua 1989: Samuel Inkoom, vakapipopo ha'ãhára ghanés. 1989: Brooklyn Lee, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1990: Bryan Salazar, vakapipopo ha'ãhára Perũ pegua. 1990: Rie Murakawa, mba'eapohára de voz Hapõ pegua. 1996: Tom Holland, mba'eapohára Vyretáña pegua. 2000: Willow Shields, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 2004: Krisia Todorova: opurahéiva búlgara. Mano 195 a. C.: Liu Bang, emperador chino entre el 202 ha el 195 a. C. (ary reñói 256 o 247 a. C.). 193: Marco Severo Didius Julianus, emperador romano (ary reñói 133). 657: Eugenio I, papa de la Iglesia católica entre 654 ha 657. 1068: Íñigo de Oña, anacoreta, abad ha santo Epáña pegua (ary reñói 1000). 1224: Abu Yaqub II al-Mustansir, califa almohade. 1434: Vladislao II Jagellón, mburuvichavete polaco entre 1386 ha 1434 (ary reñói 1350). 1571: John Story, mártir católico Ingyatérra pegua (ary reñói 1504). 1616: Tokugawa Ieyasu, shōgun Hapõ pegua entre 1600 ha 1605 (ary reñói 1543). 1625: Honoré d'Urfé, haihára preciosista Hyãsia pegua (ary reñói 1568). 1642: John Suckling, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua. 1660: Mary Dyer, cuáquera Ingyatérra pegua, ejecutada (ary reñói 1611). 1710: David Mitchell, almirante Vyretáña pegua (ary reñói 1642). 1815: Louis Alexandre Berthier, mariscal Hyãsia pegua (ary reñói 1753). 1823: Louis Nicolas Davout, mariscal Hyãsia pegua (ary reñói 1770). 1830: Swaminarayan, religioso indio, líder de secta (ary reñói 1781). 1841: David Wilkie, pintor Vyretáña pegua (ary reñói 1785). 1846: Gregorio XVI, papa de la Iglesia católica entre 1831 ha 1846 (ary reñói 1765). 1860: José María Melo ha Ortiz, general ha ojokuaikuaáva Kolómbia pegua. 1864: Hong Xiuquan, rebelde chino (ary reñói 1812). 1868: James Buchanan, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, presidente entre 1857 ha 1861 (ary reñói 1791). 1872: James Gordon Bennett, Sr., editor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1795). 1876: Hristo Botev, revolucionario ha ñe'ẽpapára búlgaro (ary reñói 1848). 1879: Eugène Bonaparte, emperador Hyãsia pegua (ary reñói 1856). 1890: Aureliano Maestre de San Juan, científico Epáña pegua (ary reñói 1828). 1925: Thomas Marshall, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1926: Ramón Turró, biólogo Epáña pegua. 1927: Lizzie Borden, mujer Tetãvore Joapykuéra pegua acusada de asesinato de su familia (ary reñói 1860). 1927: J. B. Bury, historiador, filólogo ha erudito irlandés (ary reñói 1861). 1927: Aníbal María di Francia, sacerdote católico Itália pegua (ary reñói 1851). 1936: Francisco Grandmontagne, haihára Epáña pegua. 1938: Ödön von Horváth, haihára ha mombe'ugua'u apohára croata-Hyãsia pegua (ary reñói 1901). 1941: Hugh Walpole, novelista neozelandés (ary reñói 1884). 1941: Hans Berger, pohanohára neurólogo Alemáña pegua (ary reñói 1873). thumb|120px|Leslie Howard en Lo que el viento se llevó. 1943: Leslie Howard (50), mba'eapohára, director ha productor Vyretáña pegua; asesinado por los nazis (ary reñói 1893). 1945: Pío del Río Hortega, pohanohára Epáña pegua (ary reñói 1882). 1946: Ion Antonescu, mariscal ha ojokuaikuaáva rumano, primer ministro de su país; ejecutado (ary reñói 1882). 1946: Leo Slezak, tenor Alemáña pegua (ary reñói 1873). 1948: Sonny Boy Williamson I, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1914). 1952: John Dewey, filósofo ha psicólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1859). 1954: Martin Andersen Nexø, haihára danés (ary reñói 1869). 1959: Sax Rohmer, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1883). 1960: Paula Hitler, mujer austriaca, hermana de Adolf Hitler (ary reñói 1896). 1962: Adolf Eichmann, líder nazi Alemáña pegua (ary reñói 1906). 1965: Curly Lambeau, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1898). 1966: Papa Jack Laine, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1873). 1968: Helen Keller, autora, activista, ha oradora Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1880). 1971: Reinhold Niebuhr, teólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1892). 1973: Mary Kornman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1915). 1979: Werner Forssmann, físico Alemáña pegua, premio Nobel (ary reñói 1904). 1983: Anna Seghers, haihára Alemáña pegua. 1983: Jaime Lazcano, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary reñói 1909). 1983: Jack Dempsey, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Richard Greene, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1918). 1994: Joaquín Pérez Villanueva, historiador ha académico Epáña pegua. 1999: Cris Miró, vedette ha travesti Argentina pegua (ary reñói 1968). 2001: Birendra ha Aishwarya, mburuvichavetees nepalíes; asesinados. 2001: Violeta Correa, primera dama Perũ pegua. 2001: Hank Ketcham, dibujante Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1920). 2003: Luis Sánchez-Harguindey, pohanohára ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói 1935). 2004: William Manchester, haihára e historiador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1922). 2005: George Mikan, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1924). 2006: Rocío Jurado, opurahéiva ha mba'eapohára Epáña pegua (ary reñói 1946). 2008: Tommy Lapid, momaranduhára ha ojokuaikuaáva israelí, 17.º ministro de Justicia de Israel (ary reñói 1931). 2008: Yves Saint Laurent, diseñador de moda Hyãsia pegua (ary reñói 1936). 2008: Alicia Zubasnabar de De la Cuadra (Licha), activista Argentina pegua (ary reñói 1915). 2011: Aníbal Barrios Pintos, historiador Uruguái pegua (ary reñói 1918). 2011: Manolo Otero, opurahéiva Epáña pegua (ary reñói 1942). 2012: Kathryn Joosten, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1939). 2012: Adan Zapata, opurahéiva ha rapero Méhiko pegua (ary reñói 1990). 2014: Ann B. Davis, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1926). 2017: Carles Capdevila i Plandiura, momaranduhára Epáña pegua (ary reñói 1965). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 2 jasypoteĩ ha'e ára 153ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 154ha umi ary hekope'ỹme. Amo 212  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 926: Murakami, emperador Hapõ pegua (ary omano: 967). 1423: Fernando I, mburuvichavete de Nápoles (ary omano: 1494). 1489: Carlos IV de Borbón, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano: 1537). 1535: León XI, papa Itália pegua (ary omano: 1605). 1565: Francisco Ribalta, moha'angahára Epáña pegua (ary omano: 1628). 1621: Isaak van Ostade, moha'angahára Olánda pegua (ary omano: 1649). 1691: Nicolau Nasoni, arquitecto ha moha'angahára Itália pegua (ary omano: 1773). 1731: Martha Washington, karai George Washington rembireko (ary omano: 1802). 1740: Marqués de Sade (Donatien Alphonse François), haihára Hyãsia pegua (ary omano: 1814). 1743: Cagliostro, pohanohára, alquimista ha ocultista Itália pegua (ary omano: 1795). 1748: Ignacio de Arteaga e Idiáquez, ruvicha Epáña pegua (ary omano: 1817). 1748: José Lidón, purahéi apohára Epáña pegua (ary omano: 1827). 1758: Juan José Paso, políticio Argentina pegua, secretario de la Primera Junta (ary omano: 1833). 1782: Benjamin Gaillon, micólogo Hyãsia pegua (ary omano: 1839). 1787: Nils Gabriel Sefström, químico sueco (ary omano: 1845). 1801: Atanasio Cruz Aguirre, ojokuaikuaáva Uruguái pegua (ary omano: 1875). 1816: Constantin Alexandru Rosetti, haihára ha ojokuaikuaáva rumano (ary omano: 1885). 1817: Jacques Pucheran, zoólogo ha explorador Hyãsia pegua (ary omano: 1895). 1821: Ion Bratianu, ojokuaikuaáva rumano (ary omano: 1891). 1823: Théodore Deck, ceramista Hyãsia pegua (ary omano: 1891). 1823: Adolf Bernhard Christoph Hilgenfeld, haihára ha teólogo Alemáña pegua (ary omano: 1907). 1823: Piotr Lavrov, papapykuaahára ha ojokuaikuaáva Rrúsia pegua (ary omano: 1900). 1830: Antonio Plaza Llamas, haihára ha militar Méhiko pegua (ary omano: 1882). 1831: Marcelino Sanz de Sautuola, arqueólogo Epáña pegua (ary omano: 1888). 1833: Segismundo Moret, ojokuaikuaáva ha orador Epáña pegua (ary omano: 1913). 1835: Pío X (Melchor Sarto), religioso Itália pegua, papa entre 1903 a 1914 (ary omano: 1914). 1835: Nikolái Rubinstein, pianista ha purahéi apohára Rrúsia pegua (ary omano: 1881). 1837: Ignacio Silva Ureta, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary omano: 1924). 1838: Alejandra de Oldenburgo, ruvicha Rrúsia pegua (ary omano: 1900). 1840: Servando Arbolí Faraúdo, teólogo ha haihára Epáña pegua (ary omano: 1904). 1840: Thomas Hardy, ñe'ẽpapára ha novelista Vyretáña pegua (ary omano: 1928). 1841: Federico Zandomeneghi, moha'angahára Itália pegua (ary omano: 1917). 1845: Arthur MacArthur, Jr., general Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1912). 1846: Victorino Abente ha Lago, ñe'ẽpapára Epáña pegua, radicado en Paraguay (ary omano: 1935). 1846: Augusto Font Carreras, arquitecto Epáña pegua (ary omano: 1924). 1857: Sir Edward Elgar, purahéi apohára Vyretáña pegua (ary omano: 1934). 1857: Karl Adolph Gjellerup, mombe'ugua'u apohára ha novelista danés, premio nobel de literatura en 1917 (ary omano: 1919). 1860: Roger de Barbarin, tirador olímpico Hyãsia pegua (ary omano: 1925). 1863: Felix von Weingartner, director de orquesta ha músico yugoslavo (ary omano: 1942). 1865: Álvaro López Núñez, momaranduhára Epáña pegua (ary omano: 1936). 1865: Amália Luazes, haihára Poytuga pegua (ary omano: 1938). 1867: Samuel Meza Briones, ñe'ẽpapára nicaragüense (ary omano: 1930). 1869: Konrad Theodor Preuss, etnólogo Alemáña pegua (ary omano: 1938). 1875: José López Pinillos, momaranduhára, mombe'ugua'u apohára ha haihára Epáña pegua (ary omano: 1922). 1878: Wallace Hartley, violinista Vyretáña pegua (ary omano: 1912). 1881: Henry Joseph Round, inventor Vyretáña pegua (ary omano: 1966). 1884: Adolfo Meléndez, presidente del Real Madrid (ary omano: 1968). 1887: Gottlieb Hering, oficial de las SS (ary omano: 1945). 1891: Takijirō Ōnishi, almirante Hapõ pegua (ary omano: 1945). 1895: Marcelino García Barragán, militar ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary omano: 1979). 1895: William Guy Carr, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1959). 1899: Lotte Reiniger, cineasta Alemáña pegua (ary omano: 1981). 1901: Raymond Asso, letrista Hyãsia pegua (ary omano: 1968). 1901: Wenceslao Tejerina Fotheringham, cirujano Argentina pegua (ary omano: 1985). 1902: Eugenio Asensio, filólogo Epáña pegua (ary omano: 1996). 1903: Max Aub, haihára Epáña pegua (ary omano: 1972). 1904: Johnny Weissmüller, nadador ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1984). 1906: Augusto Codecá, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano: 1978). 1906: František Plánička, vakapipopo ha'ãhára checo (ary omano: 1996). 1906: Carlo Scarpa, arquitecto Itália pegua (ary omano: 1978). 1907: Saúl Montes Bradley, publicista Argentina pegua (ary omano: 1945). 1908: Marcel Langiller, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua (ary omano: 1980). 1911: Eladio Vicuña Aránguiz, obispo Chíle pegua (ary omano: 2008). 1913: Vicente Gerbasi, ñe'ẽpapára Venesuéla pegua (ary omano: 1992). 1913: Barbara Pym, novelista Vyretáña pegua (ary omano: 1980). 1913: Walter Andreas Schwarz, músico Alemáña pegua (ary omano: 1992). 1913: Joaquín Solano Chagoya, jinete Méhiko pegua (ary omano: 2003). 1916: Carlos León, haihára Chíle pegua (ary omano: 1988). 1918: Benkt Sparre, botánico sueco (ary omano: 1986). 1920: Marcel Reich-Ranicki, crítico Alemáña pegua (ary omano: 2013). 1920: Tex Schramm, entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano (ary omano: 2003). 1920: Johnny Speight, guionista Vyretáña pegua (ary omano: 1998). 1922: Juan Antonio Bardem, cineasta Epáña pegua (ary omano: 2002). 1922: Clair Cameron Patterson, geoquímico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1995). 1922: Francisco Piquer Chanza, mba'eapohára Epáña pegua (ary omano: 2009). 1922: Judith Westphalen, moha'angahára Perũ pegua (ary omano: 1976). 1925: Doris Hart, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1925: LeRoy Ellis, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1992). 1926: Raul Hilberg, historiador judío austriaco (ary omano: 2007). 1927: Isidre Flotats, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1928: Carlos Barral, haihára, editor ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 1989). 1929: Ken McGregor, tenista Auterália pegua (ary omano: 2007). 1930: Charles Conrad, astronauta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1999). 1930: Hugo Garaycoa, sacerdote Perũ pegua. 1930: Jimmy Jones, purahéi apohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2012). 1931: Amado García Guerrero, militar dominicano (ary omano: 1961). 1933: Horacio Ferrer, ñe'ẽpapára, autor ha haihára Uruguái pegua (ary omano: 2014). 1934: Murray Ian Hill Brooker, botánico Auterália pegua. 1934: Edgar Perea, narrador ha momaranduhára deportivo Kolómbia pegua (ary omano: 2016). 1936: Rex Gildo, opurahéiva ha mba'eapohára Alemáña pegua (ary omano: 1999). 1937: Rosalyn Higgins, jurista Vyretáña pegua. 1937: Sally Kellerman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1938: Kevin Brownlow, historiador Vyretáña pegua. 1938: Carlos Garaikoetxea, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1939: Antonio Alegre Cremades, moha'angahára Epáña pegua (ary omano: 2006). 1940: Constantino II, ruvicha griego, mburuvichavete en el exilio. 1941: Stacy Keach, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1941: Charlie Watts, músico ha baterista Vyretáña pegua, de la banda Rolling Stones. 1942: Tony Buzan, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: José Miguel Insulza, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1943: Crescenzio Sepe, cardenal Itália pegua. 1944: Nils Candia Gini, ojokuaikuaáva Paraguái pegua. 1944: Marvin Hamlisch, purahéi apohára ha pianista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2012). 1944: Ricardo Monti, mombe'ugua'u apohára Argentina pegua. 1944: Alfonso Muga, catedrático e ingeniero Chíle pegua. 1945: José Luis Corcuera, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1946: Lasse Hallström, cineasta sueco. 1946: Peter Sutcliffe, asesino en serie Vyretáña pegua. 1947: Juan Gabriel Valdés, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1947: Rosa Villacastín, momaranduhára Epáña pegua. 1949: Omar Calabrese, semiólogo Itália pegua (ary omano: 2012). 1949: Neil Shicoff, tenor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Heather Cooper, astrónoma Vyretáña pegua. 1951: Edgardo Codesal Méndez, árbitro Méhiko pegua. 1951: Rubén Mattos, opurahéiva ha purahéi apohára Argentina pegua. 1951: Arnold Mühren, vakapipopo ha'ãhára Olánda pegua. 1951: Raúl Saldívar, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1951: Khattiya Sawasdiphol, militar tailandés (ary omano: 2010). 1952: Lourdes Almeida, fotógrafa Méhiko pegua. 1952: Ana Cristina Cesar, ñe'ẽpapára Pindoráma pegua (ary omano: 1983). 1952: Miguel Ángel Jenner, mba'eapohára Epáña pegua. 1952: Edgardo Mocca, politólogo ha momaranduhára Argentina pegua. 1953: Osvaldo Andrade, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1953: Óscar Gacitúa, moha'angahára Chíle pegua. 1953: Francisco García Pérez, catedrático ha haihára Epáña pegua. 1953: Cornel West, filósofo ha activista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Jesús Eguiguren, catedrático Epáña pegua. 1954: Víctor García Toma, jurista Perũ pegua. 1954: Dennis Haysbert, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Mayra Martí, opurahéiva Venesuéla pegua. 1954: Chiyoko Kawashima, seiyū Hapõ pegua. 1955: Dana Carvey, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1955: Michael Steele, música, opurahéiva ha bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas The Bangles ha The Runaways. 1955: Hernaldo Zúñiga, músico nicaragüense. 1956: Enrique Cornejo Ramírez, economista ha ojokuaikuaáva Perũ pegua. 1956: Ernesto Labarthe, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1956: Jan Lammers, piloto de carreras Olánda pegua. 1956: Félix Orte, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano: 1989). 1957: Bobby Sanabria, percusionista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Roberto Visentini, ciclista Itália pegua. 1958: Patricia Adriani, mba'eapohára Epáña pegua. 1958: Eduardo Gómez, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1958: Lex Luger, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Papolo Vega, momaranduhára dominicano (ary omano: 1981). 1958: Aitor Amezaga, músico, arreglista ha purahéi apohára. 1959: Rineke Dijkstra, fotógrafo Olánda pegua. 1959: Javier Laynez Potisek, jurista Méhiko pegua. 1959: Lydia Lunch, mba'eapohára ha guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Teenage Jesus and the Jerks, 8-Eyed Spy, ha Harry Crews. 1959: Emilio Rached, ojokuaikuaáva Argentina pegua. 1960: Olga Bondarenko, atleta Rrúsia pegua. 1961: Alejandro Agresti, cineasta Argentina pegua. 1961: Dora Mazzone, mba'eapohára Venesuéla pegua. 1961: Dez Cadena, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Black Flag. 1961: Liam Cunningham, mba'eapohára irlandés. 1963: Pepe Viyuela, mba'eapohára ha humorista Epáña pegua. 1963: Ane Gabarain, mba'eapohára Epáña pegua. 1964: Caroline Link, cineasta ha guionista Alemáña pegua. 1965: Joaquín Cardiel, bajista Epáña pegua, de la banda Héroes del Silencio. 1965: Jens-Peter Herold, atleta Alemáña pegua. 1965: Jim Knipfel, novelista, autobiógrafo, ha momaranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Oyuki Konno, haihára Hapõ pegua. 1965: Markel Olano, ojokuaikuaáva vasco. 1965: Manel Silvestre, waterpolista Epáña pegua. 1966: Pedro Guerra, cantautor Epáña pegua. 1967: Antonio Calderón Burgos, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Epáña pegua. 1968: Andy Cohen, personaje televisivo ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Talant Dujshebaev, balonmanista kirguistano nacionalizado Epáña pegua. 1968: Álvaro Ugaz Otoya, momaranduhára Perũ pegua (ary omano: 2009). 1970: Matthew Garrison, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: B-Real, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Cypress Hill. 1971: José Andrëa, opurahéiva hispano-boliviano, de la banda Mägo de Oz. 1971: Enrique García Rodríguez, cineasta Epáña pegua. 1971: Anthony Montgomery, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Mariano Alameda, docente Epáña pegua. 1972: Raúl Ibáñez, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Wentworth Miller, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1973: Carlos Acosta, bailarín cubano. 1973: Neifi Pérez, beisbolista dominicano. 1974: Gata Kamsky, ajedrecista Rrúsia pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Mariano Alameda, mba'eapohára Epáña pegua. 1975: Lisandro Alonso, cineasta Argentina pegua. 1975: Paz Bascuñán, mba'eapohára Chíle pegua. 1976: Earl Boykins, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Danel Castro, beisbolista cubano. 1976: Masenate Mohato Seeiso, reina consorte de Letsie III de Lesotho. 1976: Antonio Rodrigo Nogueira, luchador de artes marciales Pindoráma pegua. 1976: Tim Rice-Oxley, teclista Vyretáña pegua, de la banda Keane. 1977: Maximiliano Estévez, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1977: A.J. Styles, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1977: Zachary Quinto, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Taj Burrow, surfista Auterália pegua. 1978: Nikki Cox, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Dominic Cooper, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1978: Alejandro Delorte, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1978: Justin Long, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Deon Richmond, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Marcelo Sosa, vakapipopo ha'ãhára Uruguái pegua. 1978: Yi So-yeon, científica ha astronauta coreana 1979: Morena Baccarín, mba'eapohára Pindoráma pegua residente en Estados Unidos. 1979: Fernando Fernández, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1979: Luis Durán Riquelme, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1979: Natalia Rodríguez Martínez, atleta Epáña pegua. 1980: Caio Blat, mba'eapohára Pindoráma pegua. 1980: Mariano Bogliacino, vakapipopo ha'ãhára Uruguái pegua. 1980: Fabrizio Moretti, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Strokes. 1980: Bobby Simmons, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Gastón Stang, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1980: Abby Wambach, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Tomasz Wróblewski, músico polaco, de las bandas Behemoth ha Vesania. 1981: Nikolái Davydenko, tenista ucraniano. 1981: Nicolas Plestan, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1981: Velvet Sky, luchadora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Jewel Staite, mba'eapohára canadiense. 1982: Diego Toro, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1983: Leela James, cantautora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Mile Ilić, baloncestista serbio. 1984: Tyler Farrar, ciclista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Erika Villaécija, nadadora Epáña pegua. 1985: Ana Cristina, opurahéiva, bailarina ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Julio Ceja, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1987: Diego Cardozo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1987: Matthew Koma, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1988: Sergio Agüero, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1989: Freddy Adu, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua de origen ghanés. 1990: Brittany Curran, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1990: Sebastián Saavedra, piloto Kolómbia pegua. 1992: Pajtim Kasami, vakapipopo ha'ãhára suizo. 1993: Cristhian Bonilla, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1993: Rafael Valdez, mba'eapohára Méhiko pegua. 1994: Jemma McKenzie-Brown, mba'eapohára Vyretáña pegua 1995: Sterling Beaumon, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 2000: Lilimar Hernandez, mba'eapohára Venesuéla pegua. Mano 1094: Nicolás de Trani, santo católico griego (ary reñói 1075). 1418: Catalina de Lancaster, reina consorte de Castilla (ary reñói 1373). 1446: Martín de Vargas, teólogo Epáña pegua. 1453: Álvaro de Luna, ruvicha castellano (ary reñói ca. 1390). 1567: Shane O'Neill, mburuvichavete irlandés (ary reñói 1530). 1572: Thomas Howard, ruvicha Ingyatérra pegua (ary reñói 1536). 1624: Alonso Gómez de Encinas, fraile Epáña pegua (ary reñói 1575). 1624: Jacques L'Hermite, pirata belga (ary reñói 1582). 1652: Íñigo Jones, arquitecto Vyretáña pegua (ary reñói 1573). 1671: Sofía Leonor de Sajonia, ruvicha Alemáña pegua (ary reñói 1609). 1694: Gaspar Téllez-Girón ha Sandoval, ruvicha ha militar Epáña pegua (ary reñói 1625). 1701: Madeleine de Scudéry, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1607). 1716: Ogata Korin, moha'angahára Hapõ pegua (ary reñói 1658). 1724: Francisca Drummond de Melfort ha Wallace, ruvicha Vyretáña pegua (ary reñói 1696). 1773: Andreas Berlin, botánico ha explorador sueco (ary reñói 1746). 1785: Jean Paul de Gua de Malves, papapykuaahára Hyãsia pegua (ary reñói 1713). 1791: Pierre Victor de Besenval de Brünstatt, militar suizo (ary reñói 1721). 1806: Pablo Pedro Astarloa, filólogo vasco (ary reñói 1752). 1825: José Faustino Sánchez Carrión, Prócer de la Independencia del Perú (ary reñói 1787). 1832: Jean-Pierre Abel-Rémusat, sinólogo Hyãsia pegua (ary reñói 1788). 1846: José Demetrio Rodríguez, botánico Epáña pegua (ary omano: 1846). 1853: Lucas Alamán, ojokuaikuaáva e historiador Méhiko pegua (ary reñói 1792). 1866: Luisa Cáceres de Arismendi, independentista Venesuéla pegua (ary reñói 1799). 1867: Pascual Echagüe, militar ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1797). 1870: Carl Alexander Anselm von Hügel, militar ha explorador austríaco (ary reñói 1795). 1874: Agustín María Acevedo Rodríguez, haihára Méhiko pegua (ary reñói 1806). 1881: Émile Littré, filósofo ha lexicógrafo Hyãsia pegua (ary reñói 1801). 1882: Giuseppe Garibaldi, revolucionario Itália pegua (ary reñói 1807). 1882: Mariano Téllez-Girón ha Beaufort Spontin, militar Epáña pegua (ary reñói 1814). 1888: Marcelino Sanz de Sautuola, arqueólogo Epáña pegua (ary reñói 1831). 1893: Rafael Roca, activista Argentina pegua (ary reñói 1859). 1906: Mateo Morral, anarquista (ary reñói 1880). 1915: Eugenio Aguirre Benavides, militar Méhiko pegua (ary reñói 1884). 1925: Gueorgui Cheitanov, anarquista búlgaro (ary reñói 1896). 1925: Mariola Sirakova, anarquista búlgara (ary reñói 1904). 1927: Natalia Chacón, Primera Dama Méhiko pegua (ary reñói 1879). 1928: Rafael Hernández León, purahéi apohára Venesuéla pegua (ary reñói 1856). 1928: Otto Nordenskjöld, geólogo sueco (ary reñói 1869). 1929: Enrique Gorostieta, soldado Méhiko pegua (ary reñói 1889). 1929: Ken McGregor, tenista Auterália pegua (ary omano: 2007). 1930: Enrique López Albujar, militar ha ojokuaikuaáva Perũ pegua (ary omano: 1990). 1930: Samuel Meza Briones, ñe'ẽpapára nicaragüense (ary reñói 1867). 1931: Alberto Orrego Luco, moha'angahára Chíle pegua (ary reñói 1854). 1933: Frank Jarvis, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1878). 1937: Louis Vierne, organista ha purahéi apohára Hyãsia pegua (ary reñói 1870). 1939: Enrique Fernández Arbós, violinista Epáña pegua (ary reñói 1863). 1939: José Pimentel Llerenas, líder sindical Méhiko pegua. 1940: Ernesto Laroche, moha'angahára Uruguái pegua (ary reñói 1879). 1941: Lou Gehrig, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1903). 1945: August Hirt, pohanohára Alemáña pegua (ary reñói 1898). 1945: Ludwig Stumpfegger, pohanohára Alemáña pegua (ary reñói 1910). 1946: Ramón José Cárcano, historiador ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1860). 1947: Stepán Maxímovich Petrichenko, revolucionario Rrúsia pegua (ary reñói 1892). 1948: Viktor Brack, físico Alemáña pegua (ary reñói 1904). 1948: Karl Brandt, oficial de las SS Alemáña pegua (ary reñói 1904). 1948: Karl Gebhardt, físico Alemáña pegua (ary reñói 1897). 1948: Joachim Mrugowsky, pohanohára nazi (ary reñói 1905). 1948: Wolfram Sievers, oficial Alemáña pegua de las SS (ary reñói 1905). 1949: Teodoro Llorente Falcó, momaranduhára ha haihára Epáña pegua (ary reñói 1869). 1951: Bálint Hóman, historiador húngaro (ary reñói 1885). 1952: Sarbelio Navarrete, jurista nicaragüense (ary reñói 1880). 1955: Luis Linares, ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1867). 1956: Jean Hersholt, mba'eapohára ha humanitario danés (ary reñói 1886). 1957: Augusto Aguirre Morales, ñe'ẽpapára Perũ pegua (ary reñói 1888). 1961: Amado García Guerrero, militar dominicano (ary reñói 1931). 1961: Louis de Wohl, astrólogo suizo (ary reñói 1903). 1962: Fran Saleški Finžgar, sacerdote ha haihára esloveno (ary reñói 1871). 1962: Vita Sackville-West, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1892). 1963: Paul Carpenter Standley, botánico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1884). 1964: Maximino Martínez, botánico Méhiko pegua (ary reñói 1888). 1967: Casildo Condori, guerrillero boliviano (ary reñói 1941). 1967: Benno Ohnesorg (26), activista Alemáña pegua (ary reñói 1940). Su asesinato dio origen a la creación del grupo guerrillero Movimiento Dos de Junio. 1968: Richard Norris Williams, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1891). 1970: Albert Lamorisse, cineasta Hyãsia pegua (ary reñói 1922). 1970: Bruce McLaren, diseñador, piloto e ingeniero de automóviles de carreras neozelandés (ary reñói 1937). 1970: Lucía Sánchez Saornil, ñe'ẽpapára ha activista Epáña pegua (ary reñói 1895). 1970: Giuseppe Ungaretti, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary reñói 1888). 1974: Sara Gómez (31), cineasta ha feminista cubana de raza negra (ary reñói 1942). 1975: Gabriel Aresti, haihára ha ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary reñói 1933). 1976: Juan José Torres, ojokuaikuaáva ha militar boliviano (ary reñói 1920). 1977: Stephen Boyd, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1931). 1978: Santiago Bernabéu, vakapipopo ha'ãhára ha presidente del Real Madrid (ary reñói 1895). 1978: Malek Haddad, haihára ha ñe'ẽpapára argelino (ary reñói 1927). 1979: Jim Hutton, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1934). 1981: Rino Gaetano, cantautor Itália pegua (ary reñói 1950). 1984: Tom Hernández, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1915). 1984: François de Menthon, jurista ha ojokuaikuaáva Hyãsia pegua (ary reñói 1900). 1984: Fernando Zóbel, moha'angahára Epáña pegua (ary reñói 1924). 1986: Gerald Stano, asesino en serie Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1951). 1987: Andrés Segovia, guitarrista Epáña pegua (ary reñói 1893). 1987: Juan Francisco Azcárate, ingeniero Méhiko pegua (ary reñói 1896). 1987: Elina Colomer, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1922). 1987: Anthony de Mello, sacerdote ha psicoterapeuta indio (ary reñói 1931). 1988: Raj Kapoor, mba'eapohára ha cineasta indio (ary reñói 1924). 1989: Alfred Winslow Jones, momaranduhára Auterália pegua (ary reñói 1901). 1990: Stiv Bators, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1949). 1990: Ricardo García, locutor Chíle pegua. 1990: Jack Gilford, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1908). 1990: Rex Harrison, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1908). 1996: John Alton, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1901). 1996: Rene Bond, mba'eapohára pornográfica Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1950). 1996: Ray Combs, cómico ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1956). 1996: Pilar Lorengar, soprano Epáña pegua (ary reñói 1926). 1996: Amos Tversky, psicólogo israelí (ary reñói 1937). 1998: Gonzalo Martínez Ortega, cineasta Méhiko pegua (ary reñói 1934). 1999: Junior Braithwaite, músico jamaicano (The Wailers) (ary reñói 1949). 1999: César Augusto Dávila Gavilanes, sacerdote ecuatoriano (ary reñói 1910). 1999: Olivier Debré, moha'angahára Hyãsia pegua (ary reñói 1920). 1999: Rodolfo Tálice, haihára Uruguái pegua (ary reñói 1899). 2001: Imogene Coca, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1908). 2002: Orlando Fantoni, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Pindoráma pegua (ary reñói 1917). 2004: Nikolái Giaúrov, tenor búlgaro (ary reñói 1929). 2004: Alfredo Parga, momaranduhára Argentina pegua (ary reñói 1924). 2004: Sergio Ramos Gutiérrez, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1935). 2005: Isabel Aretz, musicóloga ha purahéi apohára Argentina pegua (ary reñói 1909). 2005: Chloe Jones, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1975). 2005: Samir Kassir, momaranduhára ha profesor libanés (ary reñói 1950). 2005: Bolívar Urrutia Parrilla, militar panameño (ary reñói 1918). 2006: Bernard Loomis, desarrollador juguetero Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1923). 2007: Huang Ju, ojokuaikuaáva chino (ary reñói 1938). 2008: Bo Diddley, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1928). 2008: Mel Ferrer, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1917). 2009: David Eddings, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1931). 2010: Giuseppe Taddei, barítono Itália pegua (ary reñói 1916). 2011: Vicente Ramos Pérez, historiador ha académico Epáña pegua (ary reñói 1919). 2012: Adolfo Calero, empresario ha ojokuaikuaáva nicaragüense (ary reñói 1931). 2012: Richard Dawson, cómico ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1932). 2012: LeRoy Ellis, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1940). 2012: Héctor García Cobo, fotógrafo Méhiko pegua (ary reñói 1923). 2012: Kathryn Joosten, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1939). 2012: Helios Sarthou, ojokuaikuaáva Uruguái pegua (ary reñói 1926). 2012: Genichi Taguchi, ingeniero Hapõ pegua (ary reñói 1924). 2016: Rafa Ojeda, sacerdote Epáña pegua (ary reñói 1935). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 3 jasypoteĩ ha'e ára 154ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 155ha umi ary hekope'ỹme. Amo 211  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 20 a. C.: Sejano ojokuaikuaáva ha militar romano (ary omano: 31 d. C.). 1139: Conón de Naso, abad basilio (ary omano: 1236). 1537: Juan Manuel, príncipe de Portugal (ary omano: 1554). 1540: Carlos II de Estiria, archiduque austriaco (ary omano: 1590). 1554: Pedro de Médici, noble Itália pegua (ary omano: 1604). 1594: César de Vendôme, noble Hyãsia pegua (ary omano: 1665). 1579: Jens Munk, navegante ha explorador noruego-danés (ary omano: 1628). 1603: Pietro Paolini, moha'angahára Itália pegua (ary omano: 1681). 1635: Philippe Quinault, ñe'ẽpapára Hyãsia pegua (ary omano: 1688). 1723: Giovanni Antonio Scopoli, pohanohára ha naturalista italoaustriaco (ary omano: 1788). 1726: James Hutton, geólogo escocés (ary omano: 1797). 1770: Manuel Belgrano, ojokuaikuaáva, abogado, ensayista ha militar Argentina pegua (ary omano: 1820). 1791: Juan Francisco Giró, presidente Uruguái pegua (ary omano: 1863). 1808: Jefferson Davis, ojokuaikuaáva esclavista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1889). 1819: Johan Barthold Jongkind, moha'angahára impresionista Olánda pegua (ary omano: 1891). 1828: José Inzenga, purahéi apohára Epáña pegua (ary omano: 1891). 1843: Federico VIII, mburuvichavete danés (ary omano: 1912). 1853: William Matthew Flinders Petrie, egiptólogo Vyretáña pegua (ary omano: 1942). 1865: Jorge V, mburuvichavete Vyretáña pegua entre 1910 ha 1936 (ary omano: 1936). 1873: Otto Loewi, fisiólogo Alemáña pegua, premio nobel de medicina en 1936 (ary omano: 1961). 1876: Ramón Cabanillas, haihára Epáña pegua en lengua gallega (ary omano: 1876). 1877: Raúl Dufý, moha'angahára, artista gráfico ha diseñador textil Hyãsia pegua (ary omano: 1953). 1888: André Rigal, escultor Hyãsia pegua (ary omano: ¿?). 1896: Isaac Puente, pohanohára vasco ha teórico del anarquismo (ary omano: 1896). 1898: Rosa Chacel, haihára Epáña pegua (ary omano: 1898). 1899: Georg von Békésy, biofísico húngaro, premio nobel de medicina en 1961 (ary omano: 1972). 1901: José Lins do Rego, haihára ha momaranduhára Pindoráma pegua (ary omano: 1957). 1903: Pedro García de la Huerta Matte, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary omano: 1994). 1906: Josephine Baker, opurahéiva ha bailarina Hyãsia pegua (ary omano: 1975). 1910: Wilfred Thesiger, explorador ha haihára Vyretáña pegua (ary omano: 2003). 1911: Paulette Goddard, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1990). 1913: Pedro Mir, ñe'ẽpapára nacional dominicano (ary omano: 2000). 1916: Aldo Zeoli, militar e ingeniero astronáutico Argentina pegua (ary omano: 2003). 1922: Alain Resnais, cineasta Hyãsia pegua (ary omano: 2014). 1924: Olga Lamas, opurahéiva de tangos, de repertorio humorístico (ary omano: 1988). 1924: Jimmy Rogers, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua de blues. 1924: Torsten Wiesel, investigador sueco, premio nobel de medicina ha fisiología en 1981 (ary omano: 1997). 1925: Tony Curtis, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2010). 1926: Allen Ginsberg, ñe'ẽpapára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1997). 1927: Eliseo Mouriño, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano: 1961). 1928: Donald Judd, escultor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1994). 1929: Werner Arber, microbiólogo suizo, premio nobel de fisiología o medicina en 1978. 1930: Marion Zimmer Bradley, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1999). 1931: Raúl Castro, ojokuaikuaáva ha revolucionario cubano, hermano de Fidel Castro (1926-2016) ha presidente de Cuba. 1931: Walter Malosetti, guitarrista de jazz ha purahéi apohára Argentina pegua (ary omano: 2013). 1931: John Norman, haihára de ciencia ficción Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Lindy Remigino, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1933: Roberto Bodegas, cineasta Epáña pegua. 1933: Anthony Harvey, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1935: Carlos Jiménez Villarejo, jurista Epáña pegua. 1935: Imanol Murua, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 2008). 1936: Larry McMurtry, mombe'ugua'u apohára ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Enric Gensana, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano: 2005). 1939: Steve Dalkowski, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1939: Marcos Velásquez, atõihára ha ñe'ẽpapára Uruguái pegua (ary omano: 2010). 1942: Curtis Mayfield, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1999). 1943: Billy Cunningham, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1944: Edith McGuire, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1944: Tony Vilas, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano: 2013). 1945: Isabel de los Ángeles Ruano, haihára ha ñe'ẽpapára guatemalteca. 1946: Michael Clarke atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Byrds. 1946: Penelope Wilton, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1947: Mickey Finn, percusionista Vyretáña pegua, de la banda T. Rex. 1948: Carlos Franzetti, purahéi apohára, pianista ha arreglador Argentina pegua, ganador de un premio Grammy Latino. 1950: Frédéric François, opurahéiva ha purahéi apohára Itália pegua. 1950: Suzi Quatro, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: Billy Powell, tecladista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Lynyrd Skynyrd. 1954: Dulce (ary omano: 2003) e Inma Chacón, haiháras Epáña peguas. 1954: Jiri Georg Dokoupil, moha'angahára vanguardista Alemáña pegua, nacido en Checoslovaquia. 1954: Claudio Hohmann, ingeniero ha ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1954: Ángela Irene, opurahéiva folclórica Argentina pegua. 1956: Danny Wilde, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Rembrandts. 1961: Lawrence Lessig, abogado ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Susannah Constantine, consultora Vyretáña pegua de moda. 1964: Doro, opurahéiva Alemáña pegua, de la banda Warlock. 1964: Kerry King, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Slayer. 1964: James Purefoy, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1967: Takehiro Ohno, cocinero Hapõ pegua-Argentina pegua. 1970: Peter Tägtgren, atõihára sueco, de la banda Hypocrisy. 1973: Sargis Sargsian, tenista armenio. 1973: Tonmi Lillman, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Lordi. 1973: Sebastián Teysera, opurahéiva Uruguái pegua, de la banda La Vela Puerca. 1974: Kelly Jones, opurahéiva galés, de la banda Stereophonics. 1974: Martín Karpan, mba'eapohára Argentina pegua. 1975: Russel Hobbs, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Gorillaz. 1977: Cristiano Marques Gomes, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1979: Redimi2 (Willy González Cruz), opurahéiva dominicano de rap cristiano. 1982: Yelena Isinbáyeva, atleta rusa. 1983: Javiera Mena, cantautora, productora ha atõihára Chíle pegua. 1985: Papiss Cissé, vakapipopo ha'ãhára senegalés. 1985: Dan Ewing, mba'eapohára Auterália pegua. 1985: Tavion La'rey Mathis, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Pretty Ricky. 1985: Łukasz Piszczek, vakapipopo ha'ãhára polaco. 1986: Rafael Nadal, tenista mallorquí. 1986: Al Horford, baloncestista dominicano. 1987: Lalaine, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Masami Nagasawa, mba'eapohára Hapõ pegua. 1988: Tomomi Nakagawa, opurahéiva Hapõ pegua. 1989: Imogen Poots, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1989: Megu, opurahéiva Hapõ pegua, de la banda Negicco. 1991: Natasha Dupeyrón, mba'eapohára Méhiko pegua. 1992: Mario Götze, vakapipopo ha'ãhára Alemáña pegua. 1998: Logan Fabbro, mba'eapohára ha bailarina canadiense. Mano 1395: Iván Sisman, emperador búlgaro (ary reñói 1350). 1523: Joanot Colom, sombrerero ha guerrillero Epáña pegua, líder de la germanía de Mallorca, degollado (ary reñói 1500). 1548: Juan de Zumárraga, religioso franciscano Epáña pegua, primer arzobispo de México (ary reñói 1548). 1600: Juan Grande, religioso Epáña pegua canonizado por la Iglesia católica (ary reñói 1546). 1615: Sanada Yukimura, samurái Hapõ pegua (ary reñói 1567). 1657: William Harvey, pohanohára Vyretáña pegua (ary reñói 1578). 1844: Luis Antonio de Francia (Luis XIX), hijo de Carlos X de Francia (ary reñói 1775). 1858: Julius Reubke, purahéi apohára, pianista ha organista Alemáña pegua (ary reñói 1834). 1861: Melchor Ocampo, abogado, científico ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary reñói 1814). 1868: Lorenzo María Lleras (56), haihára, momaranduhára ha ojokuaikuaáva Kolómbia pegua (ary reñói 1811). 1873: Calfucurá, cacique mapuche Argentina pegua (ary reñói 1780). 1875: Georges Bizet, purahéi apohára Hyãsia pegua (ary reñói 1838). 1877: Elizabeth Fries Lummis Ellet, haihára, historiadora ha ñe'ẽpapára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1818). 1899: Johann Strauss (hijo), purahéi apohára austríaco (ary reñói 1825). 1924: Franz Kafka (40), haihára checo (ary reñói 1883). 1925: Camille Flammarión, astrónomo Hyãsia pegua (ary reñói 1842). 1937: Emilio Mola, militar Epáña pegua (ary reñói 1887). 1938: Tulio Febres Cordero haihára, historiador, profesor universitario ha momaranduhára Venesuéla pegua (ary reñói 1860). 1938: Eduard-Alfred Martel, espeleólogo Hyãsia pegua, padre de la espeleología moderna (ary reñói 1859). 1946: Mijaíl Kalinin, ojokuaikuaáva soviético (ary reñói 1875). 1947: Julio C. Tello, arqueólogo Perũ pegua (ary reñói 1880). 1963: Juan XXIII (Ángelo Giuseppe Roncalli), papa Itália pegua entre 1958 ha 1963 (ary reñói 1881). 1964: Frans Eemil Sillanpää, haihára finlandés, premio nobel de literatura en 1939 (ary reñói 1888). 1965: Max Volmer, químico Alemáña pegua (ary reñói 1885). 1975: Hermann Busch, violonchelista Alemáña pegua (ary reñói 1897). 1975: Eisaku Satō, ojokuaikuaáva Hapõ pegua, premio nobel de la paz en 1974 (ary reñói 1901). 1977: Roberto Rossellini, cineasta Itália pegua (ary reñói 1906). 1977: Archibald Vivian Hill, fisiólogo Vyretáña pegua, premio nobel de medicina en 1922 (ary reñói 1886). 1979: Arno Schmidt, haihára ha traductor Alemáña pegua (ary reñói 1914). 1987: Will Sampson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1933). 1989: Ruholá Jomeini, ojokuaikuaáva iraní (ary reñói 1902). 1990: Robert Noyce, ingeniero electrónico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1927). 1991: Eva Le Gallienne, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1899). 1992: Robert Morley, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1908). 1994: Clara Passafari, etnóloga, antropóloga, haihára ha ñe'ẽpapára Argentina pegua (ary reñói 1930). 1994: Roger Wolcott Sperry, neurólogo Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de fisiología ha medicina en 1981 (ary reñói 1913). 1995: John Presper Eckert, ingeniero Tetãvore Joapykuéra pegua, uno de los creadores de la computadora ENIAC (ary reñói 1919). 1995: Joaquín Prat, presentador de televisión ha momaranduhára Epáña pegua (ary reñói 1927). 1997: Susana Guízar, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1922). 2000: Merton Miller, economista Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de economía en 1990 (ary reñói 1923). 2001: Anthony Quinn, mba'eapohára Méhiko pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1915). 2004: Quorthon atõihára sueco, vocalista de la banda Bathory (ary reñói 1966). 2005: Leon Askin, mba'eapohára austríaco (ary reñói 1907). 2005: Jon Idígoras, ojokuaikuaáva vasco, fundador de Herri Batasuna (ary reñói 1936). 2007: Santiago Stevenson, opurahéiva ha purahéi apohára panameño (ary reñói 1928). 2009: David Carradine, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1936). 2010: Rue McClanahan, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1934). 2011: Jack Kevorkian, patólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1928). 2011: Esther Forero, opurahéiva Kolómbia pegua (ary reñói 1919). 2011: John Henry Johnson, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano (ary reñói 1929). 2011: James Arness, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1923). 2012: Eduard Khil, opurahéiva Rrúsia pegua (ary reñói 1934). 2013: Enrique Lizalde, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1937). 2013: Frank Lautenberg, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1924). 2014: Virginia Luque, mba'eapohára ha opurahéiva Argentina pegua (ary reñói 1927). 2015: Ricardo Morán, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1941). 2016: Luis Salom, motociclista de velocidad en categoría Moto2 (ary reñói 1991). 2016: Muhammad Ali, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1942) 2017: David Delfín, diseñador Epáña pegua (ary reñói 1970) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 4 jasypoteĩ ha'e ára 155ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 156ha umi ary hekope'ỹme. Amo 210  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1394: Felipa de Inglaterra, mburuvichavete consorte Ingyatérra pegua (ary omano: 1430). 1489: Antonio de Lorena, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano: 1544). 1515: Chiara Matraini, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary omano: 1604). 1604: Claudia de Médici, ruvicha austriaca (ary omano: 1648). 1655: Tomás de Cori, religioso ha santo Itália pegua (ary omano: 1729). 1694: François Quesnay, economista Hyãsia pegua (ary omano: 1774). 1704: Benjamin Huntsman, inventor ha relojero Vyretáña pegua (ary omano: 1776). 1738: Jorge III, mburuvichavete Vyretáña pegua (ary omano: 1820). 1742: Jordán de Asso, naturalista, jurista e historiador Epáña pegua (ary omano: 1814). 1749: Adolfo Ypey, botánico Olánda pegua (ary omano: 1822). 1754: Franz Xaver von Zach, astrónomo Alemáña pegua (ary omano: 1832). 1756: Jean-Antoine Chaptal, químico ha estadista Hyãsia pegua (ary omano: 1832). 1775: Francesco Molino, purahéi apohára ha guitarrista Itália pegua (ary omano: 1847). 1789: Friedrich Boie, científico Alemáña pegua (ary omano: 1870). 1801: Mikhail Bestuzhev-Ryumin, militar ha revolucionario Rrúsia pegua (ary omano: 1826). 1806: Agustín María Acevedo Rodríguez, haihára Méhiko pegua (ary omano: 1874). 1816: Dorotea de Chopitea, laica salesiana Chíle pegua (ary omano: 1891). 1818: Élie-Abel Carrière, botánico Hyãsia pegua (ary omano: 1896). 1821: Apolón Máikov, ñe'ẽpapára Rrúsia pegua (ary omano: 1897). 1833: Garnet Wolseley, militar Vyretáña pegua (ary omano: 1913). 1834: Paul Friedrich August Ascherson, botánico Alemáña pegua (ary omano: 1913). 1843: Charles Conrad Abbott, arqueólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1919). 1845: Žemaitė, haihára lituana (ary omano: 1921). 1867: Carl Gustaf Emil Mannerheim, militar ha ruvicha finlandés, presidente entre 1944 ha 1946 (ary omano: 1951). 1877: Heinrich Otto Wieland, químico Alemáña pegua, premio nobel de química en 1927 (ary omano: 1957). 1880: Nicolás Achúcarro, pohanohára ha neurocientífico Epáña pegua (ary omano: 1918). 1881: Natalia Goncharova, moha'angahára Rrúsia pegua (ary omano: 1962). 1882: John Bauer, ilustrador sueco (ary omano: 1918). 1885: Arturo Rawson, militar ha dictador Argentina pegua, segundo presidente de facto de su país (ary omano: 1952). 1885: Louis Burt Mayer, productor de cine Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Rrúsia pegua, fundador de la Metro Goldwyn Mayer (ary omano: 1957). 1887: Ray Strachey, ensayista, biógrafa ha sufragista Ingyatérra pegua (ary omano: 1940). 1889: Beno Gutenberg, sismólogo Alemáña pegua (ary omano: 1960). 1895: Dino Grandi, ojokuaikuaáva fascista Itália pegua (ary omano: 1988). 1898: Virgulino Ferreira da Silva, bandolero Pindoráma pegua (ary omano: 1938). 1903: Yevgueni Mravinski, director de orquesta ha atõihára soviético (ary omano: 1988). 1904: Georges Canguilhem, filósofo Hyãsia pegua (ary omano: 1995). 1905: Emilio García Gómez, filólogo, arabista ha académico Epáña pegua (ary omano: 1995). 1907: Rosalind Russell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1976). 1908: Alejandro Villanueva, vakapipopo ha'ãhára Perũ pegua (ary omano: 1944). 1910: Anton Dermota, tenor austriaco nacido en Eslovenia (ary omano: 1989). 1911: Milovan Đilas, ojokuaikuaáva comunista ha haihára yugoslavo (ary omano: 1995). 1912: Robert Jacobsen, artista danés (ary omano: 1993). 1912: Pilar López Júlvez, bailarina ha coreógrafa Epáña pegua (ary omano: 2008). 1916: Robert F. Furchgott, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de medicina en 1998 (ary omano: 2009). 1918: José Llopis Corona, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano: 2011). 1920: Fedora Barbieri, mezzosoprano Itália pegua (ary omano: 2013). 1921: Bobby Wanzer, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2016). 1922: Angélica López Gamio, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano: 2011). 1924: Antoni Ramallets, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano: 2013). 1924: Dennis Weaver, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2006). 1925: Antonio Puchades, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano: 2013). 1925: Nicomedes Santa Cruz, momaranduhára, ñe'ẽpapára ha decimista Perũ pegua (ary omano: 1992). 1928: Ruth Westheimer, doctora ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Alemáña pegua. 1929: Károlos Papulias, ojokuaikuaáva griego, presidente entre 2005 ha 2015. 1929: Salomón Hakim, pohanohára Kolómbia pegua (ary omano: 2011). 1932: John Drew Barrymore, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2004). 1932: Oliver Nelson, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary omano: 1975). 1932: Pepe Abad, locutor Chíle pegua de origen Epáña pegua de radio ha televisión. (ary omano: 1980). 1934: Seamus Elliott, ciclista irlandés (ary omano: 1971). 1936: Bruce Dern, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1937: Freddy Fender, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2006). 1938: Carlos Sahagún, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary omano: 2015). 1942: José María Íñigo, momaranduhára Epáña pegua. 1943: Antonio Santos, mombe'ugua'u apohára, opurahéiva, bailarín ha mba'eapohára Epáña pegua-ecuatoriano (ary omano: 2016). 1947: Viktor Klima, ojokuaikuaáva austriaco. 1948: Paquito D'Rivera, atõihára cubano de jazz. 1948: Cris Manzano (Omar Ángel Miano), opurahéiva Argentina pegua. 1951: Víctor Hugo Cárdenas, ojokuaikuaáva boliviano. 1952: Bronislaw Komorowski, presidente polaco. 1953: Linda Lingle, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1953: Paul Samson, guitarrista Vyretáña pegua, de la banda Samson (ary omano: 2002). 1955: Enric Grant Val, ojokuaikuaáva ha sindicalista Epáña pegua. 1957: Mario Bedera, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1958: Tito Nieves, opurahéiva puertorriqueño. 1958: Henry Jenkins, académico norteamericano de los medios de comunicación. 1959: Carlos Cardús, piloto de motos Epáña pegua. 1962: Zenon Jaskuła, ciclista polaco. 1962: Trinidad Jiménez, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1963: Elvia Ardalani, haihára, ñe'ẽpapára ha narradora Méhiko pegua. 1965: Michael Doohan, piloto de motociclismo Auterália pegua. 1966: Cecilia Bartoli, mezzosoprano Itália pegua. 1966: Vladimir Voevodsky, papapykuaahára Rrúsia pegua. 1968: Niurka Montalvo, atleta cubana nacionalizada Epáña pegua. 1969: Robert Pérez, beisbolista Venesuéla pegua. 1970: Richie Hawtin, atõihára ha DJ canadiense. 1970: Izabella Dorota Scorupco, modelo ha mba'eapohára sueca. 1970: David Barrufet, balonmanista Epáña pegua. 1970: El Barrio (José Luis Figuereo Franco), cantautor Epáña pegua. 1971: Joseph Kabila, presidente congoleño desde 2001. 1971: Noah Wyle, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Nikka Costa, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Russell Brand, comediante, presentador de radio ha televisión ha mba'eapohára Vyretáña pegua. 1975: Angelina Jolie, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Nenad Zimonjić, tenista serbio. 1976: Tim Rozon, mba'eapohára canadiense. 1977: Alexander Manninger, vakapipopo ha'ãhára austriaco. 1978: Vanesa Romero, modelo, presentadora ha mba'eapohára Epáña pegua. 1979: Iván Moreno ha Fabianesi, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua de origen Epáña pegua. 1979: Naohiro Takahara, vakapipopo ha'ãhára Hapõ pegua. 1980: Pablo Nieto, motociclista Epáña pegua. 1981: Giourkas Seitaridis, vakapipopo ha'ãhára griego. 1981: Michael Thomas, baterista galés, de la banda Bullet For My Valentine. 1983: Emmanuel Eboué, vakapipopo ha'ãhára marfileño. 1983: Guillermo García López, tenista Epáña pegua. 1983: Koffi Ndri Romaric, vakapipopo ha'ãhára marfileño. 1983: Iván Salazar, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1984: Hernán Pellerano, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1985: Evan Lysacek, patinador artístico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Lukas Podolski, vakapipopo ha'ãhára Alemáña pegua. 1985: Bar Refaeli, modelo israelí. 1985: Ana Carolina Reston, modelo Pindoráma pegua víctima de la anorexia (ary omano: 2006). 1990: Zac Farro, baterista ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, ex miembro de la banda Paramore. 1990: Jetsun Pema, mburuvichavete consorte de Bután. 1992: Dino Jelusić, opurahéiva croata. 1993: Juan Iturbe, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. Mano 800: Lutgarda, última esposa de Carlomagno (ary reñói ¿?). 822: Saichō, monje budista Hapõ pegua (ary reñói 767). 1039: Conrado II, emperador del Sacro Imperio Romano Germánico (ary reñói 990). 1076: Sancho Garcés IV, mburuvichavete navarro (ary reñói 1039). 1094: Sancho Ramírez, mburuvichavete de Aragón ha de Navarra (ary reñói 1043). 1102: Vladislao I Herman, ruvicha polaco (ary reñói 1040). 1134: Magnus Nilsson, mburuvichavete danés entre 1125 ha 1134 (ary reñói 1106). 1135: Huizong, emperador chino (ary reñói 1082). 1206: Adela de Champaña, mburuvichavete Hyãsia pegua (ary reñói 1140). 1336: Guillaume Pierre Godin, cardenal Hyãsia pegua (ary reñói 1260). 1394: María de Bohun, ruvicha Ingyatérra pegua, esposa de Enrique IV (ary reñói 1369). 1472: Nezahualcoyotl, mburuvichavete texcocano entre 1431 ha 1472 (ary reñói 1402). 1585: Marc-Antoine Muret, humanista Hyãsia pegua (ary reñói 1526). 1674: Jan Lievens, moha'angahára Olánda pegua (ary reñói 1607). 1792: Jakob Michael Reinhold Lenz, haihára Alemáña pegua (ary reñói 1751). 1798: Giacomo Casanova, aventurero, haihára ha famoso amante Itália pegua (ary reñói 1725). 1830: Antonio José de Sucre, ojokuaikuaáva ha militar Venesuéla pegua, uno de los Libertadores de América; asesinado (ary reñói 1795). 1864: Matías Ramón Mella, patriota dominicano, uno de los tres Padres de la Patria (ary reñói 1816). 1918: Charles Warren Fairbanks, vicepresidente Tetãvore Joapykuéra pegua entre 1905 ha 1909 (ary reñói 1852). 1925: Camille Flammarion, astrónomo Hyãsia pegua (ary reñói 1842). 1931: Husayn ibn Ali (jerife de La Meca), emir ha jerife de La Meca ha mburuvichavete de Hiyaz (ary reñói 1853) 1941: Guillermo II de Alemania, último emperador Alemáña pegua entre 1888 ha 1918 (ary reñói 1859). 1942: Reinhard Heydrich, ojokuaikuaáva Alemáña pegua, jefe de la Gestapo nazi (ary reñói 1904). 1959: Charles Vidor, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua de origen húngaro (ary reñói 1900). 1968: Dorothy Gish, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1898). 1968: Adolfo Meléndez, presidente del Real Madrid (ary reñói 1884). 1969: Generoso Chapa Garza, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary reñói 1901). 1971: Giorgy Lukacs, filósofo húngaro (ary reñói 1885). 1974: Mamerto Urriolagoitia, ojokuaikuaáva boliviano (ary reñói 1895). 1990: Stiv Bators, opurahéiva, letrista ha guitarrista de las bandas Dead Boys ha The Lords of the New Church (ary reñói 1949). 1998: Piper Pimienta (Edulfamid Molina Díaz), cantautor Kolómbia pegua (ary reñói 1939). 2001: Dipendra Bir Bikram Shah, mburuvichavete nepalí (ary reñói 1971). 2002: Fernando Belaúnde Terry, ojokuaikuaáva Perũ pegua, presidente entre 1963 ha 1968 ha entre 1980 ha 1985 (ary reñói 1912). 2004: Nino Manfredi, mba'eapohára Itália pegua (ary reñói 1921). 2005: Chloe Jones, modelo ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1975). 2008: José Antonio Ramos, atõihára timplista Epáña pegua (ary reñói 1969). 2010: William Miranda Marín, ojokuaikuaáva portorriqueño (ary reñói 1940). 2010: John Wooden, entrenador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1910). 2011: Gianfranco Espejo, vakapipopo ha'ãhára Perũ pegua (ary reñói 1988). 2011: Claudio Bravo, moha'angahára Chíle pegua (ary reñói 1936). 2011: Lilian Jackson Braun, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1913). 2012: Eduard Jil (Mr. Trololó), opurahéiva Rrúsia pegua ha fenómeno de Internet (ary reñói 1934). 2012: Rodolfo Quezada Toruño, cardenal guatemalteco, jugó un papel importante en las negociaciones de paz (ary reñói 1932). 2012: Norberto Suárez, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1942). 2016: Jaime Yavitz, mba'eapohára, director de teatro, momaranduhára ha profesor Uruguái pegua (ary reñói 1933). 2017: Juan Goytisolo, haihára Epáña pegua (ary reñói 1931). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 5 jasypoteĩ ha'e ára 156ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 157ha umi ary hekope'ỹme. Amo 209  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1181: Bonifacio de Lausana, religioso ha santo belga (ary omano: 1260). 1341: Edmundo de Langley, ruvicha Ingyatérra pegua (ary omano: 1402). 1412: Luis III Gonzaga, ruvicha Itália pegua (ary omano: 1478). 1507: Fernando de Portugal, ruvicha Poytuga pegua (ary omano: 1534). 1553: Bernardino Baldi, papapykuaahára Itália pegua (ary omano: 1617). 1599: Diego Velázquez, moha'angahára Epáña pegua (ary omano: 1660). 1640: Pu Songling, haihára chino (ary omano: 1715). 1646: Elena Cornaro Piscopia, filósofa Itália pegua (ary omano: 1684) 1656: Joseph Pitton de Tournefort, botánico Hyãsia pegua (ary omano: 1708). 1718: Thomas Chippendale, fabricante de muebles ha diseñador Vyretáña pegua (ary omano: 1779). 1723: Adam Smith, economista ha filósofo Vyretáña pegua (ary omano: 1790). 1766: Gustav Ernst von Stackelberg, ruvicha ha diplomático Rrúsia pegua (ary omano: 1850). 1785: Miguel Gómez Damas, milíko Epáña pegua (ary omano: 1864). 1813: Prosper Sainton, violinista Hyãsia pegua (ary omano: 1890). 1814: Pierre Wantzel, papapykuaahára Hyãsia pegua (ary omano: 1848). 1830: Carmine Crocco, brigante [bandolero] Itália pegua (ary omano: 1905). 1862: Allvar Gullstrand, oftalmólogo sueco, premio nobel de medicina en 1911 (ary omano: 1930). 1867: Miguel Abadía Méndez, haihára ha ojokuaikuaáva Kolómbia pegua (ary omano: 1947). 1876: Tony Jackson, pianista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1922). 1878: Pancho Villa (José Doroteo Arango Arámbula), revolucionario Méhiko pegua (ary omano: 1923). 1883: John Maynard Keynes, economista Vyretáña pegua, teórico del Estado benefmba'eapohára (ary omano: 1946). 1884: Ivy Compton-Burnett, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1969). 1887: Ruth Benedict, antropóloga Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1948). 1893: Arturo Matte, ojokuaikuaáva ha empresario Chíle pegua (ary omano: 1980). 1898: Federico García Lorca, ñe'ẽpapára ha mombe'ugua'u apohára Epáña pegua (ary omano: 1936). 1898: Salvatore Ferragamo, diseñador Itália pegua de calzado (ary omano: 1960). 1900: Dennis Gabor, físico e ingeniero húngaro, premio nobel de física en 1971 (ary omano: 1979). 1905: Sancho Dávila Fernández, ruvicha ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano: 1972). 1905: Ronnie Dyson, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1990). 1908: Pedro Arico Suárez, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano: 1979). 1912: Walter Plunkett, diseñador de vestuario Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1982). 1914: Beatrice de Cardi, arqueóloga Vyretáña pegua (ary omano: 2016) 1917: José Aldunate, jesuita Chíle pegua. 1917: Maurice Duverger, politólogo Hyãsia pegua (ary omano: 2014). 1919: Richard Scarry, autor e ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1994). 1921: Chela Ruiz, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano: 1999). 1923: Jesús Rafael Soto, artista plástico Venesuéla pegua (ary omano: 2005). 1925: Connie Mulder, ojokuaikuaáva sudafricano (ary omano: 1988). 1926: Luis Valls Taberner, banquero Epáña pegua (ary omano: 2006). 1928: Tony Richardson, cineasta Vyretáña pegua (ary omano: 1991). 1931: Ellen Einan, ñe'ẽpapára noruega (ary omano: 2013). 1932: Julio Sánchez Padilla, momaranduhára deportivo Uruguái pegua. 1933: William Kahan, papapykuaahára ha científico de computadoras canadiense. 1939: Joe Clark, ojokuaikuaáva ha primer ministro canadiense. 1941: Martha Argerich, pianista Argentina pegua. 1942: Teodoro Obiang Nguema, ojokuaikuaáva ecuatoguineano. 1946: Stefania Sandrelli, mba'eapohára Itália pegua. 1947: Alejandro Michelena, haihára ha momaranduhára Uruguái pegua. 1948: María Leal, mba'eapohára Argentina pegua. 1949: José Luis Barreiro, politólogo, ojokuaikuaáva ha catedrático Epáña pegua. 1949: Ken Follett, haihára Vyretáña pegua. 1949: Susan Lee Lindquist, bióloga Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: José Pablo Ventura, activista revolucionario Argentina pegua (ary omano: 1977). 1950: Ignacio Olábarri Gortázar, catedrático emérito Epáña pegua de Historia contemporánea. 1952: Nicko McBrain, baterista Vyretáña pegua, de la banda Iron Maiden. 1955: Osvaldo Artaza, pohanohára Chíle pegua. 1956: Kenny G, saxofonista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Nacho Canut, purahéi apohára Epáña pegua. 1960: Andoni Cedrún, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1961: Mary Kay Bergman, mba'eapohára de voz Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1999). 1961: Fernando Iwasaki, haihára Perũ pegua. 1962: Astrid de Bélgica, princesa pretendiente al trono de su país. 1962: Milton Cortez, mba'eapohára ha opurahéiva boliviano. 1963: Jorge Van Rankin, mba'eapohára ha conductor Méhiko pegua. 1967: Pablo Lunati, árbitro de fútbol Argentina pegua. 1968: Rachel Griffiths, mba'eapohára Auterália pegua. 1968: Ron Livingston, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Percy Olivares, vakapipopo ha'ãhára Perũ pegua. 1968: Gabriela Radice, momaranduhára ha conductora Argentina pegua de radio ha televisión. 1968: Marc Rieper, vakapipopo ha'ãhára danés. 1969: Marixa Balli, mba'eapohára, opurahéiva ha vedette Argentina pegua. 1969: Brian McKnight, opurahéiva ha purahéi apohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Víctor García, opurahéiva Epáña pegua, de la banda Warcry. 1970: Michele Monti, judoca Itália pegua. 1971: Mark Wahlberg, modelo ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Daniel Gildenlöw, atõihára sueco, de la banda Pain of Salvation. 1973: Galilea Montijo, mba'eapohára ha conductora Méhiko pegua. 1977: Liza Weil, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Fernando Meira, vakapipopo ha'ãhára Poytuga pegua. 1979: David Bisbal, opurahéiva Epáña pegua. 1979: Sebastián Saja, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1979: Mariano Sorrentino, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1979: Pete Wentz, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Fall Out Boy. 1980: Antonio García, piloto de automovilismo Epáña pegua. 1980: Eva Green, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1981: Carlos Barredo, ciclista Epáña pegua. 1981: Sébastien Lefebvre, guitarrista canadiense, de la banda Simple Plan. 1982: Achille Emana, vakapipopo ha'ãhára camerunés. 1983: Juan Carlos Adrianza, comediante Venesuéla pegua (ary omano: 2011). 1984: Robinson Chirinos, beisbolista Venesuéla pegua. 1985: Sebastián Ariosa, vakapipopo ha'ãhára Uruguái pegua. 1985: Rubén de la Red, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1989: Imogen Poots, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1990: Ona Carbonell, nadadora Epáña pegua. 1991: Martha Sabrina, mba'eapohára Méhiko pegua 1992: Brenda Castillo, voleibolista dominicana. 1995: Troye Sivan, opurahéiva, purahéi apohára, mba'eapohára ha youtuber sudafricano-Auterália pegua 1998: Yuliya Lipnitskaya, patinadora artística de hielo Rrúsia pegua. Mano 754: Bonifacio (Wynfrid de Dunquerque), religioso frisón Olánda pegua, canonizado por la Iglesia católica (ary reñói 680). 1017: Sanjō, emperador Hapõ pegua (ary reñói 976). 1296: Edmundo de Lancaster, ruvicha Ingyatérra pegua, hijo de Enrique III (ary reñói 1245). 1316: Luis X el Obstinado, mburuvichavete Hyãsia pegua (ary reñói 1289). 1443: Fernando, el Príncipe Santo, ruvicha Poytuga pegua, canonizado por la Iglesia católica (ary reñói 1402). 1568: Lamoral Conde de Egmont, general ha estadista flamenco (ary reñói 1522). 1568: Felipe de Montmorency, ruvicha flamenco (ary reñói 1524). 1625: Orlando Gibbons, purahéi apohára Vyretáña pegua (ary reñói 1583). 1816: Giovanni Paisiello, purahéi apohára Itália pegua (ary reñói 1740). 1826: Carl Maria von Weber, purahéi apohára ha pianista Alemáña pegua (ary reñói 1786). 1833: José María del Castillo Rada, abogado ha ojokuaikuaáva Kolómbia pegua (ary reñói 1776). 1854: Jenaro Pérez Villaamil, moha'angahára Epáña pegua (ary reñói 1807). 1886: Antonio Varas, ojokuaikuaáva ha abogado Chíle pegua (ary reñói 1817). 1887: Hans von Marées, moha'angahára Alemáña pegua (ary reñói 1837). 1893: Julio Popper, ingeniero, explorador ha genocida judío rumano nacionalizado Argentina pegua (ary reñói 1857). 1897: Félix Arcadio Montero Monge, ojokuaikuaáva costarricense (ary reñói 1850). 1900: Stephen Crane, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1871). 1906: Eduard von Hartmann, filósofo Alemáña pegua (ary reñói 1842). 1906: Manuel del Palacio, momaranduhára ha ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary reñói 1831). 1906: Eduard Piette, historiador ha arqueólogo Hyãsia pegua (ary reñói 1827). 1910: O. Henry (William Sydney Porter), haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1862). 1915: Henri Gaudier-Brzeska, escultor Hyãsia pegua (ary reñói 1891). 1916: Horatio Herbert Kitchener, milíko ha ojokuaikuaáva irlandés (ary reñói 1850). 1918: Eduardo Sívori, moha'angahára Argentina pegua (ary reñói 1847). 1921: Georges Feydeau, comediógrafo Hyãsia pegua (ary reñói 1862). 1930: Jules Pascín (Julius Mordecai Pincas), moha'angahára búlgaro (ary reñói 1885). 1944: Józef Beck, ojokuaikuaáva polaco (ary reñói 1894). 1944: Riccardo Zandonai, purahéi apohára Itália pegua (ary reñói 1883). 1953: Bill Tilden, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1893). 1964: Lauge Koch, geólogo ha explorador danés (ary reñói 1892). 1965: Guillermo de Suecia, ruvicha sueco (ary reñói 1884). 1975: Paul Keres, ajedrecista estonio (ary reñói 1916). 1975: Gabriel Aresti, ñe'ẽpapára ha haihára vasco, impulsor de la poesía en idioma vasco (ary reñói 1933). 1977: Luis César Amadori, cineasta Argentina pegua (ary reñói 1902). 1977: Martí Ventolrà, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary reñói 1906). 1977: Sleepy John Estes, guitarrista ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua de blues (ary reñói 1904). 1980: Giorgio Améndola, haihára ha ojokuaikuaáva Itália pegua (ary reñói 1907). 1983: Kurt Tank, piloto de pruebas e ingeniero aeronáutico Alemáña pegua (ary reñói 1898). 1990: Vasili Kuznetsov, ojokuaikuaáva ha presidente soviético (ary reñói 1901). 1993: Conway Twitty (Harold Lloyd Jenkins), atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1933). 1994: Mario Recordón, atleta ha arquitecto Chíle pegua (ary reñói 1922). 1997: Olga Kirsch, haihára surafricana (ary reñói 1924). 1998: Jeanette Nolan, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1911). 2001: Pedro Laín Entralgo, pohanohára, haihára, académico ha humanista Epáña pegua (ary reñói 1908). 2002: Carmelo Bernaola, purahéi apohára Epáña pegua (ary reñói 1929). 2002: Carlos Berlanga (41), purahéi apohára, opurahéiva pop ha artista gráfico Epáña pegua, de la banda Alaska ha Dinarama (ary reñói 1959). 2002: Dee Dee Ramone, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Ramones (ary reñói 1951). 2004: Fernando Manzaneque, ciclista Epáña pegua (ary reñói 1934). 2004: Ronald Reagan, mba'eapohára ha presidente Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1911). 2005: Adolfo Aguilar Zínser, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary reñói 1949). 2006: Frederick Franck, artista Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Olánda pegua (ary reñói 1909). 2006: Domingo Santa María Santa Cruz, ingeniero Chíle pegua (ary reñói 1920). 2008: Eugenio Montejo, ñe'ẽpapára ha ensayista Venesuéla pegua (ary reñói 1938). 2010: Otto Eléspuru, ojokuaikuaáva ha milíko Perũ pegua (ary reñói 1924). 2012: Ray Bradbury, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua de ciencia ficción (ary reñói 1920). 2014: Reiulf Steen, ojokuaikuaáva noruego (ary reñói 1933). 2014: Elio Carmichael (79), artista plástico Méhiko pegua (ary reñói 1935). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 6 jasypoteĩ ha'e ára 157ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 158ha umi ary hekope'ỹme. Amo 208  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1436: Johann Müller Regiomontano, mbyjakuaahára ha papapykuaahára Alemáña pegua (ary omano: 1476). 1502: Juan III, ruvicha Poytuga pegua, mburuvichavete entre 1521 ha 1557 (ary omano: 1557). 1519: Andrea Cesalpino, pohanohára, filósofo ha botánico Itália pegua (ary omano: 1603). 1599: Diego Velázquez, moha'angahára Epáña pegua (ary omano: 1660). 1606: Pierre Corneille, mombe'ugua'u apohára Hyãsia pegua (ary omano: 1684). 1678: Luis Alejandro de Borbón, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano: 1737). 1714: José I, ruvicha Poytuga pegua, mburuvichavete entre 1750 ha 1777 (ary omano: 1777). 1740: Louis-Sébastien Mercier, haihára Hyãsia pegua (ary omano: 1814). 1755: Nathan Hale, soldado Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1776). 1756: John Trumbull, moha'angahára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1843). 1772: María Teresa de las Dos Sicilias, ruvicha Itália pegua, esposa del emperador Francisco I de Austria (ary omano: 1807). 1780: Antonio Sáenz, avare, abogado ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary omano: 1825). 1799: Aleksandr Pushkin, ñe'ẽpapára Rrúsia pegua (ary omano: 1837). 1807: Adrien François Servais, violonchelista ha purahéi apohára belga (ary omano: 1866). 1809: Karl Koch, botánico Alemáña pegua (ary omano: 1879). 1829: Honinbō Shūsaku, jugador Hapõ pegua de go (ary omano: 1862). 1844: Konstantín Savitski, moha'angahára Rrúsia pegua (ary omano: 1905). 1850: Carl Ferdinand Braun, físico Alemáña pegua, premio nobel de física en 1909 (ary omano: 1918). 1857: Aleksandr Liapunov, papapykuaahára ha físico Rrúsia pegua (ary omano: 1918). 1865: Antoon Jozef Witteryck, editor belga (ary omano: 1934). 1868: Robert Falcon Scott, explorador Vyretáña pegua (ary omano: 1912). 1873: José Juan Dómine, pohanohára ha empresario Epáña pegua, fundador de la compañía naviera Epáña pegua Trasmediterránea (ary omano: 1931). 1871: Oscar Wisting, explorador noruego (ary omano: 1936). 1872: Alejandra Fiódorovna, ruvicha Rrúsia pegua, esposa del zar (ary omano: 1918). 1875: Thomas Mann, haihára Alemáña pegua, premio nobel de literatura en 1929 (ary omano: 1955). 1879: José de Charmoy, escultor Hyãsia pegua (ary omano: 1914). 1886: Salvador Mazza, pohanohára ha bacteriólogo Argentina pegua (ary omano: 1947). 1891: Ignacio Sánchez Mejías, torero Epáña pegua (ary omano: 1934). 1893: Otto Pankok, moha'angahára ha escultor Alemáña pegua (ary omano: 1966). 1896: Henry Allingham, supercentenario Vyretáña pegua ha veterano de la Primera Guerra Mundial (ary omano: 2009). 1896: Warren Lewis, soldado e historiador irlandés (ary omano: 1973). 1896: Italo Balbo, ojokuaikuaáva Itália pegua (ary omano: 1940). 1898: Domingo Gómez-Acedo, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano: 1980). 1900: Luis Gutiérrez Soto, arquitecto Epáña pegua (ary omano: 1977). 1901: Jan Struther, haihára Vyretáña pegua, creadora del personaje de La señora Miniver (ary omano: 1953). 1901: Achmed Sukarno, ojokuaikuaáva indonesio, primer presidente entre 1945 ha 1968 (ary omano: 1970). 1903: Aram Jachaturián, purahéi apohára Rrúsia pegua (ary omano: 1978). 1904: Lesley Blanch, haihára ha aventurera Vyretáña pegua (ary omano: 2007). 1908: Roberto Echevarría, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano: 1981). 1909: Isaiah Berlin, filósofo ha haihára Vyretáña pegua de origen letón (ary omano: 1997). 1910: Jaume Vicens Vives, historiador Epáña pegua (ary omano: 1960). 1911: Jean Cayrol, ñe'ẽpapára Hyãsia pegua (ary omano: 2005). 1923: Virginia Cleo Andrews, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1986). 1924: Serge Nigg, purahéi apohára Hyãsia pegua (ary omano: 2008). 1925: José María Rodríguez Méndez, haihára ha mombe'ugua'u apohára Epáña pegua (ary omano: 2009). 1929: Jorge Villamil, purahéi apohára Kolómbia pegua (ary omano: 2010). 1930: John Elliott, historiador e hispanista Vyretáña pegua. 1931: Víctor Mora, guionista de cómics ha novelista Epáña pegua (ary omano: 2016). 1932: Argentino Larrabure, milíko Argentina pegua secuestrado durante un año; ejecutado (ary omano: 1975). 1933: Heinrich Rohrer, físico suizo, premio nobel de física en 1986 (ary omano: 2013). 1934: Alberto II, ruvicha belga, mburuvichavete entre 1993 ha 2013. 1936: Sotir Kosta, escultor albanés. 1936: Maysa, opurahéiva ha purahéi apohára Pindoráma pegua (ary omano: 1977). 1936: Malangatana Ngwenya, artista plástico ha ñe'ẽpapára mozambiqueño (ary omano: 2011). 1939: Louis Andriessen, purahéi apohára Olánda pegua. 1939: Jaume Aragall, tenor Epáña pegua. 1939: Héctor Espino, beisbolista Méhiko pegua (ary omano: 1997). 1940: Manuel Ramírez Jiménez, jurista ha politólogo Epáña pegua (ary omano: 2015). 1942: Norberto Rivera Carrera, cardenal Méhiko pegua. 1943: José de Jesús Gudiño Pelayo, jurista Méhiko pegua (ary omano: 2010). 1943: Richard Smalley, químico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2005). 1944: Josep Maria Bachs, presentador de radio ha televisión Epáña pegua (ary omano: 2014). 1944: Phillip Allen Sharp, biólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1945: Augusto César Lendoiro, presidente del RCD de La Coruña. 1946: Patricia Poblete, economista Chíle pegua. 1946: Tony Levin, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda King Crimson. 1947: Robert Englund, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Jacobo Winograd, mba'eapohára ha personaje mediático Argentina pegua. 1949: Víctor Manuel Rebolledo, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1949: Noemí Sanín, ojokuaikuaáva Kolómbia pegua. 1951: Carlos Pizarro Leongómez, ojokuaikuaáva ha guerrillero Kolómbia pegua (ary omano: 1990). 1951: Noritake Takahara, piloto Hapõ pegua de automovilismo. 1956: Björn Borg, tenista sueco. 1956: Carlos Gattiker, tenista Argentina pegua (ary omano: 2010). 1956: Bubbi Morthens, opurahéiva ha purahéi apohára islandés. 1960: Lola Forner, mba'eapohára Epáña pegua. 1960: Jozef Pribilinec, atleta eslovaco. 1960: Steve Vai, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Whitesnake ha Alcatrazz. 1961: Tom Araya, opurahéiva ha bajista Chíle pegua, de la banda Slayer. 1962: Jordi Arcarons, piloto de rallies Epáña pegua. 1962: Andrés Jiménez, baloncestista Epáña pegua. 1963: Gustavo de Arístegui, diplomático ha ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1963: Jason Isaacs, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1964: Jay Bentley, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Bad Religion. 1966: Tony Yeboah, vakapipopo ha'ãhára ganés. 1966: Sean Yseult, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda White Zombie. 1967: Paul Giamatti, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: Konami Yoshida, seiyū Hapõ pegua. 1969: Fernando Redondo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1970: Eugeni Berzin, ciclista Rrúsia pegua. 1970: Albert Ferrer, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1970: James Shaffer, guitarrista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Korn. 1971: Silvia Jato, presentadora de televisión ha modelo Epáña pegua. 1972: Cristina Scabbia, opurahéiva Itália pegua, de la banda Lacuna Coil. 1973: Patrick Rothfuss, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Kat Swift, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, candidato a presidente por el Partido Verde. 1974: Danny Strong, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Juanra Bonet, mba'eapohára, humorista ha momaranduhára Epáña pegua. 1974: Rolando Fonseca, vakapipopo ha'ãhára costarricense. 1976: Geoff Rowley, skater Vyretáña pegua. 1976: Z-Ro, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Jonathan Nolan, guionista de cine. 1978: Leonora Balcarce, mba'eapohára Argentina pegua. 1978: Carl Barât, atõihára Vyretáña pegua de las bandas Dirty Pretty Things, ha The Libertines. 1978: Judith Barsi, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Faudel, opurahéiva ha mba'eapohára Hyãsia pegua de ascendencia argelina. 1978: Andrew Reynolds, skater Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Mirko Saric, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano: 2000). 1979: Juan Martín Jáuregui, mba'eapohára Argentina pegua. 1981: Johnny Pacar, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Anja Juliette Laval, mba'eapohára porno Alemáña pegua. 1983: Michael Krohn-Dehli, vakapipopo ha'ãhára danés. 1983: Gianna Michaels, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Antonia Prebble, mba'eapohára neozelandesa. 1984: Noor Sabri, vakapipopo ha'ãhára iraquí. 1985: Drew Galloway, luchador profesional escocés. 1985: Rodrigo Archubi, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1985: Sebastian Larsson, vakapipopo ha'ãhára sueco. 1986: Kim Hyun Joong, opurahéiva surcoreano, de la banda SS501. 1987: Cássio Ramos, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1987: Rubin Okotie, vakapipopo ha'ãhára austriaco de origen pakistaní. 1992: Hyuna, opurahéiva surcoreana, de la banda 4minute. 1993: Sebastián Martínez, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. Mano 1095: Inés de Aquitania, ruvicha Hyãsia pegua, primera esposa del mburuvichavete Pedro I de Aragón (ary reñói 1072). 1217: Enrique I, ruvicha castellano, mburuvichavete entre 1214 ha 1217 (ary reñói 1204). 1548: João de Castro, ruvicha Poytuga pegua (ary reñói 1500). 1719: Louis Ellies Dupin, ruvicha Hyãsia pegua (ary reñói 1657). 1799: Patrick Henry, orador ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1736). 1832: Jeremy Bentham, filósofo, economista ha jurista Vyretáña pegua (ary reñói 1748). 1837: Diego Portales, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary reñói 1793). 1840: Marcelino Champagnat, religioso Hyãsia pegua, fundador de los Hermanos Maristas (ary reñói 1789). 1861: Conde de Cavour (Camilo Benso), ruvicha ha ojokuaikuaáva piamontés, artífice de la unificación Itália pegua (ary reñói 1810). 1878: Achille Baraguey d'Hilliers, mariscal Hyãsia pegua (ary reñói 1795). 1891: John Alexander Macdonald, ojokuaikuaáva canadiense (ary reñói 1815). 1912: Voltairine de Cleyre, haihára, anarquista ha feminista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1866). 1922: Lillian Russell, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1860). 1938: Rafael Guízar ha Valencia, obispo ha santo Méhiko pegua (ary reñói 1878). 1941: Louis Chevrolet, piloto ha empresario de automóviles Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1878). 1946: Gerhart Hauptmann, mombe'ugua'u apohára Alemáña pegua, premio nobel de literatura en 1912 (ary reñói 1862). 1948: Louis Lumière, ingeniero Hyãsia pegua, inventor del cinematógrafo (ary reñói 1862). 1961: Carl Gustav Jung, psicólogo suizo (ary reñói 1875). 1961: Abel Rodríguez, haihára, ñe'ẽpapára ha momaranduhára Argentina pegua (ary reñói 1893). 1962: Yves Klein, artista Hyãsia pegua (ary reñói 1928). 1963: William Baziotes, moha'angahára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1912). 1968: Robert Bobby Kennedy, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1925). 1969: Rafael Osuna, tenista Méhiko pegua (ary reñói 1938). 1973: Jimmy Clitheroe, humorista Vyretáña pegua (ary reñói 1921). 1976: Jean Paul Getty, magnate del petróleo ha financiero Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1892). 1980: Jarnail Singh Bhindranwale, líder religioso Índia pegua (ary reñói 1947). 1991: Stan Getz, saxofonista Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary reñói 1927). 1994: Barry Sullivan, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1912). 1996: George D. Snell, genetista Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de Fisiología o Medicina en 1980 (ary reñói 1903). 1996: José María Valverde, haihára ha profesor Epáña pegua (ary reñói 1926). 2000: Frédéric Dard, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1921). 2001: José Manuel Castañón, haihára Epáña pegua (ary reñói 1920). 2001: Carlos Scazziotta, mba'eapohára ha humorista Argentina pegua (ary reñói 1937). 2002: Robbin Crosby, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Ratt. 2002: Shanta Shelke, haihára Índia pegua (ary reñói 1922). 2004: José Ignacio San Martín, milíko Epáña pegua (ary reñói 1924). 2005: Anne Bancroft, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua de cine ha teatro (ary reñói 1931). 2005: Manuel Codeso Ruiz, mba'eapohára Epáña pegua (ary reñói 1926). 2006: Lyda Indart, pianista uruguaya (ary reñói 1917). 2006: Billy Preston, cantautor ha tecladista Tetãvore Joapykuéra pegua de soul ha gospel, de la banda The Beatles (ary reñói 1946). 2007: Enrique Fuentes Quintana, economista ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói 1924). 2007: Loïc Le Ribault, geólogo ha ensayista Hyãsia pegua (ary reñói 1947). 2012: Manolo Preciado, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador de fútbol Epáña pegua (ary reñói 1957). 2012: Estela Raval, opurahéiva Argentina pegua (ary reñói 1929). 2013: Jerome Karle, químico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1918). 2013: Tom Sharpe, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1928). 2013: Malcolm Todd, arqueólogo e historiador Vyretáña pegua (ary reñói 1939). 2013: Esther Williams, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1921). 2014: Darío Barrio, cocinero Epáña pegua de gran fama, conocido también por sus programas en televisión (ary reñói 1972). 2015: Pierre Brice, mba'eapohára Hyãsia pegua (ary reñói 1929). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Cháde (Hyãsiañe'ẽme: Tchad; ha en áraveñe'ẽme: تشاد, Tshad), héra tee hína Tavakuairetã Cháde, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva yguasu rembe'y'ỹva oĩ Mbyte Áfrikape. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Livia retã, kuarahy resẽ ngotyo ojejuhu Sudano retã, upe Tetã Mbyteafrikagua ojejuhu ñemby gotyo, Kamerũ ha Niheria ñemby kuarahy reike goyto ha upe Níher retã kuarahy reike gotyo ojejuhu. Cháde oñemboja'o mbohapy tenda guasúre: Taveỹ guasu Cháde ipehẽngue yvate, imbytépe oĩ ku Sahel Ku'asã Akúva ha iñembýpe oĩ ku Ka'aguy Guasu Sudáno pegua. Ku ypa Cháde, tetã réra ou ku ypágui, ha'e y renda ituichavéva Cháde retãme ha yno'õ tuichavéva mokõiha Áfrika pegua. Yvyty yvatevéva Cháde pegua ha'e upe yvyty Emi Koussi opytáva Saára-pe. Jaména ha'e hína itavusu ha itáva tuichavéva avei. Chádepe oiko amo 200 avano'õ ambuéva oiko ku tetãme ymaguareite guive. Áraveñe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ oñeñe'ẽ tee Cháde retãme, ha umi jeroviapy tuichavéva ha'e islã ha Hesu rape. Cháde ruvicha ha hi'aty ojokuai Cháde rehe, oĩramo jepe aty ojokuaikuaáva ambuéva, mba'eve ndojokuáiri. Hetaite ñerairõ ojejuhu Cháde retãme, hetavéva umíva ojokuaiséva mbytépe. Ko'ãga jave, Cháde hína peteĩ umi tetã mboriahuvévagui, haimete opa tapichakuéra oikove ipype omba'apónte ñemitỹme ha mymba rehe. Ary 2009 guive itakyra ha'e mba'epy tenondegua Cháde oñemu umi tetã ambuépe, ohasa mandyju ñemu. Mandu'apy Joaju Cháde rekuái renda Internet-pe Cháde rendota renda Internet-pe Cháde ruvicha ha hi'aty Cháde Jaména (áraveñe'ẽme انجمينا, Injamīnā, "tenda pytu'uha"; hyãsiañe'ẽme N'Djamena térã Ndjamena) ha'e hína Cháde retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Ary 1973 peve ko táva héra Fort-Lamy. Amo 1 092 066 tavayguakuéra oikove ipype. Umi Chari ha Logone ohasa imbytére. Oreko peteĩ ygarupa. Joaju Cháde táva Fíji, héra tee hína Tavakuairetã Fíji (ingleñe'ẽme: Republic of Fiji, Fíji ñe'ẽme: Matanitu Tugalala o Viti, Indoetã ñe'ẽme: फ़िजी गणराज्य Fijī Gaṇarājya), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oiko ypa'ũnguéra Oseaníape upe paraguasu Py'aguapýpe ha oporokuái tavakuairetãicha amandajerapépe. Fíji ypa'ũnguéra ndorekói tetã ijeréva yvýre. Ijerére ojejuhu y rupi Autarália, Selánda Pyahu, Pápua Gynéa Pyahu, Kalendónia Pyahu, Samóa, Tuválu ha Ypa'ũnguéra Salomõ. Fíji retã apekue hína 18 274 kilómetro cuadrado, upévare ha'e es el tetã michĩvéva 156ha, ha ha'e tetã 161ha ava hetakuére orekóvo ipype ary 2015-pe amo 909.389 tetãyguakuéra. Itavusu ha'e táva Suva (85.345 tavayguakuéra), hákatu itáva orekovéva tavayguakuéra ipype ha'e Nasinu (89.522 tavayguakuéra). Mandu'apy Joaju Suva ha'e Fíji retã itavusu. Opyta upe ypa'ũme hérava Viti Levu. Suva ha'e Fíji itavusu ary 1877 guive. Ary 1996-pe, ojeipapávo itavayguakuéra, ojejuhu Suva oreko akue amo 77.366 avakuéra oikovéva ipype. Ijykére oĩ Fíji retã itáva tuichavéva: Nasinu. Ary 2007-pe oiko amo 85.691 tavayguakuéra. Ojeipapáramo jepe opaite táva kuéra oĩva Suva ijerére ojejuhu amo 173.399 tavayguakuéra. Mandu'apy Joaju Suva Tavao Fíji táva Nasinu ha'e pe táva tuichavéva Fíji retã pegua, ohasa itavusu, Suva, orekóvo amo 87.446 tavayguakuéra ojeipapáicha ary 2007-pe, ha'e avei táva ijapekue tuichavéva opaite Fíji ypa'ũnguéra pegua. Opyta upe ypa'ũme hérava Viti Levu. Joaju Maplandia.com. Imagen satelital. Myfijiguide.com. Información histórica y económica. (En inglés). Fíji táva Gámbia (ingleñe'ẽme: The Gambia), héra tee hína Tavakuairetã Gámbia ha ymaguare Tavakuairetã Islã rapépe Gámbia, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Áfrika kuarahyreike pegua. Ijerepáre oĩ ku tetã Senegal, ipehẽnguemi paraguasu Atlántiko rehe noĩri Senegal ykére, osẽhápe ku ysyry Gámbia. Itavusu ha'e ku táva Banjul, itavusu tuichavéva ha'éramo jepe ku táva Serekunda, paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Ku tetã oĩmbaite pe ysyry Gámbia rembe'ýre, ku ysyrýgui ou tetã réra, ha ohasa imbytére osẽ hag̃ua paraguasu Atlántikope. Gámbia ijapekue ha'e amo 10 300 km² ha oguereko amo 1 700 000 tapichakuéra oikovéva ipype. Gámbia hembiasakue ojogua Áfrika Kuarahyreike retãnguéra rembiasakue, hetaite Gámbia retãygua ojeguerehágui ymaguare omomba'apo hag̃ua tetãnguéra ambuévape, tembiguairamóicha, ha Gámbia ysyry iporãgui ojejapo avei upépe kolónia, umi Poytuga retãygua peteĩháme ha upéi ou Tavetã Joaju avakuéra. Ára 18 jasykõi ary 1965-pe, Gámbia ohupyty isãso Tavetã Joajúgui ha, upe ára 24 jasyrundy ary 1970-pe, oiko tavakuairetã ramo Tetãnguéra Ñembojoajúpe. Gámbia isãso guive, amo 30 ary jave, karai Dawda Jawara oporokuái Gámbia rehe, peteĩ tekuái ohóva jekopytyjoja ykére ha orekóvante peteĩ aty ojokuaikuaáva, oñemosẽ meve Jawara-pe oiko rire gólpe milíko ary 1994-pe. Gólpe rire, ojupi karai Yahya Jammeh, oporokuái año ha mbaretehápe Gámbia rehe, oiko peve jeporavo mburuvicharã ary 2016-pe ha oñemosẽ chupe, hákatu ha'e nosẽséi, upévare milíko kuéra ha aty ñorairõhára ambuéva omosẽ chupe ary 2017-pe. Upe rire, jasyteĩme 2017-pe, karai Adama Barrow ojupi oisãmbyhy hag̃ua, ipu'akágui jeporavo mburuvicharãme. Mandu’apykuéra Joaju Gámbia renda tee Internet-pe Daily News Gámbia mbo'ehaovusu Gámbia Banjul (hérava ymaguare: Bathurst) ha'e hína Gámbia retã itavusu. Oguerekónte amo 34.828 tavayguakuéra, hákatu ojeipapávo opa táva oĩva ijerére ojejuhu amo 357.238 tavayguakuéra (ary 2003 jave). Ku táva opyta St. Mary Ypa'ũme (Banjul Ypa'ũ), upe ysyry Gámbia osẽhápe paraguasu Atlántiko-pe. Mandu'apy Joaju Banjul, capital de Gambia Gámbia táva Serekunda térã Serrekunda ha'e upe táva tuichavéva Gámbia retãme, oĩva ñemby kuarahyreike gotyo Banjul távagui. Ipype oikove amo 335.733 tavayguakuéra (ojeipapávo ary 2006 jave). Mandu'apy Joaju Gámbia táva Ysyry Gámbia ha'e peteĩ umi ysyry pukuvéva Áfrika pegua, osyry 1.130 kilómetro rehe Gynéa retã guive táva Banjul peve, Gámbia retã itavusu, osẽhápe paraguasu Atlántiko-pe. Ku ysyry hína ha'e ysyry tuichavéva 145ha opa Yvýgui. Joaju Ysyry Áfrika pegua Gámbia Gána, héra tee hína Tavakuairetã Gána (ingleñe'ẽme: Republic of Ghana), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva Áfrika kuarahyreiképe, itekuái oikóva tavakuairetã ramo mburuvichavy rapépe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Vukína Fáso, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Tógo retã, ha kuarahy reike gotyo pe Marfil Rembe'y ha ñemby gotyo ojejuhu paraguasu Atlántiko, parapyte Gynéa. Gána apekue rehe hetaite pytagua ohasa ohekávo itaju oñemu hag̃ua, avakuéra Poytuga pegua, Tavetã Joaju pegua ha Olánda pegua avei. Upévare, Gána retã ymaguare oñembohérava «Itaju rembe'y». Gána itavusu ha itáva tuichavéva ha'e Akra, itáva tuichavéva mokõiha ha'e Kumasi, Gána retã imbytépe. Ijapekue ohupyty amo 238 533 km2, ha ipype oikove amo 24 223 431 tetãygua, Gána ha'e pe tetã tuichavéva 82ha ha tetã orekovéva tapichakuéra ipype 46ha. Mandu'apy Joaju Gána Rekuái ingleñe'ẽme. Gána Amandaje róga ingleñe'ẽme. Akra ha'e hína Gána retã itavusu ary 1877 guive ha itáva tuichavéva. Ha'e avei tetãvore Akra Guasu itavusu. Oguereko heta óga yvate ohechauka Akra rembiasakue. Akra apekue ha'e 185 km2 ha ipype oikove amo 2,450,000 tavayguakuéra, ojeipapáicha ary 2010-pe (ha 4,010,054 tavayguakuéra ojeipapárõ opaite táva Akra ijerére). Heta tenda porãite Gána retãgua opyta ko táva, mbo'ehaovusu ha óga ymaguare. Mandu'apy Joaju Akra yvyra'anga Gána táva Kumasi ha'e upe táva tuichavéva mokõiha Gána retãme, tetãvore Ashanti itavusu. Opyta hetã mbytépe, ñembymi gotyo, 250km Gána itavusúgui, Akra. Ipype oikove amo 1.535.478 tavayguakuéra (ary 2006-pe). Mandu'apy Joaju Gána táva Gavõ, héra tee hína Gavõ Tavakuairetã (hyãsiañe'ẽme: République gabonaise), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva Áfrika rembe'y kuarahyreiképe, upe paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Ijerére ojejuhu Gynéa Ekuatógua, Kamerũ, upe Tavakuairetã Kóngo ha parapyte Gynéa (paraguasu Atlántiko). Gavõ ijapekue ha'e 267 667 km², ha oiko ipype amo 1.500.000 tetãyguakuéra. Itavusu ha itáva tenondegua ha'e Libreville, Port-Gentil ha Franceville ha'e avei táva guasu Gavõ retãme Isãso Hyãsia retãgui ára 17 jasypoapy ary 1960 guive, ku tavakuairetãre mbohapy tendota oisãmbyhy. Umíva pegua, karai El Hadj Omar Bongo oisãmbyhy Gavõ rehe ary 1967 omano meve ary 2009-pe, ha'e tuvicha Áfrika pegua hi'arevéva oisãmbyhy. Umi ary 90 iñepyrũme, Gavõ rekuái oheja toiko heta aty ojokuaikuaáva ha ojapo iléi guasurã oheja ojeporavo hasy'ỹ mburuvichakuérape, ombopyahu avei hetaite tetã rekuái atyvete. Gavõ imba'eheta umi tetã Áfrika Kuarahyreikégua mbytépe, oĩgui ijapekue guýpe heta itakyra ha Gavõ oñemukuaa itakyra tetã ambuépe. Gavõ retãygua rekove oñemoporã, hákatu hetaite mboriahu oĩmeméva imbytépe. Ko tetã réra «Gavõ» ou poytugañe'ẽ gabão, ha he'ise ao puku ahojáicha, upéicha ojogua ysyry Komo ñesẽ ysaja osẽvo paraguasúpe, táva Libreville-pe. Mandu'apy Joaju Libreville (he'iséva "táva hekosãsóva" hyãsiañe'ẽme) ha'e hína Gavõ retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Ha'e avei tetãvore Estuaire itavusu. Opyta Paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Amo 600.000 tavayguakuéra oikove ipype, ojeipapa amo 362.400 tavayguakuéra ary 1993-pe. Ko táva oñepyrũ ary 1843-pe. Joaju Gavõ táva Port-Gentil térã Mandji ha'e hína táva tuichavéva mokõiha Gavõ retãme, ha ko távape opyta Gavõ retã ygarupa tuichavéva. Opyta Paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Amo 136.462 tavayguakuéra oikove ipype, ojeipapa ary 2013-pe. Joaju Gavõ táva Franceville ha'e hína táva tuichavéva mbohapyha Gavõ retãme, amo 110.568 tavayguakuéra oikove ipype, ojeipapa ary 2013-pe. Ko táva opyta ysyry Mpassa rembe'ýpe. Joaju Gavõ táva Geórgia (geórgia ñe'ẽme: საქართველო, oje'eháicha: Sakartvelo) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva para Hũ rembe'ýre,upe tenda Európa ha Ásia ojojuhuhápe, upévare ko tetã oĩ Kuarahyresẽ Európape. Hákatu yvykuaatýre Georgia ijapekue oĩ Európa ha Ásia imbytépe térã oñemohenda ko tetã oĩnte Ásia-pe ramo, Georgia omoañetéramo jepe oĩha Európape, hembiasáre ha heko teére ojoguágui umi tetã ambuéva Európa pegua. Ary 1991 peve, Georgia ha'e akue Joaty Soviétiko retãvore (URSS) ha ndoguerekói tekosãso tee. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Rrúsia retã, Tuykia ha Armenia ñemby gotyo ojejuhu, ha ojejuhu ñemby kuarahyresẽ ngotyo upe tetã Aservaijã Itavusu ha'e Tivilísi (georgia ñe'ẽ: თბილისი, Tbilisi), ary 2012 guive upe Georgia Amandaje guasu oĩramo jepe táva Kutaisi-pe. Ára 7 jasypoapy ary 2008-pe ku Georgia retãvore hérava Ñemby Osétia ha Georgia oñorairõ, Ñemby Osétia osẽ guive Joaty Soviétiko ohekágui isãso. Ku Georgia retãvore ambuéva, Avihásia, oipytyvõ avei Ñemby Osétia ohekágui isãso avei, ha Rrúsia oipytyvõ umi mokõi tetãvore. Rrúsia ha mokõi Georgia retãvore ipu'aka, ohupyty isãso, hákatu heta tetã ndohechakuaái isãso ha omoañte Georgia ha'eha tetã peteĩ rekóva. Amérika-pe, Nikaragua ha Venesuéla mante ohechakuaa Ñemby Osétia ha Avihásia isãsoha, ha Európa-pe Rrúsia mante ohechakuaa. Mandu'apy Joaju Georgia Rekuái Georgia Rendota Tivilísi térã Tblisi (Georgia ñe'ẽme:თბილისი Tbilisi) ha'e hína Georgia retã itavusu ha itáva tuichavéva. Oĩ ysyry Kura rembe'ýre (მტკვარი, Mt'k'vari), ipype oikove amo 1.345.000 tavayguakuéra ha ijapekue hína 726 km². Ko táva ymaguareite, ijapekuére oikove tapichakuéra ary 4.000 Kirito mboyve. Heteite tenda porã ojejuhu ko táva, ku tupão guasu Sameba ha tupão guasu Sioni techapyrãme. Mandu'apy Joaju Georgia táva Kutaisi (Georgia ñe'ẽme:ქუთაისი) ha'e táva tuichavéva mbohapyha Georgia retãme, opyta tetãvore Imereti-pe, amo 221 kilómetro kuarahyreike gotyo táva Tivilísi, Georgia itavusu, ipype oikove amo 147.635 tavayguakuéra (2014). Ary 2012 guive, Georgia Amandaje guasu oĩ ko távape. Ysyry Rioni ohasa Kutaisi imbytére. Joaju Georgia táva Gynéa, héra tee hína Tavakuairetã Gynéa (hyãsiañe'ẽme: République de Guinée), ha sapy'apy'a hérava Gynéa-Konakri oñembojuavy hag̃ua umi tetã ambuégui, upe tetã ijykegua Gynéa Mbisáu ha Gynéa Ekuatógua, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Áfrika kuarahyreiképe, ymaguare ojeikuaa ku tetã Gynéa Hyãsiagua réra ramo. Ijerére ojejuhu pe tetã Gynéa Mbisáu ha Senegal yvate gotyo, Mali yvate ha yvate kuarahyresẽ ngotyo, Marfil Rembe'y ñemby kuarahyresẽ ngotyo, Livéria ñemby gotyo ha kuarahyreike gotyo ojejuhu Sierra Leona. Gynéa oñemohenda poapy tetãvore rehe ha umíva oñemohenda jey 33 táva. Konakri ha'e Gynéa itavusu. Umi 10.000.000 Gynéa retãygua oiko 24 te'ýi ymaguare guive oñombojuavýva. Umi te'ýi tuichavéva ha'e n´ko, amo 40 % Gynéa retãygua pegua, te'ýi fula, amo 30 % ha te'ýi susu, amo 20 %. Gynéa ha'e tetã haimete oĩmbáva Islã rapépe (85 %) ha Gynéa ñembýpe, umi ka'aguy guasúre, ojejuhu heta oĩva Hesu rapépe avei. Gynéa ijapekuére heteite kuarepoti porã oĩ, itaju ha itavera. Oñeñemúnte koga'a ha opaichagua kuarepoti oñemosẽva yvýgui. Gynéa hína ne'ĩra oñemoporãite, Gynéa retãygua oiko mboriahúpe (amo 60 % Gynéa retãygua pegua). Hyãsiañe'ẽ ha'e Gynéra retã ñe'ẽ tee ha ñe'ẽ ojeipuruvéva mbo'ehaópe, tetã rekuái atyvetépe, ñemomarandúme ha ambuéva. es la lengua oficial de Guinea y es el lenguaje más usado en las escuelas, la administración, los medios de comunicación y las fuerzas de seguridad. Oñeñe'ẽramo jepe peteĩ ñe'ẽ ambuéva opaite 24 te'ýi imbytépe. Gynéa retãme oiko upe mba'asy isarambíva évola 2014 pegua, Livéria ha Sierra Leona ndive, amo 4500 tapichakuéra omano ã mbohapy retãme. Mandu'apy Joaju Konakri ha'e hína Gynéa retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 1.660.973 tavayguakuéra oikove ipype., ojeipapaháicha ary 2014-pe. Ko táva oĩ paraguasu Atlántiko rembe'ýpe ha oreko peteĩ ygarupa guasu. Joaju Gynéa Gynéa Ekuatógua —héra tee hína Tavakuairetã Gynéa Ekuatógua — ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Mbyte Áfrika pegua, ojehechakuaáva ha'eha tavakuairetã heko peteĩva mburuvicharapépe milíko aty oporokuáiva. Ijapekue oñemohenda pokõi tetãvore rupive. Itavusu ha'e Malabo, hérava ymaguare Santa Isabel. Itáva tuichavéva ha orekovéva tavayguakuéra ipype ha'e Bata, táva tuicha ambuéva ha'e Ebebiyín. Orekógui amo 28 051 km² ijapekue ha'e peteĩ umi tetã michĩvévagui Áfrika yvyrusúpe, Gynéa Ekuatógua retã oiko yvyrusúpe ha 5 ypa'ũme orekova avakuéra ipype. Ijerére ojejuhu yvate gotyo Kamerũ, tetã Gavõ ñemby ha kuarahyresẽ ngotyo ha ojejuhu paraguasu Atlántiko (parapyte Gynéa) kuarahyreike gotyo, hi'aguĩ oĩ avei ypa'ũnguéra Santo Tome ha Príncipe. Ojeipapa ary 2014-pe Gynéa Ekuatógua retãme oiko amo 1 222 442 tapichakuéra. Tetã pehẽngue oĩva yvyrusúpe oñembohérava ysyry Muni térã Mbini, ha ijapekue hína 26 000 km². Ypa'ũnguéra tuichavéva ha'e ypa'ũ Bioko (hérava ymaguare Fernando Poo) orekóva 2017 km², ypa'ũ Annobón orekóva 17 km², ha ypa'ũ Corisco orekóva 15 km². Gynéa Ekuatógua ha'e va'ekue Epáña kolónia ymaguare, hérava Gynéa Epáñagua ha ohupyty isãso ára 12 jasypa ary 1968-pe. Upévare amo 87,7 % umi Gynéa Ekuatógua retãyguágui oñe'ẽkuaa karaiñe'ẽ. Yvypóra tekoiterape sa'i ojehecha Gynéa Ekuatógua retãme he'iháicha kuatia momaranduha ojapo Freedom House. Hetaite Gynéa Ekuatógua retã ohasa asy ha imboriahuite. Ko'ãga Gynéa Ekuatógua oĩ milíko aty oporokuáiva ipoguýpe. Mandu'apy Joaju Espanol.Guinea-Equatorial.com página oficial del Gobierno de Guinea Ecuatorial. Página oficial de la Oficina de Información y Prensa de Guinea Ecuatorial. Web de Información Económica de Guinea Ecuatorial. Malabo ha'e hína Gynéa Ekuatógua retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype mokõiha (táva Bata rire). Ha'e avei tetãvore Yvate Bioko itavusu. Opyta Paraguasu Atlántiko rembe'ýre, upe Bioko ypa'ũme. Amo 250.302 tavayguakuéra oikove ipype. Karaiñe'ẽ, hyãsiañe'ẽ ha poytugañe'ẽ ha'e ko táva iñe'ẽ tee. Malabo ha'e Gynéa Ekuatógua itáva tujavéva. Joaju Malabo tavao Gynéa Ekuatógua táva Bata ha'e hína Gynéa Ekuatógua itáva orekovéva tapichakuéra ipype (ohasa Gynéa Ekuatógua itavusu Malabo). Ha'e avei tetãvore Litoral itavusu ha Tetã pehẽngue oĩva yvyrusúpe oñembohérava ysyry Muni itavusu avei. Opyta Paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Amo 230.282 tavayguakuéra oikove ipype. Joaju Gynéa Ekuatógua táva Gynéa Mbisáu (poytugañe'ẽme ha héra tee: República da Guiné-Bissau) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva kurahyreike Áfrika pegua. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Senegal, ñemby ha kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Gynéa, ha paraguasu Atlántiko kuarahyreike gotyo ojejuhu. Ymaguare Gynéa Mbisáu oime va'ekue upe Mburuvi Gavu ha Mburuvi Mali retãme ipoguýpe. Saro'y XVI guive hetaite Gynéa Mbisáu retã pehẽngue oime va'ekue Poytuga ipoguýpe, Poytuga ojapo ikolónia hérava Gynéa Poytugágua upépe. Isãsóvo, oñembokuaáva ary 1973-pe ha oñemoañetéva ary 1974-pe, itavusu réra, táva Mbisáu, oñemoĩ ko tetã réra ndive ani hag̃ua héra ojoguaite ku tetã Gynéa réra (hérava ymaguare Gynéa Hyãsiagua). Mandu'apy Joaju Gynéa Mbisáu róga Epáñape Gynéa Mbisáu rekuái Mbisáu (poytugañe'ẽme: Bissau) ha'e Gynéa Mbisáu retã itavusu, oĩ ysyry Geva rembe'ýre osẽvo paraguasu Atlántiko-pe, upévare oreko ygarupa guasu. Ha'e avei Gynéa Mbisáu itáva tuichavéva. Ary 2009-pe ojeipapa amo 384.960 tavayguakuéra. Joaju Sector Autónomo de Bissau Jornais da Guiné-Bissau online Gynéa Mbisáu Kuñareko niko peteĩ jokuaikuaa no'õ, temimo'ã ha avano'õ no'õ aty oguerekóva peteĩ tembipota ha'etéva: tojehupyty tekojoja jokuaikuaa, virumboja'okuaa ha avano'õ rehegua kuñanguérape g̃uarã Mandu'apy Jokuaikuaa Jokuaikuaa akatúa pegua he'i oĩnte voi tysýi avano'õme ndaikatúiva voi ojejopia, itapiagua ha iporã ha katuete ojepytaso ko temimo'ã oñeñe'ẽvo tekomoñanga tapiagua, virumboja'okuaa térã sykue rehegua. Tysýi ha tekojoja'ỹ ikatu oñeimo'ã oñemboupiha ñemoingoe sykueguáre avano'õme  térã johovaichuáre ñemuhanguéra apytépe. Pe ñe'ẽ "akatuareko" ikatu avei he'ise pe pehẽ hi'angarekoháva térã imbohovairekoháva peteĩ jepépe jokuaikuaa rehegua. Mandu'apy Jokuaikuaa Jokuaikuaa ha avano'õme, amoño'ỹtekuareko (oúva amoño'ỹtekuá[ra]-gui, "opavave mba'éva") () niko pe temimo'ã ha no'õ kuaapavẽ, avano'õ, jokuaikuaa ha virumboja'okuaa rehegua hembipotáva ha'éva toñemboguapy peteĩ avano'õ amoño'ỹtekuarekoha, ha'éva peteĩ tysýi virumboja'okuaa ha jokuaikuaa rehegua oguerekóva itopyta tembiapo ñopa'ũrupi rekojára amoño'ỹtekua ha viru, tetã ha jepekuéra avano'õ rehegua pore'ỹ Mandu'apy Citations Jokuaikuaa Gyranáta (Grenada ingleñe'ẽme) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva ypa'ũme ha opyta Amérika-pe, upe para Karíve-pe. Ijapekuépe oĩ avei ypa'ũnguéra Granadinas ñemby pegua, tetã ambuéva San Vicente ha Granadinas ijapekuépe oĩ ypa'ũnguéra yvate pegua. Ary 2013-pe ojeipapa amo 109.590 tapichakuéra oikóva ko ypa'ũme. Ha'e tetã hekosãsóva michĩvéva mokõiha opaite Yvy pehẽngue kuarahyreike (tetã San Cristóbal ha Nieves rire), ijapekue ohupytýgui amo 344 km2. Gyranáta ypa'ũ ojejuhu para Karíve pehẽngue ñemby kuarahyresẽ pegua, umi ypa'ũ Trinidad ha Tobago ojejuhu ñemby gotyo Gyranáta pegua, tetã Venesuéla ojejuhu ñemby kuarahyreike gotyo, ha yvate goyto ojejuhu ypa'ũnguéra San Vicente ha Granadinas. Itavusu ha'e táva Saint George. Oguahẽvo karai Cristóbal Colón ko ypa'ũme ary 1498-pe omoĩ hérarã «Concepción». Oñemoambuéramo jepe ary 1523-pe, umi karai Espáña pegua omoĩ hérarã «Granada», umi yvyty ko ypa'ũme ojoguaitereígui umi yvyty oĩ táva Gyranáta ijerére. Mandu'apy Joaju Gyranáta rekuái Gyranáta marandu Saint George ha'e Gyranáta itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype, amo 33.734 tavayguakuéra oiko ko távape, ojeipapaháicha ary 2012-pe. Mandu'apy Joaju Táva Saint George ra'anganguéra Gyranáta Ypa'ũnguéra Karíve pegua, hérava avei Antillas, ha'e opaite ypa'ũnguéra oĩva upe para Karíve-pe, paraguasu Atlántiko. Ojejuhu Yvateamérika ha Ñembyamérika imbytépe. Mandu'apy Joaju Ypa'ũnguéra Karíve pegua ra'anganguéra Ypa'ũnguéra Karíve pegua marandu Ypa'ũnguéra Karíve pegua renda porãnguéra jeho hag̃ua Ypa'ũnguéra Karíve pegua Ára 7 jasypoteĩ ha'e ára 158ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 159ha umi ary hekope'ỹme. Amo 207  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1491: Jacques Cartier, explorador Hyãsia pegua (ary omano: 1557). 1711: François Jacquier, matemático Hyãsia pegua (ary reñói: 1788). 1712: Felipe Pedro de España, ruvicha Espáña pegua (ary omano: 1718). 1757: Georgiana Cavendish, ruvicha Vyretáña pegua (ary omano: 1806). 1770: Robert Jenkinson, ojokuaikuaáva ha sãmbyhyhára peteĩha Vyretáña pegua (ary omano: 1828). 1778: Beau Brummell, dandi Vyretáña pegua (ary omano: 1840). 1799: Manuel María Sierra Moya, ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary omano: 1866). 1812: Antonio Bachiller ha Morales, historiador, profesor ha bibliógrafo cubano (ary reñói: 1889). 1837: Alois Hitler, aduanero austriaco, padre de Adolf Hitler (ary omano: 1903). 1840: Carlota de México, kuña Véyhika pegua, mburuvicha Méhiko pegua Maximiliano I hembireko (ary omano: 1927). 1848: Paul Gauguín, omoha'angáva Hyãsia pegua (ary omano: 1903). 1849: Manuel Bonilla, militar ha tendota hondureño (ary omano: 1913). 1862: Philipp Eduard Anton von Lenard, físico Alemáña pegua, premio nobel de física en 1905 (ary omano: 1947). 1868: Charles Rennie Mackintosh, ojogapokuaáva ha diseñador Vyretáña pegua (ary omano: 1928). 1879: Knud Rasmussen, explorador ha antropólogo groenlandés (ary omano: 1933). 1881: Kanno Sugako, momaranduhára anarco-feminista Hapõ pegua (ary omano: 1911) 1883: Sylvanus Morley, espía ha arqueólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1948). 1896: Imre Nagy, ojokuaikuaáva húngaro (ary omano: 1958). 1897: George Szell, omotenondéva de orquesta ha atõihára húngaro-Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1970). 1897: Robert S. Mulliken, químico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1986). 1903: Alexandre Bóveda, ojokuaikuaáva gallego (ary omano: 1936). 1905: James J. Braddock, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1974). 1907: Arturo Rotor, pohanohára, funcionario, atõihára ha haihára filipino (ary omano: 1988). 1909: Jessica Tandy, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1994). 1910: Bradford Washburn, explorador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2007). 1915: Alberto Wagner de Reyna, filósofo ha haihára Peru pegua (ary omano: 2006). 1917: Dean Martin, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1995). 1919: Adolfo Álvarez, aviador militar Argentina pegua (ary omano: 2012). 1920: Carlos Gorostiza, aranduka ohaíva, mombe'ugua'u ohaíva ha cineasta Argentina pegua (ary omano: 2016), hermano de la mba'eapohára Analía Gadé. 1920: Georges Marchais, dirigente comunista Hyãsia pegua (ary omano: 1997). 1921: Tal Farlow, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary omano: 1998). 1922: Ana María Zeno, pohanohára Argentina pegua (ary omano: 2011). 1923: Carlos Thompson, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano: 1990). 1925: Ricardo Espinosa Osete, mba'eapohára Espáña pegua (ary omano: 1978). 1927: Charles de Tornaco, piloto Véyhika pegua de carreras (ary omano: 1953). 1928: James Ivory, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1928: Fernando Lamberg, haihára Chíle pegua (ary omano: 2011). 1929: John Napier Turner, sãmbyhyhára peteĩha Kanatã pegua. 1931: Virginia McKenna, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1935: Roberto Cantoral, opurahéiva Méhiko pegua (ary omano: 2010). 1935: Ervin Zádor, waterpolista húngaro (ary omano: 2012). 1936: Luis González Seara, profesor, ojokuaikuaáva ha sociólogo Espáña pegua (ary omano: 2016). 1937: Neeme Järvi, omotenondéva de orquesta ha atõihára estonio. 1940: Tom Jones, opurahéiva Vyretáña pegua. 1941: Jaime Laredo, violinista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1942: Muamar el Gadafi, abogado, militar ha ojokuaikuaáva libio (ary omano: 2011). 1943: Gino Renni, mba'eapohára ítaloArgentina pegua. 1944: Miguel Ríos, atõihára de rock Espáña pegua. 1945: Wolfgang Schüssel, ojokuaikuaáva austriaco. 1946: Jenny Jones, presentadora televisión Kanatã pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua. 1947: Thurman Munson, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1979). 1949: Toti Soler, mbaraka ombopúva ha opurahéiva Espáña pegua. 1950: Nydia Caro, opurahéiva puertorriqueña de origen Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: Liam Neeson, mba'eapohára norirlandés. 1952: Orhan Pamuk, haihára turco, premio nobel de literatura en 2006. 1956: Antonio Alzamendi, vakapipopo ha'ãhára Uruguái pegua. 1957: Juan Luis Guerra, opurahéiva dominicano. 1957: Paddy McAloon, atõihára Vyretáña pegua, de la banda Prefab Sprout. 1958: Prince (Prince Rogers Nelson), opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2016) 1958: Surakiart Sathirathai, ojokuaikuaáva tailandés. 1959: Claudia Puyó, opurahéiva Argentina pegua. 1963: Roberto Alagna, tenor Hyãsia pegua. 1965: Mick Foley, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Damien Hirst, artista Vyretáña pegua. 1966: Lorenzo Silva, haihára Espáña pegua. 1966: Eric Kretz, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Stone Temple Pilots. 1967: Dave Navarro, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Jane’s Addiction. 1968: Marcela Guerty, taiky ohaíva Argentina pegua. 1968: Juan Antonio Pizzi, vakapipopo ha'ãhára hispano-Argentina pegua. 1969: Kim Rhodes, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Cafú, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1972: Karl Urban, mba'eapohára neozelandés. 1974: Mahesh Bhupathi, tenista indio. 1974: Bear Grylls, scout ha presentador de televisión Vyretáña pegua. 1975: Allen Iverson, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Necro, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Nora Salinas, mba'eapohára Méhiko pegua. 1977: Gastón Grande, mba'eapohára Argentina pegua. 1978: Ana Ruiz, mba'eapohára Espáña pegua 1978: Bill Hader, mba'eapohára ha taiky ohaíva norteamericano. 1979: Kevin Hofland, vakapipopo ha'ãhára Olánda pegua. 1979: Natalia Valdebenito, comediante Chíle pegua. 1980: Berni Rodríguez, baloncestista Espáña pegua. 1980: Henkka Seppälä, bajista finlandés, de la banda Children of Bodom. 1981: Larisa Oleynik, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Anna Kúrnikova, tenista Rrúsia pegua. 1982: Germán Lux, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1985: Charlie Simpson, opurahéiva Vyretáña pegua. 1988: Michael Cera, mba'eapohára Kanatã pegua. 1990: Iggy Azalea, opurahéiva ha modelo Auterália pegua. 1991: Fetty Wap, rapero ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1991: Emily Ratajkowski, modelo ha mba'eapohára britano-Tetãvore Joapykuéra pegua. 1993: George Ezra, opurahéiva Vyretáña pegua. Mano 555: Vigilio, papa Itália pegua (ary reñói: 500). 1329: Roberto I, mburuvichavete escocés; reinó entre 1306 ha 1329 (ary reñói: 1274). 1358: Ashikaga Takauji, militar Hapõ pegua, fundador del shogunato Ashikaga (ary reñói: 1305). 1793: Damián de Castro, maestro platero Espáña pegua (ary reñói: 1716). 1826: Joseph von Fraunhofer, físico Alemáña pegua (ary reñói: 1787). 1840: Federico Guillermo III, mburuvichavete prusiano (ary reñói: 1770). 1843: Friedrich Hölderlin, ñe'ẽpapára lírico Alemáña pegua (ary reñói: 1770). 1848: Visarión Belinski (35), crítico literario Rrúsia pegua (ary reñói: 1811). 1866: jefe Seattle, líder Tetãvore Joapykuéra pegua de los indios suquamish (ary reñói: 1786). 1876: Josefina de Leuchtenberg, reina de Suecia ha Noruega (ary reñói: 1807). 1880: Francisco Bolognesi, militar Peru pegua (ary reñói: 1816). 1905: Francisco Molinelli, escultor Espáña pegua (ary reñói: 1834). 1911: Carlos Fernández Shaw, haihára ha momaranduhára Espáña pegua (ary reñói: 1865). 1925: Matthew Talbot, laico católico irlandés (ary reñói: 1856). 1936: Lola Mora, escultora Argentina pegua (ary reñói: 1866). 1937: Jean Harlow (Harlean Harlow Carpenter), mba'eapohára ha símbolo sexual Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1911). 1944: Enrique Díez Canedo, ñe'ẽpapára Espáña pegua (ary reñói: 1879). 1954: Alan Turing (41), matemático Vyretáña pegua, padre de la computación (ary reñói: 1912). 1956: Julien Benda, haihára ha filósofo Hyãsia pegua (ary reñói: 1867). 1959: Emilia de Sousa Costa, haihára ha feminista Poytuga pegua (ary reñói: 1877). 1960: Cruz Gallástegui Unamuno, veterinario Espáña pegua (ary reñói: 1915). 1963: ZaSu Pitts, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1894). 1964: Meade Lux Lewis, piáno ombopúva de blues ha purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1905). 1965: Judy Holliday, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1921). 1966: Jean Arp, omoha'angáva ha escultor alsaciano (ary reñói: 1887). 1967: Dorothy Parker, ñe'ẽpapára, haihára, dramaturga ha humorista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1893). 1968: Dan Duryea, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1907). 1968: José Pardines, guardia civil Espáña pegua, primer asesinado por la banda terrorista ETA (ary reñói: 1943). 1968: Txabi Etxebarrieta (23), terrorista Espáña pegua, miembro de la banda ETA (ary reñói: 1944). 1970: Manuel Gómez-Moreno, historiador Espáña pegua (ary reñói: 1870). 1970: E. M. Forster, mombe'ugua'u ohaíva ha ensayista Vyretáña pegua (ary reñói: 1879). 1973: Raul Pilla, ojokuaikuaáva, pohanohára, momaranduhára ha profesor Pindoráma pegua (ary reñói: 1892). 1978: Ronald George Wmburuvichaveteford Norrish, químico Vyretáña pegua, premio nobel de química en 1967 (ary reñói: 1897). 1980: Philip Guston, omoha'angáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1913). 1980: Henry Miller, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1891). 1980: José María de la Vega Samper, ojogapokuaáva Espáña pegua (ary reñói: 1900). 1988: Vernon Washington, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1927). 1991: Alfredo Fernández Simó, haihára dominicano (ary reñói: 1915). 1993: Dražen Petrović, baloncestista croata (ary reñói: 1964). 1994: Rudolph Cartier, omotenondéva austriaco de televisión (ary reñói: 1904). 1994: Barry Sullivan, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1912). 1997: Amos Tutuola, haihára nigeriano (ary reñói: 1920). 1999: Paco Stanley, conductor Méhiko pegua de televisión; asesinado (ary reñói: 1942). 2001: Víctor Paz Estenssoro, ojokuaikuaáva boliviano, tendota entre 1952-1956, 1960-1964 ha 1985-1989 (ary reñói: 1907). 2002: Francisco Escudero, purahéi ojapóva Espáña pegua (ary reñói: 1912). 2004: Quorthon (Tomas Forsberg), atõihára sueco, de la banda Bathory (ary reñói: 1966). 2004: Marcelo Taibo, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói: 1965). 2006: Abu Musab al Zarqaui, líder iraquí de la banda terrorista Al Qaida (ary reñói: 1066). 2008: Bernardo Neustadt, momaranduhára Argentina pegua de origen rumano (ary reñói: 1925). 2008: Dino Risi, cineasta Itália pegua (ary reñói: 1916). 2009: Hugh Hopper, bajista Vyretáña pegua, de la banda Soft Machine (ary reñói: 1945). 2010: José Albi, ñe'ẽpapára ha crítico literario Espáña pegua (ary reñói: 1922). 2010: Stuart Cable, baterista Vyretáña pegua, de la banda Stereophonics (ary reñói: 1970). 2010: Jorge Ginarte, jugador ha entrenador de fútbol Argentina pegua (ary reñói: 1940). 2010: Conrado Ramonet, omotenondéva de teatro ha aranduka ohaíva Argentina pegua (ary reñói: años 1930). 2010: Ómar Rayo, omoha'angáva, grabador ha escultor colombiano (ary reñói: 1928). 2010: Adriana Xenides (54), presentadora Auterália pegua de televisión, de origen Argentina pegua (ary reñói: 1956). 2011: Angelino Fons, taiky ohaíva ha omotenondéva de cine Espáña pegua (ary reñói: 1936). 2011: Benjamín González, atleta Espáña pegua (ary reñói: 1958). 2011: Jorge Semprún, haihára, intelectual, ojokuaikuaáva ha taiky ohaíva cinematográfico Espáña pegua (ary reñói: 1923). 2013: Pierre Mauroy, sãmbyhyhára peteĩha Hyãsia pegua (ary reñói: 1928). 2013: Richard Ramirez, oporojukáva (ary reñói: 1960). 2015: Ildefonso Leal (83), historiador Venesuéla pegua, omotenondéva de la Academia Nacional de la Historia (ary reñói: 1932). 2015: Christopher Lee, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1922). 2015: Rubén Yáñez, mba'eapohára, omotenondéva teatral ha profesor Uruguái pegua (ary reñói: 1929). 2016: Stephen Keshi, vakapipopo ha'ãhára nigeriano (ary reñói: 1962). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 8 jasypoteĩ ha'e ára 159ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 160ha umi ary hekope'ỹme. Amo 206  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1552: Gabriello Chiabrera, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary omano: 1638). 1625: Giovanni Domenico Cassini, científico ha astrónomo Itália pegua (ary omano: 1710). 1671: Tomaso Albinoni, purahéi ojapóva Itália pegua (ary omano: 1751). 1745: Caspar Wessel, matemático Noruéga-Ndinamáka pegua (ary omano: 1818). 1805: Salustiano Olózaga, ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1810: Robert Schumann, purahéi ojapóva clásico Alemáña pegua (ary omano: 1856). 1826: Thomas Faed, omoha'angáva escocés (ary omano: 1900). 1829: John Everett Millais, omoha'angáva e ilustrador Vyretáña pegua (ary omano: 1896). 1830: Juan Manuel Blanes, omoha'angáva Uruguái pegua (ary omano: 1901). 1849: Julien Dillens, escultor Véyhika pegua (ary omano: 1904). 1851: Jacques-Arsène d'Arsonval, físico Hyãsia pegua (ary omano: 1940). 1860: Alicia Boole Stott, matemática irlandesa (ary omano: 1940). 1861: Juan Vázquez de Mella, ojokuaikuaáva tradicionalista Espáña pegua en Cangas de Onís. 1867: Frank Lloyd Wright, ojogapokuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1873: Azorín (José Martínez Ruiz), haihára Espáña pegua (ary omano: 1967). 1876: Alexandre Tuffère, atleta grecoHyãsia pegua (ary omano: 1958). 1894: Erwin Schulhoff, purahéi ojapóva checo. 1895: Santiago Bernabéu, empresario Espáña pegua, tendota Real Madrid pegua (ary omano: 1978). 1897: Mariano Suárez Veintimilla, ojokuaikuaáva ecuatoriano (ary omano: 1980). 1900: José Ángel Ceniceros, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary omano: 1979). 1903: Marguerite Yourcenar, haihára ha traductora Hyãsia pegua (ary omano: 1987). 1910: María Luisa Bombal, haihára Chíle pegua. 1910: John W. Campbell, publicista ha omoha'angáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1971). 1911: Edmundo Rivero, opurahéiva ha mbaraka ombopúva Argentina pegua de tangos (ary omano: 1986). 1911: Antonio Rosón, ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary omano: 1986). 1916: Francis Crick, biólogo Vyretáña pegua, Premio Nobel de Medicina en 1962 (ary omano: 2004). 1916: Luigi Comencini, cineasta Itália pegua (ary omano: 2007). 1918: Robert Preston, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1987). 1921: Haji Mohammad Suharto, dictador indonesio entre 1967 ha 1998 (ary omano: 2008). 1921: Alexis Smith, mba'eapohára Kanatã pegua (ary omano: 1993). 1925: Barbara Bush, kuña Tetãvore Joapykuéra pegua, George W. Bush hembireko. 1927: Guillermo Luca de Tena, momaranduhára ha empresario de prensa Espáña pegua (ary omano: 2010). 1927: Jerry Stiller, mba'eapohára ha cómico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1928: Gustavo Gutiérrez, pa'i Peru pegua, fundador de la teología de la liberación. 1930: Wilna Saavedra, política Chíle pegua (ary omano: 2011). 1930: Robert Aumann, matemático Alemáña pegua. 1930: Vijayan Mash, haihára, orador ha académico Índia pegua (ary omano: 2007) 1931: Dana Wynter, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2011). 1933: Joan Rivers, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Kenneth Geddes Wilson, investigador Tetãvore Joapykuéra pegua, Premio Nobel de Física en 1982. 1936: James Darren, mba'eapohára ha omotenondéva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1939: Norman Davies, historiador Vyretáña pegua. 1940: Nancy Sinatra, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Colin Baker, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1944: Boz Scaggs, opurahéiva ha mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1944: Silvia Merlino, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano: 2007). 1944: María Ostiz, opurahéiva Espáña pegua. 1944: Marc Ouellet, cardenal Kanatã pegua. 1947: Eric Wieschaus, biólogo suizo nacionalizado Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Hilario Camacho, atõihára Espáña pegua (ary omano: 2006). 1949: Emanuel Ax, piáno ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Sônia Braga, mba'eapohára Pindoráma pegua. 1950: Kathy Baker, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Pedro Miguel Echenique, físico Espáña pegua. 1951: Miguel Ángel Moratinos Cuyaubé, ojokuaikuaáva ha diplomático Espáña pegua. 1951: Tony Rice, mbaraka ombopúva ha purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda David Grisman Quintet. 1951: Rubén Stella, mba'eapohára Argentina pegua. 1951: Bonnie Tyler, opurahéiva galesa. 1952: José Manuel Rojas, exvakapipopo ha'ãhára costarricense. 1953: Ivo Sanader, sãmbyhyhára peteĩha croata. 1954: Greg Ginn, purahéi ojapóva ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Black Flag. 1955: José Antonio Camacho, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Espáña pegua. 1955: Tim Berners-Lee, físico Vyretáña pegua. 1955: Griffin Dunne, mba'eapohára estadoundense. 1957: Scott Adams, historietista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Alejandro Lerner, opurahéiva Argentina pegua. 1957: Jorge El Pipa Higuaín, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1958: Keenen Ivory Wayans, mba'eapohára ha omotenondéva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Jakko Jakszyk, solista Vyretáña pegua. 1960: Mick Hucknall, opurahéiva Vyretáña pegua, de la banda Simply Red. 1961: Tatanka, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Nick Rhodes, atõihára Vyretáña pegua, de la banda Duran Duran. 1962: Kristine W, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Kaíti Garmpí, opurahéiva griega. 1963: Frank Grillo, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Humberto Tortonese, comediante Argentina pegua. 1965: Rob Pilatus, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Milli Vanilli (ary omano: 1998). 1966: Julianna Margulies, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: Marco Uriel, mba'eapohára Méhiko pegua. 1967: Carlos Portaluppi, mba'eapohára Argentina pegua. 1969: J.P. Manoux, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Kelli Williams, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Gabrielle Giffords, política Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Seu Jorge, opurahéiva Pindoráma pegua. 1970: Kwame Kilpatrick, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Mark Feuerstein, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Lexa Doig, mba'eapohára Kanatã pegua. 1973: Emma García, presentadora de televisión Espáña pegua. 1973: Bryant Reeves, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Rodolfo Graieb, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1975: Shilpa Shetty, mba'eapohára ha modelo india. 1976: Lindsay Davenport, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1977: Kanye West, rapero ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Maria Menounos, mba'eapohára ha presentadora de televisión griega-Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Derek Trucks, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Allman Brothers Band. 1980: Sergio Mantecón, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1981: Alex Band, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Calling. 1981: Sara Watkins, violinista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Nickel Creek. 1982: Dickson Etuhu, vakapipopo ha'ãhára nigeriano. 1982: Nadia Petrova, tenista Rrúsia pegua. 1982: Irina Lazareanu, modelo rumana. 1983: Kim Clijsters, tenista Véyhika pegua. 1983: Mamoru Miyano, seiyū Hapõ pegua. 1983: Pantelis Kapetanos, vakapipopo ha'ãhára griego. 1984: Andrea Casiraghi, noble monegasco. 1984: Javier Mascherano, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1987: Issiar Dia vakapipopo ha'ãhára senegalés. 1987: Ty Segall, opurahéiva, purahéi ojapóva, mbaraka ombopúva, batería ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1989: Timea Bacsinszky, tenista suiza. 1989: Richard Fleeshman mba'eapohára Vyretáña pegua. Mano 218: Macrino, emperador romano. 632: Mahoma, profeta árabe, fundador del islam (ary reñói: 570). 1042: Canuto Hardeknut, mburuvichavete Ndinamáka pegua (ary reñói: 1018). 1376: Eduardo de Woodstock, príncipe galés (ary reñói: 1330). 1505: Emperador Hongzhi, emperador chino (ary reñói: 1470). 1612: Hans Leo Hassler, purahéi ojapóva Alemáña pegua (ary reñói: 1562). 1628: Rodolfo Goclenio, filósofo Alemáña pegua (ary reñói: 1547). 1651: Tokugawa Iemitsu, shōgun Hapõ pegua. 1714: Sofía de Wittelsbach, princesa bávara (ary reñói: 1630). 1768: Johann Joachim Winckelmann, historiador ha arqueólogo Alemáña pegua. 1795: Luis XVII, mburuvichavete Hyãsia pegua (ary omano: 1795). 1831: Sarah Siddons, mba'eapohára de teatro Vyretáña pegua. 1835: Gian Domenico Romagnosi, físico Itália pegua (ary reñói: 1761). 1845: Andrew Jackson, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, tendota entre 1829 ha 1837 (ary reñói: 1767). 1856: José Félix Valdivieso, ojokuaikuaáva, jurista ha diplomático ecuatoriano (ary reñói: 1784). 1865: Joseph Paxton, ojogapokuaáva Vyretáña pegua. 1874: Cochise, kachíke americano (ary reñói: 1805). 1876: George Sand, haihára Hyãsia pegua (ary reñói: 1804). 1889: Gerard Manley Hopkins, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói: 1844). 1899: María del Divino Corazón (María Droste zu Vischering), ruvicha ha religiosa Alemáña pegua (ary reñói: 1863). 1924: Andrew Irvine, alpinista Vyretáña pegua (ary reñói: 1902). 1924: George Leigh Mallory, alpinista Vyretáña pegua (ary reñói: 1886). 1938: Konrad Theodor Preuss, etnólogo Alemáña pegua (ary reñói: 1869). 1945: Karl Hanke, líder nazi Alemáña pegua (ary reñói: 1903). 1946: Gerhart Hauptmann, haihára Alemáña pegua (ary reñói: 1862). 1946: Amelia Cuñat ha Monleón, dibujante ceramista (ary reñói: 1878) 1956: Marie Laurencin, omoha'angáva ha grabadora Hyãsia pegua (ary reñói: 1883). 1965: Edmondo Rossoni, ojokuaikuaáva Itália pegua (ary reñói: 1884). 1966: Anton Melik, geógrafo esloveno (ary reñói: 1890). 1969: Robert Taylor, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1911). 1970: Manuel de Castro, haihára Uruguái pegua (ary reñói: 1896). 1970: Abraham Maslow, psicólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1908). 1971: Edmundo Pérez Zujovic, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1972: Jimmy Rushing, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Oklahoma City Blue Devils (ary reñói: 1901). 1977: Francisco Elías Rueda, cineasta Espáña pegua. 1980: Ernst Busch, opurahéiva ha mba'eapohára Alemáña pegua (ary reñói: 1900). 1982: Satchel Paige, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1906). 1984: Gordon Jacob, purahéi ojapóva Vyretáña pegua (ary reñói: 1895). 1990: José Figueres Ferrer, tendota costarricense entre 1948-1949, 1953-1958 ha 1970-1974. 1993: Severo Sarduy, haihára cubano (ary reñói: 1937). 1995: Juan Carlos Onganía, dictador Argentina pegua entre 1966 ha 1970 (ary reñói: 1914). 1997: Luis Bru, físico ha académico Espáña pegua (ary reñói: 1909). 1997: Amos Tutuola, haihára nigeriano (ary reñói: 1920). 1997: Karen Wetterhahn, química Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1948). 1998: Sani Abacha, tendota nigeriano (ary reñói: 1943). 1998: María Reiche, matemática ha arqueóloga Alemáña pegua (ary reñói: 1903). 2000: Manuel Espinosa Yglesias, empresario Méhiko pegua (ary reñói: 1909). 2000: Lucy Cranwell, botánica neozelandesa (ary reñói: 1907) 2004: Leopoldo Zea, filósofo Méhiko pegua (ary reñói: 1912). 2006: Abu Musab al Zarqaui, terrorista jordano (ary reñói: 1966). 2007: Aden Abdullah Osman Daar, tendota somalí (ary reñói: 1908). 2007: José Martín Recuerda, aranduka ohaíva Espáña pegua (ary reñói: 1926). 2007: Richard Rorty, filósofo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1931). 2008: Šaban Bajramović, opurahéiva serbio (ary reñói: 1936). 2009: Omar Bongo, ojokuaikuaáva Gavõ pegua (ary reñói: 1935). 2009: Johnny Palermo, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1982). 2012: Pete Brennan, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1936). 2016: Pedro Costa Musté, omotenondéva ha productor de cine (ary reñói: 1941). 2017: Miguel D'Escoto, religioso ha ojokuaikuaáva revolucionario Nikarágua pegua (ary reñói: 1933). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 9 jasypoteĩ ha'e ára 160ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 161ha umi ary hekope'ỹme. Amo 205  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1508: Primož Trubar, reformador protestante esloveno (ary omano: 1586). 1580: Daniel Heinsius, erudito flamenco (ary omano: 1655). 1588: Johann Andreas Herbst, purahéi ojapóva Alemáña pegua (ary omano: 1666). 1595: Vladislao IV Vasa, mburuvichavete polaco (ary omano: 1648). 1640: Leopoldo I de Habsburgo, emperador del Sacro Imperio Romano Germánico entre 1658 ha 1705 (ary omano: 1705). 1661: Teodoro III, zar Rrúsia pegua (ary omano: 1682). 1672: Pedro el Grande, emperador Rrúsia pegua (ary omano: 1725). 1686: Andrei Osterman, gobernante Rrúsia pegua (ary omano: 1747). 1781: George Stephenson, ingeniero Vyretáña pegua, inventor de la locomotora (ary omano: 1848). 1803: Juan Bravo Murillo, ojokuaikuaáva ha jurista Espáña pegua (ary omano: 1873). 1805: José Trinidad Cabañas, militar, tendota ha prócer hondureño (ary omano: 1871). 1810: Otto Nicolai, purahéi ojapóva Alemáña pegua (ary omano: 1849). 1812: Johann Gottfried Galle, astrónomo Alemáña pegua (ary omano: 1910). 1835: Ramón Barros Luco, abogado Chíle pegua, tendota entre 1910 ha 1915. 1836: Elizabeth Garrett Anderson, pohanohára Vyretáña pegua (ary omano: 1917). 1843: Bertha von Suttner, pacifista ha haihára austriaca, premio nobel de la paz en 1905 (ary omano: 1914). 1845: Gilbert Elliot-Murray-Kynynmound, ojokuaikuaáva ha diplomático Vyretáña pegua (ary omano: 1914). 1849: Michael Peter Ancher, omoha'angáva Ndinamáka pegua (ary omano: 1927). 1861: Pierre Duhem, pohanohára, matemático e historiador Hyãsia pegua (ary omano: 1916). 1862: Luigi Trinchero, escultor Itália pegua (ary omano: 1944). 1865: Carl Nielsen, purahéi ojapóva, omotenondéva de orquesta ha violinista Ndinamáka pegua (ary omano: 1931). 1868: Jane Avril, bailarina Hyãsia pegua (ary omano: 1943). 1874: Ernst Diehl, filólogo ha epigrafista Alemáña pegua (ary omano: 1947). 1874: Launceston Elliot, halterófilo Vyretáña pegua (ary omano: 1930). 1875: Henry Hallett Dale, farmacólogo ha fisiólogo Vyretáña pegua, premio nobel de medicina en 1936 (ary omano: 1968). 1877: Titta Ruffo, barítono Itália pegua (ary omano:1953) 1880: Clarence G. Badger, omotenondéva de cine Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1964). 1890: Leslie Banks, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1952). 1890: Francisco Barbado Viejo, obispo Espáña pegua (ary omano: 1964). 1890: Cayetano de Mergelina ha Luna, arqueólogo ha catedrático Espáña pegua (ary omano: 1962). 1890: José Antonio Ramos Sucre, ñe'ẽpapára Venesuéla pegua (ary omano: 1930). 1891: Cole Porter, purahéi ojapóva de jazz Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1964). 1897: Jean Cassou, haihára e hispanista Hyãsia pegua (ary omano: 1986). 1898: Luigi Fagioli, piloto Itália pegua (ary omano: 1952). 1898: Curzio Malaparte, mombe'ugua'u ohaíva Itália pegua (ary omano: 1957). 1900: Joaquín Vaquero Palacios, omoha'angáva Espáña pegua (ary omano: 1998). 1902: Skip James, opurahéiva ha mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1969). 1903: Marcia Davenport, haihára ha crítica Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1996). 1906: Robert Klark Graham, eugenicista ha empresario Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1997). 1908: Luis Kutner, abogado, haihára ha activista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1993). 1909: José Luis López Aranguren, ensayista Espáña pegua (ary omano: 1996). 1910: Robert Cummings, mba'eapohára, opurahéiva ha omotenondéva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1990). 1915: Les Paul, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2009). 1916: Robert McNamara, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2009). 1917: Eric Hobsbawm, historiador Vyretáña pegua (ary omano: 2012). 1918: John Hospers, filósofo ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2011). 1921: Guido Münch, astrofísico Méhiko pegua. 1923: Torcuato Luca de Tena, momaranduhára ha haihára Espáña pegua (ary omano: 1999). 1925: Keith Laumer, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1993). 1926: Mona Freeman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2014). 1927: Franco Donatoni, purahéi ojapóva Itália pegua (ary omano: 2000). 1929: Johnny Ace, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1954). 1929: Oscar Núñez, mba'eapohára ha omotenondéva teatral Argentina pegua (ary omano: 2012). 1930: Jordi Pujol, ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1933: Marisa de Leza, mba'eapohára Espáña pegua. 1934: Jesús Aguirre, haihára, académico ha ruvicha Espáña pegua (ary omano: 2001). 1934: Jackie Wilson, atõihára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1984). 1937: Susan Barrantes, socialité ha haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1998). 1939: Ileana Cotrubaş, soprano rumana. 1939: Charles Webb, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1941: Jon Lord, atõihára Vyretáña pegua, de la banda Deep Purple (ary omano: 2012). 1941: Tony Patrioli, fotógrafo Itália pegua. 1943: Joe Haldeman, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Alejandro Llano Cifuentes, filósofo Espáña pegua. 1943: John Fitzpatrick, piloto de automovilismo Vyretáña pegua. 1944: Mochín Marafioti, atõihára ha productor Argentina pegua (ary omano: 1997). 1945: Luis Ocaña, ciclista Espáña pegua (ary omano: 1994). 1945: Nike Wagner, mba'eapohára Alemáña pegua. 1950: Trevor Bolder, atõihára Vyretáña pegua (ary omano: 2013). 1950: Diana Santos, mba'eapohára Méhiko pegua de doblaje. 1951: James Newton Howard, purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: Luis Pastor, atõihára Espáña pegua. 1952: Uzi Hitman, opurahéiva israelí (ary omano: 2004). 1954: George Pérez, dibujante e historietista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Gregory Maguire, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Joaquín Alonso, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1956: Patricia Cornwell, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: Michael J. Fox, mba'eapohára Kanatã pegua. 1961: Aaron Sorkin, taiky ohaíva, escenógrafo ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Silvia Cuevas Morales, haihára Chíle pegua-Auterália pegua. 1963: Johnny Depp, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Gilad Atzmon, atõihára israelí 1963: David Koepp, omotenondéva ha taiky ohaíva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Gloria Reuben, mba'eapohára Kanatã pegua. 1966: Juan Cruz, cineasta Espáña pegua. 1969: Eric Wynalda, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Ramón Lage, opurahéiva Espáña pegua, de la banda Avalanch. 1973: Laura Ponte, model Espáña pegua. 1973: Sergio Galván, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1974: Kristoff Raczynski, mba'eapohára, conductor ha productor Méhiko pegua de origen polaco. 1974: Samoth (Tomas Haugen) atõihára noruego. 1975: Otto Addo, vakapipopo ha'ãhára ghanés. 1977: Predrag Stojaković, baloncestista serbio. 1977: Amisha Patel, mba'eapohára india. 1978: Matthew Bellamy, atõihára Vyretáña pegua, de la banda Muse. 1978: Miroslav Klose, vakapipopo ha'ãhára Alemáña pegua. 1978: Michaela Conlin, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Marcos González, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1981: Natalie Portman, mba'eapohára israelí-Tetãvore Joapykuéra pegua. 1983: Alektra Blue, pornstar Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Wesley Sneijder, vakapipopo ha'ãhára Olánda pegua. 1984: Kaleth Morales, opurahéiva colombiano (ary omano: 2005). 1987: Damián Musto, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1988: Cinthya Calderón, modelo Peru pegua. 1988: Mae Whitman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1992: Gino Peruzzi, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. Mano 62: Claudia Octavia, Nerón hembireko (ary reñói: 40). 68: Nerón, emperador romano entre el 54 ha el 68. 373: Efrén de Siria, haihára ha diácono cristiano. 439: Átlatl Cauac, gobernante mexica. 597: Columba de Iona, santo irlandés. 630: Sharvaraz, mburuvichavete persa. 1348: Ambrogio Lorenzetti, omoha'angáva Itália pegua. 1361: Philippe de Vitry, purahéi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói: 1291). 1572: Juana III, reina navarra. 1597: José de Anchieta, misionero jesuita Espáña pegua. 1717: Jeanne Marie Bouvier de la Motte Guyon, mística Hyãsia pegua (ary reñói: 1648). 1825: Paulina Bonaparte, noble Hyãsia pegua, hermana predilecta de Napoleón Bonaparte (ary reñói: 1780). 1829: Baltasar Hidalgo de Cisneros, ojokuaikuaáva Espáña pegua, último virmburuvichavete del Río de la Plata. 1834: William Camburuvichavete, misionero Vyretáña pegua (ary reñói: 1761). 1870: Charles Dickens, haihára Vyretáña pegua. 1884: Aníbal Pinto, abogado, ojokuaikuaáva Chíle pegua, tendota entre 1876 ha 1881. 1903: Gaspar Núñez de Arce, ñe'ẽpapára Espáña pegua. 1912: Ion Luca Caragiale, haihára rumano (ary reñói: 1852). 1918: John Henry Lace, botánico Vyretáña pegua (ary reñói: 1857). 1921: Luis María Drago, jurista, ojokuaikuaáva ha haihára Argentina pegua. 1940: Armando Buscarini, ñe'ẽpapára Espáña pegua. 1946: Ananda Mahidol, mburuvichavete tailandés. 1952: Adolf Busch, violinista Alemáña pegua. 1953: Alexandre Arquillière, mba'eapohára Hyãsia pegua (ary reñói: 1870). 1958: Robert Donat, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1905). 1959: Adolf Windaus, químico Alemáña pegua, premio nobel de química en 1928. 1961: Camille Guérin, científico Hyãsia pegua (ary reñói: 1872). 1963: Jacques Villon, omoha'angáva Hyãsia pegua. 1970: Rafael Ángel Calderón Guardia, doctor, ojokuaikuaáva ha tendota costarricense. 1973: Erich von Manstein, comandante militar Alemáña pegua (ary reñói: 1887). 1974: Miguel Ángel Asturias, haihára Guatemála pegua, premio nobel de literatura en 1967. 1974: Katharine Cornell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Tonono (Antonio Afonso), vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ary reñói: 1943). 1983: John A. Mackay, teólogo ha misionero protestante Vyretáña pegua (ary reñói: 1889). 1989: George Wells Beadle, fisiólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1903). 1989: José López Rega, ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói: 1916). 1991: Claudio Arrau, piáno ombopúva Chíle pegua (ary reñói: 1903). 1993: Alexis Smith, mba'eapohára Kanatã pegua (ary reñói: 1921). 1994: Jan Tinbergen, economista Olánda pegua. 1996: Rafaela Aparicio, mba'eapohára Espáña pegua. 1996: Orlando Sandoval, abogado ha ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1998: Agostino Casaroli, cardenal Itália pegua. 2000: Jacob Lawrence, omoha'angáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1917). 2000: Fernando Inciarte, filósofo Espáña pegua, afincado en Alemania (ary reñói: 1929). 2006: Antonio Rumeu de Armas, historiador Espáña pegua. 2006: Enzo Siciliano, haihára Itália pegua. 2007: Rudolph Arnheim, psicólogo ha filósofo Alemáña pegua (ary reñói: 1904). 2007: Ousmane Sembène, cineasta, mba'eapohára ha activista ojokuaikuaáva senegalés. 2008: Esteban Mellino, mba'eapohára ha comediante Argentina pegua (ary reñói: 1945). 2008: Karen Asrian, ajedrecista armenio (ary reñói: 1980). 2008: Algis Budrys, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1931). 2011: Mike Mitchell, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1956). 2011: Jorge Berlanga, haihára ha momaranduhára Espáña pegua. 2012: Walter Santa Ana, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói: 1932). 2013: Franz Halberg, biólogo rumano-Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1919). 2013: Iain Banks, haihára Vyretáña pegua (ary reñói: 1954). 2014: Rik Mayall, comediante ha mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1958). 2015: James Last, omotenondéva orquesta ha purahéi ojapóva Alemáña pegua, líder de su propia big band (ary reñói: 1929). 2015: Pedro Zerolo, ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary reñói: 1960). 2017: Adam West, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1928). 2022: Matt Zimmerman, actor Kanada (ary reñói: 1934). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 10 jasypoteĩ ha'e ára 161ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 162ha umi ary hekope'ỹme. Amo 204  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1513: Luis III de Montpensier, ruvicha Hyãsia pegua. 1637: Jacques Marquette, misionero ha explorador Hyãsia pegua. 1673: René Duguay-Trouin, almirante ha corsario Hyãsia pegua. 1688: Jacobo Francisco Eduardo Estuardo, ruvicha Ingyaterra pegua. 1706: John Dollond, físico Vyretáña pegua. 1710: Pedro Romero de Terreros, industrial ha ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1715: Christian August Crusius, filósofo ha teólogo Alemáña pegua. 1754: Johann von Hiller, general austriaco. 1762: María Teresa de Silva, ruvicha Espáña pegua. 1804: Hermann Schlegel, ornitólogo ha herpetólogo Alemáña pegua. 1808: Frederik Kaiser, astrónomo Olánda pegua (ary omano: 1872). 1814: Antonio del Rey ha Caballero, militar ha ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1819: Gustave Courbet, omoha'angáva Hyãsia pegua. 1823: Germán Hernández Amores, omoha'angáva Espáña pegua. 1840: Theodor Philipsen, omoha'angáva Ndinamáka pegua. 1842: Manuel Bulnes Pinto, militar ha ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary omano: 1899). 1845: Federico Fliedner, clérigo ha haihára Espáña pegua (ary omano: 1901). 1865: Frederick Cook, explorador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1876: Aníbal González Álvarez Ossorio, ojogapokuaáva Espáña pegua. 1876: Guillermo Ernesto de Sajonia, ruvicha Alemáña pegua (ary omano: 1924). 1880: André Derain, omoha'angáva Hyãsia pegua. 1889: Sessue Hayakawa, mba'eapohára Hapõ pegua. 1895: Hattie McDaniel, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1896: Pablo Martín Alonso, militar Espáña pegua (ary reñói: 1964). 1897: Tatiana Nikolayevna, ruvicha Rrúsia pegua. 1899: Alf Ross, filósofo Ndinamáka pegua (ary omano: 1979). 1903: Theo Lingen, mba'eapohára ha omotenondéva Alemáña pegua (ary omano: 1978). 1904: Luis Moya Blanco, ojogapokuaáva ha académico Espáña pegua. 1904: Frederick Loewe, purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1905: Juan Rof Carballo, pohanohára ha haihára Espáña pegua (m. 1994). 1908: Robert Cummings, mba'eapohára cinematográfico ha televisivo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano:2 de diciembre de 1990), 1910: Julie Haydon, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1994). 1910: Howlin' Wolf, atõihára de blues Tetãvore Joapykuéra pegua. 1915: Saul Bellow, haihára Kanatã pegua, premio nobel de literatura en 1976. 1917: Luis Ramirez Saldarriaga, opurahéiva colombiano de música popular. 1920: José Manuel Castañón, mombe'ugua'u ohaíva Espáña pegua. 1921: Felipe Mountbatten, ruvicha Vyretáña pegua. 1921: Jean Robic, ciclista Hyãsia pegua. 1922: Judy Garland, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1969). 1923: Philippe Pinchemel, geógrafo Hyãsia pegua (ary omano: 2008). 1927: Ladislao Kubala, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua de origen húngaro (ary omano: 2002). 1927: Diana Maggi, mba'eapohára Argentina pegua. 1927: Karl-Heinz Adler, escultor ha artista conceptual Alemáña pegua. 1928: Maurice Sendak, haihára ha dibujante Tetãvore Joapykuéra pegua. 1929: Edward Osborne Wilson, biólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: João Gilberto, opurahéiva ha mbaraka ombopúva Pindoráma pegua. 1932: Irma Roy, mba'eapohára Argentina pegua. 1934: Emiliano Rodríguez, jugador de baloncesto Espáña pegua. 1935: Vic Elford, piloto de automovilismo Vyretáña pegua. 1936: Tito Lectoure, empresario Argentina pegua (ary omano: 2002). 1937: Manuel Vicent, haihára ha momaranduhára Espáña pegua. 1938: Violetta Villas, soprano polaca (ary omano: 2011). 1939: John Joseph Bossano, ministro principal de Gibraltar (1988-1996). 1941: José Antonio Ardanza, ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1941: Graciela Borges, mba'eapohára Argentina pegua. 1943: Zamba Quipildor, opurahéiva folclórico Argentina pegua. 1944: Yona Wallach, ñe'ẽpapára israelí (ary omano: 1985). 1949: Frankie Faison, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1953: Andrés Trapiello, ñe'ẽpapára Espáña pegua. 1953: John Edwards, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Jorge Marshall Rivera, economista Chíle pegua. 1958: Alfredo Adame, mba'eapohára ha presentador de televisión Méhiko pegua. 1958: G. Harishankar, percusionista indio (ary omano: 2002). 1958: Berta Pereira, percusionista Uruguái pegua. 1959: Carlo Ancelotti, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Itália pegua. 1960: Nandamuri Balakrishna, mba'eapohára de cine ha ojokuaikuaáva indio. 1961: Juan Fernando López Aguilar, ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1961: Kim Deal, opurahéiva ha purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Pixies. 1961: Kelley Deal, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Breeders. 1962: Gina Gershon, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Vincent Pérez, mba'eapohára suizo de origen Espáña pegua. 1962: Fernando Olmeda, momaranduhára Espáña pegua. 1963: Jeanne Tripplehorn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Jimmy Chamberlin, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Smashing Pumpkins. 1965: Elizabeth Hurley, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1965: Joey Santiago, atõihára filipino, de la banda Pixies. 1968: Bill Burr, humorista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: Patricia Teherán, opurahéiva ha purahéi ojapóva colombiana (ary omano: 1995). 1969: Ariel Raiman, atõihára Argentina pegua, de la banda Los Pericos. 1970: Gerdur Kristný, haihára islandesa. 1970: Miguel Ángel Rodríguez "El Sevilla", opurahéiva, humorista, radiolocutor ha mba'eapohára Espáña pegua. 1971: Bruno N'Gotty, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1971: Soraya Sáenz de Santamaría, política Espáña pegua. 1973: Faith Evans, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Jorge Federico de Prusia, ruvicha Alemáña pegua. 1976: Michel Brown, mba'eapohára Argentina pegua. 1976: Mariana Seoane, opurahéiva ha mba'eapohára Méhiko pegua. 1978: DJ Qualls, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Víctor Moreno, beisbolista Venesuéla pegua. 1979: Iván Raña, triatleta Espáña pegua. 1979: Jake Tsakalidis, baloncestista greco-georgiano. 1980: Francelino Matuzalem, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1980: Carlos Castel, mba'eapohára ha presentador Espáña pegua. 1981: Aly Amr Fathalah, DJ ha productor musical de origen egipcio, integrante de la banda Aly & Fila. 1981: Ewerthon, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1981: Alejandro Damián Domínguez, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1981: Jonathan Bennett, mba'eapohára ha modelo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Magdalena de Suecia, princesa sueca. 1983: Mercedes Oviedo, mba'eapohára Argentina pegua. 1983: Marion Barber III, exjugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1989: Alexandra Stan, opurahéiva rumana. 1991: Pol Espargaró, piloto de motociclismo Espáña pegua. 1992: Kate Upton, mba'eapohára ha modelo Tetãvore Joapykuéra pegua. Mano 1190: Federico I Barbarroja, emperador germánico (1155-1190), 1247: Rodrigo Jiménez de Rada, eclesiástico e historiador Espáña pegua. 1559: Enrique II, mburuvichavete Hyãsia pegua (1547-1559). 1580: Luís Vaz de Camões, ñe'ẽpapára Poytuga pegua. 1654: Alessandro Algardi, escultor ha ojogapokuaáva Itália pegua. 1816: José María Carbonell, ojokuaikuaáva colombiano. 1836: André-Marie Ampère, matemático ha químico Hyãsia pegua. 1849: Friedrich Kalkbrenner, piáno ombopúva ha purahéi ojapóva Alemáña pegua (ary reñói: 1784). 1858: Robert Brown, botánico Vyretáña pegua. 1861: Cayetano Heredia, pohanohára Peru pegua (ary reñói: 1797). 1894: Federico de Madrazo, omoha'angáva Espáña pegua. 1899: Ernest Chausson, purahéi ojapóva Hyãsia pegua. 1902: Jacinto Verdaguer, pa'i ha ñe'ẽpapára Espáña pegua. 1918: Arrigo Boito, ñe'ẽpapára ha purahéi ojapóva Itália pegua. 1923: Pierre Loti, haihára Hyãsia pegua. 1926: Antoni Gaudí, ojogapokuaáva Espáña pegua (ary reñói: 1852). 1943: Francisco Rodríguez Marín, ñe'ẽpapára ha lexicólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1855). 1946: Jack Johnson (boxeador), boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua. Primer peso pesado de raza negra en ser campeón mundial (ary reñói: 1878). 1949: Sigrid Undset, haihára noruega, premio nobel de literatura en 1928. 1956: Agustín González de Amezúa, historiador Espáña pegua (ary reñói: 1881). 1962: Paco Bru, vakapipopo ha'ãhára, entrenador ha árbitro de fútbol Espáña pegua (ary reñói: 1885). 1967: Spencer Tracy, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: José Castán Tobeñas, jurista Espáña pegua (ary reñói: 1889). 1971: Michael Rennie, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1976: Adolph Zukor, productor de cine Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Rainer Werner Fassbinder, cineasta Alemáña pegua. 1988: Louis L'Amour, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1988: Josep Tarradellas, ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary reñói: 1899). 1989: George Wells Beadle, científico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de medicina en 1958 (ary reñói: 1903). 1989: Richard Quine, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1920). 1993: Arleen Augér, eminente soprano norteamericana. 1994: Eduardo Davidson, opurahéiva cubano (ary reñói: 1929). 1996: Jo Van Fleet, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1916). 2000: Hafez al-Assad, tendota sirio (ary reñói: 1930). 2001: José Manuel Castañón, mombe'ugua'u ohaíva Espáña pegua (ary reñói: 1920). 2001: Leila Pahlevi, princesa iraní (ary reñói: 1970). 2001: Álvaro Magaña, abogado, economista ha ojokuaikuaáva salvadoreño (ary reñói: 1926). 2002: John Gotti, mafioso Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1940). 2003: Lopon Tsechu Rinpoche, maestro del budismo tibetano butanés (ary reñói: 1918). 2004: Ray Charles, opurahéiva ha purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1930). 2008: Antonio Mostaza Rodríguez, pa'i, catedrático ha Coronel Castrense Espáña pegua (ary reñói: 1912) 2011: Patrick Leigh Fermor, haihára ha soldado Vyretáña pegua (ary reñói: 1915). 2016: Christina Grimmie, mba'eapohára, youtuber, opurahéiva ha purahéi ojapóva (ary reñói: 1994). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 11 jasypoteĩ ha'e ára 162ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 163ha umi ary hekope'ỹme. Amo 203  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 965: Hisham II, califa cordobés (España). 1456: Anne Neville, Ricardo III de Inglaterra hembireko (ary omano: 1485). 1519: Cosme I de Médicis, duque de Florencia. 1555: Ludovico Zacconi, purahéi ojapóva Itália pegua. 1572: Ben Jonson, ñe'ẽpapára ha aranduka ohaíva Vyretáña pegua. 1588: George Wither, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1667). 1672: Francesco Antonio Bonporti, obispo ha purahéi ojapóva Itália pegua (ary omano: 1749). 1704: Carlos Seixas, purahéi ojapóva Poytuga pegua (ary omano: 1742). 1737: Francisco de Biedma ha Narváez, marino ha explorador Espáña pegua (ary omano: 1809). 1754: Anton Anreith, escultor Alemáña pegua residente en Sudáfrica. 1776: John Constable, omoha'angáva Vyretáña pegua. 1787: Manuel Dorrego, militar Argentina pegua (ary omano: 1828). 1797: José Trinidad Reyes, prócer hondureño. 1806: Felipe Pardo ha Aliaga, haihára Peru pegua (ary omano: 1898). 1811: Visarión Belinski, crítico literario Rrúsia pegua. 1811: Johann Georg von Hahn, diplomático ha filólogo austríaco (ary omano: 1869). 1815: Julia Margaret Cameron, fotógrafa Vyretáña pegua (ary omano: 1879). 1818: Alexander Bain, filósofo Vyretáña pegua (ary omano: 1913). 1820: Vincent Baron, mba'eapohára ha escultor Hyãsia pegua. 1830: Juan Rege Corvalán, militar ha ojokuaikuaáva Argentina pegua; asesinado (ary reñói: 1787). 1830: Miguel Iglesias, militar ha ojokuaikuaáva Peru pegua. 1837: Nicolas-Jean Boulay, biólogo ha arqueólogo Hyãsia pegua (ary omano: 1905). 1838: Mariano Fortuny, omoha'angáva Espáña pegua. 1842: Carl von Linde, ingeniero ha empresario Alemáña pegua (ary omano: 1934). 1851: Mrs. Humphry Ward, haihára Vyretáña pegua. 1860: Oda Krohg, omoha'angáva noruega (ary omano: 1935). 1864: Richard Strauss, omotenondéva de orquesta ha purahéi ojapóva Alemáña pegua. 1867: Violet Vanbrugh, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1942). 1876: Alfred L. Kroeber, antropólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1960). 1877: Renée Vivien, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary omano: 1909). 1880: Jeannette Rankin, ojokuaikuaáva, feminista ha pacifista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1973). 1883: John Treadwell Nichols, ictiólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1958). 1888: Bartolomeo Vanzetti, anarquista Itália pegua (ary omano: 1927). 1889: Joseph Lewis, librepensador ateo Tetãvore Joapykuéra pegua 1894: Dai Vernon, mago Kanatã pegua. 1895: Nikolái Bulganin, ojokuaikuaáva soviético. 1898: Domingo Mercante, militar ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary omano: 1976). 1899: Óscar Schnake, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary omano: 1976). 1900: Leopoldo Marechal, mombe'ugua'u ohaíva ha aranduka ohaíva Argentina pegua (ary omano: 1970). 1900: Carmen Polo, mujer Espáña pegua, Francisco Franco hembireko. 1909: Carlos Lemos, mba'eapohára Espáña pegua. 1910: Carmine Coppola, purahéi ojapóva ha omotenondéva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1991). 1910: Jacques Cousteau, oceanógrafo ha explorador Hyãsia pegua (ary omano: 1997). 1911: Manuel Ballesteros Gaibrois, historiador ha antropólogo Espáña pegua. 1913: Risë Stevens, soprano Tetãvore Joapykuéra pegua. 1914: Nené Cascallar, autora ha taiky ohaíva Argentina pegua (ary omano: 1982). 1914: Gregorio López Raimundo, ojokuaikuaáva aragonés. 1915: José Caballero, omoha'angáva Espáña pegua (ary omano: 1991). 1915: Nicholas Metropolis, matemático ha físico Tetãvore Joapykuéra pegua de origen griego (ary omano: 1999). 1917: Jaime Duque Grisales, piloto colombiano, fundador del Parque Jaime Duque (ary omano: 2007) 1917: Rubén López Sabariego, trabajador cubano torturado ha asesinado por oficiales Tetãvore Joapykuéra peguas en la base naval de Guantánamo (ary omano: 1961). 1919: Richard Todd, mba'eapohára irlandés (ary omano: 2009). 1920: Hazel Scott, opurahéiva hindú (ary omano: 1981). 1920: Mahendra Bir Bikram Shah, mburuvichavete nepalí. 1922: John Bromfield, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2005). 1922: Michael Cacoyannis, cineasta chipriota (ary omano: 2011). 1924: Jovita Luna, mba'eapohára, opurahéiva ha vedette Argentina pegua (ary omano: 2006). 1925: William Styron, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1927: German Lopezarias, momaranduhára Espáña pegua (ary omano: 2003). 1928: Salvador Garmendia, haihára Venesuéla pegua. 1928: Fabiola de Mora ha Aragón, ruvicha Espáña pegua, reina consorte de Bélgica. 1929: Antonio Pujia, escultor italo-Argentina pegua. 1932: Francisco Alberto Caamaño, ojokuaikuaáva dominicano. 1933: Gene Wilder, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2016). 1934: Enrique de Laborde de Monpezat, príncipe consorte de Dinamarca. 1935: Núria Espert, omotenondéva de teatro ha mba'eapohára Espáña pegua. 1935: Eulogio Martínez, vakapipopo ha'ãhára Paraguái pegua (ary omano: 1984). 1936: Jaime Camino, cineasta Espáña pegua. 1936: Chad Everett, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2012). 1937: Robin Warren, pohanohára Auterália pegua, premio nobel de medicina en 2005. 1939: Jackie Stewart, piloto de automovilismo Vyretáña pegua. 1942: Cacho Castaña, purahéi ojapóva, opurahéiva ha mba'eapohára Argentina pegua. 1945: Adrienne Barbeau, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Frank Beard, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda ZZ Top. 1956: Joe Montana, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1958: Jamaaladeen Tacuma, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Rafael Sánchez Navarro, mba'eapohára Méhiko pegua. 1959: Hugh Laurie, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1961: María Barranco, mba'eapohára Espáña pegua. 1962: Gabriel Elorriaga Pisarik, ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1964: Jean Alesi, piloto Hyãsia pegua de Fórmula 1. 1964: Carlos Barragán: momaranduhára, humorista ha taiky ohaíva Argentina pegua. 1965: Ignacio Gadano, mba'eapohára Argentina pegua. 1965: Manuel Uribe, ciudadano Méhiko pegua, hombre más pesado del mundo (ary omano: 2014). 1968: Alois de Liechtenstein, príncipe liechtensteiniano. 1969: Peter Dinklage, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: Steven Drozd, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Flaming Lips. 1970: Chris Rice, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Kenjirō Tsuda, mba'eapohára ha mba'eapohára de voz Hapõ pegua. 1975: Choi Ji Woo, mba'eapohára ha modelo surcoreana. 1977: Ryan Dunn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2011). 1977: Julio Voltio, opurahéiva puertorriqueño. 1978: Joshua Jackson, mba'eapohára Kanatã pegua. 1981: Emiliano Moretti, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1982: Joey Graham, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Diana Taurasi, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Vágner Love, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1985: Violeta Isfel, mba'eapohára Méhiko pegua. 1986: Shia LaBeouf, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Ezequiel Carrera, beisbolista Venesuéla pegua. 1988: Yui Aragaki, mba'eapohára, opurahéiva, modelo ha seiyū Hapõ pegua. 1990: Sherina Munaf, mba'eapohára ha opurahéiva indonesia. 1992: Eugene Simon, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1994: Ivana Baquero, mba'eapohára Espáña pegua Mano 1183: Enrique el Joven, noble Ingyaterra pegua, hijo de Enrique II. 1216: Enrique de Flandes, emperador del efímero Imperio latino de Constantinopla. 1488: Jacobo III, mburuvichavete escocés entre 1460 ha 1488. 1557: Juan III mburuvichavete Poytuga pegua entre 1521 ha 1557. 1560: María de Lorena, reina escocesa. 1695: André Félibien, ojogapokuaáva Hyãsia pegua. 1727: Jorge I, ruvicha Vyretáña pegua, mburuvichavete entre 1714 y 1727. 1796: Samuel Whitbread, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói: 1720). 1799: Joaquín Toesca, ojogapokuaáva Itália pegua. 1830: José Aldao (42), militar Argentina pegua; asesinado (ary reñói: 1788). 1830: Juan Corvalán (43), militar ha ojokuaikuaáva Argentina pegua; asesinado (ary reñói: 1787). 1830: Juan Agustín Maza (46), diputado Argentina pegua; asesinado (ary reñói: 1784). 1847: John Franklin, explorador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1848: José Ignacio Eyzaguirre Arechavala, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1852: Karl Briullov, omoha'angáva Rrúsia pegua. 1878: Eulalia Pérez de Guillén Mariné, partera, mayordoma ha supercentenaria Méhiko pegua (ary reñói: hacia 1766). 1879: Guillermo de Holanda, ruvicha Olánda pegua, heredero al trono (ary reñói: 1840). 1882: Louis Maigret, prelado romano (ary reñói: 1804). 1891: Medardo Sanmartí Aguiló escultor Espáña pegua. 1894: Federico Madrazo, omoha'angáva Espáña pegua (ary reñói: 1815). 1903: Alejandro I Obrenovich, mburuvichavete serbio. 1911: James Curtis Hepburn, misionero ha lingüista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1815). 1924: Théodore Dubois, atõihára ha purahéi ojapóva Hyãsia pegua. 1924: Ramón Gómez Ferrer, pohanohára Espáña pegua (ary reñói: 1864). 1924: Giacomo Matteotti, ojokuaikuaáva socialista Itália pegua (ary reñói: 1885). 1934: Lev Vygotsky, psicólogo Rrúsia pegua. 1936: Robert E. Howard, autor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1906). 1937: R. J. Mitchell, diseñador Vyretáña pegua de aviones (ary reñói: 1895). 1942: Bernabé Piedrabuena, obispo Espáña pegua (ary reñói: 1863). 1954: León Droz Blanco, militar Venesuéla pegua (ary reñói: 1925). 1960: Joaquín Otamendi, ojogapokuaáva Espáña pegua (ary reñói: 1874). 1963: Thich Quang Duc, monje budista vietnamita (ary reñói: 1897). 1964: Federico García Sanchiz, intelectual Espáña pegua (ary reñói: 1886). 1966: Wallace Ford, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1898). 1970: Alexander Kerensky, ojokuaikuaáva soviético. 1970: Frank Laubach, misionero Tetãvore Joapykuéra pegua en Filipinas (ary reñói: 1884) 1971: José María Iribarren, abogado, momaranduhára, lexicógrafo, paremiólogo ha haihára Espáña pegua. 1974: Eurico Gaspar Dutra, tendota Pindoráma pegua entre 1946 ha 1951. 1974: Julius Evola, filósofo Itália pegua. 1979: John Wayne, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Enrico Berlinguer, ojokuaikuaáva comunista Itália pegua (ary reñói: 1922). 1985: Karen Ann Quinlan, importante figura en el debate sobre la eutanasia. 1988: Giuseppe Saragat, tendota Itália pegua entre 1964 ha 1971. 1991: José Luis Martín Descalzo, haihára ha momaranduhára Espáña pegua. 1992: Rafael Orozco Maestre, opurahéiva de vallenato colombiano (ary reñói: 1954). 1992: Bob Sweeney, mba'eapohára ha omotenondéva de cine Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1918). 1993: Maruja Montes, mba'eapohára ha vedette Argentina pegua (ary reñói: 1930). 1995: Jorge Uscatescu, ensayista Espáña pegua de origen rumano. 1996: Brigitte Helm, mba'eapohára Alemáña pegua (ary reñói: 1908). 1997: Gonzalo Fonseca, escultor Uruguái pegua. 1997: Muzzy Marcellino, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1912). 1999: DeForest Kelley, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 2001: Timothy McVeigh, terrorista Tetãvore Joapykuéra pegua. 2001: Amalia Mendoza, opurahéiva Méhiko pegua. 2001: Cecilio Valverde Mazuelas, abogado ha ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary reñói: 1927). 2004: Xenofon Zolotas, economista ha ojokuaikuaáva griego (ary reñói: 1904). 2005: Vasco Gonçalves, militar ha ojokuaikuaáva Poytuga pegua. 2005: Juan José Saer, haihára Argentina pegua (ary reñói: 1937). 2011: Eliyahu M. Goldratt físico ha autor del TOC (ary reñói: 1947). 2012: Ann Rutherford, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Kanatã pegua (ary reñói: 1917). 2013: Robert Fogel, historiador ha economista Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de economía en 1993 (ary reñói: 1926). 2014: Ruby Dee, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1922). 2014: Juan López Hita, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ary reñói: 1944). 2014: Rafael Frühbeck de Burgos, omotenondéva de orquesta Espáña pegua (ary reñói: 1933). 2015: Virgil Riley Runnels Jr., luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1945). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 12 jasypoteĩ ha'e ára 163ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 164ha umi ary hekope'ỹme. Amo 202  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 950: Reizei, emperador Hapõ pegua. 1519: Cosme I, duque toscano. 1577: Paul Guldin, matemático ha astrónomo suizo. 1659: Yamamoto Tsunetomo, samurái Hapõ pegua. 1703: Jacobo Sedelmayer, misionero jesuita ha explorador de la Nueva España (ary omano: 1779). 1776: José Manuel de Goyeneche, militar, diplomático ha ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1802: Harriet Martineau, socióloga, economista, filósofa ha activista Ingyaterra pegua. 1804: Giovanni Zanardini, pohanohára Itália pegua (ary omano: 1878). 1806: John Augustus Roebling, ingeniero civil Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Alemáña pegua (ary omano: 1869). 1812: Edmond Hébert, geólogo Hyãsia pegua (ary omano: 1890). 1817: Manuel Antonio Tocornal, abogado ha ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1819: Charles Kingsley, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1875). 1827: Johanna Spyri, haihára suiza (ary omano: 1901). 1833: Manuel Velarde Seoane, militar ha ojokuaikuaáva Peru pegua. 1851: Oliver Joseph Lodge, físico ha haihára Vyretáña pegua. 1869: Antonio Royo Villanova, momaranduhára Espáña pegua (ary omano: 1958). 1871: Mamerto Natividad, militar filipino (ary omano: 1897). 1890: Egon Schiele, artista gráfico ha omoha'angáva austriaco (ary omano: 1918). 1892: Djuna Barnes, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1982). 1892: Ferdinand Schörner, general Alemáña pegua (ary omano: 1973). 1897: Anthony Eden, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary omano: 1977). 1899: Fritz Albert Lipmann, bioquímico germano-Tetãvore Joapykuéra pegua, Premio Nobel de Medicina en 1953 (ary omano: 1986). 1901: Clyde Geronimi, omotenondéva ítalo-Tetãvore Joapykuéra pegua de cine de animación (ary omano: 1989). 1901: L. Harrison Matthews, zoólogo Vyretáña pegua (ary omano: 1986). 1902: Menachem Mendel Schneerson, rabino judío ucraniano (ary omano: 1994). 1905: Amelia de la Torre, mba'eapohára Espáña pegua (ary omano: 1987). 1906: Sandro Penna, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary omano: 1977). 1908: Otto Skorzeny, famoso comando nazi de la SS (ary omano: 1975). 1911: Milovan Đilas, haihára ha ojokuaikuaáva montenegrino. 1913: Elisabeth Eidenbenz, hasyrerekua ha filántropa suisagua (ary omano: 2011). 1915: David Rockefeller, banquero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1916: Irwin Allen, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1991). 1918: Florentino Pérez Embid, historiador Espáña pegua (ary omano: 1974). 1919: Ahmed Abdallah, ojokuaikuaáva comorano. 1921: Luis García Berlanga, cineasta Espáña pegua (ary omano: 2010). 1921: Christopher Derrick, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 2007). 1924: George Bush, empresario Tetãvore Joapykuéra pegua, 41.º tendota entre 1989 ha 1993. 1925: Raphaël Geminiani, ciclista Hyãsia pegua. 1926: Amadeo Carrizo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1929: Anne Frank, haihára, víctima judía de los nazis (ary omano: 1945). 1930: Innes Ireland, piloto escocés de carreras (ary omano: 1993). 1932: Mamo Wolde, atleta etíope (ary omano: 2002). 1936: Nelly Fontán, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano: 2003). 1941: Chick Corea, piáno ombopúva ha purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz. 1941: Roy Harper, atõihára Vyretáña pegua. 1942: Bert Sakmann, fisiólogo e investigador Alemáña pegua, premio nobel de medicina en 1991. 1944: Nelson Acosta, exvakapipopo ha'ãhára ha DT Uruguái pegua. 1947: Juan Madrid, haihára Espáña pegua. 1947: Marcelo Araujo, momaranduhára deportivo Argentina pegua. 1949: John Wetton, atõihára Vyretáña pegua de la banda Asia. 1951: Brad Delp, purahéi ojapóva, opurahéiva ha atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua de la banda Boston. 1952: Benito Floro, entrenador de fútbol Espáña pegua. 1952: Pete Farndon, bajista Vyretáña pegua de la banda The Pretenders. 1954: Juan José Oré, vakapipopo ha'ãhára Peru pegua. 1956: Luis Luque, mba'eapohára Argentina pegua. 1957: Geri Allen, piáno ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Epi, baloncestista Espáña pegua. 1963: Johnny Weiss, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Paula Marshall, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Vicky Vette, mba'eapohára pornográfica noruega. 1967: Icíar Bollaín, mba'eapohára ha cineasta Espáña pegua. 1968: Damián de Santo, mba'eapohára Argentina pegua. 1970: Gordon Michael Woolvett, mba'eapohára Kanatã pegua. 1971: Mark Henry, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Bounty Killer, DJ jamaicano. 1973: Mel Rodríguez, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Kerry Kittles, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Hideki Matsui, beisbolista Hapõ pegua. 1974: Jason Mewes, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua de cine ha televisión. 1976: Thomas Sørensen, jugador fútbol Ndinamáka pegua. 1976: Antawn Jamison, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1977: Nico Vázquez, mba'eapohára Argentina pegua. 1979: Diego Milito, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1979: Álex Mumbrú, baloncestista Espáña pegua. 1979: Robyn, opurahéiva ha música sueca. 1980: Walter Erviti, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1981: Adriana Lima, modelo Pindoráma pegua. 1981: Nora Tschirner, presentadora Alemáña pegua de televisión. 1982: Loïc Duval, piloto de automovilismo Hyãsia pegua. 1983: Bryan Habana, rugbista sudafricano. 1984: Bruno Soriano Llido, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1985: Blake Ross, desarrollador Tetãvore Joapykuéra pegua de software. 1985: Kendra Wilkinson, modelo Tetãvore Joapykuéra pegua de Playboy. 1985: Dave Franco, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Sergio Rodríguez, baloncestista Espáña pegua. 1986: Mario Casas, mba'eapohára Espáña pegua. 1987: Omar Merlo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1988: Eren Derdiyok, vakapipopo ha'ãhára suizo. 1988: Mauricio Isla, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1989: Laura Kirkpatrick, modelo Tetãvore Joapykuéra pegua 1991: James Rodriguez, vakapipopo ha'ãhára colombiano. 1991: John Narváez, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano 1992: Allie DiMeco música ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua de la banda The Naked Brothers Band. 1992: Philippe Coutinho, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. Mano 53 a. C.: Craso el Triunviro (Marco Licinio Craso), ruvicha guasu, general ha ojokuaikuaáva romano (ary reñói: 115 a. C.). 816: León III, papa ha santo Itália pegua. 918: Etelfleda, reina Ingyaterra pegua. 1479: San Juan de Sahagún, religioso Espáña pegua. 1545: Francisco I de Lorena, duque de Lorena (ary reñói: 1517). 1550: Cristóbal de Castillejo, ñe'ẽpapára Espáña pegua. 1560: Imagawa Yoshimoto, guerrero Hapõ pegua (ary reñói: 1519). 1825: Toribio Rodríguez de Mendoza, pa'i Peru pegua, precursor de la independencia. 1847: Francisco Javier González Cienfuegos ha Jovellanos (81 años), arzobispo Espáña pegua (ary reñói: 1766). 1849: Angélica Catalani (69), opurahéiva Itália pegua (ary reñói: 1780). 1852: Xavier de Maistre, militar ha haihára saboyano. 1875: Julián Castro, militar ha ojokuaikuaáva Venesuéla pegua. 1876: Edward Newman, botánico ha haihára Ingyaterra pegua (ary reñói: 1801). 1878: Isabel de Palencia, haihára, dramaturga ha mba'eapohára Espáña pegua (ary omano: 1974). 1912: Frédéric Passy, ojokuaikuaáva ha economista Hyãsia pegua, Premio Nobel de la Paz en 1901 (ary reñói: 1822). 1917: Teresa Carreño, piáno ombopúva Venesuéla pegua (ary reñói: 1853). 1925: Gustave García, barítono Itália pegua (ary reñói: 1837). 1925: Richard Teichmann, ajedrecista Alemáña pegua. 1928: Salvador Díaz Mirón, ñe'ẽpapára Méhiko pegua. 1937: Mijaíl Tujachevski, mariscal soviético (ary reñói: 1893). 1954: Rollin Thorne Sologuren, empresario Peru pegua (ary reñói: 1881). 1962: John Ireland, purahéi ojapóva Vyretáña pegua. 1965: Arnold Peter Møller, empresario Ndinamáka pegua (ary reñói: 1876). 1966: Hermann Scherchen, omotenondéva de orquesta Alemáña pegua (ary reñói: 1891). 1972: Edmund Wilson, crítico literario ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Fernando Herrero Tejedor, jurista ha ojokuaikuaáva Espáña pegua. 1977: Epi, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ary reñói: 1919). 1978: Guo Moruo, haihára chino (ary reñói: 1892). 1980: Masayoshi Ohira, sãmbyhyhára peteĩha Hapõ pegua (ary reñói: 1910). 1980: Milburn Stone, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1904). 1981: Evalyn Knapp, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1908). 1982: Karl R. von Frisch, zoólogo austriaco, Premio Nobel de Fisiología o Medicina en 1973 (ary reñói: 1886). 1983: Norma Shearer, mba'eapohára Kanatã pegua. 1985: Marcela Paz, haihára infantil Chíle pegua. 1988: Marcel Poot, atõihára ha purahéi ojapóva Véyhika pegua. 1993: Jesús Fueyo Álvarez, haihára ha ensayista Espáña pegua (ary reñói: 1922). 1993: Manuel Summers, dibujante, humorista ha cineasta Espáña pegua. 1995: Arturo Benedetti Michelangeli, piáno ombopúva Itália pegua (ary reñói: 1920). 1997: Bulat Okudzhava, ñe'ẽpapára, mombe'ugua'u ohaíva ha opurahéiva Rrúsia pegua (ary reñói: 1924). 1998: Torrebruno, opurahéiva, mba'eapohára ha showman Itália pegua (ary reñói: 1936). 2002: Bill Blass, diseñador Tetãvore Joapykuéra pegua de moda (ary reñói: 1922). 2002: José Luis Dibildos, productor cinematográfico Espáña pegua. 2003: Gregory Peck, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1916). 2006: Guiorgui Lígueti, purahéi ojapóva húngaro (ary reñói: 1923). 2006: Kenneth Thomson, coleccionista ha empresario Kanatã pegua. 2007: Tito Gómez, opurahéiva de salsa puertorriqueño (ary reñói: 1948). 2011: John Hospers, filósofo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1918). 2011: Teodoro Kantor, haihára ha momaranduhára Argentina pegua (ary reñói: 1920). 2012: Elinor Ostrom, politóloga Tetãvore Joapykuéra pegua, Premio Nobel de economía en 2009 (ary reñói: 1933). 2012: Adrián Otero, opurahéiva Argentina pegua de la banda Memphis la Blusera (ary reñói: 1958). 2012: Pahiño, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua (ary reñói: 1923). 2013: Jirōemon Kimura, supercentenario Hapõ pegua (ary reñói: 1897). 2014: Jimmy Scott, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1925). 2014: Francesc Vallverdú, ñe'ẽpapára, traductor ha sociolingüista Espáña pegua (ary reñói: 1935). 2015: Fernando Brant (68), ñe'ẽpapára, letrista, momaranduhára ha taiky ohaíva Pindoráma pegua; por cáncer de hígado (ary reñói: 1946). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 13 jasypoteĩ ha'e ára 164ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 165ha umi ary hekope'ỹme. Amo 201  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 40: Cneo Julio Agrícola (53), general romano (ary omano: 93). 823: Carlos el Calvo (54), mburuvichavete de Francia (843-877) ha emperador del Sacro Imperio Romano Germánico desde 875 (ary omano: 877). 839: Carlos III el Gordo (48), emperador romano (ary omano: 888). 1430: Beatriz de Avis ha Braganza, ruvicha Espáña pegua (ary omano: 1506), madre de Manuel I de Portugal ha tía de Isabel la Católica. 1649: Adrien Baillet, erudito ha crítico Hyãsia pegua (ary omano: 1706). 1651: Lorenzo Antonio de Granda ha Balbín, ojokuaikuaáva Espáña pegua, gobernador de Costa Rica (ary omano: 1712). 1752: Fanny Burney, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1840). 1753: Nicolás Dalayrac (Nicolas-Marie d'Alayrac), purahéi ojapóva Hyãsia pegua (ary omano: 1809). 1753: Johan Afzelius, químico sueco (ary omano: 1837). 1763: José Bonifacio (José Bonifácio de Andrade e Silva), naturalista, estadista, ñe'ẽpapára ha ojokuaikuaáva independentista Pindoráma pegua (ary omano: 1838). 1773: Thomas Young, científico Vyretáña pegua (ary omano: 1829). 1774: Antonio González Balcarce, militar ha líder independentista Argentina pegua (ary omano: 1819). 1775: Antoni Radziwiłł, ruvicha ha ojokuaikuaáva polaco (ary omano: 1833). 1786: Winfield Scott, general Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1866). 1790: José Antonio Páez, tendota Venesuéla pegua (ary omano: 1873). 1817: Antonio de Torres, lutier Espáña pegua (ary omano: 1892). 1817: Antonio Varas, ojokuaikuaáva ha abogado Chíle pegua (ary omano: 1886). 1821: Albert de Broglie, historiador ha ojokuaikuaáva monárquico Hyãsia pegua (ary omano: 1901). 1831: James Clerk Maxwell, físico Vyretáña pegua, creador de la teoría electromagnética (ary omano: 1879). 1838: Eduard Pospichal, botánico austríaco (ary omano: 1905). 1849: Mayía Rodríguez, militar cubano (ary omano: 1903). 1865: William Butler Yeats, ñe'ẽpapára ha aranduka ohaíva irlandés, premio nobel de literatura en 1923 (ary omano: 1939). 1866: Aurélia de Sousa, omoha'angáva Poytuga pegua (ary omano: 1922). 1866: Aby Warburg, historiador del arte ha ensayista Alemáña pegua (ary omano: 1929). 1870: Jules Bordet, pohanohára Véyhika pegua, premio nobel de medicina en 1919 (ary omano: 1961). 1874: Leopoldo Lugones, ñe'ẽpapára Argentina pegua (ary omano: 1938). 1877: Joseph Stella, omoha'angáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1946). 1879: Álvaro de Albornoz, ojokuaikuaáva republicano Espáña pegua (ary omano: 1954). 1884: Ánton Drexler, ojokuaikuaáva Alemáña pegua, fundador del partido nazi (1942) ha mentor de Adolf Hitler. 1887: Jorge Chávez (23), aviador Peru pegua (ary omano: 1910). 1888: Fernando Pessoa (47), haihára ha ñe'ẽpapára Poytuga pegua (ary omano: 1935). 1888: Elisabeth Schumann, soprano Alemáña pegua (ary omano: 1952). 1889: Amadeo Bordiga, ojokuaikuaáva Itália pegua (ary omano: 1970). 1892: Basil Rathbone, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano: 1967). 1893: Dorothy L. Sayers, haihára Vyretáña pegua (ary omano: 1957). 1894: Tay Garnett, cineasta ha taiky ohaíva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1977). 1895: José Berruezo Silvente, ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary omano: 1990). 1897: Paavo Nurmi, atleta finlandés (ary omano: 1973). 1899: Carlos Chávez (79), omotenondéva de orquesta ha purahéi ojapóva Méhiko pegua (ary omano: 1978). 1906: Bruno de Finetti, matemático Itália pegua (ary omano: 1985). 1909: Antonio Añoveros Ataún, pa'i Espáña pegua (ary omano: 1987). 1910: Gonzalo Torrente Ballester, haihára Espáña pegua (ary omano: 1999). 1911: Luis Walter Álvarez, científico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de física en 1968 (ary omano: 1998). 1914: Anna Maria Ortese, haihára Itália pegua (ary omano: 1998). 1915: Don Budge, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2000). 1917: Enrique Alarcón, decorador de cine Espáña pegua (ary omano: 1995). 1917: Augusto Roa Bastos, haihára Paraguái pegua (ary omano: 2005). 1918: Ben Johnson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1996). 1918: Percy Rodrigues, mba'eapohára Kanatã pegua (ary omano: 2007). 1921: Antonio Ramírez González, pohanohára ha cirujano colombiano (ary omano: 2003). 1923: Antonio Pereira, haihára Espáña pegua (ary omano: 2009). 1925: Gustavo Torner, omoha'angáva ha escultor Espáña pegua. 1926: Dalmiro Sáenz, haihára Argentina pegua (ary omano: 2016). 1927: Slim Dusty, opurahéiva Auterália pegua (ary omano: 2003). 1928: John Forbes Nash, matemático Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de economía en 1994 (ary omano: 2015). 1931: Irvin D. Yalom, haihára, catedrático ha psicoterapeuta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1932: Jaime Peñafiel, momaranduhára Espáña pegua. 1932: Antonio Roma, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano: 2013). 1933: Raúl Borrás, ojokuaikuaáva Argentina pegua, ministro de Defensa de Alfonsín (ary omano: 1985). 1933: César Girón, torero Venesuéla pegua (ary omano: 1971). 1934: Antonio Jiménez Quiles, ciclista Espáña pegua. 1935: Javier Aguirre Fernández, cineasta Espáña pegua. 1935: Jeanne-Claude (Jeanne-Claude Denat de Guillebón), artista, omoha'angáva ha diseñadora marroquí Hyãsia pegua, karai Christo hembireko (ary omano: 2009). 1935: Christo (Christo-Vladimirov Javacheff), artista ha omoha'angáva búlgaro, esposo de la artista Jeanne-Claude. 1935: Ugné Karvelis, haihára, crítica literaria, traductora ha diplomática lituana, haihára Julio Cortázar hembireko (ary omano: 2002). 1941: Frans Verbeeck, ciclista Véyhika pegua. 1943: Malcolm McDowell, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1944: Ban Ki-moon, diplomático surcoreano, actual secretario general de la ONU. 1946: Aurora Furtado (26), guerrillera Pindoráma pegua, asesinada (ary omano: 1972). 1946: Mario David García Velásquez, momaranduhára ha ojokuaikuaáva Guatemála pegua. 1946: Cristina Hoyos, bailarina Espáña pegua. 1946: Montserrat Roig, haihára Espáña pegua (ary omano: 1991). 1951: Stellan Skarsgård, mba'eapohára sueco 1953: Tim Allen, mba'eapohára, cómico ha haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Andrzej Lepper, ojokuaikuaáva polaco (ary omano: 2011). 1954: Eiko Yamada, seiyū Hapõ pegua. 1958: Fernando Marías Amondo, haihára Espáña pegua. 1959: José Weinstein, sociólogo Chíle pegua. 1960: Evaristo Páramos, opurahéiva Espáña pegua de música punk. 1962: Ally Sheedy, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Bettina Bunge, tenista Alemáña pegua de origen suizo. 1963: Alaska (Olvido Gara), opurahéiva Espáña pegua de origen Méhiko pegua. 1965: Lukas Ligeti, purahéi ojapóva ha percusionista austriaco. 1966: Luis Merlo, mba'eapohára Espáña pegua. 1966: Grigori Perelmán, matemático Rrúsia pegua. 1968: Pedro Víllora, haihára Espáña pegua. 1968: David Gray, opurahéiva Vyretáña pegua. 1968: Gianni Morbidelli, piloto de automovilismo Itália pegua. 1969: Cayetana Guillén Cuervo, mba'eapohára Espáña pegua. 1969: Charlie Massó, opurahéiva ha presentador de televisión puertorriqueño, de la banda Menudo. 1970: Julián Gil, mba'eapohára ha modelo Argentina pegua. 1970: Rivers Cuomo, atõihára, opurahéiva ha purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Weezer. 1971: Andoni Luis Aduriz, cocinero Espáña pegua. 1972: Pedro Pablo Treviño Villarreal, abogado ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua. 1973: Ville Laihiala, opurahéiva finlandés, de la banda Poisonblack. 1974: Selma Björnsdóttir, opurahéiva islandesa. 1974: Stephen Gilchrist Glover, mejor conocido como Steve-O, mba'eapohára ha comediante Vyretáña pegua. 1978: Lucas Martín Valdemarín, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1978: Richard Kingson, vakapipopo ha'ãhára ghanés. 1980: Juan Carlos Navarro, baloncestista Espáña pegua. 1980: Florent Malouda, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1980: Sarah Connor, opurahéiva Alemáña pegua. 1981: Chris Evans, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Kenenisa Bekele, atleta etíope. 1983: Rebeca Linares, mba'eapohára porno Espáña pegua. 1984: Nery Castillo, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1986: Mary-Kate ha Ashley Olsen, actrices Tetãvore Joapykuéra peguas. 1986: Kat Dennings, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Keisuke Honda, vakapipopo ha'ãhára Hapõ pegua. Mano 323 a. C.: Alejandro Magno, mburuvichavete macedonio (ary reñói: 356 a. C.). 853: Fandila, monje ha santo Espáña pegua (ary reñói: 815). 1036: Ali az-Zahir, califa fatimí egipcio (ary reñói: 1005). 1231: Antonio de Padua, religioso ha santo católico Poytuga pegua (ary reñói: 1191). 1256: Tankei, escultor Hapõ pegua (ary reñói: 1173). 1348: Don Juan Manuel, ojokuaikuaáva ha haihára Espáña pegua (ary reñói: 1282). 1394: Warcisław VI, ruvicha polaco. 1475: Juana de Portugal, ruvicha Poytuga pegua ha mburuvichavete Kastilla pegua hembireko (ary reñói: 1439). 1585: Juanelo Turriano (Giovanni Torriani), matemático e inventor Espáña pegua nacido en Italia (ary reñói: 1501). 1636: George Gordon, ruvicha ha ojokuaikuaáva escocés. 1645: Miyamoto Musashi, espadachín ha haihára Hapõ pegua (ary reñói: 1585). 1760: Antoine Court, ministro hugonote Hyãsia pegua. 1762: Dorothea Erxleben, hasyrerekua peteĩha Alemáña pegua (ary reñói: 1715). 1784: Henry Middleton, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, tendota del Congreso Continental (ary reñói: 1717). 1861: Henry Gray (34), anatomista ha cirujano Vyretáña pegua (ary reñói: 1827). 1871: Jean Eugène Robert-Houdin, relojero e ilusionista Hyãsia pegua (ary reñói: 1805). 1886: Luis II, mburuvichavete bávaro (ary reñói: 1845). 1901: Clarín (Leopoldo Alas), haihára Espáña pegua (ary reñói: 1852). 1903: Lino Alarco Brediñana, pohanohára ha ojokuaikuaáva Peru pegua (ary reñói: 1833). 1910: Fermín Valdés Domínguez, pohanohára ha patriota cubano (ary reñói: 1852). 1918: Miguel Románov, ruvicha Rrúsia pegua, hermano de Nicolás II (ary reñói: 1878). 1931: Santiago Rusiñol, omoha'angáva ha escultor Espáña pegua (ary reñói: 1861). 1947: Albert Marquet, omoha'angáva Hyãsia pegua (ary reñói: 1875). 1948: Osamu Dazai (38), mombe'ugua'u ohaíva Hapõ pegua; suicidio (ary reñói: 1909). 1965: Martin Buber, haihára religioso judío (ary reñói: 1878). 1970: Gonzalo Roig, omotenondéva de orquesta ha purahéi ojapóva sinfónico cubano (ary reñói: 1980). 1972: Georg von Békésy, biofísico húngaro, premio Nobel de Medicina en 1961 (ary reñói: 1899). 1975: José María Guido (64), abogado Argentina pegua, tendota de facto en 1962 (ary reñói: 1910). 1977: Gerardo Dottori, omoha'angáva Itália pegua (ary reñói: 1884). 1977: Matthew Garber (21), mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1956). 1982: Jalid bin Abdelaziz, mburuvichavete saudí (ary reñói: 1913). 1982: Riccardo Paletti, piloto Itália pegua de Fórmula 1 (ary reñói: 1958). 1979: Darla Hood, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1931). 1986: Benny Goodman, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1909). 1987: Geraldine Page, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1924). 1990: Terence O'Neill, ojokuaikuaáva irlandés (ary reñói: 1914). 1993: Ena Gregory, mba'eapohára australiana (ary reñói: 1906). 1994: Jan Tinbergen, economista Olánda pegua, premio nobel de economía en 1969 (ary reñói: 1903). 1995: Enrique Alarcón, decorador de cine Espáña pegua (ary reñói: 1917). 1998: Luis Costa, ojogapokuaáva Pindoráma pegua (ary reñói: 1943). 2000: Rafael de La-Hoz Arderius, ojogapokuaáva Espáña pegua (ary reñói: 1924). 2004: Stuart Newton Hampshire, filósofo Vyretáña pegua (ary reñói: 1914). 2005: Eugénio de Andrade (José Fontinhas), ñe'ẽpapára Poytuga pegua (ary reñói: 1923). 2005: Jaime Campmany, haihára ha momaranduhára Espáña pegua (ary reñói: 1925). 2005: Álvaro Cunhal, líder comunista Poytuga pegua (ary reñói: 1913). 2005: Sebastián Junyent, mba'eapohára, cineasta ha aranduka ohaíva Espáña pegua (ary reñói: 1948). 2006: Charles Haughey, ojokuaikuaáva irlandés (ary reñói: 1925). 2006: Stella Díaz Varín, ñe'ẽpapára Chíle pegua (ary reñói: 1926). 2006: Hiroyuki Iwaki, percusionista ha omotenondéva de orquesta Hapõ pegua (ary reñói: 1932) 2007: Néstor Rossi, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary reñói: 1925). 2008: Tim Russert, momaranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1950). 2009: Mitsuharu Misawa, luchador profesional Hapõ pegua (ary reñói: 1962). 2012: William S. Knowles, químico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1917). 2014: Gyula Grosics, vakapipopo ha'ãhára húngaro (ary reñói: 1926). 2015: Sergio Renán, mba'eapohára ha omotenondéva Argentina pegua de cine, teatro ha ópera (ary reñói: 1933). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 14 jasypoteĩ ha'e ára 165ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 166ha umi ary hekope'ỹme. Amo 200  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1479: Giglio Gregorio Giraldi, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary omano: 1552). 1529: Fernando II, mburuvichavete austriaco (ary omano: 1595). 1726: James Hutton, geólogo Vyretáña pegua (ary omano: 1797). 1726: Thomas Pennant, naturalista ha anticuario Vyretáña pegua (ary omano: 1798). 1736: Charles de Coulomb, físico Hyãsia pegua (ary omano: 1806). 1801: Heber C. Kimball, líder religioso Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1868). 1811: Harriet Beecher Stowe, haihára antirracista Tetãvore Joapykuéra pegua, autora de La cabaña del tío Tom (ary omano: 1896). 1811: Pedro Mata Fontanet, pohanohára, ojokuaikuaáva ha haihára Espáña pegua (ary omano: 1877). 1832: Nicolaus Otto, ingeniero Alemáña pegua (ary omano: 1891). 1838: Yamagata Aritomo, militar Hapõ pegua (ary omano: 1922). 1845: Antonio Maceo, militar ha patriota independentista cubano (ary omano: 1896). 1849: Basilio Paraíso Lasús, empresario ha ojokuaikuaáva Espáña pegua (ary omano: 1930). 1856: Andréi Márkov, matemático Rrúsia pegua (ary omano: 1922). 1858: Manuel José Othón, ñe'ẽpapára ha haihára Méhiko pegua (ary omano: 1906). 1864: Alois Alzheimer, neurólogo ha psiquiatra Alemáña pegua, estudioso del alzhéimer (ary omano: 1915). 1868: Karl Landsteiner, patólogo Tetãvore Joapykuéra pegua de origen austriaco, premio nobel de medicina en 1930 (ary omano: 1943). 1870: Sophie von Preussen (Sophie Dorothea Ulrike Alice), ruvicha Alemáña pegua, mburuvichavete Constantino I de Grecia rembireko (ary omano: 1932). 1877: Jane Bathori, mezzosoprano Hyãsia pegua (ary omano: 1970). 1890: May Allison, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1989). 1890: Soong Ai-ling, personalidad china (ary omano: 1973). 1894: José Carlos Mariátegui, haihára ha ojokuaikuaáva Peru pegua (ary omano: 1930). 1894: Benito Perojo, omotenondéva de cine Espáña pegua (ary omano: 1974). 1894: María Adelaida de Luxemburgo, ruvicha luxemburguesa (ary omano: 1924). 1899: Yasunari Kawabata, haihára Hapõ pegua (ary omano: 1972). 1900: Eugenio Ímaz, traductor, ensayista, filósofo ha profesor universitario Espáña pegua (ary omano: 1951). 1903: Alonzo Church, matemático Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1995). 1906: Margaret Bourke-White, fotomomaranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1971). 1907: René Char, ñe'ẽpapára Hyãsia pegua (ary omano: 1988). 1909: Burl Ives, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1995). 1909: Francisco Rojas Villegas, pohanohára ha ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary omano: 1993). 1913: Stanley Black, purahéi ojapóva ha piáno ombopúva Vyretáña pegua (ary omano: 2002). 1914: Pauline Moore, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2001). 1916: Dorothy McGuire, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2001). 1917: Atle Selberg, matemático noruego (ary omano: 2007). 1918: Fulgencio Berdugo, vakapipopo ha'ãhára colombiano (ary omano: 2003). 1918: Maruja Pino Piñeiro, haihára gallega (ary omano: 2010). 1919: Sam Wanamaker, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 1993). 1921: Gene Barry, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano: 2009). 1922: Kevin Roche, ojogapokuaáva irlandés. 1925: Serge Moscovici, psicólogo social Hyãsia pegua (ary omano: 2014). 1925: Dalton Trevisan, haihára Pindoráma pegua. 1926: Hermann Kant, haihára Alemáña pegua (ary omano: 2016). 1928: Ernesto Che Guevara, guerrillero, pohanohára ha ojokuaikuaáva cubano de origen Argentina pegua (ary omano: 1967). 1928: José Fernando Bonaparte, paleontólogo Argentina pegua. 1932: Javier Echevarría Rodríguez, obispo Espáña pegua, prelado del Opus Dei (ary omano: 2016). 1933: Jerzy Kosinski, haihára polaco (ary omano: 1991). 1936: Renaldo "Obie" Benson, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Four Tops (ary omano: 2005). 1937: Espartaco Santoni, mba'eapohára, productor de cine ha empresario hostelero Venesuéla pegua (ary omano: 1998). 1937: Jørgen Leth, cineasta Ndinamáka pegua. 1940: Bruno Lomas, opurahéiva Espáña pegua de rock (ary omano: 1990). 1944: Jordi Bernet, historietista Espáña pegua. 1945: Rod Argent, atõihára Vyretáña pegua, de la banda The Zombies. 1945: Jörg Immendorff, escultor Alemáña pegua (ary omano: 2007). 1945: Lorenzo Quinteros, mba'eapohára Argentina pegua. 1946: Donald Trump, personalidad de la televisión ha empresario Tetãvore Joapykuéra pegua, tendota de su país desde 2017. 1946: Ahmad Zahir, opurahéiva afgano (ary omano: 1979). 1949: Carlos Abascal, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary omano: 2008). 1949: Luis Ospina, omotenondéva, montajista, productor de cine ha taiky ohaíva colombiano. 1949: Alan White, baterista Vyretáña pegua, de la banda Yes. 1951: Iván Arenas, diseñador industrial ha presentador de televisión Chíle pegua. 1952: Lalo Mir, conductor de radio ha televisión Argentina pegua. 1954: Will Patton, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Juan Carlos Baglietto, opurahéiva Argentina pegua. 1959: Marcus Miller, atõihára de jazz Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: Boy George, atõihára Vyretáña pegua, de la banda Culture Club. 1963: Jesús Méndez, beisbolista Venesuéla pegua. 1964: Armando Casas, omotenondéva de cine Méhiko pegua. 1966: Traylor Howard, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Julio Llorente, vakapipopo ha'ãhára Espáña pegua. 1968: Yasmine Bleeth, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: Steffi Graf, tenista Alemáña pegua. 1969: MC Ren, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda NWA. 1970: Mariano Iúdica, conductor de televisión Argentina pegua. 1972: Matthias Ettrich, científico informático Alemáña pegua. 1973: Coti, opurahéiva ha purahéi ojapóva Argentina pegua. 1976: Massimo Oddo, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1977: Francesca Guillén, mba'eapohára Méhiko pegua. 1978: Diablo Cody, taiky ohaíva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Osvaldo Benavides, mba'eapohára Méhiko pegua. 1979: Paradorn Srichaphan, tenista tailandés. 1979: Manuela Imaz, mba'eapohára Méhiko pegua. 1980: Alejandro Alpízar, vakapipopo ha'ãhára costarricense. 1981: Elano Blumer, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1982: Lang Lang, piáno ombopúva chino. 1982: Jamie Green, piloto de automovilismo Vyretáña pegua. 1983: Louis Garrel, mba'eapohára ha omotenondéva Hyãsia pegua. 1984: Siobhán Donaghy, opurahéiva Vyretáña pegua, de la banda Sugababes. 1984: Jesús Guzmán, beisbolista Venesuéla pegua. 1988: Adrián Aldrete, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1988: Kevin McHale, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1989: Madison Ivy, mba'eapohára pornográfica Alemáña pegua. 1989: Lucy Hale, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1991: Jesy Nelson, opurahéiva Vyretáña pegua, del grupo Little Mix. 1993: Ryan McCartan, opurahéiva, mba'eapohára ha purahéi ojapóva. 1999: Tzuyu, opurahéiva taiwanesa, del grupo surcoreano Twice. Mano 853: Anastasio, religioso Espáña pegua canonizado por la Iglesia católica; martirizado. 853: Digna, monja Espáña pegua, martirizada. 853: Félix de Alcalá, monje benedictino Espáña pegua canonizado por la Iglesia católica; martirizado (ary reñói: 830). 1381: Simon Sudbury, religioso Ingyaterra pegua, arzobispo de Canterbury (ary reñói: 1489). 1497: Giovanni Borgia, duque de Borgia (ary reñói: 1474). 1544: Antoine duque de Lorena (ary reñói: 1481). 1594: Orlando di Lasso, purahéi ojapóva franco-flamenco (ary reñói: 1532). 1636: Jean de Saint-Bonnet, mariscal Hyãsia pegua (ary reñói: 1585). 1800: Jean Baptiste Kléber, general Hyãsia pegua (ary reñói: 1753). 1800: Louis Charles Antoine Desaix, general Hyãsia pegua (ary reñói: 1768). 1801: Benedict Arnold, general Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1741). 1825: Pierre Charles L'Enfant, ojogapokuaáva ha urbanista Hyãsia pegua (ary reñói: 1754). 1837: Giacomo Leopardi, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary reñói: 1798). 1864: Pedro Santana, militar ha ojokuaikuaáva dominicano (ary reñói: 1801). 1883: Edward FitzGerald, haihára, traductor e hispanista Vyretáña pegua (ary reñói: 1809). 1896: José Maria Caldeira do Casal Ribeiro, ojokuaikuaáva Poytuga pegua (ary reñói: 1825). 1903: Carl Gegenbaur, anatomista Alemáña pegua (ary reñói: 1826). 1907: Giuseppe Pellizza da Volpedo, omoha'angáva Itália pegua (ary reñói: 1868). 1916: João Simões Lopes Neto, haihára Pindoráma pegua (ary reñói: 1865). 1920: Anna María Mozzoni, momaranduhára, feminista ha sufragista Itália pegua (ary omano: 1837). 1920: Max Weber, sociólogo Alemáña pegua (ary reñói: 1864). 1926: Mary Cassatt, omoha'angáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1844). 1927: Ottavio Bottecchia, ciclista Itália pegua (ary reñói: 1894). 1927: Jerome K. Jerome, haihára Vyretáña pegua, autor de Tres hombres en un bote (ary reñói: 1859). 1928: Emmeline Pankhurst, feminista Vyretáña pegua (ary reñói: 1857). 1936: G. K. Chésterton, haihára Vyretáña pegua (ary reñói: 1874). 1939: Ercilia Pepín, primera mujer maestra e intelectual dominicana (ary reñói: 1886). 1944: Joaquín Álvarez Quintero, comediógrafo Espáña pegua, de los Hermanos Álvarez Quintero (ary reñói: 1873). 1946: John Logie Baird, inventor Vyretáña pegua (ary reñói: 1888). 1946: Jorge Ubico Castañeda, tendota ha dictador Guatemála pegua (ary reñói: 1878). 1957: Adalberto de León Soto, escultor Guatemála pegua (ary reñói: 1919). 1963: Luciano Pérez Platero, obispo Espáña pegua (ary reñói: 1882). 1966: Ruben Arthur Stirton, zoólogo ha paleontólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1901). 1968: Salvatore Quasimodo, ñe'ẽpapára ha momaranduhára Itália pegua, premio nobel de literatura en 1959 (ary reñói: 1901). 1969: Roberto Firpo, piáno ombopúva, omotenondéva de orquesta ha purahéi ojapóva Argentina pegua (ary reñói: 1884). 1971: Carlos P. García, tendota filipino (ary reñói: 1896). 1986: Jorge Luis Borges, haihára Argentina pegua (ary reñói: 1899). 1986: Alan Jay Lerner libretista, letrista ha taiky ohaíva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1918). 1987: Amelia Mirel, mba'eapohára, vedette ha opurahéiva Argentina pegua (ary reñói: c. 1905). 1990: Erna Berger, soprano Alemáña pegua (ary reñói: 1900). 1991: Peggy Ashcroft, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói:1907). 1993: Louis Jacquinot, ojokuaikuaáva ha abogado Hyãsia pegua (ary reñói: 1898). 1994: Henry Mancini, purahéi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua de música de cine (ary reñói: 1924). 1994: Marcel Mouloudji, mba'eapohára ha opurahéiva Hyãsia pegua (ary reñói: 1982). 1995: Rory Gallagher, atõihára irlandés de la banda Taste (ary reñói: 1948). 1995: Roger Zelazny, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói: 1937). 1996: Gesualdo Bufalino, haihára Itália pegua (ary reñói: 1920). 1996: Noemí Gerstein, escultora ha dibujante Argentina pegua (ary reñói: 1908). 1998: Ricardo Núñez, mba'eapohára, taiky ohaíva, productor ha omotenondéva Espáña pegua (ary reñói: 1904). 1999: Osvaldo Dragún, aranduka ohaíva Argentina pegua (ary reñói: 1929). 1999: La Niña de la Puebla (Dolores Jiménez Alcántara), cantaora Espáña pegua (ary reñói: 1908). 2000: Attilio Bertolucci, taiky ohaíva de cine ha ñe'ẽpapára Itália pegua (ary reñói: 1911). 2001: Ramón Mendezona Roldán, empresario Espáña pegua, último omotenondéva de Radio España Independiente (ary reñói: 1913). 2007: Kurt Waldheim, diplomático ha tendota austriaco (ary reñói: 1918). 2008: Rafael del Pino, empresario Espáña pegua, tendota de Ferrovial (ary reñói: 1920). 2008: Juan Manuel González, haihára ha momaranduhára Espáña pegua (ary reñói: 1954). 2008: Jamelão, sambista Pindoráma pegua (ary reñói: 1913). 2011: Augusto Ramírez Ocampo, abogado, economista ha ojokuaikuaáva colombiano (ary reñói: 1934). 2014: Francis Matthews, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói: 1927). 2017: Ernestina Herrera de Noble, empresaria Argentina pegua (ary reñói: 1925). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Haiti, héra tee hína Tavakuairetã Haiti (Haiti krióllo: Repiblik d’Ayiti; Hyãsiañe'ẽme: République d'Haïti), ha'e peteĩ umi 13 tetã hekosãsóvagui oĩva Karíve-pe, ypa'ũnguéra Karíve pegua atýpe, ha peteĩ umi 35 tetã hekosãsóvagui Amérika pegua. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e Puerto Príncipe. Haiti ojejuhu umi Antillas imbytépe, upe ypa'ũ La Española ipehẽngue kuarahyreike, ijerére ojejuhu yvate gotyo paraguasu Atlántiko, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu upe Tetã Ndominikagua, tetã ambuéva oĩ ypa'ũ La Española ipehẽngue kuarahyresẽ, ñemby gotyo ojejuhu para Karíve ha kuarahyreike gotyo, yguasu rupive, ojejuhu Kuva. Ijapekue hína amo upévare ha'e tetã tuichavéva mbohapyha Karíve pegua —tetã Kuva ha Tetã Ndominikagua rire—, ary 2005-pe ojeipapa amo tekovekuéra oiko Haitípe, upévare ko tetã ha'e tetã orekovéva tapichakuéra ipype mbohapyha, tetã Kuva ha Tetã Ndominikagua jey rire. Ijapekue pype oike avei upe ypa'ũ Gonâve, ypa'ũ Tortuga, ypa'ũ Vaches, upe ypa'ũ aty Kaimíto, ha hetaite ypa'ũmi ha ypa'ũ aty ambuéva ojejuhúva ijerére. Haiti léi guasu ary 1987 he'i tetã ha'eha tavakuairetã mburuvichavy rapépe, hákatu heta jey aty ojokuáiva tetãre omboyke léi guasu, heta golpe de estado rupive. Haiti ha'e tetã mboriahuvéva Amérikape, ha peteĩ umi tetã mboriahuvévagui opaite Yvýpe avei, amo 80% opa Haiti retãyguágui oiko tekotevẽme he'iháicha The World Factbook, heta tapicha oñemitỹ hógape térã oipirakutu oiko porãve hag̃ua. Haiti apekuére heta oiko avei yvysyry ha hi'yvy naiporãi oñemitỹ hag̃ua oimeraẽ mba'e. Haiti oñembokuaa isãsoha ára 1 jasyteĩ ary 1804-pe, tetã isãsóva mokõiha opaite Amérikape, peteĩha ha'e akue Tetãvore Joapykuéra, Hyãsia retã pegua. Mandu'apy Joaju Port-au-Prince térã Puerto Príncipe(Haiti krióllo: Pòtoprens) ha'e hína Haiti retã itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype. Ojeipapa amo 987.310 tavayguakuéra ary 2015-pe, hákatu ojeipapárõ umi táva oĩ ijerére ojejuhu amo 2.618.894 avakuéra. Mandu'apy Joaju Haiti Hamáika (Ingleñe'ẽme: Jamaica) ha'e peteĩ umi 13 tetã hekosãsóvagui oĩva Karíve-pe, ypa'ũnguéra Karíve pegua atýpe, ha peteĩ umi 35 tetã hekosãsóvagui Amérika pegua. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e Kingston. Ipukukue kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve ohupyty amo 240 km ha yvate peve guive ñemby meve ohupyty amo 80 km, ojejuhu para Karíve-pe, amo 630 km Mbyteamérika pegua, ijerére ojejuhu yguasu rupi amo 150 km yvate gotyo ypa'ũ Kuva retãgui ha 180 km kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu upe ypa'ũ La Española, oĩhápe tetã Haiti ha Tetã Ndominikagua. Ary 1494 guive ary 1655 peve Hamáika oiko España ipoguýpe, oñembohérava Santiago, ha upéi umi Ingyaterra retãygua ondyry Santiago kolóniape ha oñembojára ko ypa'ũ. Oiko aja Tavetã Joaju ipoguýpe oñembohéra Jamaica ko ypa'ũ. Hamáika ohupyty isãso ára 6 jasypoapy ary 1962-pe. Orekógui ipype amo 2.970.000 tekovekuéra, ha'e tetã orekovéva tapichakuéra oñe'ẽva ingleñe'ẽ Karíve-pe, ha mbohapyha opa Amérika-pe, Tetãvore Joapykuéra ha Kanatã rire. Hamáika oĩ hína Tetãnguéra Ñembojoaju atýpe; porokuái peteĩme léi guasúre ha Amandaje Guasu rupi. Mandu'apy Joaju Hamáika marandukuéra Hamáika renda porãnguéra jeho hag̃ua Kingston ha'e hína Hamáika retã itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype. Ojeipapa amo 948.683 tavayguakuéra ary 2010-pe. Ojejuhu ypa'ũ Hamáika ipehẽngue ñemby kuarahyresẽ. Mandu'apy Joaju Hamáika Mitãñepyrũ ha'e yvypóra térã mymba ambuéva jeiko oĩvo isy membyryrúpe. Yvypóra imitãñepyrũ membyñemoñanga rire arapokõindy 8ha térã arapokõindy 11ha peve, ha upéva rire ojehero mitãrã heñói meve. Mandu'apy Joaju Tekovekuaaty Yvypóra Mitãrã ha'e yvypóra térã mymba orekóva pujase'o membysẽ mboyve. Umi 8 arapokõindy peteĩha jave oje'e yvypóra isy membyryrúpe ha'e mitãñepyrũ, ha pe memby okakuaáva 8 upéva rire ojehero mitãrã heñói meve. Mandu'apy Tekovekuaaty Yvypóra Sant Llorenç des Cardassar táva Epañape, Ypa'ũnguéra Baleares provincia-pe. Oikovéva: 8.328 (2017) - 82,08 km2 Ambuére joaju Ajuntament de Sant Llorenç des Cardassar {ca} Epaña táva Ypa'ũnguéra Baleares Jimbúti (Hyãsiañe'ẽme: Djibouti, ha áraveñe'ẽme: جيبوتي Ŷībūtī), héra tee hína Tavakuairetã Jimbúti, ha'e tetã hekosãsóva michĩ Áfrika Ratĩme. Ijapekue ohupytýnte amo 23 200 km² ha ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Erityréa, tetã Etiopía ojejuhu kuarahyreike ha ñemby gotyo ha tetã Somália ñemby kuarahyresẽ ngotyo. Upéicha avei, ojejuhu yguasu kuarahyresẽ ngotyo, upe para Pytã ha parapyte Andẽ pegua. Ymaguare, Jimbúti oime kolónia Hyãsia pegua hérava Somália. Ára 27 jasypoteĩ ary 1977-pe ohupyty isãso ha ojehero itavusu réra, táva Jimbúti. Ára 20 jasyporundy upe arýgui Jimbúti oike ONU atýpe. Jimbúti ypykuekuéra opaichagua, ha ipype oiko ko'ãga amo 850.000 tekovekuéra oñe'ẽ opaichagua ñe'ẽ ambuéva, hákatu umi ñe'ẽ teéva áraveñe'ẽ ha hyãsiañe'ẽ. Amo 90 % opaite Jimbúti retãygua pegua ojerovia islã rehe, ku jerovia oikógui oparupi Jimbúti retãre 1000 ary jave. Mandu'apy Joaju Jimbúti retã (Hyãsiañe'ẽme) BBC News - Perfil de país: Djibouti (Ingleñe'ẽme) Jimbúti (áraveñe'ẽme: مدينة جيبوتي, hyãsiañe'ẽme Ville de Djibouti) ha'e hína Jimbúti retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 529.000 tavayguakuéra oikove ipype, péva he'ise amo 70% opaite Jimbúti retãygua pegua oiko ko távape. Jimbúti oreko hembe'ýre ygarupa guasuite oikógui para Pytã ha parapyte Andẽ pegua rembe'ýre. Joaju Jimbúti Ko para Pytã (áraveñe'ẽme: البحر الأحمر, Baḥr al-Aḥmar ha evréo ñe'ẽme: ים סוף, Yam Suf) ha'e parapyte upe paraguasu Índiko pegua ojejuhúva Áfrika ha Ásia mbytépe. Oñembojoaju ñemby gotyo paraguasu Índiko rehe, upe ypo'i Bab el-Mandeb ha parapyte Andẽ pegua rupive. Yvate gotyo ojejuhu yvyapy Sinai. Ipukukue yvate guive ñemby meve ohupyty amo 2.200 km ha kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve ohupyty amo 335 km. Para Pytã réra evréo ñe'ẽme, Yam Suf, he'ise "para Kapi'i pegua". Ndojeikuaái mba'érepa ojehero para Pytã umi ñe'ẽ ambuévape, oñeimo'ã ikatu umi yvyty ita pytãva oĩ ijerére. Mandu'apy Joaju Paraguasu Índiko Ehíto Arávia Katára (áraveñe'ẽ ha'etéva: قطر -ˈqɑtˁɑr- áraveñe'ẽ Katáragua: ɡɪtˤɑr), héra tee hína Tetã Katára ha'e peteĩ tetã hekosãsóva árave oĩva kuarahyreike Ásia-pe ha ojejuhúva upe yvyapy michĩme hérava avei Katára opytáva upe yvyapy guasu hérava Arávia. Yvy rupi, peteĩ tetã mante ojejuhu ijerére, ñemby gotyo Aravia Saudíta ojejuhu, ha oparupi ambuéva ojejuhu yguasu parapyte Péysia pegua. Ypo'i oĩ ko tetã ha tetã Varéĩ mbytépe. Katára rehe upe ñemoñare Al Thani oporokuái peteĩme pavẽ saro'y XIX guive. Ojejuhu mboyve itakyra Katára yvýpe, ojeikuaa ko tetã hetaite itaveratĩ oñemono'õgui hembe'ýre ha tuicha oñeñemúgui yvy ijerére. Oime akue Tavetã Joaju ipoguýpe ohypyty peve isãso ary 1971-pe. Ary 1995-pe upe karai héke Hamad al Zani oñepyrũ oporokuái omosẽ rire itúva, karai Jalifa bin Hamad al Zani, golpe de Estado ñorairõ'ỹva rupive.. Ko'ãga karai oporokuáiva Katárape ha'e Tamim bin Hamad Al Thani, ohupi itúva osẽségui ary 2013-pe. Ko tetã imba'ehetáva, gas ha itakyra heta ojejuhu Katára yvýpe. Heta pirapire ojeipuru omoporãve ko tetã ha ojeikuaaukave hag̃ua Katárape, ko tetãme ojejapókuri Ásia Ñembosaraipavẽ 2006 ha ko tetãme ojejapóta FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2022, tetã árave peteĩha ojapótava ku tembiesarái. Ko'ãga, Tetã Katára imba'eguasúva umi tetã árave mbytépe. Ko tetã ome'ẽkuri pirapire heta atýpe oporongyhyjéva oiko jave upe "Arapoty Árave" ha ojeikuaauka upe ta'angambyry mbohasáva ha'etéva hérava Al Jazeera. Amo mokõi sua tekovekuéra oiko Katárape, hákatu amo 250 000 opaite tekovégui oiko ko tetãme ha'e Katára retãygua tee, umi ambuéva ou opaichagua tetã ambuéva omba'apo ha oiko hag̃ua Katárape. Mandu'apy Joaju Doha (áraveñe'ẽme: 'دوحة', Ad-Dawhah) ha'e hína Tetã Katára itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype, ojeipapa amo 1.351.000 tavayguakuéra ary 2016-pe. Ko távape ojejuhu ta'angambyry mbohasáva ha'etéva Katára pegua hérava Al Jazeera, momaranduha tenondegua ha tuichavéva áraveñe'ẽme. Ary 2022-pe, ojejapóta ko táva upe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2022. Mandu'apy Joaju Katára táva Al Rayyan (áraveñe'ẽme: الريان) ha'e peteĩ táva Katára retãme, upéicha avei oñembohéra opa táva michĩ oĩva ko táva ijerére, ko tetãvorepe oiko amo 455.623 tekovekuéra, ojeipapaháicha ary 2010-pe. Mandu'apy Joaju Katára táva Al Khor (áraveñe'ẽme: الخور‎) ha'e peteĩ táva Katára retãme, upéicha avei oñembohéra opa táva michĩ oĩva ko táva ijerére, ko tetãvorepe oiko amo 193.983 tekovekuéra, ojeipapaháicha ary 2010-pe. Ojejuhu amo 60 km Katára itavusúgui, Doha. Mandu'apy Joaju Katára táva Parapyte Péysia pegua térã parapyte Irã pegua ha'e peteĩ parapyte guasu paraguasu Índiko pegua. Yguasu ndahypýiva, amo 30 metro ohupyty, ojejuhúva tetã Irã ha upe Arávia Yvyapy mbytépe. Ijapekue hína amo 251 000 km². Ko parapyte oñembojoaju yguasu Arávia pegua rehe upe ypo'i Ormuz rupive ha parapyte Omã pegua rupive. Parapyte Péysia pegua hembe'ýre oiko tetã Irã, Iráke, Kuáite, Aravia Saudíta, Varéĩ, Katára, Aravia Emiryvy Joaju ha Omã. Mandu'apy Joaju Paraguasu Índiko Irã Iráke Kuáite Aravia Saudíta Varéĩ Aravia Emiryvy Joaju Omã Katára Al Jazeera (áraveñe'ẽme: الجزيرة, al-ǧazīrah, he'iséva "Ypa'ũ", ohechauka hag̃ua upe Arávia Yvyapy) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva tetã Katára omoñepyrũkuri ára 1 jasypateĩ ary 1996-pe, hóga guasu opyta táva Doha-pe. Al Jazeera ha'e momaranduha tenondegua ha tuichavéva áraveñe'ẽme, omomarandu ingleñe'ẽme avei. Mandu'apy Joaju Ta'angambyry mbohasáva Katára Kávo Véyde, héra tee hína Tavakuairetã Kávo Véyde (Poytugañe'ẽme: República de Cabo Verde), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ypa'ũ atýpe oĩva Áfrika yvyrusúpe, upe paraguasu Atlántiko-pe, upe tetã Senegal yrembe'y renondépe. Kávo Véyde rekuái oiko tavakuairetã rekópe mburuvichavy rapépe ha ijyvy apekue oñemohenda 22 concelhos rupive. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e Praia. Ko tetã réra ou upe yvy akua Verde pegua, yvy pehẽngue ojejuhúva kuarahyreike Áfrika-pe, oĩva ko'ãga táva Dakar (Senegal retã itavusu). Kávo Véyde iñe'ẽ tee hína Poytugañe'ẽ. Ndaipóri tapichakuéra ypa'ũnguéra Kávo Véyde pegua ijyvy apekuépe oguahẽ meve karaikuéra Poytuga retãygua amo saro'y XV-pe, umi Poytuga retãygua oipuru ypa'ũnguéra Kávo Véyde pegua oñemu hag̃ua tembiguái ojegueraha va'ekue Áfrika-gua. Haimete opa ypykue Kávo Véyde retãygua pegua ha'e Poytuga retãygua térã tembiguái tenda ambuéva Áfrika pegua. Ypa'ũnguéra tuichavéva Kávo Véyde pegua: Mandu'apy Joaju Gobierno de Cabo Verde (en portugués) Asamblea Nacional de Cabo Verde (en portugués) Instituto Nacional de Estadística (en portugués) Praia ha'e hína Kávo Véyde retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 130.000 tavayguakuéra oiko ipype. Ojejuhu Ypa'ũ Santiago-pe. Praia rembe'ýre oĩ peteĩ ygarupa guasu ha heta tavaygua oipirakutu oñemu hag̃ua. Joaju Kávo Véyde Ypa'ũ Santiago (Poytugañe'ẽme: Ilha de Santiago) ha'e hína ypa'ũ tuichavéva ha orekovéva tekovekuéra ipype Kávo Véyde retãme. Ko ypa'ũme ojejuhu avei Kávo Véyde itavusu, táva Praia. Ijyvy apekue ohupyty amo 991 km² ha ary 2015-pe ojeipapa amo 294.140 tekovekuéra oikóva ipype. Ipukukue yvate guive ñemby meve ha'e 75 km ha ipukukue kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve ha'e 35 km. Joaju Ypa'ũnguéra Kávo Véyde pegua Ypa'ũ Santo Antão (Poytugañe'ẽme: Ilha de Santo Antão) ha'e hína ypa'ũ tuichavéva mokõiha Kávo Véyde retãme, upe ypa'ũ Santiago rire Ko ypa'ũme oiko amo 40.547 tekovekuéra. Ijyvy apekue ohupyty amo 779 km². Ipukukue yvate guive ñemby meve ha'e 40 km ha ipukukue kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve ha'e 20 km. Joaju Ypa'ũnguéra Kávo Véyde pegua Ypa'ũ Boa Vista (Poytugañe'ẽme: Ilha da Boa Vista) ha'e hína ypa'ũ tuichavéva mbohapyha Kávo Véyde retãme, upe ypa'ũ Santiago ha Santo Antão rire. Ko ypa'ũme oiko amo 15.000 tekovekuéra. Ijyvy apekue ohupyty amo 620 km². Ipukukue yvate guive ñemby meve ha'e 31 km ha ipukukue kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve ha'e 29 km. Joaju Ypa'ũnguéra Kávo Véyde pegua Ypa'ũ Fogo (Poytugañe'ẽme: Ilha do Fogo) ha'e hína peteĩ umi 10 ypa'ũgui ojejuhúva Kávo Véyde retãme. Imbytépe oĩ yvytyrata guasu. Ko ypa'ũme oiko amo 35.000 tekovekuéra. Ijyvy apekue ohupyty amo 476 km². Ypa'ũ tuichavéva irundyha Kávo Véyde retãme. Joaju Ypa'ũnguéra Kávo Véyde pegua FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2022 (ingleñe'ẽme: 2022 FIFA World Cup Qatar ha áraveñe'ẽme: بطولة كأس العالم لكرة القدم) ha'e akue pe mangapy ñembosarái 22ha heta tetã rehegua, kuimba'ekuérante oha'ãva, ojapo FIFA, pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ. Ojejapo tetã Katára-pe, ára 20 jasypateĩ guive ha ára 18 jasypakõi meve ary 2022 jave, kóva hína jey peteĩha tetã árave ojapo peteĩ FIFA Tembiesarái Yvypavẽ. Mandu'apy Joaju Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ 2022 Katára Kéña, oficialmente la Tavakuairetã Kéña (Suahílipe: Jamhuri ya Kenya; ingleñe'ẽme: Republic of Kenya), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Kuarahyresẽ Áfrika pegua, ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Etiopia, Somália kuarahyresẽ ngotyo, Tãsáña ñemby gotyo, Ugánda kuarahyreike gotyo ha Yvy Sudáno ojejuhu yvate kuarahyreike gotyo, paraguasu Índiko oĩ hembe'ýre ñemby kuarahyresẽ. Upe ypa Victoria ojejuhu ñemby kuarahyreike gotyo ha oñemboja'o tetã Ugánda ha Tãsáña rehe. Kéña itavusu ha'e Nairóvi. Ijyvy apekue ohupyty amo 580 367 km² ha ipype oiko amo 39 sua tekovekuéra, Kéña retãygua ijypykue opaichagua. Ko tetã réra ou yvyty Kéña pegua, tenda herakuã ko tetãme ha yvyty tuichavéva mokõiha opaite Áfrikape. Kéña herakuã hína avei ijyvy apekuére ojehecha opaichagua tymba'aty ha tekorãndy. Kéña oñemohenda 47 tetãvoremi rupive, opaite umi 47 pegua hekosãsovýva itavusu Nairóvi rekuáigui. Ijyvy apekue oñemohenda tenda guasu iñambuéva ojuehegui, ojejuhu ñu guasuite hi'ara tiníva ha hi'ara hakúva, ojejuhu avei yrembe'y puku paraguasu Índiko rehe. Kéña pehẽngue mbytegua ha kuarahyreikégua oreko ka'aguy guasu ha yvytyrysýi, ha tetã pehẽngue yvatégua hi'ara hakuvéva. Kéña itavusu, Nairóvi, ha'e táva imba'eguasúva Áfrika ñemúme. Kéñame, ymaguare guive, oñeñemitỹ ha oñeñemu ka'a tykuerã ha ka'a café, ko'ãga oñeñemitỹ avei opaichagua yvoty oñeñemu hag̃ua Európa-pe. Kéña retãygua iporãite avei jetepysópe, ou ko tetãgui umi kuimba'e herakuã oñani pya'itéva Paul Tergat ha David Rudisha. Mandu'apy Joaju Kéña rekuái Kéña marandu Nairóvi (Ingleñe'ẽme Nairobi) ha'e hína Kéña retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Ojeipapaháicha ary 2016-pe, amo 5.545.000 tavayguakuéra oikove ipype. Nairóvi ha'e táva orekovéva tapichakuéra ipype irundyha opaite Áfrika-pe. Joaju Kéña táva Mombasa (Ingleñe'ẽme Mombasa) ha'e hína Kéña retã itáva orekovéva tapichakuéra ipype mokõiha, itavusu Nairóvi rire. Mnombása-pe opyta ygarupa tuichavéva Kéña retãme, ha imba'eguasuitéva Kuarahyresẽ Áfrika-pe. Ojeipapaháicha ary 2016-pe, amo 1.200.000 tavayguakuéra oikove ipype. Joaju Kéña táva Ypa Victoria (hérava avei suahíli ñe'ẽme Ukerewe) ojejuhúva Áfrika ipehẽngue kuarahyresẽ mbytépe, ijerére ojejuhu hína umi tetã Kéña, Ugánda ha Tãsaña. Ko ypa apekue ohupyty amo 69 482 km² ha henda hypyvéva ohupyty 82 metro. Ha'e ypa tuichavéva mokõiha opa Yvýgui. Ysyry Nílo ohasa ko ypáre avei. Joaju Ypa Áfrika pegua Kéña Ypa Cháde (Hyãsiañe'ẽme: lac Tchad) ha'e ypa ojejuhúva Áfrika-pe, ijerére ojejuhu hína umi tetã Cháde, Niheria, Kamerũ ha Níher. Ko ypa apekue ohupyty amo 900 km², hákatu ymaguare ijapekue ohupytýkuri 26.000 km², ko ypa oñemomichĩ ára ha ára yvypóra heta oipurúgui y ko ypágui ñemitỹme. Ypa Cháde ndahypýiva, henda hypyvéva ohupyty amo 7 metro. Y ko ypágui nosẽi tenda ambuévape, oguahẽ upépe ysyry rupive ha oñemotimbo. Joaju Ypa Áfrika pegua Cháde Suahíli ñe'ẽ térã suahéli ñe'ẽ ha'e peteĩ ñe'ẽ Áfrika pegua heta oñeñe'ẽva Tãsaña retãme ha Kéña retãme, ha tenda ambuéva oĩva Ugánda, Mosambíke, Tetã Jekopytyjoja Kongo, Rruánda, Vurundi, Somália ha Simbámbue retãme. Ha'éramo jepe ñe'ẽ Áfrika pegua, heta iñe'ẽnguenguéra áraveñe'ẽ pegua, ha ko'ãga ingleñe'ẽ ha poytugañe'ẽ avei. Amo 45.000.000 tapichakuéra oñe'ẽkuaa suahíli ñe'ẽme. Joaju Kamusi Project Internet Living Swahili Dictionary Áfrika ñe'ẽnguéra Kiriváti (oje'e "Kíribas" Kiriváti ñe'ẽme ha ojehai "Kiribati" ingleñe'ẽme), héra tee hína Tavakuairetã Kiribati (Ingleñe'ẽme: Republic of Kiribati; Kiriváti ñe'ẽme: Ribaberikin Kiribati), ha'e peteĩ ypa'ũ aty ha tetã hekosãsóva ojejuhúva paraguasu Py'aguapy ipehẽngue mbyte kuarahyreiképe, y rupive ko ypa'ũ aty oĩ yvate kuarahyresẽ Autarália pegua. Amo 110.136 tekovekuéra oiko ko ypa'ũ atýpe. Ko tetã yvy apekue ha'e 33 ykuãirũ orekóva ijerére yñu opaichagua ha upe yvytyrata ypa'ũ hérava Banaba. Ohupyty isãso ary 1979-pe ha oike y ONU atýpe ary 1999-pe. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ha'e Ñemby Taráua. Mandu'apy Joaju Kiriváti yvyra'anga kuéra Kiribati: un paraíso en medio del Océano Pacífico Ñemby Taráua (Ingleñe'ẽme: South Tarawa, Kiriváti ñe'ẽme: Tarawa Teinainano) ha'e hína Kiriváti retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 50.190 tavayguakuéra oikove ipype, 50% opaite Kiriváti retãygua pegua. Joaju Kiriváti Kirigitã (Kirigitãñe'ẽme: Кыргызстан, Kırgızstan; Rrusiañe'ẽme: Киргизия, Kirguíziya), hérava avei Kirigísa, ha héra tee Tavakuairetã Kirigitã (Kirigitãñe'ẽme: Кыргыз Республикасы, Kırgız Respublikası; Rrúsiañe'ẽme: Кыргызская Республика, Kyrgýzskaya Respúblika), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oguereko'ỹva parápe osẽ hag̃ua ha ijyvy apekue yvyty ha yvytyrysýi memete, ojejuhúva Mbyte Ásia-pe, ijerére ojejuhu Chína, Kasahitã, Tajikitã ha Uvekitã. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e Biskek. Tetã Kirigitã rembiasakue oñemyasãi amo 2.000 ary rupive ha ipype oike opaichagua avano'õ ha tetã ymaguare. Iñemíramo jepe, ijyvy apekue yvyty ha yvytyrysýi memete rehe –upéicha ko tetã oñangareko heko tee ymaguare rehe– Kirigitã rehe ohasa hetaite tetã guasu ymaguare oñemu hag̃ua, ijyvýre ohasa upe "Aopo'i Rape" ha hetaite tape ambuéva ojeipuru va'ekue oñeñemu hag̃ua ha ojeguata hag̃ua tetã kuarahyreikegua guive tetã kuarahyresẽygua peve. Ijyvy apekue oikóramo jepe opaichagua te'ýi ha avano'õ hekosãsóva yma guive, Kirigitã oimékuri tetã ambuéva ipoguýpe, ha ohupyty isãso opa rire Unión Soviética ary 1991-pe. Kirigitã heta ohekáramo jepe ani hag̃ua umi te'ýi ha avano'õ oime ijyvýpe oñorairõ, ha oñoñepu'ã, oheka oñemoporã pirapire mba'apo ñemohenda, ha ani hag̃ua umi aty ojokuaikuaáva oñorairõ avei, ikatu oho gueteri tavakuairetã amandaje rape rupi ha oiko gueteri tetã peteĩ rekóicha. Ñepu'ã Kirigitã retãyguanguéra ojapókuri jasyrundy ary 2010-pe omosẽ tendota Kurmanbek Bakiyev ha omohenda léi guasu pyahu. Tetã ñe'ẽ, Kirigitãñe'ẽ, ojogua Tuykía ñe'ẽnguéra, oñeñe'ẽ avei Rrusiañe'ẽ. Amo 5 548 042 tekovekuéra oiko Kirigitã, ojeipapaháicha ary 2013-pe. Mandu'apy Joaju Kirigitã rekuái Kirigitã renda porãnguéra Biskek (Kirigitãñe'ẽme ha Rrusiañe'ẽ: Бишкек) ha'e hína Kirigitã retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 965.900 tavayguakuéra oikove ipype, ojeipapaháicha ary 2017-pe. Biskek ojejuhu upe yvyty pa'ũ ysyry Chu pegua, ohasahápe umi ysyry Alaarcha ha Alamedín, yvytyrysýi Kirigitã pegua ypýre. Joaju The Spektator - guía de ciudad y revista Táva Biskek rembiasakue Kirigitã Komóra Joaty (Hyãsiañe'ẽme: Union des Comores; Komórañe'ẽme: Udzima wa Komori; Áraveñe'ẽ: الاتحاد القمري, al-Ittiḥād al-Qumurī/Qamarī), térã Komóra (hérava ymaguare Tavakuaretã Joaty Islã rapépe Komóra) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva mbohapy ypa'ũ ijyvy apekuéicha ojejuhúva kuarahyresẽ Áfrika-pe, tetã Mosambíke rembe'ýre paraguasu Índiko-pe, yvate ypa'ũ Mandagaka ha kuarahyresẽ Mosambíke. Komóra ijyvy apekue ha'énte mbohapy yvytyrata ypa'ũ: Komóra Guasu (Ngazidja), Mohéli (Mwali) ha Anjouan (Nzwani), ha upe ypa'ũ ambuéva hérava Mayotte (Mahore), oĩ gueteri Hyãsia ipoguýpe. Oime avei ypa'ũmi ambuéva umi ypa'ũ guasúva ijerére. Ko tetã réra ou upe ñe'ẽngue áraveñe'ẽme قمر (qamar), «jasy» hína he'ise. Ko tetã réra Áraveñe'ẽme ha'e upévare «Jasy ypa'ũnguéra» (جزر القمر, ŷuzuru l-qamar), ha ipoyvípe oĩ jasy Islã rapégui. Ymaguare umi karai árave omoha'angáva yvyra'anga ombohéra upéicha ypa'ũ Mandagaka. Isãso guive, Komóra ohaso amo 20 golpe de Estado rehe térã golpe ñeha'ã, ha heta Komóra ruvicha omano upéicha. Ku apañuái Komóra rekuái hi'ári oiko heta tekotevẽ umi Komóra retãygua mbytépe. Ary 2008-pe haimete 50% opaite Kómora retãygua pegua oiko imboriahu hína, orekóvonte 1,25 dólar oiko hag̃ua ára ha ára. Mandu'apy Joaju Les Comores. (Hyãsiañe'ẽme) BBC News Country Profile. (Ingleñe'ẽme) Comoro Islands Resources Page de la Biblioteca de la Universidad de Stanford. (Ingleñe'ẽme) Moroni (Áraveñe'ẽme: موروني') ha'e hína Komóra retã itavusu (tetã mbohapy ypa'ũ ijyvy apekuéicha ojejuhúva kuarahyresẽ Áfrika-pe) ary 1962 guive. Ojejuhu ypa'ũ Komóra Guasu rembe'y kuarahyreiképe. Ary 2011-pe amo 54.000 tavayguakuéra oiko ipype, upévare Moroni ha'e avei táva tuichavéva Komóra retãme. Joaju Komóra Komóra Guasu (Poytugañe'ẽme: Ilha da Boa Vista) ha'e hína peteĩ ypa'ũ paraguasu Índiko-pe, ypa'ũ tuichavéva ha orekovéva tapichakuéra ipype Komóra retãme, ha oimehápe avei itavusu, táva Moroni. Ko ypa'ũme oiko amo 316 600 tekovekuéra ha ijyvy apekue ohupyty amo 1148 km². Joaju Komóra Tavakuairetã Kóngo térã Tetã Kóngo (Hyãsiañe'ẽme: République du Congo; lingalañe'ẽme: Repubilika ya Kongo; kikongo ñe'ẽme: Repubilika ya Kongó), ojeikuaa avei Congo-Brazzaville ha Kóngo réraicha, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Mbyte Áfrika-pe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Kamerũ ha Tetã Mbyteafrikagua, ñemby ha kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu upe Tetã Jekopytyjoja Kongo (Sáire tetãkue), kuarahyreike gotyo ojejuhu Gavõ ha ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu paraguasu Atlántiko ha peteĩ tetã pehẽnguemi Angola pegua (Cabinda). Umi Tetã Kóngogua hetakue ndohasái 5.000.000 tekovekuéra. Umi ñe'ẽ tee ha'e Hyãsiañe'ẽ, kikongo ha lingala ñe'ẽ; umi jeroviapy ijypykuégui ha'e orekovéva tapichakuéra ojeroviáva. Tetã Kóngo ipirapire mba'apo ñemohenda oiko gueteri ñemitỹre ha itakyra ñemúre. Karaikuéra Európa pegua oguahẽ va'ekue Kóngo retãme amo sa'ary XVI iñepyrũme. Hyãsia ojapo ikolóniarã Kóngo retãme, ha ombohéra «Kóngo Hyãsia pegua». Ohupyty rire isãso sa'ary XX imbytépe, Tetã Kóngo ohasa heta tekuái mbarete ha vai rupive ohupyty peve jekopytyjoja aty ojokuaikuaáva hetáva rupive. Itavusu ha'e táva Brazzaville, táva opytáva ysyry Kóngo rembe'ýre, upe Tetã Jekopytyjoja Kongo itavusu renondépe, táva Kinsasa. Mandu'apy Joaju Congo Site Página oficial del Gobierno de la República del Congo Los pigmeos baka de Camerún y de Congo Cultura y música de los primeros habitantes de Congo Perfil de la República del Congo en el sitio de BBC News Brazzaville ha'e hína Tavakuairetã Kóngo itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 1.827.000 tavayguakuéra oikove ipype, ojeipapaháicha ary 2014-pe. Upe ysyry Kóngo ohasa ko távare, Brazzaville renondépe opyta upe Tetã Jekopytyjoja Kongo itavusu, táva Kinsasa. Joaju Tavakuairetã Kóngo táva Pointe-Noire ha'e hína peteĩ táva Tavakuairetã Kóngo-pe, itáva orekovéva tapichakuéra ipype mokõiha, itavusu rire, táva Brazzaville. Amo 715.334 tavayguakuéra oikove ipype. Tavayguakuéra oñe'ẽve kikongo ha upéi Hyãsiañe'ẽ. Ko táva opyta paraguasu Atlántiko rembe'ýre, heta itakyra oñeñemu Pointe-Noire ygarupápe, tavayguakuéra oipirakutu omba'apo hag̃ua. Joaju Tavakuairetã Kóngo táva Ko ysyry Kóngo (hérava ymaguare Sáire) ha'e hína peteĩ ysyry ipukúva Mbyte Áfrika pegua osyry kuarahyreike gotyo ha ohasa irundy tetãre —Sámbia, Tetã Jekopytyjoja Kongo, Tavakuairetã Kóngo ha Angola— osẽ meve paraguasu Atlántiko-pe. Ipukukue ohupyty amo 4700 km, upévare ha'e ysyry ipukuvéva 9ha opa Yvýgui, ha mokõiha Áfrika-pe, upe ysyry Nilo rire. Mandu'apy Joaju Ysyry Áfrika pegua Kuáite (áraveñe'ẽme: دولة الكويت, Dawlat al-Kuwayt), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva árave ojejuhúva Kuarahyreike Ásia-pe, Arávia Yvyapy ijapy yvate kuarahyresẽme ha parapyte Péysia pegua ijapy yvatépe, ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Iráke ha ñemby gotyo ojejuhu tetã Arávia Saudíta. Ko tetã réra, Kuáite ou upe ñe'ẽngue áraveñe'ẽgui كوت kūt, he'iséva «óga mbarete». Kuáite yvy apekue ohupyty 17 818 km² ha ary 2012-pe ojeipapa amo 2.695.000 tapichakuéra oikókuri ipype. Sa'ary XVIII ha XIX jave, Kuáite ha'e akue yvy pehẽnguemi imba'ehetáva oñeñemurã, heta mba'epy ha mba'e apopy ohasa Kuáite rehe opytágui Índia ha umi tetã Ásia Kuarahyreike mbytépe. Kuáite-pe ojejapo avei opaichagua ygarata ha yga guasu ojeipuru akue parapyte Péysia pegua ýpe, hákatu sa'ary XX iñepyrũme Kuáite ndaha'evéima mba'eguasu ha oñemomichĩ. Oiko jave Ñorairõ Guasu Peteĩha (1914 — 1918) upe Mburuvi Vyretáña ojoko ha ndohejái oiko ñemu Kuáite-pe, Kuáite oipytyvõgui Mburuvi otománo ruvicháre. Ñorairõ Guasu Peteĩha ipaha rire, Kuáite ha'e akue emiráto hekosãsóva Tavetã Joaju ipoguýpe. Ary 1937-pe ojejuhu itakyra rupa peteĩha Kuáite yvýpe. Kuáite ohupyty isãso Tavetã Joajúgui ary 1961-pe. Ary 1990-pe Saddam Hussein oisãmbyhývo tetã Irákere oike mbaretehápe Kuáite retãme ha omoĩ ijyvy ipoguýpe, pokõi jasy Kuáite opyta Iráke ipoguýpe ha upéi Tetãvore Joapykuéra oho oipytyvõ hag̃ua Kuáitepe, upéicha oñepyrũ upe ñorairõ guasu parapytégui. Iráke ñorairõhára aty osẽ Kuáitegui Tetãvore Joapykuéra oñemotenondégui, hákatu osẽ aja ohapy amo 800 itakyra rupa Kuáite pegua, heta ombyaíva Kuáite ijyvy ha ipirapire mba'apo ñemohenda. Las infraestructuras del país quedaron devastadas durante el conflicto y tuvieron que ser reconstruidas. Ary 2003-pe Tetãvore Joapykuéra ñorairõhára aty oho jey Kuáite-pe oñembosako'i oike hag̃ua Iráke-pe. Kuáite ha'e tetã iporokuái peteĩme léi guasu rupive amandajerapépe ha itavusu ha táva tuichavéva ha'e Táva Kuáite. Kuáite ha'e tetã orekovéva itakyra ijyvy apekuére 5ha, upévare imba'eheta ko'ãga ha ndaipóri haimete tekotevẽ. Mandu'apy Joaju Kuáite rekuái Táva Kuáite (áraveñe'ẽme: مدينة الكويت‎) ha'e hína tetã Kuáite itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 400.000 tavayguakuéra oikove ipype, hákatu ojeipapárõ umi táva oĩ ijerére ojejuhu amo 2.400.000 tavayguakuéra. Heta óga yvate ymaguare ojeitypa oiko jave upe ñorairõ guasu parapytégui (Iráke oikévo mbaretehápe Kuáite-pe) ko távape, hákatu ko'ãga oñemopu'ã jey ha oñemoporã ko táva. Joaju Kuáite Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2018 táva Pyeongchang-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 23ha ojejapóva ára 9 jasykõi guive ára 25 jasykõi peve ary 2018-pe táva Pyeongchang, Yvykorea retãme. Hákatu heta ñembosará oñeýrũ ára 8 jasykõime. Umi ñembosarái kuéra ojapo Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua (COI). Ñembosaraipavẽ Sochi-gua ha'e peteĩha Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe ojejapóva Rrusia retãme. Ary 1980-pe, Ñembosaraipavẽ Arahakúpe ojejapo táva Moskúpe. Ojeiporavókuri ko táva ára 6 jasypokõi ary 2011-pe. Pyeongchang ha'e táva mbohapyha ojapo Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe umi táva Hapõ pegua Sapporo ha Nagano rire. Yvykorea ojapo Ñembosaraipavẽ mokõiháme, Ñembosaraipavẽ Arahakúpe ojejapo peteĩháme ary 1988-pe táva Seúl-pe. Mandu'apy Joaju Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2018 táva Pyeongchang-pe Pyeongchang 2018 en la página oficial del Comité Olímpico Internacional Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 2018 Yvykorea Unesco (ingleñe'ẽme: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, ha karaiñe'ẽme:Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura) (UNESCO) ha'e Tetãnguéra Joaju atyvete oñemoheñoiva'ekue 16 jasypateĩ ary 1945-pe, ombohape hag̃ua pytyvõ tetãnguéra apytépe yvy tuichakue javeve tekombo'e, kuaaty, tembikuaa arandu ha momarandúpe. UNESCO hína peteĩ pa'ũ heñoihápe apytu'ũroky opaichagua; avei oheka tape omog̃uahẽvo peteĩ ñe'ẽme tetãnguérape teko porãrã ko'ág̃a rupiguáre. Unesco ombyaty avei marandu opaichagua ha ombohasa opárupi ohechauka ojekuaave, upéichante avei oipytyvõ tetãnguéra omopyenda ha omboha'evévo hetãyguakuéra. Ary 2017-pe oreko 195 tetãnguéra ipype. Mandu'apy Ehecha avei Tembiejakue Yvypóra reko pegua Joaju Unesco renda tee Internet-pe Bioética en la Unesco Tekopy tee ojehechakuaa'ỹva térã Ñande rekotee japokokuaa'ỹva oĩ Unesco ñembokuaauka atýpe oñeñangareko hag̃ua tembiejakuépe yvypóra reko tee ojepokokuaa'ỹva, hérava avei arandupy térã ojehechakuaa'ỹva. Tekopy tee ojehechakuaa'ỹva ipype avei oĩ yvypóra rembiasakue, yvypóra ypykue remimombe'u, umíva niko oñemoherakuã oñeñe'ẽnguévo, tembiapoporãnguéra rupive, ojepurúva yvypóra rekoatýpe rehe ae, rritokuéra, vy'aguasu, arandu ka'aty, yvypóra rekoha ha arapy rehegua jekuaa rupive, térã avei ojeikuaaukakuévo mba'éichapa ojejapo artesaniakuéra hamba'e. Jepeve umi mba'e rehe ndaikatúi japoko, ha'e avei hína yvypóra rekotee, ñane rembikuaa añete ndaikatúiva ñambo'y ni ñanderesarái chuguikuéra. Amo ary 1990 rupi oñepyrũ ko ñeimo'ã oĩgui ko Tembiejakue Yvypóra reko pegua mante. Ary 2001-pe, Unesco ojapo porandu aty tetãnguérape ha atyvete ambuévape oheka hag̃ua mba'e he'ise tekopy tee ojehechakuaa'ỹva ñe'ẽ peteĩme, ha peteĩ Amandaje Jekupytyha ojejapo ary 2003-pe oñeñangareko hag̃ua tekopy teépe. Ta'anga techapyrãme Mandu'apy Joaju Mba'e he'ise tekopy tee ojehechakuaa'ỹva he'iháicha tetãnguéra ha atyvete ambuéva ary 2001-pe (ingleñe'ẽme) Sitio web oficial de la Convención para la Salvaguarda del Patrimonio Cultural Intangible (ingleñe'ẽme) Amandaje Jekupytyha jehai ojejapo oñeñangareko hag̃ua tekopy teépe (ingleñe'ẽme) Unesco Láo, héra tee hína Láo Tekoha Tavakuairetã Jekopytyjojápe (Láo ñe'ẽme: ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ, Sathalanalat Paxathipatai Paxaxon Lao), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Ásia pegua. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e Vientiã. Ojejuhu Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme, ijerére ojejuhu yvate kuarahyreike gotyo, upe ysyry Mekong rupi, tetã Miamar, yvate gotyo ojejuhu Chína, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Vienã, ñemby gotyo tetã Kamboja ha kuarahyreike gotyo tetã Tailandia. Ijyvy apekue ohupyty amo 236 800 km² ha ipype oiko 6 677 534 tekovekuéra ojeipapaháicha ary 2008-pe. Láo ijyvy apekue ko'ãgagua ha'e ku Mburuvi Ymaguare hérava Lan Xang ijyvy amo sa'ary XIV ha sa'ary XVIII mbytépe. Hyãsia omoĩ Láo ipoguýpe ha ojapo ikolóniarã ko tetãme, ary 1949-pe ohupytýramo jepe isãso, hákatu Láo retãygua oñorairõ ary 1975 peve ha upéi pe aty Komunísta ohupi oisãmbyhy hag̃ua. Láo ha'e peteĩ umi tetãgui ojokoitéva pirapire mba'apo ñemohenda hekosãsóva. Upéicha jepe, ko tetã imba'ehetakue oikakuaa amo 7,2% ary 2006-pe. Amove 80% opaite Láo retãygua pegua oñemitỹ ojapo ipirapirerã ha oiko hag̃ua. Láo retãygua ijypykue opaichagua, hákatu amo 70% tetãygua pegua ha'e te'ýi láo pegua. Ko ñe'ẽngue Láo ojeipuru avei ojehero upe ñe'ẽ tee ko tetãgui, oñeñe'ẽramo jepe Hyãsiañe'ẽ. Mandu'apy Joaju República Democrática Popular de Laos en MSF Laos, CIA.gov Turismo en Laos Laos, BBC.co.uk Láo ñe'ẽ ha'e ko ñe'ẽ tee Láo retãme, ñe'ẽ oñemohendáva tai ñe'ẽnguéra atýpe. Láo ñe'ẽ ojogua upe Tái ñe'ẽ ojehaiháicha, oipurúgui achegety ojueheguáva. Amo 6.000.000 tapichakuéra oñe'ẽkuaa Láo ñe'ẽme, Láo retãme, Tailandia ha Vienã retãme avei. Mandu'apy Joaju Ásia ñe'ẽnguéra Láo Vientiã (Hyãsiañe'ẽ pegua: Vientiane; Láo ñe'ẽme: ວຽງຈັນ) ha'e hína Láo retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Ojejuhu ysyry Mekong rembe'ýre, tetã Tailandia rembe hi'aguĩ. Amo 760.000 tavayguakuéra oikove ipype, ojeipapaháicha ary 2015-pe. Joaju Láo Ysyry Mekong ha'e hína peteĩ ysyry ipukúva ojejuhúva Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme, osyry poteĩ tetã rupive —Chína, Miamar, Laos, Tailandia, Kambója ha Vienã— osẽ meve para Ñemby Chína ýpe. Ipukukue ohupyty amo 4880 km, upéicha ikatu ha'e ysyry ipukuvéva 8ha térã 12ha opa Yvýgui. Joaju Comisión del Río Mekong Mekong Chína Tetarã Retã Miama Láo Tailandia Kambója Vienã Lesóto héra tee hína Tavetã Lesóto (Sesóto-pe: Muso oa Lesotho), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva yguasu rembe'y'ỹva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue ñembýme, ijerepa rehe ojejuhu tetã Yvyafrika. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e táva Maseru. Lesóto yvy apekue ohypytýnte amo 30 355 ha ipype oiko amo 2.203.821 tekovekuéra. Lesóto oĩ Tetãnguéra Ñembojoaju atýpe ary 1966 guive, ha héra ymaguare ha'ékuri Basutolandia. Ko téra Lesóto oipuru añetehápe, Lesotho, ikatu he'ise "umi sesóto oñe'ẽva retã". Mandu'apy Joaju Lesotho.gov.ls (Lesóto rekuái renda tee Internet-pe). CIA.gov (CIA marandukuéra Lesóto rehegua). News.BBC.co.uk (perfil de Lesoto; en inglés). State.gov (Departamento de Estado de EE. UU.; en inglés). Imágenes de Lesotho. (Valle de Malealea y pinturas bosquimanas. Fotografías de Isidoro Gallo). Perfiles de países de la FAO: Lesotho Sesóto ha'e peteĩ ñe'ẽ Áfrika ipehẽngue ñemby pegua, ñe'ẽ tee Lesóto retãme ha Yvyafrika retãme (peteĩ umi 11 ñe'ẽ teégui). Amo 6.000.000 tapichakuéra oñe'ẽkuaa sesóto-pe. Joaju Sesotho Online A gentle introduction to the Sesotho language and culture. Weblog on Sesotho Áfrika ñe'ẽnguéra Lesóto Maseru ha'e hína Lesóto retã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 253.000 tavayguakuéra oikove ipype. Ojejuhu ysyry Caledon rembe'ýre. Joaju Lesóto Tavakuairetã Livéria, ojeikuaa mante Livéria réraicha, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva opytáva Áfrika ipehẽngue kuarahyreiképe ha ijerére ojejuhu Sierra Leona kuarahyreike gotyo, tetã Marfil Rembe'y kuarahyresẽ ngotyo ha tetã Gynéa ojejuhu yvate gotyo. Livéria yvy apekue ohupyty amo 111 369 km² ha ipype oiko amo 4 294 000 tekovekuéra. Ko tetã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e táva Monrovia. Livéria iñe'ẽ tee ha'e hína ingleñe'ẽ, oñeñe'ẽramo jepe amo 30 ñe'ẽ ambuéva. Ary 1822-pe Amérika Kolóniarã Atyvete (American Colonization Society) oiporavo Livéria yvy ogueraha hag̃ua umi tembiguái hekosãsómava Amérika pegua. Umi tapicha ojegueraha va'ekue Áfrika pegua oiko tembiguái ramo Tetãvore Joapykuéra-pe mbueguehápe oñepyrũ oho ko kolónia-pe ojeherókuri Livéria. Livéria rembiasakuépe ojejuhu mokõi jey umi Livéria retãygua oñorairõ asy, upe Ñorairõ Peteĩha Livéria pegua ary 1989 ha 1996 mbytépe ha upe Ñorairõ Mokõiha Livéria pegua ary 1999 ha 2003 mbytépe, hetaite Livéria retãygua ova ha ohejapa imba'ekuéra osẽ hag̃ua ñorairõgui, upéicha avei ko tetã imba'eheta oñemomichĩ. Jekupytyha py'aguapyrã ojejapókuri ary 2003-pe ha upéicha ojeiporavókuri tendota pyahu ary 2005-pe, kuñakarai Ellen Johnson Sirleaf. Livéria pya'e oñembopyahu ha oñemoporãve, hákatu amo 85% opaite umi Livéria retãygua pegua oiko tekotevẽme. Livéria retãme oiko avei pe mba'asy isarambíva évola 2014 pegua upe tetã Sierra Leona ha Gynéa ndive, amove 4500 tapichakuéra omano ã mbohapy retãme. Mandu'apy Joaju Monrovia ha'e hína peteĩ táva paraguasu Atlántiko rembe'ýpe, Áfrika ipehẽngue kuarahyreiképe, Livéria retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 970.284 tavayguakuéra oikove ipype ojeipapaháicha ary 2008-pe. Joaju Livéria Oiko ko mburuvichavete ra'y rekuái tendota oisãmbyhýva tetãre ha'éramo peteĩ mburuvichavete ra'y. Ko tekuái reko heta ojejuhu Ára Mbyteguápe (sa'ary V guive sa'ary XV peve) ha upei amo sa'ary XV guive sa'ary XVIII peve avei, mburuvichavete ra'y rekuái oikomeméva umi yvy michĩme oikóva táva guasu ipoguýpe. Ko'ãga ikatu ojejuhu oiko ko tekuái reko Liechytenteĩ retãme, Mónako ha Andorra retãme. Mandu'apy Tetã Jokuaikuaa Liechytenteĩ, héra tee hína Liechytenteĩ Mburuvichavete ra'y rekuái (Alemañañe'ẽme: Fürstentum Liechtenstein), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva michĩ ha yguasu rembe'y'ỹva Mbyte Európa pegua oiko porokuái peteĩme léi guasúre tekuái rekópe. Liechytenteĩ oñepyrũ oñembojoajúvo mokõi táva ha umi yvy ambuéva ijerére: Vaduz ha Schellenberg oñemohendáva 11 tetãvore michĩ rehe. Itavusu ha'e Vaduz ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e táva Schaan. Ko tetã ojejuhu upe ysyry Ríno yvyty pa'ũme ohasahápe, yvytyrysýi Áype. Ijerére ojejuhu kuarahyreike ha ñemby gotyo tetã Suisa, oñomohembe'y 34 km rupi, ysyry Ríno ombojeíva; kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Auteria, oñomohembe'y 41 km rupi. Ehecha avei Mburuvichavete ra'y rekuái (principado) Mandu'apy Joaju Liechytenteĩ renda tee Internet-pe (Alemañañe'ẽme). Vaduz ha'e hína Liechytenteĩ Mburuvichavete ra'y rekuái itavusu. Ko távape opyta Liechytenteĩ Amandaje Guasu ha ary 1939 guive opyta Mburuvicha Róga avei, karai Hans-Adam II Liechytenteĩ pegua. Ary 2010-pe ojeipapa amo 5.214 tavayguakuéra oikóva ko távape, Vaduz ojejuhu ysyry Ríno rembe'ýre. Mandu'apy Joaju Táva Vaduz rendatee Ñandutíme Liechytenteĩ táva Schaan ha'e hína Liechytenteĩ itáva orekovéva tekovekuéra ipype, ary 2015-pe ojeipapa amo 5 959 tavayguakuéra oikóva ko távape. Mandu'apy Joaju Táva Schaan rendatee Ñandutíme Liechytenteĩ táva Schellenberg ha'e hína peteĩ táva Liechytenteĩ. Táva ijyvy apekue michĩvéva ko tetãme, ojejuhu ysyry Ríno rembe'ýre. Ary 1719-pe táva Vaduz ijyvy apekue ha Schellenberg oñembojoaju tee omombarete hag̃ua ko mburuvichavete ra'y rekuái. Ary 2014-pe ojeipapa amo 1.053 tavayguakuéra oikóva ko távape. Mandu'apy Joaju Liechytenteĩ táva Ríno térã Réno (Alemañañe'ẽme: Rhein; Hyãsiañe'ẽme: Rhin) ha'e hína peteĩ ysyry Európa pegua ipehẽngue mbytépe, ysyry yvypóra oipuruvéva opaite Mbyte Európape ha osyry ã tetã rupive —Alemáña, Hyãsia, Suisa, Tetãnguéra Yvýi, Auteria, Luxemburgo, Liechytenteĩ ha Itália— osẽ meve para Yvatépe. Ipukukue ohupyty amo 1233 km, upéicha ikatu ha'e ysyry ipukuvéva 111ha opa Yvýgui. Joaju Ysyry Európa pegua Tetãnguéra Yvýi Luxemburgo Alemaña Hyãsia Suísa Áuteria Liechytenteĩ Kóva hína peteĩ tysýi ohechaukáva tetã hekosãsóva ha tenda ambuéva ijyvyty yvatevéva rehe, yvatekue ojeipapaháicha yguasu ári guive. Tetã hekosãsóva Tetãnguéra hekosãsóva ne'ĩra oñemoañetéva Mandu'apy CIA World Factbook 2006. Tanto esta lista y la lista de la CIA podrían contener errores. A pesar de la afirmación de la CIA que su lista fue actualizada en julio de 2006, ninguno de los errores que aparecen en la página de discusión han sido corregidos. Tetãnguéra rysýi Yvyapekuaa Malásia (Malájo ñe'ẽme ha ingleñe'ẽme, Malaysia) térã Joaty Malásia pegua, ha'e peteĩ umi 49 tetã hekosãsógui ojejuhúva Ásia yvyrusúpe. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e táva Kuala Lumpur, hákatu táva Putrajaya ha'e Malásia rekuái renda tee. Ko tetã ojejuhu Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme, oñemyasãi yvy apekuére mboja'opyre mokõi pehẽnguére upe para Ñemby Chína rehe. Tetã pehẽngue hérava Malásia Yvyapýgua ojejuhu upe yvyapy malájo ha ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Tailandia ha ñemby gotyo tetã Singapúra. Tetã pehẽngue hérava Kuarahyresẽ Malásia ojejuhu ypa'ũ Vonéo ipehẽngue yvatépe ha ijerére ojejuhu ñemby gotyo tetã Indonésia ha yvate gotyo ojejuhu tetã Mburunéi. Joaty Malásia pegua oñemohenda 13 tetãvore ha mbohapy yvy joatýgua rupive, upéicha ijyvy apekue ohupyty amo 329 847 km². Ipype oiko amo 27 sua tekovekuéra. Ko tetã oĩ ekuato hi'aguĩ ha hi'árahakumeméva. Malásia ruvicha ha'e hína mburuvichavete Yang di-Pertuan Agong, ha Malásia rekuái ruvicha ha'e upe Sãmbyhyhára peteĩha. Malásia rekuái reko oho amandaje rapére. Ko tetã oñepyrũnte, tetã ñembojoajupyre ramo, ary 1963-pe; ijyvy apekue, oĩ akue Tavetã Joaju ipoguýpe sa'ary XVIII guive isãso meve, oñemohenda akue hetaite kolónia ambuéva pe ary 1963 peve. Tetã pehẽngue hérava ko'ãga Kuarahyresẽ Malásia oñemohendákuri heta tetã ambuéva, ojehero akue Malásia Vyretáña pegua, opa peve ko kolónia ary 1946-pe, ha oñemohenda jey Malásia Joaty ramo. Ko kolónia ohupyty isãso ára 31 jasypoapy ary 1957-pe. Singapúra, Sarawak, kolónia Yvate Vonéo ha Joaty Malásia pegua oñembojoaju ojapo hag̃ua ko tetã ko'ãgagua "Malásia" upe ára 16 jasyporundy ary 1963-pe. Hákatu iñepyrũ guive hetaite Malásia ha Indonésia oñorairõ ha Joaty Malásia pegua omosẽ Singapúra ijyvy apekue teégui ára 9 jasypoapy ary 1965-pe. Sa'ary XX ipehẽngue mbytegua mokõiha guive, ko tetã imba'eheta pya'e ha tuicha oñemongakuaa. Jekakuaa oiko ko tetãme umi ary 1980 ha 1990 mbytépe, ohupytymeméva 8 % umi ary 1991 ha 1997 mbytépe, ombopyahu tetã Malásia ha omoporãve opaichagua apoha ko tetãme. Malásia ijyvy apekue oñehembe'ýgui upe ypo'i Maláka (mokõi tetã ambuéva ndive), mba'eguasuite ñemu tetã ambuére Malásiape guarã. Malásia ha'ékuri avei upe omoñemúva tenondegua mba'ekuéra estáño, aysy ha pindo ñandyry opaite yvýgui. Umi tembipuru apoha róga opaichagua oipytyvõite ko tetã viru remimono'õre. Malásia ijyvy apekue ojehecha avei tekove'etaita guasu, opaichagua mymba ha ka'a, ha ojeikuaa Malásia ha'eha peteĩ umi 17 tetãgui ijyvy apekuére ojehecha tekove'etaita guasuitereíva. Haimete opa Malásia ypykuekuéra ha'ehína upe te'ýi malájo pegua. Oime avei hetaite tapicha ijypykue Chína Tekoha Tetã pegua ha Índia pegua. Pe malájo ñe'ẽ ha'e hína tetã iñe'ẽ teéva ha Islã ha'e tetã ijeroviapy teéva. Oñeñe'ẽ avei ingleñe'ẽ, chinañe'ẽ ha tamil. Héra ypy Amo ary 1850 karai Vyretáña pegua hérava George Samuel Windsor Earl he'i ikatu ojehero umi ypa'ũ Indonesia pegua Melayunesia térã Indunesia ramóicha, oiporavókuri jehero peteĩha. Peteĩ yvyra'angápe ojejapo ary 1914-pe ojehecha Insulindia. Filipina retãme haimete oipuru ko téra Insulindia ombohero hag̃ua upe ypa'ũ aty. Haimete ojeipuru avei Langkasuka, tetã ymaguareitégua oĩ akue ko yvýpe. Ko téra "Malaysia" ojeipuru ary 1963 guive, Singapúra, Sarawak, kolónia Yvate Vonéo ha Joaty Malásia pegua oñembojoajúvo ojapo hag̃ua ko tetã ko'ãgagua. Ojeipurúramo jepe ko téra ymagua ojehero hag̃ua heta tenda ambuéva Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme. Mandu’apykuéra Joaju Talkmalaysia, ñanduti renda oikuaaukáva Malásia marandukuéra Kuala Lumpur (Malájo ñe'ẽme: Kuala Lumpur térã كوالا لومڤور; Chinañe'ẽme: 吉隆坡) ha'e hína Malásia Joaty itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype, ha'e avei Tetã Amandaje Guasu renda tee. Kuala Lumpuru ha'e peteĩ umi mbohapy yvy joatýgua pegua Malpasia retáme ha ijerepáre ojejuhu upe tetãvore Selangor. Ko távape oĩ akue Óga guasu oisãmbyhýva tetãre ha Tetã Tekojoja renda tee, hákatu amo umi ary 1990 ipahápe oñembohasa ã mokõi Tetã mba'e tavusu pyahu hérava Putrajaya-pe, opytáramo jepe ko Tetã Amandaje Guasu renda tee táva Kuala Lumpur-pe. Ko távape opyta avei Mburuvichavete Malásia pegua róga guas, upe Istana Negara. Ipype oiko amo 1.887.674 tavayguakuéra oñemyasãiva yvy apekuére ohupyty amo 243,65 km², ojeipapáramo jepe umi táva ijerére ojejuhu amo 7,2 sua tavayguakuéra. Kuala Lumpur herakuãite oĩgui ipype umi óga yvate Petronas, óga yvateite ikõiva tuichavéva, orekóva 452 metro. Mandu'apy Joaju Kuala Lumpur Tavao renda tee Malásia táva Putrajaya ha'e hína Malásia Joaty itavusu oisãmbyhýva tetãre ha Tetã Tekojoja renda tee amo umi ary 1990 ipahápe guive. Jasykõi ary 2001 guive ha'e yvy joatýgua mbohapyha Kuala Lumpur ha Labuan ndive. Ipype oiko amo 50.000 tavayguakuéra oñemyasãiva yvy apekuére ohupyty amo 46 km². Mandu'apy Joaju Malásia táva Malájo ñe'ẽ ha peteĩ ñe'ẽ Ásia pegua oñeñe'ẽvéva Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme. Upe Indonésia ñe'ẽ ha'e avei malájo ñe'ẽ hákatu oñembohape ojeipuru hag̃ua Indonesia retãme. Amo 180.000.000 térã 190.000.000 tapichakuéra oñe'ẽkuaa malájo ñe'ẽme Malásia retãme, Mburunéi, Singapúra, Tailandia, ha Indonesia retãme avei, ojejuhu avei tapichakuéra oñe'ẽkuaa malájo ñe'ẽme heta ypa'ũme ambuéva umi tetã ijerére. Mandu'apy Joaju Digital version of Wilkinson's 1926 Malay-English Dictionary Ñe'ẽ Malásia Mburunéi Singapúra Tailandia Indonésia Voronéo ha'e hína ypa'ũ tuichavéva mbohapyha opaite Yvýgui ha ojejuhu Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme. Ko ypa'ũ oñemohenda mbohapy tetãre: Mburunéi, Malásia ha Indonésia. Ijyvy apekue ohupyty amo 743 330 km² ha ary 2000-pe ojeipapa amo 16.400.000 tekovekuéra oikóva ipype. Joaju Indonésia Malásia Mburunéi Para Ñemby Chína térã para Chína pegua ha'e peteĩ yguasu oĩ paraguasu Py'aguapýpe, ijerére ojejuhu heta tetã: China Tekoha Tetã, Hong Kong, Taiuã, Filipina, Malásia, Mburunéi, Indonésia ha Vienã. Ituichakue ha'e amo 3.500.000 km². Heta ysyry ipukúva osẽ ko parápe, ysyry Mekong techapyrãme. Joaju Yguasu paraguasu Py'aguapýpe Maláui (Ingleñe'ẽme, Republic of Malawi; chichewa ñe'ẽme, Dziko la Malaŵi) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva yguasu rembe'y'ỹva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme, hérava ymaguare Nyasalándia. Ijerére ojejuhu yvate kuarahyreike gotyo upe tetã Sámbia, tetã Tãsaña yvate kuarahyresẽ ngotyo ha tetã Mosambíke ojejuhu kuarahyresẽ, ñemby ha kuarahyreike gotyo. Upe ypa Maláui ombojei ko tetã umi tetã Tãsañaygua ha Mosambíkegui. Ko tetã réra ou tetãnguéra ymaguare ojeheróva Mburuvi Maravi, hetaite táva aty guasu te'ýi "bantú" pegua oiko ymaguare Maláui yvy apekuépe. Sa'ary X jave, tekovekuéra pytagua Áfrika retã ambuéva pegua, oho upépe oiko hag̃ua ha ojapo hetãrã ha opyta akue upépe ary 1891 peve, oguahẽvo umi Vyretáñaygua ojapo ikolóniarã, umíva oisãmbyhy akue Maláui rehe ary 1964. Ohupyty rire isãso, Maláui oiko aty ojokuaikuaáva peteĩnte ipoguýpe, karai Hastings Banda imburuvicha ramóicha, ha'e oisãmbyhy ko tetãre ary 1994 peve, oñemosẽvo chupe. Ko'ãga Maláui rekuái reko oiko jekopytyjojápe ha heta aty ojokuaikuaáva ikatu oisãmbyhy tetãre. Itavusu ha'e táva Lilongue ary 1974, ymaguare itavusu ha'e akue táva Sómba, ojejuhu avei táva tuicháva ambuéva, Blantyre techapyrãme. Maláui retã oime umi tetã imboriahuitéva mbytépe ha umi tetã tetãyguakuéra hetakue rypy'ũite mbytépe. Hetaite Maláui retãygua ha'e hína chokokue omba'apóva ñemitỹre ha heta tekotevẽ ojejuhu imbytépe. Maláui retãme ojehecha oiko opaichagua te'ýi heko tee ojuavýva, ojehecha opaichagua ñe'ẽ ha jeroviapy. Oikóramo jepe ymaguare ñorairõ umi te'ýi ambuéva mbytépe, sa'ary XXI ojehecha oiko py'aguapy ha teko joaju. Iñarandupy ombojehe'a Maláui ijypykuekuéra iñarandupy ha tavarandu pe kolónia pegua, upéicha ojehecha Maláui mba'epu porãme, jerokýpe ha tembiapoporãme. Mandu'apy Joaju Tavakuairetã Maláui rekuái renda tee Maláui mburuvicha ha ijaty renda tee Cheua, hérava chicheua ha nianja avei, ha'e peteĩ ñe'ẽ, tetã Maláui iñe'ẽ tee. Amo 9.300.000 tekovekuéra oñe'ẽkuaa ko ñe'ẽme heta tetã Áfrika ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme: Maláui, Mosambíke, Sámbia ha Simbámbue. Joaju Chichewa Home Page Áfrika ñe'ẽnguéra Maláui Ypa Maláui térã ypa Niasa ha'e hína peteĩ ypa guasu ojejuhúva Áfrika ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme, ijerére ojejuhu hína umi tetã Maláui, Mosambíke ha Tãsaña. Ko ypa apekue ohupyty amo 29.600 km². Ituichakue yvate guive ñemby peve ha'e hína 560 kilómetro ha ipukukue kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve ohupyty amo 75 km. Joaju Ypa Áfrika pegua Maláui Sómba (ingleñe'ẽme: Zomba) ha'e hína peteĩ táva Maláui retãme. Ha'e akue Maláui itavusu peteĩha, ko tetã ojehero jave Nyasalándia. Ojejuhu Maláui retã ipehẽngue ñembýgua. Amo 101.140 tavayguakuéra oikove ipype. Joaju Maláui táva Lilongue (ingleñe'ẽme: Lilongwe) ha'e hína Maláui retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Ojejuhu Maláui retã ipehẽngue mbytégua. Amo 1.077.116 tavayguakuéra oikove ipype. Ko táva réra ou upe ysyry Lilongue ohasáva imbytére. Joaju Maláui táva Blantyre ha'e hína peteĩ táva Maláui retãme, itáva orekovéva tapichakuéra ipype mokõiha, itavusu rire, táva Lilongue. Ojejuhu Maláui retã ipehẽngue ñembýgua. Amo 1.068.681 tavayguakuéra oikove ipype. Ko táva oñepyrũ ary 1876-pe. Joaju Maláui táva Mayndíva —héra tee hína Tavakuairetã Mayndíva (Mayndíva ñe'ẽme: ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޖުމުހޫރިއްޔާ, Dhivehi Raajje Jumhooriyyaa)— ha'e peteĩ ypa'ũ aty ha tetã hekosãsóva ojejuhúva paraguasu Índiko-pe, itekuái reko ha'éva tavakuairetã mburuvicharapépe. Ijyvy apekue oñemohenda 26 ykuãirũ rupive. Itavusu ha itáva tuichavéva ha'e Male, oiko ipype amo 103 693 tavayguakuéra. Mayndíva oreko amo 1200 ypa'ũ, hákatu 203 ypa'ũme mante oiko tekovekuéra. Ijyvy apekue ojejuhu paraguasu Índiko mbytépe, ñemby kuarahyreike pegua tetã Sri Lanka ha amo 450 km tetã Índia pegua. Upe islã ha'e jeroviapy tenondegua ha tetã ijeroviapy tee, oike ko tetãme ary 1153-pe. Mayndíva ha'e akue peteĩ kolónia Poytuga pegua (1558), Olánda pegua (1654) ha Tavetã Joaju pegua (1887). Ohupyty isãso ary 1965-pe. Ko tetã ha'e upe tetã oreko sa'ivéva tapichakuéra ijyvýpe opaite Ásia-pe, oikónte 341.356 ojeipapaháicha ary 2014-pe. Ha'e avei peteĩ umi tetã michĩvévagui opaite Ásia pegua, ijyvy apekue ohupytýgui 298 km². Ko tetã ijyvatekue ohupytymeméva amo 1,5 metro mante, upéicha ha'e tetã ijyvyivéva, ijyvy ndaha'éi yvatéva. Upéicha, ko tetã oikomeméva tesaparápe yguasu jupíre. Techapyrãme, oiko upe sunámi paraguasu Índiko-pe, ojehu rire yvyryrýi 26 jasypakõi ary 2004-pe, yguasu oñuvãmbávo heta Mayndíva ypa'ũ, y apeno guasu ohupytýkuri amo 4 metro ohundi hetaite Mayndíva retãygua róga kuéra, 82 tapichakuéra omano ha 26 ikañy. Mandu'apy Joaju Ministerio de turismo de Maldivas El buceo en las islas Maldivas I - Escafandra Male (Mayndíva ñe'ẽme: މާލެ) ha'e hína Mayndíva retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 133.412 tavayguakuéra oikove ipype, peteĩ pehẽngue mbohapýgui opaite Kiriváti retãygua pegua. Ijyvy apekue ohupytýnte 5.8 km². Joaju Mayndíva Mayndíva ñe'ẽ ha peteĩ ñe'ẽ Ásia pegua, indo ária ñe'ẽ oñeñe'ẽvéva upe ypa'ũ aty tetã Mayndíva pegua. Amo 300.000 tapichakuéra oñe'ẽkuaa Mayndíva ñe'ẽme. Mandu'apy Joaju Mayndíva Indoeuropa ñe'ẽ Mali térã Máli, héra teéva hína Tavakuairetã Mali (Hyãsiañe'ẽme, République du Mali), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ha yguasu rembe'y'ỹva Áfrika ipehẽngue kuarahyreiképe. Ha'e hína tetã tuichavéva poapyha opaite Áfrika pegua, ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Arhélia, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetãal este con Níher, kuarahyreike gotyo Mauritáña ha Senegal ha ñemby gotyo Marfil Rembe'y, Gynéa ha Vukína Fáso. Mali ijyvy apekue ohupyty amo 1 240 192 km² ha ipype oiko haimete 14,5 sua tekovekuéra (ojeipapaháicha ary 2009-pe). Itavusu ha'e táva Bamako. Ko tetã oñemohenda poapy yvy pehẽngue rupive, ojehecha avei ipehẽnguenguéra yvate pegua hi'arahakuvéva oĩgui Saára imbyteitépe, ha ipehẽnguenguéra ñemby pegua, oikohápe haimete opa Mali retãyguakuéra, umi ysyry guasu tetã Níger ha Senegal ypýpe. Mali ipirapire mba'apo ñemohenda ropyta ha'e katuete ñemitỹ ha pirakutu. Oikóramo jepe ijyvýre mba'epy opaichagua: itaju, uránio ha juky techapyrãme, Mali retãyguakuéra imboriahu ha ko tetã oĩ umi tetã imboriahuvéva opa Yvýgui mbytépe. Mali ijyvy apekue ko'ãgagua ha'e akue mbohapy mburuvi guasu ymaguare Áfrika Kuarahyreikégua ijyvy apekue, umíva oreko akue ipoguýpe opaite ñemu ohasáva Saára rupi: Mburuvi Gána pegua, Mburuvi Mali pegua (upe mburuvígui ou ko tetã réra ko'ãgagua) ha Mburuvi songái. Amo sa'ary XIX ipahápe, tetã Mali oĩ Hyãsia ipoguýpe, ha oike upe kolónia héra Sudáno Hyãsiagua ipype. Ary 1959 ohupyty isãso tetã Senegal ndive, upéicha oñepyrũ upe Mali Joaty, oñembojeíva peteĩ ary rire. Oiko rire aty ojokuaikuaáva peteĩnte Mali rekuáire, ojehu golpe de Estado ary 1991-pe ha upéicha ojejapo léi guasu pyahúva ha oñemoĩ ko tetã jekopytyjoja rekópe ha aty ojokuaikuaáva hetáva. Haimete opa Mali retãyguakuéra mbytére imboriahuiterei, orekógui 1,90 dólar térã sa'ive oiko hag̃ua ñavõ ára. Mandu'apy Joaju Mali rekuái renda tee (Hyãsiañe'ẽme) Mali arandupy sãmbyhyha renda tee (Hyãsiañe'ẽme) CIA Mali mburuvicha ha ijaty renda tee Mali upe UCB Libraries GovPubs rendápe Vámako (Hyãsiañe'ẽme Bamako) ha'e hína Mali retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 1.690.471 tavayguakuéra oikove ipype. Ko táva ojejuhu tetã Mali ipehẽngue ñemby kuarahyreiképe, upe ysyry Níher rembe'ýre. Joaju Mali táva Saára (Áraveñe'ẽme: الصحراء الكبرى, aṣ-Ṣaḥrāʾ al-Kubrā , «yvy ojeiko'ỹha guasu») ha'e upe yvy ojeiko'ỹha hi'arahakúva tuichavéva, upe tave'ỹ tuichavéva mbohapyha opa umi yvy ojeiko'ỹha apytépe, Antártida ha Ártico rire. Ijyvy apekue ohupyty amo 9 065 000 km2, upéicha oĩ ipype haimete opa Áfrika ijyvy apekue pehẽngue yvategua. Saára oñemyasãi upe para Pytã guive, oñehembe'y upe para Yvy mbytére, oguahẽ meve paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Saára-pe ojehecha yvyku'i yvyty ohupytýva amo 193 m ijyvatekue. Ko ñe'ẽ Saára ou araveñe'ẽ pegua, ohasa rire karaiñe'ẽ rupi ha upéicha oñemoambue ko ñe'ẽ صحرا, áraveñe'ẽme he'iséva yvy ojeiko'ỹha ha oje'e [Sáhara]. Mandu'apy Joaju Flora y fauna del Sahara Atlas del Sáhara central (en inglés) Yvy ojeiko'ỹha Afrika Virgílio Gomes Delgado Teixeira (Funchal, Madeira, Poytuga, 26 jasypa ary 1917 - Funchal, Madeira, Poytuga, 5 jasypakõi ary 2010) ha'e akue peteĩ karai mba'eapohára Poytuga retãygua. Ta'angamýi 2010 : Endless Memories Ta'angambyry Tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui 1960 : International Detective : Don Armando Valdez 1976 : La señora García se confiesa 1985 : Chuva na Areia : Engenheiro António Fontes (1985) 1998 : Hotel Bon Séjour : Miguel 2000 : Casa da Saudade : Raúl Joaju (ingleñe'ẽme) Tekove Poytugagua Marfil Rembe'y, héra tee hína Tavakuairetã Marfil Rembe'y (Hyãsiañe'ẽme: République de Côte d’Ivoire), ojeikuaavéva ko tetã héra Hyãsiañe'ẽme, ha'éva Côte d’Ivoire, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue kuarahyreiképe. Ijerére ojejuhu tetã Livéria ha Gynéa kuarahyreike gotyo; yvate gotyo ojejuhu tetã Mali ha tetã Vukína Fáso; Gána kuarahyresẽ ngotyo, ha upe paraguasu Atlántiko, parapyte Gynéa ojejuhu ñemby gotyo. Marfil Rembe'y ha'e upe tetã 53ha orekovéva tekovekuéra ipype ha tetã 68ha ijyvy apekue tuichakuére, tapichakuéra retakue oiko ko tetãme ohupyty amo 23 sua ha ijyvy apekue ha'e 322 463 km². Itavusu ha'e táva Iamusúkoro ha ko tetã rekuái oimehápe ha'e táva Ambijã. Umi karai Európagua oguahẽva peteĩha Margil Rembe'ýpe ha'e akue Poytuga retãygua. Amo sa'ary XVIII ipahápe, oñepyrũ oguahẽ umi karai Hyãsia retãygua, hákatu oñemoĩnte Marfil Rembe'y ijyvy Hyãsia ipoguýpe ary 1893-pe. Ko téra Côte d’Ivoire ou Hyãsiañe'ẽgui, hetaite oñeñemu marfil (tapi'itĩmbuku rãingue guasu) ko yvýpe. Ary 1980 guive, ko tetã ojerure umi tetã ambuévape oipuru héra Hyãsiañe'ẽme, ani oiko hag̃ua heta téra ambuéva, hákatu ne'ĩra ojejapo upéicha. Mandu'apy Joaju afrol News - Costa de Marfil HRW ATLAS MUNDIAL - Costa de Marfil Ambijã (Hyãsiañe'ẽme: Abidjan) ha'e hína Marfil Rembe'y retã itáva tuichavéva, ñemuha guasu oimehápe ha itavusu umi ary 1933 ha 1983 mbytépe. Ha'e avei ko tetãvore Ambijã itavusu. Ko táva ha'e Marfil Rembe'y itavusu de facto, upe he'ise ha'e voi tetã rekuái oimehápe. Ojejuhu Paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Amo 4.395.243 tavayguakuéra oiko Ambijãme. Joaju Fotos Marfil Rembe'y táva Iamusúkoro (Hyãsiañe'ẽme: Yamoussoukro) ha'e hína Marfil Rembe'y retã itavusu tee. Ojejuhu 240 km upe táva Ambijã pegua, Paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Amo 281.735 tavayguakuéra oiko Iamusúkoro ijyvy apekuépe. Joaju Marfil Rembe'y táva Mbuake (Hyãsiañe'ẽme: Bouaké) ha'e hína peteĩ táva Marfil Rembe'y retãme, itáva tuichavéva mokõiha, táva Ambijã rire. Ojejuhu 240 km upe táva Ambijã pegua, Paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Amo 536.189 tavayguakuéra oiko Mbuake ijyvy apekuépe. Marfil Rembe'y táva Mbuake (Hyãsiañe'ẽme: Daloa) ha'e hína peteĩ táva Marfil Rembe'y retãme, itáva tuichavéva mbohapyha, táva Ambijã ha táva Mbuake rire. Ojejuhu Marfil Rembe'y ipehẽngue kuarahyreiképe, amo 141 km. Ko táva ijerére oñemitỹ hetaite kuvuasu máta. Amo 319.427 tavayguakuéra oiko Ndaloa ijyvy apekuépe. Marfil Rembe'y táva Marruéko (Áraveñe'ẽme: المغرب al-Maġrib, ‘tetã kuarahyreikégua’; Vereve ñe'ẽme: ⵎⵓⵔⴰⴽⵓⵛ Murakuč 'Tupã retã') —héra tee hína Mburuvi Marruéko ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Mageréve-pe, Áfrika ipehẽngue yvatépe, oñehembe'ýva paraguasu Atlántiko rehe ha para Yvy mbytépe rehe. Upe ypo'i Hivyraytã ombojei Marruéko Európa yvyrusúgui. Ijerére ojejuhu kuarahyresẽ ngotyo tetã Arhélia —yvy pehẽngue ã mokõi retãgui oñohembe'ýva oñembotýma ary 1994 guive—, ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu upe yvy hérava Kuarahyreike Saára, yvate gotyo ojejuhu tetã Epáña, oñohembe'y yvy ha y rupive —Ceuta, Melilla ha opa umi plazas de soberanía— ha ñemby gotyo Mauritáña. Marruéko oñembojára Kuarahyreike Saára ijyvy apekue pehẽnguére, oiko rire ary 1975-pe Epáña ñesẽ upe kolóniagui ojehero akue Saára Epáñagua. Marruéko ha'e upe tetã árave ojejuhuvehápe oiko tapichakuéra oñemoarandúva karaiñe'ẽre. Ary 1984 guive ary 2017 meve, Marruéko ha'e akue tetã peteĩva Áfrika pegua noĩri Áfrika Joatýpe. Hákatu, ojeheja toike jey tetã Marruéko upe atýpe, ára 30 jasyteĩ ary 2017-pe, oiko jave Amandaje Guasu 28ha Áfrika Joaty pegua, Etiopia retãme. Héra ypy Ko tetã héra tee áraveñe'ẽme ikatu oñembohasa guaranípe upéicha: Mburuvi Kuarahyreikégua. Al-Magrib, he'iséva Kuarahy reike, ojeipurumeméva ojehero hag̃ua ko tetã áraveñe'ẽme. Ojeipuru avei sapy'apy'a ko téra Al-Maġrib al-Aqṣà (Kuarahy reike mombyrýva) ombojuavy hag̃ua Marruéko retã upe yvy pehẽngue hérava Mageréve (Al-Maġrib) orekóva ipype umi tetã Tunísia ha Arhélia. Ko ñe'ẽ Marruéko ou upe távagui ha'e va'ekue Mburuvi itavusu ymaguare, táva Marrakech, upe te'ýi vereve omoñepyrũ akue, ha he'ise "Tupã retã". Hembiasakue Ymaguareite Marruéko ijyvy apekue ko'ãgaguápe oiko tekovekuéra ymaguareite guive, amo ary 8000 Kirito mboyve guive, upépe oñepyrũ avei upe te'ýi vereve ha iñe'ẽ. Oiko jave umi Mburuvi Rróma pegua ha Mburuvi Fenísia pegua ojehero Mauritáña ko yvýpe, hákatu ndaha'éi ko tetã ko'ãgagua hérava Mauritáña. Opa umi yvy apekue Áfrika ipehẽngue yvatégua, Marruéko ha Fez ijyvy ipype, mbeguehápe oike umi tetã guasu para Yvy mbytépe pegua ipype, oike kolónia ramóicha ha tenda oñemuhápe. Umi tapicha Fenísia pegua oguahẽvo hetaite ko yvy oñemoambue, ha upéi ko yvy ho'a Mburuvi Rróma pegua ipoguýpe, ojehero Mauritáña Tingitána. Amo sa'ary V, opávo upe Mburuvi Rróma pegua, ko yvy ho'a hetaite tetã ambuéva ipoguýpe, hákatu opaite yvytyrysýi Atlas ha umi yvyty guasu ambuéva opyta te'ýi vereve ipoguýpe. Islã ñeguahẽ Marruéko heko pyahuite oguahẽ rire Islã amo sa'ary VII ipahápe, ha heta avakuéra te'ýi vereve ojerovia, upéicha oñepyrũ tetãnguéra pyahu upe Emiráto Nekor pegua techapyrãme. Karai Uqba ibn Nafi, omoĩ va'ekue Mageréve ipoguýpe sa'ary VII jave, oguahẽ paraguasu Atlántiko peve. Hákatu pya'ehápe ko yvy osẽ Mburuvi Bagdad pegua ipoguýgui ha mburuvicha Indiri I, omoñepyrũ va'ekue Indiri ñemoñare ary 789-pe, oisãmbyhy ko yvýre. Upéicha Marruéko oñembotuichave ha imba'egusuvéva. Marruéko ohupytyve mbaretekue ha pu'aka oñepyrũvo hetaite mburuvicha ñemoñare te'ýi vereve pegua omosẽ umi Indiri ñemoñare ruvichakuéra árabes. Peteĩháme upe ñemoñare almorávide, ha upéi ñemoñare almohade, oisãmbyhy va'ekue Áfrika ipehẽngue yvate kuarahyreikégua rehe ha yvyapy Ivéria rehe. Hákatu ko Marruéko Mburuvi guasu ho'a oiko rire ñorairõ heta ára jave. Irundy táva Marruéko Mburuvígui ha'e voi umi irundy táva ha'e akue Marruéko itavusu ymaguare: Fes, Marrakech, Meknes ha Rabat. Európa retãyguakuéra ñeguahẽ Sa'ary XV ha sa'ary XVI jave, tetã Poytuga oñepyrũ oike Áfrika yvyrusúpe ojapo hag̃ua ikolónia, Poytuga oisãmbyhyse opa Marruéko y rembe'ýre ha ñemu ijyvy apekuépe. Poytuga oñembojára peteĩháme upe táva hérava Ceuta rehe (1415), ha upéi táva Arcila ha Tánger (1471), Mogador (1506), Safí (1508), ha táva Mazagán rehe avei (1513). Umi Poytuga retãygua omopu'ã heita mongoraha mbarete umi táva ijerére, hákatu musulmã ñorairõhára oñembojára jey umi táva rehe. Epáña retãyguakuéra oñembojára táva Melilla rehe ary 1497. Ary 1580 guive, Poytuga oike rire Epáña ipoguýpe, opa umi yvy pehẽngue Poytuga oreko Marruékope ojehasa Epáñape guarã avei. Ary 1640 Poytuga ohupyty jey isãso Epáña pegua, hákatu táva Ceuta opyta Epáña ipoguýpe ko ára peve. Táva tuichavéva Mandu'apy Joaju 1956-1961: La retirada del Ejército español de Marruecos, karaiñe'ẽme Mburuvi Marruéko renda tee ñandutíme, karaiñe'ẽme Fes (Áraveñe'ẽme: فاس Fās; Hyãsiañe'ẽme: Fès) ha'e hína peteĩ táva Marruéko retãme, itáva tuichavéva mokõiha, táva Casablanca rire. Ojejuhu Marruéko ipehẽngue yvatéguape, heta táva tuicha ambuéva mbytépe; 206 km táva Tánger pegua, 246 km táva Casablanca pegua, 169 km táva Rabat pegua kuarahy reike rupive ha amo 387 km táva Marrakesh pegua. Amo 1.112.072 tavayguakuéra oiko Fes ijyvy apekuépe. Ha'e voi peteĩ umi irundy táva pegua ha'e akue Marruéko itavusu ymaguare: Fes, Marrakech, Meknes ha Rabat. Joaju Marruéko táva Rabat (Áraveñe'ẽme: الرباط Ar-Ribāṭ) ha'e hína Mburuvi Marruéko itavusu ha itáva tuichavéva 7ha, ha'e avei tetãvore Rabat-Salé-Kenitra itavusu. Ojejuhu Marruéko ipehẽngue yvatéguape, paraguasu Atlántiko rembe'ýre, upe ysyry Bou Regreg ñesẽme, henondépe ojejuhu upe táva Salé. Amo 577.827 tavayguakuéra oiko Ramat ijyvy apekuépe, hákatu ojeipapávo opa umi táva oĩva ijerére ojejuhu amo 2.120.192 tavayguakuéra. Ha'e voi peteĩ umi irundy táva pegua ha'e akue Marruéko itavusu ymaguare: Fes, Marrakech, Meknes ha Rabat. Joaju Marruéko táva Casablanca (Áraveñe'ẽme: الدار البيضاء‎ ad-dār al-bayḍāʾ; Vereve ñe'ẽme: ⴰⵏⴼⴰ Anfa) ha'e hína táva tuichavéva Marruéko retãme, tetãvore Casablanca-Settat itavusu. Ojejuhu Marruéko ipehẽngue yvatéguape, paraguasu Atlántiko rembe'ýre, 80 km táva Rabat pegua ñemby rupive, upe Marruéko itavusu. Ha'e voi táva tuichavéva opaite Mageréve yvy pehẽngueme. Amo 3.359.818 tavayguakuéra oiko Casablanca ijyvy apekuépe, hákatu ojeipapávo opa umi táva oĩva ijerére ojejuhu amo 6,861,739 tavayguakuéra. Joaju Marruéko táva Mageréve (Áraveñe'ẽme:المغرب al-Maġrib; Vereve ñe'ẽme: Tamazgha) ha'e peteĩ yvy pehẽngue Yvate Áfrikape, upe Árave Yvy ipehẽngue kuarahyreikégua. Ko ñe'ẽ ojeipuru ojehero hag̃ua ko yvy áraveñe'ẽgui, karaiñe'ẽ rupive (Magreb), ha he'ise "kuarahy reikehápe". Tembiasakue rupive ojehero akue Mageréve opa upe yvy pehẽngue Yvate Áfrikape ha'e Marruéko, Tunísia ha Arhélia retã ijyvya apekue, oñemoĩramo jepe ipype ko'ãga umi tetã Mauritáña ha Livia ijyvy apekue. Mageréve ijyvy apekuépe ojejuhu verevekuéra. Mandu'apy Joaju Afrika Marruéko Arhélia Verevekuéra (Vereve ñe'ẽme: ⵎⵣⵗ / ⴰⵎⴰⵣⵉⵖ, amazigh térã ⵎⵣⵗⵏ / ⵉⵎⴰⵣⵉⵖⴻⵏ, imazighen) ha'e avakuéra oiko hetaite te'ýi ha avano'õ tee Yvate Áfrikape, upe yvy pehẽngue hérava Mageréve. Oiko paraguasu Atlántiko guive Ehípto ipehẽngue kuarahyreikégua meve; ha para Yvy mbytépe guive Saára ipaha peve. Karaikuéra Európagua oguahẽ mboyve umi Canarias Ypa'ũme, oiko avei upépe verevekuéra. Vereve ñe'ẽnguéra, tamazight, ha'e opa umi ñe'ẽ tapichakuéra vereve oñe'ẽva ymaguare guive. Ko ñe'ẽ Vereve ou upe ñe'ẽngue áraveñe'ẽme barbr ojeipyhy akue gyrésiañe'ẽgui βάρβαρος (ava sagua'a), verevekuéra ojehero imazighen he'iséva 'ava sã'ỹ'. Mandu'apy Joaju Verevekuéra rembiasakue Mapas del mundo Guillermo Alonso (1997) La resistencia étnica Amazigh (Bereber) en el norte de África Vereve ñe'ẽnguéra ha'e peteĩ ñe'ẽ aty, Afro-asiátika aty guasúgui. Umi te'ýi vereve oñe'ẽva, amo 12 sua Marruéko retãygua ha 8 sua Arhélia retãygua, ojejuhu tapichakuéra oñe'ẽva Livia, Tunísia, Ehípto, Níher, Mali, Mauritáña ha Vukína Fáso retãme avei. Vereve ñe'ẽnguéra oipuru achegety tifinagh. Ko aty ipype oike 25 térã 26 ñe'ẽnguéra. Mandu'apy Joaju Lenguas líbico-bereberes en Lingvæ•imperii Tifinagh en Proel.org Gramática, textos y grabaciones en lengua bereber Bereber en LDC Language Resource Wiki Áfrika ñe'ẽnguéra Verevekuéra Ypa'ũnguéra Marshall, héra tee hína Tavakuairetã Ypa'ũnguéra Marshall (Ingleñe'ẽme: Republic of the Marshall Islands; Marshall ñe'ẽme: Aolepān Aorōkin M̧ajeļ), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy apekue oĩva hína heta ypa'ũme upe paraguasu Py'aguapýpe, upe yvy pehẽngue hérava Mikyonésia. Ohupytýkuri isãso ára 22 jasypakõi ary 1990-pe. Ypa'ũnguéra réra ou upe karai ygarusu ruvicha hérava John Marshall, ha'e ha karai Thomas Gilbert oguahẽ umi ypa'ũme ary 1788-pe. Upéicha, ojejapóvo umi yvyra'anga oñemoĩ upe ygarusu ruvicha réra. Mandu'apy Joaju Tavakuairetã Ypa'ũnguéra Marshall rekuái kuatiarogue Majuro ha'e peteĩ umi 34 ykuãirũ oĩva Ypa'ũnguéra Marshall retãme, ha itavusu avei. Ijyvy apekue ohupytýnte amo 9,7 km², hákatu ko ykuãirũ omongora peteĩ ypanunga orekóva 295 km². Amo 37.141 tavayguakuéra ojejuhu Majuro-pe. Joaju Ypa'ũnguéra Marshall Kuarahyreike Saára (térã Saára Kuarahyreikégua) ha'e hína peteĩ yvy pehẽngue Áfrika ipehẽngue yvateguápe, upe ijapy kuarahyreikegua yvy ojeiko'ỹhágui hérava Saára, paraguasu Atlántiko rembe'ýre. Ha'e voi peteĩ umi 17 yvy pehẽnguégui ONU oñangareko ha ojerure opa hag̃ua kolónia tetã ambuégui ijyvy apekuépe. ONU omoĩ akue ko yvy pehẽngue upe tetã hekosãso'ỹ atýpe ary 1960 guive, ko yvy pehẽngue oĩva gueteri Epáña ipoguýpe. Epáña retã osẽ rire ko yvýgui ary 1976-pe, tetã Marruéko ha Mauritáña oñembojára Kuarahyreike Saára rehe. Upe guive, ko yvy pehẽngue oĩ Marruéko ipoguýpe ko'ãga meve, hákatu opa umi tetã ambuéva ONU pegua nomoañetéi upéicha ha upe Tavakuairetã Saáragua Árave Jekopytyjojáva ojerure Kuarahyreike Saára ojapo hag̃ua hetã. Mauritáña omoĩ ipoguýpe heta táva Kuarahyreike Saára ipehẽngue ñembyguápe. Mandu'apy Joaju UN Documents for Western Sahara Resolución 1495 Acuerdos de Houston Marruéko Afrika Marrakech (Áraveñe'ẽme: مراكش Marrākuš; Vereve ñe'ẽme: Akkuc [Tupã retã]) ha'e hína peteĩ táva Marruéko retãme, itáva tuichavéva irundyha. Ojejuhu Marruéko ipehẽngue mbytéguape, upe yvytyrysýi Atlas ypýpe heta táva tuicha ambuéva mbytépe; 580 km táva Tánger pegua, 239 km táva Casablanca pegua ha amo 327 km táva Rabat pegua ñemby rupive. Amo 928.850 tavayguakuéra oiko Marrakech ijyvy apekuépe. Ha'e voi peteĩ umi irundy táva pegua ha'e akue Marruéko itavusu ymaguare: Fes, Marrakech, Meknes ha Rabat. Joaju Marruéko táva Tánger (Áraveñe'ẽme: طَنجة‎ Ṭanjah; Vereve ñe'ẽme: ⵟⴰⵏⴵⴰ Ṭanja) ha'e hína peteĩ táva Marruéko retãme, itáva tuichavéva mbohapyha, táva Casablanca ha Fes rire. Ojejuhu Marruéko ipehẽngue yvateguápe, upe ypo'i Hivyraytã rembe'ýpe, oñombojoajuhápe paraguasu Atlántiko ha para Yvy mbytépe. Amo 947.952 tavayguakuéra oiko Marrakech ijyvy apekuépe. Ha'e voi tetãvore Tánger-Tetuán-Alhucemas itavusu. Joaju Marruéko táva Mekine térã Meknes (Áraveñe'ẽme: مكناس Marrākuš; Vereve ñe'ẽme: ⵎⴽⵏⴰⵙ [amknas]) ha'e hína peteĩ táva Marruéko retãme. Ojejuhu Marruéko ipehẽngue yvateguápe, upe yvytyrysýi Atlas ypýpe. Ary 1996, Unesco he'i ko táva ha'e niko tembiejakue Yvypóra reko pegua, ojehechágui ko távape opaichagua óga guasu ha tupão ymaguare. Amo 632.079 tavayguakuéra oiko Marrakech ijyvy apekuépe. Ha'e voi peteĩ umi irundy táva pegua ha'e akue Marruéko itavusu ymaguare: Fes, Marrakech, Meknes ha Rabat. Joaju Marruéko táva Yvytyrysýi Atlas ha'e peteĩ yvytyrysýi oñemyasãiva amo 2400 km, yvy pehẽngue ojehero Mageréve-pe, Áfrika ipehẽngue yvate kuarahyreiképe. Ko yvytyrysýi oñemyasãi tetã Tunísia rehe, Arhélia rehe ha Marruéko retãre avei. Hu'ã yvatevéva ha'e yvyty Toubkal, 4165 metro ijyvatekue, oĩva Marruéko ipehẽngue ñemby kuarahyreiképe. Yvypóra aty oiko Atlas yvytyrysýipe ha'e verevekuéra, umíva oiko Marruéko ha Arhélia retãme. Yvytyrysýi Atlas ombojei Saára ha para Yvy mbytépe mongoraháicha, upévare upe yvy ojeiko'ỹha Saára iñapekãmbaitéva ha iperõitéva. Joaju Yvytyrysyi Maurísio —héra tee hína Tavakuairetã Maurísio (Ingleñe'ẽme: Republic of Mauritius; Hyãsiañe'ẽme: République de Maurice; Maurísiogua krióllo ñe'ẽme: Repiblik Moris)— ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy apekue oĩva heta ypa'ũme upe paraguasu Índiko ipehẽngue ñemby kuarahyreikeguápe, ko tetã ypa'ũnguéra ojejuhu amo 900 kilómetro Mandagaka retãgui, ha amo 3800 kilómetro Índia retãgui. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e hína Port Louis. Ko tetã ijyvy apekue oĩ ko ypa'ũ Maurísio-pe ha heta ypa'ũ ha ykuãirũ ambuévape, upe ykuairũ hérava Saint-Brandon, ypa'ũ Rodrigues ha ypa'ũnguéra Agalega. Maurísio oĩ ko ypa'ũ aty ipype hérava ypa'ũnguéra Mascareñas, upe ypa'ũ Hyãsia pegua avei, Reuniõ. Ko ypa'ũ réra ha'a akue Dina Arobi, upéicha ombohero umi karai árave oguahẽva peteĩháme ko ypa'ũme, hákatu ndopytái hikuái, ary 1507-pe umi karai Poytuga retãygua oguahẽ ha ohecha ndaiporiha mavave ko ypa'ũme. Ary 1598-pe oguahẽ heta karai Olánda retãygua ha ombohero Mauricio ko ypa'ũ, Olánda ha Tetãnguéra Yvýi imburuvichavete réra (Maurísio Nassau pegua herakuãre). Mandu'apy Joaju Maurísio retã rekuái renda tee Ñandutíme (ingleñe'ẽme) Marandukuéra ha ambuéva Maurísio rehegua (ingleñe'ẽme) Séga - Maurísio retã mba'epu porã Port Louis ha'e voi Maurísio retã itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra ipype. Ojejuhu ko ypa'ũme hérava Maurísio ipehẽngue kuarahyreikeguápe, ary 2012-pe ojeipapa oiko ko távape amo 149.194 tavayguakuéra. Umi karai Hyãsia retãygua omoñepyrũ ko táva ary 1735-pe. Joaju Port Louis Maurísio Mauritáña, héra tee hína Tavakuairetã Islã rapépe Mauritáña (Yumhuriya Islamiya Mauritaniya), ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhu Áfrika ipehẽngue yvate kuarahyreikeguápe. Ijerére ojejuhu paraguasu Atlántiko kuarahyreike gotyo, tetã Senegal ñemby kuarahyreike gotyo, tetã Mali kuarahyresẽ ha ñemby kuarahyresẽ ngotyo, tetã Arhélia yvate kuarahyresẽ ngotyo, ha upe tetã Marruéko yvate gotyo ojejuhu. Mauritáña itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra ipype ha'e voi Nuakechóte, táva guasu ojejuhúva paraguasu Atlántiko rembe'ýpe. Mauritáña rekuái ohasa golpe de Estado rehe ary 2008-pe, omyakã ñorairõhára ruvicha Mohamed Ould Abdel Aziz. Ára 16 jasyrundy ary 2009-pe, ñorairõhára ruvicha Aziz osẽ ko tetã rekuáigui oike hag̃ua upe tendota jeporavo Mauritáñape guarã ára 19 jasypokõi, ipu'aka ha ojupi jey oisãmbyhy hag̃ua hetãre. Tetã Mauritáñame amo 20% opaite tetãyguágui oiko ára ha ára sa'ive $1,25 Dólar reheve, upéicha hetaite tetãygua imboriahuite ha ojehecha tapichakuéra ndorekói yvypóra tekoiterape oiko porã hag̃ua, heta tembiguái reko ojehecha imbytépe avei, amo 4% opaite Mauritáña retãyguágui oiko tembiguái rekópe. Mandu'apy Joaju African Studies Center. Universidad de Pennsylvania (inglés) 600 fotos del Adrar - Chinguetti, Atar, Ouadane, Guelb-er-Richat, Terjit, Awjeft, Maireth... Nuakechóte (áraveñe'ẽme: نواكشوط‎ Nuwākshūṭ; hyãsiañe'ẽme: Nouakchott) ha'e voi Mauritáña retã itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra ipype. Ary 2013-pe ojeipapa amo 958.399 tavayguakuéra oiko ipype. Joaju Mauritáña táva Nuandivu (áraveñe'ẽme: نواذيبو; hyãsiañe'ẽme: Nouadhibou) ha'e voi Mauritáña retã itáva tuichavéva mokõiha (itavusu rire, táva Nuakechóte). Ary 2013-pe ojeipapa amo 118.167 tavayguakuéra oiko ipype. Joaju Mauritáña táva Ñemohenda yvy apekuépe ha'e opa umi mba'ekuaarã oñemoĩva Yvy ra'angáme ojejuhu hag̃ua moõpa oĩ tenda oimeraẽva, ñemohenda ohechauka jehai gua'úre oĩha tendakuéra yvy apekuépe, taikuéra ha papapykuéra rupi. Yvy apekue ojehechauka mokõi jehai rupive, peteĩha yvate guive ñemby meve ha mokõiha kuarahyresẽ guive kuarahyreike peve, upéicha umi papaha ohechauka moõpa mba'ekuéra oñemohenda. Ko Pykue (karaiñe'ẽme: latitud) ha'e jehai gua'u ohechaukáva moõpa oĩ tenda oimeraẽva yvate gotyo térã ñemby ngotyo yvy apekuépe, upe jehai hérava Ekuato guive, ojehechauka takamby papaha rupive oho 0° guive Ekuato pegua 90°N peve Yvy apy yvategua pegua térã 90°S peve Yvy apy ñembygua. Ko tai N he'ise tenda oĩha Yvy pehẽngue yvategua ha ko tai S he'ise tenda oĩha Yvy pehẽngue ñembygua. Ko Pukukue (karaiñe'ẽme: longitud) ha'e jehai gua'u ohechaukáva moõpa oĩ tenda oimeraẽva kuarahyresẽ ngotyo térã kuarahyreike gotyo, upe jehai Greenwich guive. Ehecha avei Ekuato Pykue Pukukue Yvyapekuaa Moyndávia (héra tee hína Tavakuairetã Moyndávia, Rrumáñañe'ẽme: Republica Moldova, térã Moldova) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Európa ipehẽngue kuarahyresẽyguáme, ijerére ojejuhúva tetã Rrumáña kuarahyreike gotyo ha Ukyáña ojejuhu yvate, kuarahyresẽ ha ñemby gotyo. Ijyvy apekue ha'e voi 33 851 km², Moyndávia hína yguasu rembe'y'ỹva, oĩramo jepe 100 km mante upe para Hũ rembe'ýgui. Amo 2.804.801 tapichakuéra oiko Moyndávia retãme (ary 2017-pe), pehẽngue tuichavéva umíva pegua oñe'ẽ Rrumáñañe'ẽ (80%), ha ojeipapaháicha ary 2004-pe amo 78% opa umi Moyndávia retãyguágui ijypykue Moyndávia pegua avei. Ojehecha avei oiko ko tetãme tekovekuéra ijypykue Ukyáña pegua ha Rrúsia pegua. Ohupytývo isãso ary 1991-pe ojerure ijyvy apekuerã upe Moyndávia Tekoha Tetã Soviétiko ijyvy apekue, umi tetãvore Joaty Soviétiko oñembojeívo. Oĩramo jepe yvy pehẽngue opaite tetã ambueva omoañete ha'eha Moyndávia pegua, ysyry Ndiétere hembe'y kuarahyresẽme, opyta sãmbyhyhára aty oñembojeiséva Moyndáviagui ipoguýpe, yvy pehẽngue hérava Transnistria, ary 1992 guive. Moyndávia ha'e voi peteĩ tavakuairetã amandajerapépe, tetã ruvicha ha'e hína Karai Tendota ha tekuái ruvicha ha'e hína Karai Sãmbyhyhára peteĩha. Moyndávia oĩ hína ONU atýpe ha oikese Európa Joajúpe. Mandu'apy Joaju Tetã Moyndávia rekuái renda tee Best gateway to discover Moldova Moyndávia marandukuéra karaiñe'ẽme Perfiles de países de la FAO Chisináu (Rrumáñañe'ẽme: Chișinău) ha'e Moyndávia retã itavusu ha itáva tuichavéva, ojeipapaháicha ary 2014-pe, ko távape oiko amo 532.513 tavayguakuéra, ojeipapáramo jepe opa umi táva ambuéva ijerére ojejuhu amo 662.836 tavayguakuéra. Chisináu ojejuhu Moyndávia retã ipehẽngue mbyteguápe, upe ysyry Váku hembe'ýre. Mandu'apy Joaju Moyndávia táva Mbukaréte (Rrumáñañe'ẽme: București) ha'e Rrumáña retã itavusu ha itáva tuichavéva, ojeipapaháicha ary 2016-pe, ko távape oiko amo 2.106.144 tavayguakuéra, upéicha ha'e voi táva orekovéva tavayguakuéra 6ha opaite Európa Joajúgui ha peteĩha Rrumáña retãme. Upe ysyry Dambovíta (Dâmbovița) rembe'ýre, amo 60 km ysyry Danúvio pegua. Mandu'apy Joaju Rrumáña táva Cluj-Napoca térã Cluj mante, ha'e peteĩ táva Rrumáña retãme, itáva tuichavéva mokõiha, ojeipapaháicha ary 2016-me, ko távape oiko amo 321.687 tavayguakuéra, ojeipapáramo jepe opa umi táva ambuéva ijerére ojejuhu amo 411.379 tavayguakuéra. Ojejuhu 440 km táva Mbukaréte-gui. Mandu'apy Joaju Rrumáña táva Rrumáñañe'ẽ (limba română) ha'e peteĩ Indoeuropa ñe'ẽ oĩva Vaykã-Rrumáña ñe'ẽnguéra atýpe, Rróma ñe'ẽnguéra atýgui. Umíva imbytépe, ko ñe'ẽ ha'e upéva oñe'ẽvéva 5ha Európape, karaiñe'ẽ, Poytugañe'ẽ, Hyãsiañe'ẽ ha Italiañe'ẽ rire. Amo 28 sua tekovekuéra oñe'ẽ Rrumáñañe'ẽ, umívagui amo 20 sua oiko Rrumáña retãme. Ko ñe'ẽ ha'e tetã Rrumáña ha Moyndávia iñe'ẽ tee. Mandu'apy Joaju Gramática de referencia rumana, de Dana Cojocaru, Universidad de Bucarest (183 pp. -en inglés) - 4.6 MB - pdf Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Rrumáña Mónako —héra tee hína, Mburuvichavete ra'y rekuái Mónaco (Hyãsiañe'ẽme: Principauté de Monaco; Mónakoñe'ẽme: Principatu de Mu̍negu; Italiañe'ẽme: Principato di Monaco; Occitáno ñe'ẽme: Principat de Mónegue)— ha'e peteĩ tetã hekosãsóva, ojejuhúva Kuarahyreike Európape. Ijyvy apekue oñemohenda 10 tavapy rupive. Ko mburuvichavete ra'y rekuái ojejuhu para Yvy mbytépe ha yvytyrysýi Áype ypy imbytépe. Oñohembe'y yvy rupive Hyãsia rehe (5,469 métro) ha ojejuhu Hyãsia-Itália oñohembe'yhápe ypýpe. Mónako yrembe'y para Yvy mbytépe pegua ipukukue hína 3,829 métro. Mónako ha'e voi tetã imichĩvéva mokõiha, Táva Vatikano hína peteĩha, ha tetã peteĩha ava hetakue rypy'ũ rehe. Mónako ha'e akue mburuvichavete ra'y retãmi tetã Itália pegua, ha oĩ akue Itália ijyvy apekuépe Hyãsia oñembojára peve opaite Nísa retãvore, amo saro'y XIX-pe. Italiañe'ẽ ha'e akue Mónako iñe'ẽ tee ary 1860 peve. Ko Mónakoñe'ẽ ou hína upe Ligúriañe'ẽgui. Ko tetã héra ou Gyresiañe'ẽgui Monoikos ('óga peteĩva') ha'e va'ekue karaiguasu Hércules opy ymaguare. Mandu'apy Joaju Comité de Tradiciones Monegascas (Hyãsiañe'ẽme) Página web oficial de Turismo (Hyãsiañe'ẽme ha Ingleñe'ẽme) Sitio web oficial (Hyãsiañe'ẽme) Sitio web oficial (Ingleñe'ẽme) Tavapy Mónako (Hyãsiañe'ẽme: Monaco-Ville) ha'e peteĩ tavapy Mónako retãme, tetã rekuái róga kuéra oĩháme. Ko tavapy ojejuhu yvytymi hérava "le Rocher" (yvyapy michĩ oikéva para Yvy mbytépe ipype) ha ijerére oĩ mongoraha ymaguare oñangarekóva ko tavapy. Joaju Mónako Európa táva Campione d'Italia ha'e peteĩ táva michĩ Itália retãme, upe Como táva atýpe, tetãvore Lombardía. Ko táva ojejuhu Suísa retã ijyvy apekue pýpe, upe ypa Lugáno. Joaju Campione d'Italia renda tee ñandutíme Itália táva Montenégyro (Montenégyro ñe'ẽme: Crna Gora) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Europa ipehẽngue ñemby kuarahyresẽyguápe, upe Vaykã yvyapýpe, para Adriátiko rembe'ýpe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Vónia ha Hesegovína ha tetã Sévia; tetã Aváña ojejuhu ñemby kuarahyresẽ ngotyo; Kyoasia kuarahyreike gotyo; ha Sévia ojejuhu jey kuarahyreike gotyo. Ijyvy apekue ohupyty amo 13 812 km², ha ipype oiko amo 625 266 tetãygua, ojeipapaháicha ary 2011-pe. Montenégyro léi guasúpe oĩ ko tetã itavusu mokõi: Itáva tenondegua ha tuichavéva hína Podgorica, upe ambuéva, itavusu upe mburuvichavete ymaguare róga oĩháme ha mba'eguasúva Montenégyro hembiasakuére hína Cetiña, kó távare oje'e ha'eha Tavetã Itavusu Yma. Heta sa'ary aja, Montenégyro rekuái, Séta mburuvichavete ra'y rekuái ojehero upe aja, oñembohasa va'ekue ñemoñare ha ñemoñarére, umi tetã ambuéva omoañete Montenégyro isãsoha upe Amandaje Berlin pegua (ary 1878-pe), upe guive oiko ko Mburuvi Montenégyro. Oiko rire upe Ñorairõ Guasu Peteĩha, Montenégyro oñembojoaju Sévia rehe ojapo hag̃ua tetã pyahu, tetã hérava Mburuvi umi Sévia, Kyoásia ha Elovéña retãygua ha opa rire upe Ñorairõ Guasu Mokõiha ko mburuvi pyahu oike Jugolávia Tekoha Tavakuairetã Joapy ipype, ko tetãme opyta Montenégyro oñembojei meve ary 1992-pe. Oñembojei rire, Montenégyro oike upe tetã pyahu hérava Jugolávia Tavakuairetã Joapy ha ára 4 jasykõi ary 2003 guive oñembojoaju Sévia rehe ojapo ko joaty hérava Sévia ha Montenégyro. Ára 21 jasypo ary 2006-pe oñemoañete jey Montenégyro hekopeteĩha ha hekosãsoha, upéicha ko tetã ohupyty jey isãso ára 3 jasypoteĩ ary 2006-pe. Ko tetã réra Montenégyro ñe'ẽme ha'e hína Crna Gora, he'iséva «yvyty hũ», upéicha hína ojehecha upe yvytyrysýi hérava Áype Ndinára pegua upe para Adriátiko guive. Montenégyro réra guaraníme ou karaiñe'ẽ rupive upe Venésia ñe'ẽgui; upéicha oiko avei heta ñe'ẽ ambuévape, ingleñe'ẽ, Alemañañe'ẽ ha Poytugañe'ẽ oipuru ko ñe'ẽngue Montenegro. Mandu'apy Joaju Tavakuairetã Montenégyro rekuái henda tee ñandutíme Tavakuairetã Montenégyro Amandaje Guasu henda tee ñandutíme Tavakuairetã Montenégyro ruvicha henda tee ñandutíme La Casa Real de Montenegro Montenégyro ñe'ẽ (crnogorski) ha'e voi Seviañe'ẽ ñemoambuemíva, Indoeuropa ñe'ẽ. Oñeñe'ẽ Montenégyro retãme, ha upe tetã isãso guive ha'eha iñe'ẽ tee, amo 230.000 tekovekuéra oñe'ẽkuaa ko ñe'ẽme. Mandu'apy Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Montenégyro Poygoríka térã Podgorica (Montenégyro ñe'ẽme: Подгорица) ha'e Montenégyro retã itavusu ha itáva tuichavéva, ko tetã itavusu ambuéva joaju, táva Cetiña, ojeipapaháicha ary 2011-pe, ko távape oiko amo 150.977 tekovekuéra, hákatu ojeipapávo umi táva ijerére ojejuhu amo 187.085 tavayguakuéra. Ko táva ojejuhu upe ysyry Morača ha ysyry Ribnica oñembojoajuhápe. Mandu'apy Joaju Montenégyro táva Setíña térã Cetinje (Montenégyro ñe'ẽme: Цетиње) ha'e peteĩ táva Montenégyro retã ipehẽngue ñemby kuarahyreikeguápe. Ko tetã itavusu upe mburuvichavete ymaguare róga oĩháme ha mba'eguasúva Montenégyro hembiasakuére hína, Montenégyro léi guasúpe oĩgui ko tetã itavusu mokõi, ko táva ha táva Poygoríka avei. Setíña hína Montenégyro itáva tuichavéva 8ha, ojeipapaháicha ary 2011-pe, ko távape oiko amo 14.166 tavayguakuéra. Ko távape ojejuhu Montenégyro Mburuvicha róga. Mandu'apy Joaju Montenégyro táva Nikšić ha'e peteĩ táva Montenégyro retã ipehẽngue kuarahyreikeguápe. Ko tetã itáva tuichavéva mokõiha, táva Poygoríka rire. Nikšić hína Montenégyro itáva tuichavéva 2ha, ojeipapaháicha ary 2011-pe, ko távape oiko amo 56.970 tavayguakuéra. Mandu'apy Joaju Montenégyro táva Namívia (Ingleñe'ẽme ha héra tee hína: Republic of Namibia, Alemañañe'ẽ: Republik Namibia, afrikáans ñe'ẽme: Republiek van Namibië) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue ñemby kuarahyreikeguápe oĩhague upe yvy pehẽngue hérava Ñemby Kuarahyreike Áfrika umi ary 1960 peve, ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Angola, yvate kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Sámbia, kuarahyreike gotyo paraguasu Atlántiko, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Votusuana, ha ñemby kurahyresẽ ha ñemby gotyo ojejuhu Yvyafrika. Ko tetã oĩ Tetãnguéra Ñembojoajúpe, Áfrika Joajúpe ha ONU atýpe. Itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra ipype ha'e voi táva Windhoek. Ko tetã réra ou upe yvy ojeiko'ỹha Namíve, ha'e upe yvy ojeiko'ỹha tujavéva ore Yvýpe. Mandu'apy Joaju Namívia retã henda tee ñandutíme Namívia retã ha'anganguéra Namívia róga guasu techaukaha Artículo Namibia Delta del río Okavango, Fotos de Namibia en castellano Vindúke (Ingleñe'ẽme ha afrikáans ñe'ẽme: Windhoek; Alemañañe'ẽme: Windhuk) ha'e hína Namívia retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Amo 322.500 tavayguakuéra oikove ipype. Joaju Namívia táva Yvy ojeiko'ỹha Namíve oñemyasãi upe tetã Namívia rehe, Áfrika ipehẽngue ñemby kuarahyreikeguápe, paraguasu Atlántiko rembe'ýre, ysyry Orange guive (Namívia ha Yvyafrika oñohembe'yháme) upe ysyry Kunene peve (Namívia ha Angola oñohembe'yháme). Ko yvy ojeiko'ỹha hína ipukukue amo 2.000 km, ipykue oiko amo 80 ha 200 km imbytépe ha ijyvy apekue ohupyty hína amo 81.000 km². Ha'e upe yvy ojeiko'ỹha tujavéva ore Yvýpe. Unesco he'i ko yvy ojeiko'ỹha ha'e voi tembiejakue Yvypóra reko pegua ary 2013 guive. Ta'angakuéra Mandu'apy Joaju ocholeguas.com: The Desert Trail, la gran aventura del desierto rojo Namib desert (World Wildlife Fund) Yvy ojeiko'ỹha Namívia Afrika Náuru, héra tee hína Tavakuairetã Náuru (Náuruñe'ẽme: Ripublik Naoero; Ingleñe'ẽme: Republic of Nauru), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Mikyonésia-pe, paraguasu Py'aguapy ipehẽngue mbyteguápe, ijyvy apekue ha'énte voi peteĩ ypa'ũ upe Yvy ekuato ojehasahápe hi'aguĩete, ñemby gotyo. Ijerére ojejuhu, yguasu rupive, yvate gotyo umi Tetãvore Ñembyatypyre Mikyonésiagua, kuarahyresẽ ngotyo tetã Kiriváti, ñemby gotyo Ypa'ũnguéra Salomõ ha kuarahyreike gotyo ojejuhu tetã Pápua Gynéa Pyahu. Amo 4000 km ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu tetã Autarália. Náuru ha'e niko ykuãirũ apu'amíva ha yvatéva, ijyvy apekue ohupytýnte 21,3 km². Ymaguare guive oiko Náuru ypa'ũme opaichagua te'ýi Mikyonésia pegua ha Polinésia pegua, sa'ary XIX ipahápe, Mburuvi Alemáña oñembojára Náuru rehe ojapo hag̃ua peteĩ ikolónia. Alemãna ndaipu'akái ramo Ñorairõ Guasu Peteĩháme, Náuru oime Autarália, Selánda Pyahu ha Tavetã Joaju ipoguýpe. Ñorairõ Guasu Mokõiha jave, ñorairõhára aty Hapõ pegua ondyry Náurupe ha oñembojára ko ypa'ũ rehe. Opa rire ñorairõ ha oñemosẽ rire umi Hapõ retãygua ko ypa'ũgui, Náuru oime jey Autarália ipoguýpe ohupyty peve isãso ary 1968-pe. Mbovymi tekove kuéra oikóramo jepe Náurupe, amo 10 000 tetãygua ary 2011-pe, Náuru rehe oisãmbyhy 16 tendota isãso guive ary 1968-pe amo 30 jejokuái rupive (jey ojupi oisãmbyhy hag̃ua), oĩ techapyrãme karai Bernard Dowiyogo oisãmbyhy 7 jejokuái rupive. Ary 2003 ha'e niko ary Náuru ñesãmbyhy ipyta'ỹvéva, oisãmbyhýgui ko tetãre 5 tendota 6 jejokuái rupive. Náuru ha'e tetã hekosãsóva michĩvéva Oseanía pegua, ha tetã michĩvéva mbohapyha opa Yvýgui, Vatikáno ha Mónako rire. Mandu'apy Joaju Náuru renda tee ñandutíme Náuru yvy ra'anga Náuru renda tee ONU-pe Ñendai (Thectocercus acuticaudatus) guyra tu'ĩ jueheguaty oiko Ñembyamérikape, para Karíve guive Argentina peve. Ijyvatekue hína amo 37 cm ha ipohyikue amo 140 térã 190 grámo. Ñandai ojoguaite aratĩnga, hague hovyũ, huguái puku ha hesa ijerére imorotĩ. Hete hovyũ hína ha iñakã hovy. Oiko avei ko guyra ipyti'a rague hovy, hákatu ojehechavéva isa'yjuha térã hovyũha. Mandu'apy Joaju Tu'ĩ Níher, héra tee hína Tavakuairetã Níger (Hyãsiañe'ẽme: République du Niger), ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva ha yguasu rembe'y'ỹva Áfrika ipehẽngue kuarahyreikeguápe. Ijerére ojejuhu ñemby gotyo tetã Nihéria ha Mbenĩ, kuarahyreike gotyo ojejuhu tetã Vukína Fáso ha Mali, yvate gotyo Arhélia ha Livia, ha tetã Cháde ojejuhu kuarahyresẽ ngotyo. Ko tetã ipehẽngue yvategua ha mbytegua ojejuhu upe Saára yvy ojeiko'ỹháme ha Sahel yvy pehẽnguéme. Níher oime akue Hyãsia ipoguýpe, peteĩ ikolónia ramoguáicha, ohupyty ramo isãso ary 1960-pe. Oime marandupy he'íva Níher imba'eheta ñemohenda ha'e upe ikangyvéva opa Áfrikape ha oje'e amo mbohapýgui mokõi umi oikóvagui ko tetãme imboriahuite. Upéicha, ko yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha Níher pegua ary 2016-me ha'énte 0,353 ha upévare oĩ ñemoĩ 187ha opa umi tetã ambuéva imbytépe, tetã mboriahuvéva mokõiha, upe Tetã Mbyteafrikagua rire. Ko tetã oiko pyta'ỹme jekopytyjojápe ha ohasa heta golpe de Estado rupive, ko golpe pahague oiko jasykõi 2010-pe, oñemosẽvo tendota Tandja Mamadou, ha'e opyta rire 10 ary ko tetã ñesãmbyhýme. Jasyrundy ary 2011 peve ko tetãre oisãmbyhy peteĩ Aty Milíko omyakãva ñorairõhára ruvicha Salou Djibo, ombohasa rire Níher ñesãmbyhy upe karai ipu'akáva ary 2011 jeporavo tendotarã, ko tendota ko'ãgagua Mahamadou Issoufu. Ijyvy apekue hína 1.267.000 km². Ipype oiko amo 18.045.729 tetãygua (ojeipapaháicha ary 2015-pe), umi tetãyguágui ipehẽngue tuichavéva ojerovia Islã rapére ha oiko ko tetã ipehẽngue ñembyguápe, upe ysyry Níher rembe'ýre. Ko tetã ijyvy apekue oñemohenda 7 tetãvore rupive ha itavusu, Niaméi. Ko tetãre oĩ heta kuarepoti, umívagui hetavéva upe uránio. Ijyvy apekue naiporãiramo jepe ñemitỹrã, amónte 3,9% opa ijyvy apekuégui iporã ñemitỹrã, oikógui avei kyve'ỹ guasu ha ijyvysyrymeméva, ojehecha hi'upy pore'ỹ. Ko tetã rekuái oñepyrũ oñembosako'i oipuru hag̃ua itaju rupa ha itakyra rupa ijyvy apekuégui. Mandu'apy Joaju Gouv.ne Níher retã rekuái henda tee Assemblee.ne Níher Amandaje guasu Niaméi (Hyãsiañe'ẽme Niamey) ha'e hína Níher retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype. Ojejuhúva hetã ipehẽngue ñemby kuarahyreikeguápe. Amo 1 026 848 tavayguakuéra oikove ipype. Niaméi oĩ ysyry Níher hembe'ýpe. Joaju Níher Ko ysyry Níher (hérava ymaguare Sáire) ha'e hína peteĩ ysyry ipukúva Áfrika ipehẽngue kuarahyreikegua pegua osyry kuarahyresẽ ha ñemby ngotyo ha ohasa po tetãre —Gynéa, Mali, Níher, Mbenĩ ba Nihéria— osẽ meve paraguasu Atlántiko-pe. Ipukukue ohupyty amo 4200 km, upévare ha'e ysyry ipukuvéva 13ha opa Yvýgui, ha mbohapyha Áfrika-pe, upe ysyry Nilo ha ysyry Kóngo rire. Táva Vámako guive ikatu oñemboguata ygarusu ko ysyrýre. Mandu'apy Joaju Ysyry Áfrika pegua Hesu Irũ Aty (S.J. – oúva Societas Jesu, lasioñe'ẽgui) ha'e peteĩ aty guasu Tupãrape Oparupiguápe oñepyrũ vaekue Karairetãme. Hyepýpe oiméva héra Kechuitakuéra. Pe aty guasu omombe'u maranduporã 112 tetãme. Kechuitakuéra omba'apo tekombo'épe (ojogapo mbo'eharóga, mbo'ehaovusu, ha hetave), ñehesa'ỹijo moarandurã, ha heta mba'e arandupy reheguáva. References Hesu rape Ndominíka, héra tee hína Ñembojoaju Ndominíka (Ingleñe'ẽme: Commonwealth of Dominica; Hyãsiañe'ẽme: Communauté de la Dominique), ha'e peteĩ ypa'ũ ha tetã hekosãsóva ojejuhúva Amérikape, ypa'ũnguéra Karíve pegua atýpe, para Karíve-pe. Ijerére ojejuhu, yguasu rupive, yvate gotyo upe tetãvore Hyãsia pegua Guadalúpe ha ñemby gotyo tetãvo Martinica. Ko tetã oĩ Tetãnguéra Ñembojoaju atýpe. Cristóbal Colón oguahẽ ko ypa'ũme ára 3 jasypateĩ ary 1493-pe, ypa'ũ peteĩha ha'e ha ijaty oguahẽháme jey mokõiha oho Amérikape. Ko ypa'ũ réra ou ára rére karaiñe'ẽme Colón oguahẽvo, domingo (arateĩ). Mandu'apy Joaju Sitio oficial del gobierno de Dominica Roseau ha'e Ndominíka itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype, amo 16.582 tavayguakuéra oiko ko távape, ojeipapaháicha ary 2007-pe. Roseau ha'e voi ko ypa'ũ itáva tujavéva. Mandu'apy Joaju Ndominíka Paláu, héra tee hína Tavakuairetã Paláu (Paláuñe'ẽme: Beluu er a Belau, Ingleñe'ẽme: Republic of Palau, Hapõñe'ẽme: パラオ共和国 «Parao kyōwa-koku»), ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva heta ypa'ũme ojejuhúva, tetã peteĩ umi irundýgui oĩva Mikyonésia-pe, ha tetã peteĩ umi 14-gui oĩva Oseanía-pe. Itavusu ha'e táva Ngerulmud ha itáva tuichavéva ha'e voi Koror. Ko tetã ijyvy apekue ha'e hína amo 300 ypa'ũ yvytyrata ha ypa'ũ coralino Paraguasu Py'aguapýpe. Ijerére ojejuhu, yguasu rupive, yvate kuarahyresẽ ngotyo Ypa'ũnguéra Yvate Mariána, kuarahyresẽ ngotyo Tetãvorekuéra Ñembyatypyre Mikyonésiagua, ñemby gotyo ojejuhu Gynéa Pyahu ha kuarahyreike gotyo tetã Filipina. Paláu ypa'ũ aty, hembiasakue pukukuépe, oĩ heta tetã ambuéva ipoguýpe: Epáña, Alemáña, Hapõ ha Tetãvore Joapykuéra. Ohupyty isãso Tetãvore Joapykuéra pegua ary 1994-pe ha ha'e voi peteĩ umi tetã ipyahuvévagui ha peteĩ umi hetãygua hetakue imichĩvévagui opa Yvýpe, oikónte ijyvy apekuépe amo 20 000 tetãygua. Ypa'ũnguéra héra ko Paláuñe'ẽme, Belau, ikatu ou upe ñe'ẽngue ko ñe'ẽme beluu he'iséva "táva", térã ikatu ou upe ñe'ẽngue aibebelau he'iséva "ñembohova karẽháme", en alusión a un mito de la creación. Ko téra "Palau" oike Ingleñe'ẽme upe Karaiñe'ẽ rupive iñe'ẽngue Los Palaos pegua. Mandu'apy Joaju Britannica.com. Paláu rembiasakue. Tavakuairetã Paláu henda tee ñandutíme (Ingleñe'ẽme) Paláu Amandaje Guasu - Olbiil Era Kelulau (Ingleñe'ẽme) Ngerulmud ha'e hína Paláu retã itavusu ary 2006 guive, Paláu retã rekuái ova rire Koror távagui, upe itavusu ymaguare, oho hag̃ua ko itavusu pyahúpe. Ojejuhu tetãvore Melekeok-pe. Ary 2010-pe oiko amo 271 tavayguakuéra. Ha'e voi tavusu itavaygua hetakue imichĩvéva opa Yvýpe. Mandu'apy Joaju Paláu táva Koror ha'e akue Paláu retã itavusu ary 2006 peve, ko'ãga hína itáva tuichavéva ha tetãvore Koror itavusu. Koror opyta Paláu itavusu ramo isãso guive, ary 1994-pe ary 2006 peve, Paláu retã rekuái ova Koror távagui, upe itavusu ymaguare, oho hag̃ua itavusu pyahúpe, Ngerulmud. Ary 2006-pe oiko amo 11.200 tavayguakuéra. Ojeipapáramo jepe opaite táva kuéra oĩva Koror ijerére ojejuhu amo 14.000 tavayguakuéra. Mandu'apy Joaju Paláu táva Tatakua hína tembiporu jope orekóva ha ombyakúva, ojeipurúva tembi'u apópe ha ñembojýme, mba'ekuéra ñemokãme, ha heta tembiapo ambuévape. Oñembyaku hag̃ua tatakua ikatu ojeipuru mba'etĩ, jepe'a, tatapỹi térã kuarahy hesapére avei. Ymaguare guive yvypóra ojapo opaichagua mba'e mbyakuha, oipuru ita ha mba'e hatã ambuéva oñemongora hag̃ua óga ahoja ikarapãicha, iguýpe térã ijyképe omoĩ mba'e jehapyrã (ymaguare heta oipuru jepe'a) ha ipype omoĩ mba'e ñembyakurã. Tembi'ukuéra ojejapóva tatakuápe Tatakuápe ojejapo heta tembi'u: Chipa Sopa paraguaya Chipa guasu Chipa so'o Ha hetaiterei ambue tembi'uve. Mandu'apy Joaju Tembiporu Tembiporu tembi'u aporã Jepe'a ha'e hína opaichagua yvyramáta pirukue ojeporúva ojejatapy hag̃ua, tatakuápe, mbyakuhápe, tataupápe, ha tatarendy guasúpe. Ymaguare guive yvypóra oipuru jepe'a omyandy hag̃ua tata, ombyaty yvyra pirukue yvýgui térã oipuru tembipuru kytĩha ojepe'a hag̃ua yvyramáta. Mandu'apy Joaju Yvyra Paletína (Áraveñe'ẽme: فلسطين, Filasṭīn, Falasṭīn térã Filisṭīn), héra tee hína Tetã Paletína (Áraveñe'ẽme: دولة فلسطين, Dawlat Filasṭin), ha'e peteĩ tetã hekosãso namoañetéiva opa tetã ambuévape ojejuhúva Kuarahyresẽ Aguĩgua yvy pehẽnguéme, ha ijerére ojejuhu tetã Israel, Horytáña, Ehípto ha para Yvy mbytépe ipehẽnguemi. Atyvete Paletína Hekosãsorã oikuaauka ko tetã sãso jekuaauka oiko jave táva Arhel-pe upe ára 15 jasypateĩ ary 1988-pe, upe aja,ko atyvete noisãmbyhýi Paletínare, mombyry guive oikuaaukánte ijerure. Ko ára peve, yvy pehẽngue Paletína ojerure oĩ jepe tetã Israel ipoguýpe. Ko tetã ojerure Paletína yvy pehẽnguenguéra ojeheroháicha oiko rire upe ñorairõ guasu ary 1967 pegua, ha omoĩ itavusurã Kuarahyresẽ Herusalẽ. Ko táva Ramala oisãmbyhyramo jepe ko tetãre, upépe ojejuhúgui tetã rekuái róga guasu. Ára 29 jasypateĩ ary 2012-pe ONU Amandaje Guasu oheja ha omoañete Paletína oike ONU atýpe tetã hechahára ramo, upéva he'ise Paletína ikatu oñe'ẽ ONU Amandajéme ha ikatu ohechauka ijerure tetã ambuévape, hákatu ndaikatúi ovota umi ONU jeporavópe, omoañete avei umi Paletína retãygua oreko va'erã ijyvy pehẽnguerã oñemoañeteháicha oiko mboyve upe Ñorairõ ary 1967 pegua. Upéicha nde'iséi Paletína oikeha ONU atýpe umi tetã ambuévaicha. Jasypo ary 2015-pe Táva Vatikáno omoañete ko tetã hekosãsoha. Ary 2018 iñepyrũ meve, 136 tetã omoañete Paletína hekosãsoha, Paraguái, Vorívia, Pindoráma ha Arhentína mbytépe. Ehecha avei Sihorytáña Paletína Tavetã Joaju ipoguýpe Mandu'apy Joaju Texto completo de la resolución de las Naciones Unidas que concede el status de miembro observador a Palestina (A/RES/67/19) Ramala Ala Yvyty' térã 'Tupã Yvyty') ha'e peteĩ táva Paletína retãme, upe yvy pehẽngue hérava Sihorytáña-me, ojejuhu amo 15 km yvate kuarahyreike gotyo táva Herusalẽ-gui. Ipype oiko amo 27 460 tavayguakuéra, ojeipapaháicha ary 2007-pe. Paletína rembiapoukapýpe oĩramo jepe Kuarahyresẽ Herusalẽ ha'eha itavusu, Ramala hína oisãmbyhy Paletína retãre, ko távape ojejuhúgui tetã rekuái róga guasu. Mandu'apy Joaju Paletína táva Kuarahyresẽ Herusalẽ (Áraveñe'ẽme: القدس الشرقية) ha'e tetã Paletína itavusu hembiapoukapýpe, ha táva ko tetã ojeruréva itavusu tee ramo, ha'e voi opaite Herusalẽ ipehẽngue kuarahyresẽygua. Ko táva oĩ Israel ipoguýpe oiko rire upe ñorairõ guasu ary 1967 pegua. Ko táva Ramala oisãmbyhyramo jepe ko tetãre, upépe ojejuhúgui tetã rekuái róga guasu. Kuarahyresẽ Herusalẽme ojejuhu umi tenda mba'eguasuvéva ko yvy pehẽnguégui, oiko ko távape upe Herusalẽ Yma Mongoraha Guasu, tyvy marangatu Hesu Nasareguágui ha Salomõ tupãokue yvyty. Mandu'apy Joaju Herusalẽ Paletína táva Kuarahyresẽ Ag̃uigua ha'e hína peteĩ yvy pehẽngue Kuarahyreike Ásiape, upéicha ojehero ko yvy ymaguare Európape ojejuhúgui para Yvy mbytépe hembe'y kuarahyresẽyguáme ha hi'aguĩvéva umi yvy pehẽngue ambuévagui Ásia pegua. ONU ndoipuruvéiva ko téra "Kuarahyresẽ Aguĩgua", oipuru rangue "Kuarahyreike Ásia". Ko yvy pehẽngue ipype ojejuhu Aravia Saudíta, Varéĩ, Chípere, Aravia Emiryvy Joaju, Irak, Irán, Israel, Paletína, Horytáña, Kuáite, Lívano, Omã, Katára, Siria, Tuykia, Jemẽ, Georgia, Armenia ha Aservaijã. Mandu'apy Asia Papúa Gynéa Pyahu, héra tee hína Tetã Hekosãsóva Papúa Gynéa Pyahu (Ingleñe'ẽme: Independent State of Papua New Guinea; tok pisin ñe'ẽme: Independen Stet bilong Papua Niugini; hiri motu ñe'ẽme: Papua Niu Gini)— ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva Oseaníape ojejuhúva upe ypa'ũ Gynéa Pyahu ipehẽngue kuarahyresẽyguáme, ko ypa'ũ ipehẽngue ambuéva ojejuhúha Indonésia retãvore ojeheróva Kuarahyreike Gynéa Pyahu; ko tetã ijyvy apekuépe oĩ avei hetaite ypa'ũ ambuéva ko ypa'ũ guasu Gynéa Pyahu ijerére. Papúa Gynéa Pyahu ijyvy apekue oñemohenda 22 tetãvore rupive ha itavusu, ha'e hína avei itáva tuichavéva, Port Moresby voi. Ko tetã ijerére ojuhu, yguasu rupive, Autarália ñemby gotyo ha kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Ypa'ũnguéra Salomõ, yvy rupive ojejuhu kuarahyreike gotyo tetã Indonésia, Papúa Gynéa Pyahu hína tetã peteĩva oñehembe'ýva tetã ambuére yvy rupive Oseanía pegua. Papúa Gynéa Pyahu ha'e niko peteĩ umi tetãnguéragui ijyvy apekuére ojehecha tuichaite arandupy ha jeroviapy opaichagua, ko tetãme ojejuhu avei amo 848 ñe'ẽ ojoavýva, ko'ãga oñe'ẽ gueteri 836 ñe'ẽ umívagui. Ojejuhu avei heta avano'õ oiko ijypykue rekóicha ymaguare guive, hákatu ko tetã ava hetakue imichĩ hína, amónte 7 sua tetãygua oiko ijyvy apekuépe. Opa Papúa Gynéa Pyahu retãyguágui ojehechánte 18 % oiko tava guasúpe, umi tetãygua ambuéva oiko chokokue ramo térã oiko okápe. Papúa Gynéa Pyahu ijyvy apekuére ha iñarandupy teére sa'i ojehecha oheka hag̃ua mba'e pyahu, ojeikuaaa oĩ ijyvy apekuére opaichagua mymba ha ka'avo yvypóra ne'ĩra oikuaa, ha ojeikuaa avei Papúa Gynéa Pyahu ha'eha peteĩ umi 17 tetãgui ijyvy apekuére ojehecha tekove'etaita guasuitereíva. Mbarete okakuaa yvýgui kuarepoti ñemosẽ ko tetãme, upéicha imba'ehetave ha ipirapire mba'apo ñemohenda oñemoporã. Oikóramo jepe hetaite tetãygua imboriahuitereíva gueteri, ha oje'e amo mbohapýgui peteĩ umi oikóvagui ko tetãme orekónte 1,25 $ oiko hag̃ua ára ha ára. Mandu'apy Joaju Retratos del Simbolismo Papúa Gynéa Pyahu (Indonésia ñe'ẽme: Irían) ha'e hína ypa'ũ tuichavéva mokõiha opa Yvýpe, ijyvy apekue ohupyty amo 785 753 km², ha ojejuhu Autarália ijerére, yvate gotyo. Ko ypa'ũ ojehero avei Papúa. Oñemohenda mokõi pehẽnguére. Ko ipehẽngue kuarahyrẽygua ha'e hína ko tetã Papúa Gynéa Pyahu, tetã hekosãsóva ary 1975 guive, ko ipehẽngue kuarahyreikégua ojehero Kuarahyreike Gynéa Pyahu ha oĩ niko tetã Indonésia ipype. Mandu'apy Oseania Indonésia Papúa Gynéa Pyahu Port Moresby ha'e hína tetã Papúa Gynéa Pyahu itavusu ha itáva tuichavéva, ko táva ipype oiko amo 364.125 tavayguakuéra, ojeipapaháicha ary 2011-pe. Port Moresby ojejuhu upe ypa'ũ Gynéa Pyahu ipehẽngue ñemby kuarahyresẽyguáme, paraguasu Py'aguapy rembe'ýre. Mandu'apy Joaju Ko táva marandukuéra Papúa Gynéa Pyahu Rruánda, héra tee hína Tavakuairetã Rruánda (Kiñarruánda ñe'ẽme: Repubulika y'u Rwanda; Ingleñe'ẽme: Republic of Rwanda; Hyãsiañe'ẽme: République du Rwanda), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ha yguasu rembe'y'ỹva ojejuhu Áfrika ipehẽngue mbyteguápe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Ugánda, ñemby gotyo tetã Vurundi, kuarahyreike gotyo Tetã Jekopytyjoja Kongo ha Tãsaña. Ruránda hína tetã michĩ oĩva ko yvy pehẽnguéme ojeheróva Ypa Guasukuéra Áfrika pegua. Rruánda retãyguakuéra imboriahu, hákatu ára ha ára oñemoporãve ha ipirapire mba'apo ñemohenda oiko porãve avei, tetã okakuaavéva opa umi tetã Áfrikape. Hetaite Rruánda retãygua oñemitỹ oiko hag̃ua ára ha ára, hákatu ojehecha pya'e okakuaa yvýgui kuarepoti ñemosẽ ko tetãme ha koga'a ñemu. Ko tetã itáva tuichavéva ha'e Kigali, ko tetã itavusu avei, amo 1.130.000 tavaygua oiko pe távape. Táva guasu ambuéve oĩva ko tetãme ha'e Mbutáre, Rruánda itavusukue, ha Muhanga. Sa'ary XIX ipahápe, Rruánda oĩ Alemáña ipoguýpe, ikolóniaicha, opa rire Ñorairõ Guasu Peteĩha Alemáña ombohasa katuete ikolónia Véyhika retãme, opa rire Ñorairõ Guasu Mokõiha, ONU ha Véyhika oisãmbyhy ko tetãre, hákatu hetaite okakuaa jekopyty'ỹ ha ñembojuavy umi Rruánda retãygua mbytépe, ára 1 jasypokõi ary 1962-pe ko tetã ohupyty isãso. Ojegueromandu'a Rruánda retãme heta ñorairõ oiko anga akue, techapyrãme oiko upe jejuka heta 1994 pegua, omanóvo amo 1.000.000 Rruánda retãygua, ko'ãga ojehecháramo jepe ko tetã iporãiteha jeiko hag̃ua, tetã oñeimevéva kyhyje'ỹme opa Áfrika pegua ha 5ha opa Yvýgui. Ehecha avei Paul Kagame Rruánda retãyguakuéra jejuka heta Mandu'apy Joaju Rruánda retã rekuái henda tee ñandutíme (Ingleñe'ẽme) Marandukuéra Rruánda rehegua ASSIST a.s.b.l. (Ingleñe'ẽme ha Alemáñañe'ẽme) Kiñarruánda ha'e upe ñe'ẽ bantú oñeñe'ẽvéva Rruánda retãme, sa'i oñeñe'ẽ avei Ugánda, Vurundi, Tetã Jekopytyjoja Kongo ha Tãsaña retãme, Áfrika ipehẽngue mbyteguápe. Amo 12 sua tapichakuéra oñe'ẽkuaa kiñarruándame. Techapyrã Yego = Upéicha Oya = Nahániri Ndabizi = Aikuaa Simbizi = Ndaikuaái Amazi = Y Nda shaka amazi = Aipota hína y. Mandu'apy Austin, Peter K.: 1.000 lenguas. Lenguas vivas y extintas de todo el mundo (trad. del inglés: Tina Parcero). Cap. Lenguas de África central, oriental y meridional, pág. 94, Kinyaruanda, Ed. Océano Ámbar, Barcelona, 2009 Joaju http://kinyarwanda.net/ (diccionario on-line inglés-kinyarwanda) Áfrika ñe'ẽnguéra Rruánda Kigali ha'e hína Rruánda retã itavusu, ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype, ojejuhu Rruánda ipehẽngue mbyteguápe. Ojepapaháicha ary 2015-pe, oiko 1.132.686 tavayguakuéra ko táva ipype. Ko távape ojejuhu Rruánda mburuvicha róga ha tetã rekuái róga guasu avei. Umi Alemáña retãygua ojapo ko táva ary 1907-pe, Rruánda oiko aja Alemána ipoguýpe. Joaju Rruánda táva Mbutáre (Butare) ha'e hína peteĩ táva Rruánda retãme, itáva orekovéva tapichakuéra ipype mokõiha, itavusu Kigali rire, ojejuhu Rruánda ipehẽngue ñembyguáme. Ojepapaháicha ary 2015-pe, oiko 89.600 tavayguakuéra ko táva ipype. Ko táva ha'e Rruánda itavusukue, Rruánda oiko aja Véyhika ipoguýpe. Ehecha avei Kigali Rruánda táva Muhanga térã Gitarama ha'e hína peteĩ táva Rruánda retãme, itáva orekovéva tapichakuéra ipype mbohapyha, itavusu Kigali rire ha táva Mbutáre rire, ojejuhu Rruánda ipehẽngue mbyteguáme. Ojepapaháicha ary 2015-pe, oiko 87.613 tavayguakuéra ko táva ipype. Ko táva hérakue Gitarama ary 2006 meve. Ehecha avei Kigali Rruánda táva Rruánda retãyguakuéra jejuka heta oiko umi Rruánda retãygua ojeheróva hutu oñeha'ãvo ojukapa umi Rruánda retãygua ojeheróva tutsi ary 1994-pe, upe arýpe hutu kuéra ojuka amo 75% umi tutsi hetakuégui. Rruánda retãygua oñemohenda ymaguare mokõi avano'õ rupive, ipehẽngue tuichavéva ojehero akue hutu ha ipehẽngue michĩvéva ojehero tutsi, hákatu ndaipóri hetére mba'e ombojuavy chupekuéra ha ndojehechái mba'eve ombojuavyhaitéva umíva ijeroviapýre, heko teére ha iñe'ẽre; upévare, oiko rire ko jejuka heta, tetã rekuái oipe'apaite hetãyguakuéra kuatiágui ã ñe'ẽ hutu ha tutsi. Rruánda ohupyty mboyve isãso ha oiko aja Véyhika ipoguýpe, tetãygua ipehẽngue michĩvéva ojeheróva tutsi oisãmbyhy tetãre; hákatu, ary 1961 guive ary 1994 peve hutu kuéra oisãmbyhy. Araka'eve ndojeikuaáta mboýpa Rruánda retãygua omano ko ñorairõme. Ojeipapa amo 500 000 térã 1 000 000 tetãygua.Ojejukárõ amo 800 000 tekove upéicha amo 11% opaite Rruánda retãyguágui omano ha 80% opaite umi tutsi ojeheróvagui. Ojehecha avei heta tapicha osẽ Rruándagui ani hag̃ua omano, amo 2.000.000 Rruánda retãygua oho Sáire-pe, 480 000 oho Tãsaña retãme, amo 200 000 oho Vurundi retãme ha 10 000 oho Ugánda-me. Mandu'apy Joaju EL SECRETARIO GENERAL, Mensaje en el Décimo Aniversario del Genocidio en Ruanda, 7 de abril de 2004. Benedicto XVI. Carta al Presidente de la República de Ruanda con ocasión del XIII aniversario del comienzo del genocidio en el país (3 de abril de 2007) Web de las Naciones Unidas Rruánda Tavakuairetã Saáragua Árave Jekopytyjojáva (Áraveñe'ẽme: الجمهورية العربية الصحراوية الديمقراطية, Al-Ŷumhūrīyyah Al-`Arabīyyah Aṣ-Ṣaḥrāwīyyah Ad-Dīmuqrāṭīyyah ha Karaiñe'ẽme: República Árabe Saharaui Democrática) ha'e peteĩ tetã hekosãso namoañetéiva opa tetã ambuéva, ijyvy apekuére oñembojára tetã Marruéko ha Mauritáña oiko rire ary 1975-pe Epáña ñesẽ upe kolóniagui ojehero akue Saára Epáñagua, ha upéi Marruéko omoĩmba ko yvy pehẽngue ijyvy apekueteepýpe jasypoapy 1979-pe, tetã Mauritáña osẽ rire. Epáña retã osẽ rire ko yvýgui ary 1976-pe, tetã Marruéko ha Mauritáña oñembojára Kuarahyreike Saára rehe. Upe guive, ko yvy pehẽngue oĩ Marruéko ipoguýpe ko'ãga meve, hákatu opa umi tetã ambuéva ONU pegua nomoañetéi upéicha ha Tavakuairetã Saáragua Árave Jekopytyjojáva ojerure Kuarahyreike Saára ojapo hag̃ua hetã. Mauritáña omoĩ ipoguýpe heta táva Kuarahyreike Saára ipehẽngue ñembyguápe. Tavakuairetã Saáragua Árave Jekopytyjojáva hekosãso oñemoañete 84 tetã rehe, ko tetã hetakue oñemoambue he'iháicha ñavõ maranduhára. He'iháicha Európa Joaju Amandaje Guasu, 54 tetã omoañete ko tavakuairetã hekosãsoha. He'iháicha upe «maranduhára Saára Marruékogua» 27 tetã omoañete ko ko tavakuairetã hekosãsoha ary 2011-pe, hákatu he'iháicha ko Aty Polisário amo 80 tetã omoañete.Ko tetã oĩ hína Áfrika Joatýpe. Ko tetã ojejuhu Áfrika ipehẽngue yvateguápe, ijerére ojejuhu yvate gotyo paraguasu Atlántiko, kuarahyresẽ ngotyo ha ñemby ngotyo Mauritáña ojejuhu, tetã Marruéko yvate gotyo, yvate kuarahyresẽ ngotyo Arhélia ojejuhu. Ijyvy apekue oĩ Saára yvy ojeiko'ỹháme. Mandu'apy Joaju Tavakuairetã Saáragua Árave Jekopytyjojáva henda tee ñandutíme (Áraveñe'ẽme ha Karaiñe'ẽme) Tavakuairetã Saáragua Árave Jekopytyjojáva arandupy henda tee ñandutíme (Karaiñe'ẽme) Página oficial del Ministerio de Salud (Karaiñe'ẽme) Página oficial del Ministerio de Desarrollo Económico (Áraveñe'ẽme ha Karaiñe'ẽme) Sahara Press Service Agencia de noticias oficial de la R.A.S.D. (Árabe, Español, Francés e Inglés) Ypa'ũnguéra Salomõ (Ingleñe'ẽme: Solomon Islands) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy apekue oĩva heta ypa'ũme Oseaníape. Ko tetã oĩ Tetãnguéra Ñembojoaju. Ypa'ũnguéra Salomõ ijyvy apekue ha'e amo 990 ypa'ũ oñemoha mokõi ypa'ũ aty rupive: ypa'ũ aty héra ha'etéva, ojejuhúva Papúa Gynéa Pyahu retãgui ñemby kuarahyresẽ ngotyo, ha Ypa'ũnguéra Santa Cruz, ojejuhúva Vanuátu retãgui yvate gotyo. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e hína Honiara, ojejuhúva upe ypa'ũ Guadalcanal. Mandu'apy Joaju Departamento del Primer Ministro y Gabinete (Ingleñe'ẽme) Departamento de Comercio, Industrias y Empleo (Ingleñe'ẽme) Honiara ha'e hína tetã Ypa'ũnguéra Salomõ itavusu ha itáva tuichavéva, ojejuhu upe Guadalcanal ypa'ũme, hákatu noĩméi upe tetãvoréme ko ypa'ũgui, ha'énte tetãvore tavusúgui oĩ. Ojeipapateeháicha ary 1999-pe amo 49 107 tavayguakuéra oiko ko távape, ary 2009-pe ojejuhu amo 66 824 tavayguakuéra. Upéicha, ko táva hína Ypa'ũnguéra Salomõ itáva orekovéva tavayguakuéra ipype. Mandu'apy Joaju Ypa'ũnguéra Salomõ Samóa (Ingleñe'ẽme: Samoa; Samóañe'ẽme: Sāmoa), héra tee hína Tetã Hekosãsóva Samóa (Ingleñe'ẽme: Independent State of Samoa, Samóañe'ẽme: Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Sāmoa), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy apekue oĩva heta ypa'ũme, tetã peteĩ umi irundýgui oĩva Mikyonésia-pe, ha tetã peteĩ umi 14-gui oĩva Oseanía-pe. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype ha'e hína Apia, Upolu ypa'ũme. Hérava ymaguare Samóa Alemañagua ramoguáicha ary 1910 ha 1914 mbytépe, ko tetã oĩvo Alemáña ipoguýpe, ha upéi Kuarahyreike Samóa ary 1914 guive ary 1997 peve, ko tetã ijyvy apekue ha'énte hína upe ypa'ũ aty Samóa ipehẽngue kuarahyreikegua, paraguasu Py'aguapýpe. Ohupyty isãso tetã Selánda Pyahu pegua ary 1962-pe. Umi ypa'ũ tenondeguáva ko tetãme ha'e Upolu ha Savai'i. ONU oheja ko tetã toike ijatýpe ára 15 jasypakõi ary 1976-pe. Ára pavẽ omohendáva rupive, Samóa ha'e hína upe tetã peteĩha omomaitei ha omboarete Ary Pyahu tetã Kiriváti ndive. Ehecha avei Samóa Amérika pegua Mandu'apy Joaju Tetã rekuái henda tee ñandutíme HRW ATLAS MUNDIAL - Samoa Apia ha'e hína Samóa retã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype, ojejuhu Upolu ypa'ũme. Amo 36.735 tavayguakuéra oiko ko távape, ojeipapaháicha ary 2011-pe. Mandu'apy Joaju Samóa Samóa Amérika pegua térã Samóa Tetãvore Joapykuéra pegua (Ingleñe'ẽme: American Samoa; en samoano: Amerika Sāmoa o Sāmoa Amelika) ha'e hína peteĩ yvy pehẽngue noĩri Tetãvore Joapykuéra ipype, hákatu oĩ ipoguýpe, paraguasu Py'aguapýpe jejuhu. Ha'e hína umi 17 yvy pehẽnguégui peteĩva ONU oñangareko ohupyty hag̃ua hekosãso ha opa hag̃ua mbeguehápe kolónia tetã ambuégui ijyvy apekuépe. Ojejuhu ijerére, yguasu rupive, Ypa'ũnguéra Cook kuarahyresẽ ngotyo, ñemby gotyo ypa'ũ Tonga, ha amo 500 km yvate gotyo pa'ũ Tokelau, ha kuarahyreike goyto ypa'ũnguéra Wallis ha Futuna. Itavusu ha táva orekovéva tavayguakuéra ipype ha'e Pago Pago, Tutuila ypa'ũme. ko tetãvore ijyvy apekue ha'énte hína upe ypa'ũ aty Samóa ipehẽngue kuarahyresẽygua, ipehẽngue kuarahyreikegua ha'e voi tetã hekosãsóva Samóa ijyvy apekue. Samóa Amérika pegua ha'e hína Tetãvore Joapykuéra ijyvy pehẽngue oĩvéva ñemby ngotyo ha ipype oiko amo 60 000 tekove. Ára pavẽ omohendáva rupive, Samóa Amérika pegua ha'e hína upe yvy paha omomaitei ha omboarete Ary Pyahu. Mandu'apy Joaju American Samoa Samóa Amérika pegua rekuái henda tee ñandutíme. Stephen William Hawking (; Oxford, 8 jasyteĩ ary 1942-Cambridge, 14 jasyapy ary 2018) ha'e karai Tavetã Joaju pegua tekoharekokuaa haipývare, arapyrekokuaáre ha arapykuaáre oñemoaranduitéva ha omoherakuãva tembikuaaty mba'ekuéra. Stephen Hawking ojeporavókuri ija hag̃ua Royal Society-pe ary 1974-pe. Ary 1979 guive 2009 peve, Stephen-gui oiko papapykuaa Lukasiáno mbo'ehára, mbo'erã omoñepyrũva'ekue pa'i Henry Lucas ary 1663-pe. Stephen Hawking heta omba'apókuri umi léi kuaa'ypyguáre omomýiva arapy. Roger Penrose ndive ohechaukákuri tenda ha ára, ohapykuehóvo Einstein-pe, oñepyrũha hikuái Big Bang-pe ha opaha kuára hũme. Hawking rembiapo ha rupytykue niko tuichaiterei mba'e tembikuaatýpe guarã. Stephen ohupytyjepe 13 kuatia'atã mbo'ehaovusu jehechakuaaguigua. Upéicha avei oñeme'ẽ chupe heta ambue jehechakuaa ha pyti'ajegua. Hetave apytépe upe Pyti'ajegua Eddington ary 1975-pe, upe Pyti'ajegua Hughes ary 1976-pe ha upe Pyti'ajegua Albert Einstein ary 1979-pe, avei oñeme'ẽ chupe upe Jopói Wolf ary 1988 ha upe Jopói Atúria Ruvicha ary 1989-pe, ary 2009-pe oñeme'ẽ chupe upe Pyti'ajegua Tekosãsógui ha upe Jopói Atyvete BBVA Kuaaty Hembe'y ary 2015)-pe. Stephen Hawking omanókuri ára 14 jasyapy ary 2018-pe, táva Cambridge, Inglatérra retãme, oreko jave 76 ary. Hekove Itúva ha isy oikókuri táva Londres-pe Ñorairõ Guasu Mokõiha aja ha ovákuri hikuái táva Oxford-pe heñói hag̃ua Stephen. Upéi, ombotývo 8 ary ovákuri St. Albans, hi'ag̃uíva Londres-gui ha upépe oikékuri mbo'ehaópe ha upéikatu University College Oxford-pe (1952): upépe avei oñemoarandúkuri itúva. Stephen oñemoarandusékuri papapykuaápe ha ipahápe oñemoarandúkuri tekoharekokuaápe, ndaipórigui papapykuaa Oxford-pe. Mbohapy ary rire ohupytýma kuatia'atã poravopyre tekohakuaatýpe. Jasypa ary 1962-pe, Stephen Hawking oikékuri Papapykuaa Purúva ha Tekoharekokuaa Haipýva Atýpe (DAMTP) Cambridge Mbo'ehaovusuguápe ojapo hag̃ua tembikuaareka arapykuaa rehegua. Oiko chugui tembikuaajára ary 1965-pe hembiapovusu “Arapykuéra rekopyso kuaa”. Oiko avei chugui tembikuaarekahára Gonville ha Caius Mbo'ehaovusúpe. Ary 1966-pe Stephen oñemomba'ékuri Adams Jopóire. Ovákuri Mbyjakuaa Mbo'ehaovusúpe ary 1968-pe ha upe rire, ary 1973-pe, ojevy DAMTP-pe ha upépe, George Ellis ndive, onohẽ araresáre iñaranduka peteĩha. Hetave apytépe, Stephen ojeporavókuri ija hag̃ua Royal Society-pe ary 1974-pe. Ary 1979 guive 2009 peve, Stephen-gui oiko papapykuaa Lukasiáno mbo'ehára, mbo'erã omoñepyrũva'ekue pa'i Henry Lucas ary 1663-pe. Stephen Hawking omendákuri Jane Wilde-re ary 1965-pe ha oikova'ekue oñondive ary 1991 peve. Iñemoñarekuéra Robert (1967), Lucy (1970) ha Timothy (1979). Ary 1995 guive 2006 peve, Stephen omendákuri Elaine Mason rehe. Ary 1963-pe, ombotyriremi 21 ary, Stephen-pe ojapyhýkuri peteĩ mba'asy vai ojevy'ỹva ha'éva tetero'o yke atã (ELA). Jepémo upéicha, peteĩ apyka oku'évape ha oipuruhápe kombutadóra pu'atãha, ombojoapýkuri hekove jepiveguáicha hogaygua ndive, upéicha avei, omotenonde tembikuaareka tekoharekokuaa haipýva rehegua, oho ambue tetã rupi ha ojapo heta ñe'ẽsyry ha avei ohosékuri, peteĩ ára, arapy ryepýre. Stephen Hawking ohaíkuri heta aranduka, umíva apytépe: "La estructura a gran escala del espacio tiempo", “Relatividad general: una encuesta del centenario de Einstein", "300 años de gravitación", "Ára rembiasakue mbykymi", "Black Holes and Baby Universes and Other Essays", "The Universe in a Nutshell", "The Grand Design" ha "Che rembiasami". Stephen ohupytyjepe 13 kuatia'atã mbo'ehaovusu jehechakuaaguigua. Upéicha avei oñeme'ẽ chupe heta ambue jehechakuaa ha pyti'ajegua, Inglaterra ha heta ambue tetãme. Hawking omanókuri ára 14 jasyapy ary 2018-pe, táva Cambridge, Inglaterra retãme, oreko jave 76 ary. Mandu'apy Joaju Premio Príncipe de Asturias de la Concordia 1989 Historia del tiempo de Stephen Hawking. Tekove Tavetã Joajugua Mbyjakuaa Mba'erekokuaa Arapokõi marangatu ha'e pe ára pokõiha pe Arapokõindy Marangatu pegua, Hesu rape ojeroviáva omboarete ha ojeromandu'a umi ára Hesu Kirito ojejapyhy, oñemoinge ramo tovakeópe, ojehupíramo kurusúre, omano ha oikovejeýramo guare. Ára kuéra Ko'ã hína Arapokõindy Marangatu ára: Mandu'apy Joaju Vigilia Pascual 2007 Sitio Oficial del Vaticano Arapokõindy Marangatu Elvis Aaron Presley (Tupelo, Misisipi, 8 jasyteĩ ary 1935-Memphis, Tennessee, 16 jasypoapy ary 1977) ha'e akue kuimba'e herakuã opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua, peteĩ umi opurahéiva herakuãvévagui saro'y XX pegua. Ojegueromandu'a chupe upe «rock and roll ruvicha» ramo, «rock ruvicha», «the King» térã Elvis añónte ramoguáicha. Heñói táva Tupelo-pe, tetãvore Misisipi, hákatu oreko jave 13 ary ova hogaygua ndive táva Memphis-pe, tetãvore Tenesi, oñepyrũ omba'apo upépe ary 1954-pe, karai Sam Phillips, mba'epuporã apoha Sun Records jára, omañávo hese ha'e ikatu omoherakuã porã mba'epuporã Áfrika-Amérika rehegua. Hetã ñorairõhára aty ohenói chupe omba'apo hag̃ua ñorairõhára ramo ary 1958-pe, oñepyrũ omba'apo jey mba'epuporãme mokõi ary rire, upe guive hembiapo mba'epu rehegua herakuãveite. Ary 1973-pe, omotenonde purahéi rechaukaha peteĩha oñembohasáva'ekue ta'angambyrýre, opaite tetãme mba'yru arapygua rupive, Aloha from Hawaii, amo 1500 sua tekovekuéra ohecha chupe. Ipahápe, hetaite ho'u umi pohãno mba'e oñeme'ẽ chupe ikangyve ha hesãi'ỹve ára ha ára, omano meve ary 1977-pe orekóvo 42 ary, iñe'ãsorógui. Ojehechakuaa Presley ha'eha peteĩ umi tekove herakuãvévagui saro'y XX reko arandupýpe. Iñe'ẽ pu py'ahetáva ha opuraheikuaáva opaichagua mba'epuporã, hetave mbytépe upe country, rock, góspel ha blues. Upéicha avei, ha'e niko upe opurahéiva año oñemuvéva imba'pu rembiapo. Oñemomandu'a chupe 14 jopói Grammy rehe, mbohapy ipu'aka ha hembiapo guasu herakuãite avei ipu'aka peteĩ oreko aja 36 ary. Ary 2016-pe, upe atyvete Recording Industry Association of America omoañete Elvis ha'e upe oñemuvéve mba'epuporã mba'ekuéra opa áragui Tetãvore Joapykuérape, The Beatles ha Garth Brooks rire. Mandu'apy Joaju Henda tee ñandutíme (ingleñe'ẽme) CLUB OFICIAL DE ELVIS PRESLEY EN ESPAÑA (karaiñe'ẽme) Opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua San Cristóbal ha Nieves (ingleñe'ẽme: Saint Kitts and Nevis) ha'e hína mokõi ypa'ũ Karívepe ojejuhúva, Amérikape, oiko joaju Tetã Ñembyatypyre San Cristóbal ha Nieves rupive (ingleñe'ẽme: Federation of Saint Kitts and Nevis ha avei Federation of Saint Christopher and Nevis) ha upéicha ha'e peteĩ tetã hekosasóva ypa'ũnguéra Karíve pegua yvate gotyo. Cristóbal Colón ojapo kolónia ã mokõi ypa'ũme oho jey mokõiháme Amérikape, ha ombohéra upe ypa'ũ tuichavéva San Cristóbal omomba'e hag̃ua upe karai marangatu "Cristóbal de Licia", ha upe ypa'ũ michĩvéva Nieves, heta arai oĩgui ko ypa'ũ yvytyrysýipe ojoguáva hyjúi yrypy'a. Ko tetã hína upe tetã michĩvéva Amérikape, ituichakue rehe ha tetãygua hetakue rehe avei. San Cristóbal ha Nieves yvy apekue ohupytýnte amo 261 km² ha amo 54.961 tekove oiko ijyvýpe. Itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra ipype ha'e hína Basseterre, San Cristóbal ypa'ũme. Ypo'i Narrows ohasa ã mokõi ypa'ũ mbytére, 3 km ipukukue hína. San Cristóbal-pe oĩ upe yvyty yvatevéva ã ypa'ũgui, Yvyty Liamuiga, orekóva 1.156 m. Haimete opa umi tetãygua ijypykue ou akue Áfrikagui tembiguái ramo. Umi San Cristóbal ha Nieves retãygua ipehẽngue tuichavéva ojerovia Hesu rapépe ha oñe'ẽ ingleñe'ẽ. Mandu'apy Joaju San Cristóbal ha Nieves retã rekuái henda tee ñandutíme (ingleñe'ẽme) San Vicente ha Granadinas (ingleñe'ẽme: Saint Vincent and the Grenadines) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy apekue oĩ heta ypa'ũme Karívepe ojejuhúva, Amérikape, tetã Venesuéla yvate gotyo ha tetã ypa'ũ ambuéva Gyranáta yvtae gotyo avei, upe ypa'ũnguéra Karíve pegua atýpe. Ijyvy apekue ohupytýnte 389 km² ha oike ipype upe ypa'ũ guasu San Vicente ha ypa'ũ aty Granadinas ipehẽngue yvategua. Itavusu ha itáva orekovéva tekovekuéra ipype ha'e hína Kingstown, San Vicente ypa'ũme ojejuhúva. Mandu'apy Joaju San Vicente ha Granadinas retã rekuái henda tee ñandutíme (ingleñe'ẽme) San Vicente ha Granadinas marandukuéra Mba'ekuaarã OMS pegua San Vicente ha Granadinas rehegua Departamento de Turismo de San Vicente ha Granadinas (ingleñe'ẽme) San Vicente ha Granadinas ipoyvi San Vicente ha Granadinas (ingleñe'ẽme) {{Ficha de taxón | name = Kyja | image = Myocastor coypus - ragondin.jpg | image_width = 250px | regnum = Animalia | phylum = Chordata | classis = Mammalia | ordo = Rodentia | subordo = Hystricomorpha | infraordo = Hystricognathi | familia = Myocastoridae | genus = Myocastor | species = M. coypus | species_authority = Molina, 1782 | range_map = Mapa Myocastor coypus.png | range_map_width = 250px | range_map_caption = Kyja rekoha| range_map_legend = }} Kyja (Myocastor coypus'') ha'e peteĩ mymba okambúva ha oñapi'ũva oiko Ñembyamérikape, opaichagua tenda y no'õva rupi. Yvypóra oipuru kyja ro'o ojapo hag̃ua hembi'urã ha ipire ojapo hag̃ua hembipuru opaichagua, upévare ojesaite'o opa Yvýpe. Ko mymba oikomeméva ysyry, ypa ha yno'õvu rupi. Ho'u opaichagua yva ha ka'avo. Yvypóra omoĩ va'ekue ko mymba oparupi, noimevéintema Ñembyamérikape, ojeikuaa ko mymba ha'e hína mymba jasurúva heta tetãme ha mymba ombyaíva heta tetã ambuéva hekoha tee. Ipohýikue 4 amo 10 kilogarámo hína. Hete pukukue ohupyty 40 amo 60 cm hína, ha huguái ohupyty 30 amo 45 cm, ipuku ha ipire pira ipiréicha. Hague marrõite ha overamíva, hesa ha inambi imichĩva. Ko mymba henda tee hína tetã Arhentína, Chíle, Paraguái, Pindoráma, Uruguái ha Vorívia. Hákatu ko'ãga oiko oparupi Yvateamérikape, Hapõme ha Európape. Ehecha avei Európa kyja Mandu'apy Joaju Rastros y fotos de coipos en España. Oñapi'ũva Cornellà de Llobregat municipio Epañape, Barcelona provincia-pe. Oikovéva: 86.610 (2017) - 7 km2 Ambuére joaju Sitio web de Cornellà de Llobregat {ca} {es} Katalúña táva Tamba (Mytilidae), ha'e opa syrymbe oiko yguasúpe ha ijyta mokõiva, syrymbe juehepehẽ, yvypóra heta oheka ko mymbakuéra ho'u hag̃ua. Tambakuéra oiko yguasúpente ha yrembe'y yvyku'ípe oparupi. Ojapoháicha ytã, tambakuéra ikatu ojapo apu'a morotĩ ipýpe. Ehecha avei Ytã Améha Mandu'apy Joaju Mymba ijyta mokõi Yvyrata, yvytyrata, yvytypo térã héra ymaiteve guare Takumbu, ha'e hína yvykua térã yvyty opoíva umi mba'e aku magma, osẽ rire okápe héra lava, ha tanimbu térã kusugue, oúva yvy ryepýgui ha osẽva pochyitépe. Magma jejupi ha ñesẽ oiko sapy'apy'a pochýpe ha ojehero ñehẽngue, yvytypo ñehẽngue ikatu oikoe hi'arépe ha imbaretekuépe, oĩ avei ñehẽngue oiko py'ỹi ha oiko sapy'apy'ánte, oĩ opoíva lava michĩmi osyrymíva yvyty apére ha oĩ opoíva hetaite lava kapúicha oparupi ombyaíva ha ohapýva opaite mba'ekuéra ijerére. Yvytypo ikatu ojejuhu yvyrusúpe ha yguasu ruguápe avei. Yvykuágui osẽ pochýpe opaichagua mba'e aku, magma (tata hu'ũ), ita ku'i, ytaku, mba'etĩ ha tanimbu, ko'ã mba'e aku oĩha ojehero tata hu'ũ ñemono'õ ha opyta yvy guýpe, mba'e aku osẽvo ojupi tatatĩsẽha rupive, upéi mba'e akukuéra omondyryry pe yvy ape oikokuévo chugui kuára ha osẽ. Yvytypo yvatevéva opaite Yvýgui ha'e niko ku Nevado Ojos del Salado, tetã Arhentína ha Chíle opytáva, ha'e avei yvyty tuichavéva mokõiha oĩva Yvy ipehẽngue ñembyguápe ha Yvy ipehẽngue kuarahyreikeguápe (yvyty Arhentína pegua Aconcagua rire). Mandu'apy Joaju Yvyrata Tata hu'ũ térã magma (gyresiañe'ẽgui: magma «mba'e hu'ũ») ha'e ojeheróicha ita ku'i akuitéva ha opaichagua tata oĩva Yvy ryepýpe, magma oĩha ojehero tata hu'ũ ñemono'õ ha opyta yvy guýpe, ojupi tatatĩsẽha rupive ha osẽ yvýpe kuára rupive, peteĩ yvyratápe, osẽ rire okápe héra lava. Magma hakuiterei hína, oĩ 700 °C guive amo 1300 °C peve. Mandu'apy Joaju Lava Tata hu'ũ ñemono'õ Yvyrata Tata hyku térã láva (latinañe'ẽgui: labes «je'a») ha'e ojeheróicha tata hu'ũ akuitéva (magma) ojupívo ha osẽvo Yvy ryepýgui peteĩ yvytypóre. Omondyryrývo pe yvy ápe hakuite ha ohupyty amo 700 °C guive 1.200 °C peve. Yvytypo ñehẽngue ikatu opoi láva michĩmi osyrymíva yvyty apére ha ikatu opoi hetaite láva kapúicha oparupi ombyaíva ha ohapýva opaite mba'ekuéra ijerére. Mandu'apy Joaju Magma Yvyrata ñehẽngue Yvyrata Yvytypo ñehẽngue oiko osẽvo Yvy ryepýgui yvytypo rupive opaichagua mba'e aku. Yvytypo ñehẽngue oiko upe magma oñembyakuvégui ha oñepyrũ osẽ tata hu'ũ ñemono'õgui ojupi aja tatatĩsẽha rupive, omondyryry pe yvy ape ha upéi osẽ pochyitépe. Mba'evai oguerúva ikatu ombyai yvypóra ha mymba rekoha, umi mba'etĩ osẽ avei ikatu oguejy yvy ape ári ama vai rupi, hérava ama hái, ha tanimbu ho'a yvy ári ombyai tekoha avei, heta mba'asy vai ogueru avei yvypórape guarã. Magma osẽ rire okápe, yvytypo ñehẽngue rupive, héra láva. Yvytypo oñehẽnguévo heta mba'e vai ogueru ñepyrũrãme, ha upéi katu ogueru mba'e porãite yvýpe guarã. Umi mba'ehekove'ỹva (juky ha mineral opaichagua) opoíva ojapo porã yvýre, okakuaa pype oñeñotỹva guive ha omongakuaa porã mymbakuéra ho'úva avei ñanáre. Mandu'apy Joaju Magma Lava Yvyrata Tata hu'ũ ñemono'õ niko umi mba'e aku ha magma oĩha, Yvy ape guýpe ojejuhúva. Yvykua guasu oñemyasãiva opa rupi orekóva ipype tata hu'ũ opaichagua. Hetaite pohyikue oĩ magma rehe oĩva tata hu'ũ ñemono'õme, hi'ári oĩ yvy ha ita guasu ipohyitéva, ára ohasa jave magma omondyryry pe yvy ha pe ita ijerére ha ojupi yvy ape gotyo, ohupytývo yvy ape láva héra ha upéi oiko peteĩ yvytypo ñehẽngue, upévare, opaite yvytypo oreko iguýpe peteĩ tata hu'ũ ñemono'õ. Mandu'apy Joaju Yvyrata Santa Lucía (ingleñe'ẽme: Saint Lucia) ha'e peteĩ tetã michĩ hekosãsóva ijyvy apekue oĩ ypa'ũme Karíve yguasúpe, ojejuhúva Amérikape, ijerére ojejuhu, yguasu rupi, ñemby gotyo San Vicente ha Granadinas ha yvate gotyo ojejuhu upe ypa'ũ Martinica. Ko tetã oĩ Tetãnguéra Ñembojoajúpe ha ypa'ũnguéra Karíve pegua atýpe. Tavetã Joaju oñembojára ko ypa'ũre ary 1663 guive 1667 peve, ha umi ary ou upéi ko ypa'ũ ho'a heta jey Hyãsia ipoguýpe ha Tavetã Joaju ipoguýpe. Ary 1814-pe, Tavetã Joaju oñembojaraite Santa Lucía rehe, ha omoĩmba ko ypa'ũ ipoguýpe. Ára 22 jasykõi ary 1979-pe Santa Lucía ohupyty isãso. Ko tetã réra ou kuña marangatu Lucía de Siracusa réragui, kuña ohasa asy ojerovia Hesu rape rehe, upéicha ojehero ko ypa'ũ ára 13 jasypakõi Cristóbal Colón oguahẽ upépe, oñemboaratégui upe ára ko kuña marangatu ára. Ymaguare, arauáko kuéra, ko ypa'ũme oiko tenonderã, ojehero ko tenda Iouanalao, he'iséva "teju guasu rekoha", opa rupi ojehecha ko'ã mymba. Mandu'apy Joaju Santa Lucía retã henda tee Página de la Misión Permanente de Santa Lucía en la ONU Oficina de Turismo de Santa Lucía Castries ha'e niko Santa Lucía itavusu, tetã michĩ hekosãsóva ijyvy apekue oĩ ypa'ũme Karíve yguasúpe, ha táva tuichavéva ojejuhu ku ypa'ũme. Ary 2013-pe ojeipapa amo 70.000 tavayguakuéra oiko ko távape. Joaju Santa Lucía Akytã'ai térã akytã vai ha'e mba'éichapa ojehero peteĩ aty heta mba'asy juehegua oĩva, mba'asykuéra ombohetaitéva sarambihápe yvypóra rete hekoveapỹi, ikatúva oñemyasãi hete pehẽngue ambuéva rehe. He'iháicha karai Rupert Allan Willis, pohãnohára Auterália retãygua, peteĩ akytã'ai ha'e voi peteĩ tete pehẽngue hu'ũ ha hekope'ỹ okakuaavéva umi tete pehẽngue hu'ũ ambuévagui ha ndaijojáiva. Akytã'ai ikatu oñepyrũ peteĩ tete pehẽnguémente ha upéi oñemyasãi tete pehẽngue ambuéva rehe. Hetaite jey noipohano porãi ramo ohasa asývape, omanóta. Umi mba'asy apytépe ojehechavéva oĩ: pirére, ñe'ãvevúire, kámare ha tyekuére. Ojeikuaa oiko amo 100 mba'asy akytã'ai ikatúva oporombohasa'asýva, hákatu ndaha'éi opaite akytã'ai hembiapovaíva; oĩ avei akytã'ai nahembiapovaíriva, umíva noñemyasãiri yvypóra hetére. Ojehechávo hete pehẽngue hu'ũ ha hekope'ỹ, huguy sẽ rei ramo, ohu'u vaívo, hete pohýikue oguejývo, hyekue isarambívo ha ambuéva, ikatu ha'e umi akytã'ai kuaa ypy. Umi kuaa ypy ohechaukáramo jepe ohasa asýva orekoha akytã'ai, ikatu ohechauka avei mba'asy ambuéva ndaha'éi akytã'ai. Akytã'ai hembiapovaíva oñemyasãi ha okakuaa pya'e yvypóra retére, ombyai yvypóra rete pehẽngue ijerére oĩva, ojeipe'áramo jepe yvypóra retégui, sapy'ánte oñepyrũ jeýta ha, noñeñangareko porãiramo, hasýva omanóta. Akytã'ai nahembiapovaíriva okakuaa mbeguehápe ha noñemosarambíri, ojeipe'áramo jepe yvypóra retégui noñepyrũ jeymo'ãi. Tekovekuéra opaichagua ikatu ohasa asy akytã'aíre, mitãrã avei, hákatu tapicha itujavéva ohasa asy meméva. Akytã'ai ojuka amo 13 % opaite yvypóragui. He'iháicha Amérika Atyvete Akytã'aíre Oñemoĩva, amo 7,6 sua tapicha omano ary 2007-pe ohasa asýgui akytã'aíre. Akytã'ai renonde'a ikatu ojejapo upéicha, ani japita, ani ñande rete ipohyitéva térã ivevuietéva, ani ñañemonga'u vai, ñañemongaruporã avei, ja'u va'erã hi'upy ha'etéva ha tembi'u oĩmbáva (opaichagua ka'avo ha hetaite yva, michĩmi so'o), akóinte jareko va'erã ñande retére opa vakúna ñaikotevẽva ha ani ñañemoĩ py'ỹi kuarahy resapére. Ñangareko me'ẽ umi hasývape ou va'erã opaite pohanokuaaty rendápe, upéicha oñemonguera porãta. Mandu'apy Joaju Mba'épa akytã'ai ha mba'éichapa ojekakuaa? (karaiñe'ẽme) ATSDR karaiñe'ẽme - Mba'épa akytã'ai? Cancer Commons. Amérika Atyvete Akytã'aíre Oñemoĩva (karaiñe'ẽme) Káma akytã'ai ha'e voi peteĩ mba'asy ombohetaitéva sarambihápe yvypóra káma hekoveapỹi. Ko mba'asy oiko peteĩ tekoveapỹi hekope'ỹ oñepyrũvo oñemboheta sarambihápe oiko peve peteĩ akytã'ai, ha upéi ku akytã'ai oñepyrũ oñemyasãi yvypóra hete pehẽngue ambuéva rehe. Ojeikuaa oiko meméva mokõi káma akytã'ai mba'asy: peteĩ oñepyrũva umi kamby rapemíme ogueraháva kamby káma guive kamapu'ã meve (ko mba'asy oiko meméva ha amo 80 % opaite káma akytã'aigui ha'e niko ko mba'asy peteĩha); ha ambue oñepyrũva upe káma pehẽngueme ojapóva kamby (amo 10 térã 12 % opaite káma akytã'aigui). Kuña g̃uaig̃ui, kuñataĩ huguysẽ peteĩháme imitãitévo, kuña imembysẽ peteĩháme itujaitévo térã imitãitévo, kuña araka'eve noimembysẽi, ijypykuekuéra orekova'ekue káma akytã'ai, ho'uitérõ tajyguery pohãnguéra, oñemonga'u meméva térã kuña ipire morotĩva ha'e umi kuña ikatuvéva ohasa asy káma akytã'aíre. Kuimba'e avei ikatu ohasa asy káma akytã'aíre, hákatu sa'ive 1 % opaite káma akytã'aígui ojehecha kuimba'ére. Káma Akytã'ai Ára oñemomba'egusuve ára 19 jasypa, ikatu hag̃ua opavave oikuaa porãite mba'épa pe káma akytã'ai ha mba'éichapa oñemonguerakuaa. Káma akytã'ai ha'e niko amo 31 % opaite akytã'aígui oreko kuñanguéra Yvy tuichakue javeve. Amo 43 % opaite káma akytã'ai ojehecha ary 1997-pe oiko umi tetã kakuaátavape. Kuñanguéra hetakue oreko káma akytã'ai 100.000 kuña apytépe ha kuñanguéra omano káma akytã'aíre 100.000 kuña apytépe heta tetã ambuévape: Ehecha avei Sã Pytãngy Mandu'apy Joaju The Cancer Genome Atlas Network, «Comprehensive molecular portraits of human breast tumours», Nature (septiembre de 2012). Akytã'ai Freestyle Script ha'e peteĩ taity ojapo Colin Brignall ary 1969-pe ha Martin Wait ary 1981-pe. Taity ñe'ẽhũ Freestyle Script pegua ojejapo ary 1986-pe. Ko taity maranduhára hína Adobe, ITC ha Letraset. Ko taity oreko irundy ñe'ẽmbojerepe: Regular, Bold, SH Reg Alt, ha SB Reg Alt. Mandu'apy Taity Carles Puigdemont i Casamajó (Amer, 29 jasypakõi ary 1962-pe) ha'e peteĩ karai momaranduha ha ojokuaikuaáva Epáña retãygua. Ha'e akue Katalúña Porokuái ruvicha 18ha pegua. Ojupi ára 12 jasyteĩ ary 2016-pe ha osẽ ára 28 jasypa ary 2017-pe. Joaju Tekove Españagua Yvyryrýi ha'e niko guarara ha sarambi sapy'agua oiko yvy apépe umi ita oĩva yvy guýpe oñemohendávo, upéicha oku'e ha otiri yvy ape. Ita ape yvyguýgui sapy'ánte osẽ mbaretekue oku'ekuévo hetaite ita ha upéicha oñeñandukáva umi yvy apeno rupive, ku mbaretekue ñesẽ yvyguýgui hína omomymýiva yvy ape. Yvyryrýi oñepyrũháme héra mbyte. Mbyte ári ha'e niko upe tenda yvyryrýi oñepyrũháme ári, yvyryrýi imbarete ha omba'embyaivehápe. Yvyryrýi ikatu ombosyry yvy, omoambue yvy ape, ikatu omomymýi yguasu avei ha upéicha oñepyrũ umi sunámi (y apeno tuichaitéva ha mbareteitéva), ikatu omoñepyrũ peteĩ yvyrata ñehẽngue avei. Oikuaa hag̃ua mboýpa mbaretekue osẽ yvyguýgui ojeipuru meméva yvyryrýi ra'ãha Richter. Mandu'apy Joaju Protección Civil European-Mediterranean Seismological Centre Yvyryrýi Ñe'ãvevúi akytã'ai ha'e niko peteĩ mba'asy ombohetavéva sarambihápe umi ñe'ãvevúi hekoveapỹi aty, peteĩ umi akytã'aígui ojehechavéva oporombohasa'asýva. Ñe'ãvevúi akytã'ai oñepyrũmeméva umi ñe'ãvevúi hekoveapỹi ahoja'ípe, tekoveapỹi apemíre, ha upéi ikatu oñemuasãi ha oñemosarambi pya'ehápe umi yvypóra rete pehẽngue ambuéva rehe. Ndaha'éi ñe'ãvevúi akytã'ai umi mba'asy oike ñe'ãvevúime oúvo yvypóra rete pehẽngue ambuévagui, oñemuasãigui ha noñepyrũigui ñe'ãvevúime. Umi mba'asyapypẽ ojehechameméva apytépe oĩ ohasa asývo iñambu hag̃ua, hu'úvo térã hu'úvo ruguysẽva, ha hete ndaipohýi porãvéivo, oñembopiruvégui, upéicha avei ojehecha pyti'a rasy, ahy'o kororõ vai, tova aruru ha ajúra aruru. Ojeikuaa oĩ mokõi ñe'ãvevúi akytã'ai mba'asy: Peteĩva héra ñe'ãvevúi akytã'ai tekoveapỹi imichĩre ha ambuéva ojehero ñe'ãvevúi akytã'ai tekoveapỹi naimichĩrire, ojeikuaa rire upéva ikatu ojehapejoko porãve umi mba'asy, peteĩha (tekoveapỹi imichĩre) noikotevẽi pirekytĩ ha ikatu ojeipuru pohã, mokõiha (tekoveapỹi naimichĩrire) oikotevẽ pirekytĩ, láser resape ha oĩ avei ojeipuru va'erã ñepohãnopuku pirépe guarã tesape mbarete oipurúva. Mba'e omoñepyrũvéva ko akytã'ai ha'e hína petỹpuru, amo 95 % hasývagui opita térã opitáva'ekue. Umi tapicha ndopitáiva ikatu oreko ko mba'asy ijypykue orekógui ymaguare, oikógui mba'etĩ vai héra radón hi'aguĩ, amiánto, ha tekohatyai, oikógui avei tapichakuéra opitáva hi'aguĩ. Pohanohára ohecha pya'eitérõ hasýva orekoha ñe'ãvevúi akytã'ai iporãvéta osẽ hekopete hag̃ua ko mba'asy jehapejoko. Ñe'ãvevúi akytã'ai ñepyrũme, ojehapejokóramo, umi 20% hasývape, ikatu oiko porãve pirekytĩre. Oikóramo jepe, ko mba'asy oñemosarambi pya'égui ha hasýgui ojehecha hag̃ua yvypóra retépe, oñemuasãimbáma ojehecha ramo. Ñe'ãvevúi akytã'ai ha'e hína mba'asy oporombohasa'asyvéva ha akytã'ai ojehechavéva yvypóra oreko, peteĩ umi mba'asýgui oporojukavéva avei. Akytã'ai ojukavéva hína kuimba'ekuéra ha ojukavéva mbohapyha voi kuñanguéra, tyekue akytã'ai ha kámare rire. Mandu'apy Joaju Actualización sobre Cáncer de Pulmón para médicos Medscape karaiñe'ẽme Ñe'ãvevúi akytã'ai (Marandunguéra karaiñe'ẽme) Situación epidemiológica y pronóstica del cáncer de pulmón en España. En ''Archh Bronconeumol 2006;42(11):594-9 Carcinoma broncogéncio. Revisión del Grupo MBE del Hospital 12 de octubre(marzo de 2007) Akytã'ai Akytã'ai ñemuasãi oiko ojehechávo akytã'ai osẽ iñepyrũhágui ha oñemosarambíma umi yvypóra rete pehẽngue ambuéva rehe, ojehechameméva oiko upéicha tuguy rapekuéra opaichagua rupi, akytã'ai ikatu oike umi tuguy hekoveapỹime ha ova oparupi. Akytã'ai hína mba'asy ombohetaitéva sarambihápe yvypóra rete hekoveapỹi. Oiko rire ko ñemuasãi ikatu ojehapejoko pirekytĩ rupive térã pohã mbarete opaichagua rupi. Mandu'apy Joaju Ñemuasãi Togue ha'e voi ka'avo ha yvyramáta pehẽngue ojapóva tesapemoñanga oipyhývo Kuarahy resape. Ka'avo rogue opaichagua oĩ, ipéva térã ijapu'amíva, ituicháva térã imbykymíva. Toguekuéra hovyũ hína, oĩramo jepe ipytãva araroguekúi jave térã isa'y ambuéva. Joaju Ka'avo Hectárea (ñe'ẽpehẽ hecto-, gyresiañe'ẽme ἑκατόν [hekatón], he'iséva «100») ha'e voi mba'éichapa ikatu oha'ã térã oñemedi apekue renda ha'éva 10.000 temira'ãha irundykejojáva. Ha'e hína irundykejoja apekue opa ijyke orekóva 100 metro (temira'ãha). Héra mbyky hína ha. Mandu'apy Joaju Ta'ãha Santa Catarina retãvoréme oĩ 295 tavakuéra (2010-pe) Tavakuéra Mandu'apy Oñapi'ũva (Rodentia) ha'e voi mymba okambúva juehegua hekovety oñemohendáva ipype amo 2280 mymba juehegua; ha'e hína okambúva juehegua hekovety orekovévo mymba jueheguakuéra ipype. Umi ojeikuaavéva mbytépe oĩ anguja, kapi'yva, akuti, paka, kui'ĩ, kuatirana ha akutipáy. Mymba oñapi'ũva hãi mbuku ha haimbe, oipuru oñapi'ũ hag̃ua yvyra, ho'u porãve ha pya'eve hembi'u ha osu'u hag̃ua umi mymba ambuéva ho'uséva chupekuéra. Mymba oñapi'ũva ho'u opaichagua ka'avo ra'ỹi ha ka'avo ambuéva, oĩ avei umi ho'úva opaichagua mba'e ambuéva. Yvypórape guarã naiporãi, ymaguare guive, mymba oñapi'ũva, umíva ikato omosarambi mba'asy ha ho'upa yvypóra rembi'u avei. Haimete opa mymba oñapi'ũva hetyma mbyky ha hete michĩ. Mandu'apy Joaju ArchéoZooThèque : osteología de los Roedores : fotos ordenados por orden, familia y especie Akãnundu ha'e hína umi mba'asyapypẽ umi mymba ha yvypóra rete ohechauka ipámo rire, térã hasyite rire, ko mba'asyapypẽ rechaukaha ojeikuaavéva hína oiko yvypóra rete oñembyakúvo, ojupivéva 38°C ári. Ojeikuaavéramo jepe ko mba'asyapypẽ rechaukaha oiko yvypóra rete oñembyakúvo, oĩ avei umi hete oñemoro'ysãva, oguejyvéva 35°C guy. Yvypóra iñakãnundúva rechaukaha Ojupívo 37 °C: hete iporãite, naiñakãndúi, hete mba'epytu porã oĩ 36 ha 37 °C mbytépe 38 °C (akãnunduvevúi): akãnundu ojupivéva 37 °C ári hákatu ndohasái 38 °C 24 aravo jave 39 °C: hete hy'áieterei ha ipytã, ipy'aperere ha ipy'atytýi. Ikatúne hovakueite. 40 °C (akãnunduvai): iñakãjere vai, iñakã guyry, hete y'ỹva, ikangyite, ipy'avai, ogue'ẽ, iñakãrasyite ha hy'áieterei. 41 °C: opaite umi mba'ekuéra ojehaímava mboyve; oĩ avei ipy'ahetaite, iñãngekói vai ha ikeranaite. 42 °C: opaite umi mba'ekuéra ojehaímava mboyve; hete hesa'yju vai térã ipytã vai. Ikatu ikemano, huguy rape omba'apógui mbareteve térã mbegueve. 43 °C: ápe voi omano térã iñapytu'ũ oñembyaiete, atáka vaietére ohasa. Oguejývo 35 °C: hete mba'epytu oguejymi, hete mba'epytu porã oĩ 36 ha 37 °C mbytépe 34 °C: hete ryrýi vai, ikuã ndoku'evéima, ipy'ahetaite. 33 °C: ikerana, hete ryrýi oñemomichĩ, ipy'apopo. 32 °C ikerana vai ha ikatu ikemano. Ndaiporivéima tete ryrýi. 31 °C: ikemano. 28 °C: ikorasõ oñembyai. 26 °C ha michĩvéva: ápe voi omano ikorasõ oñembyaígui, oĩramo jepe ohasa asyitéva ha nomanói. Ehecha avei Zika Akãnundu Mandu'apy Mba'asy Uru (Odontophorus capueira) ha'e peteĩ guyra michĩ juehegua oñemohendáva Amérika ynambu'i juehepehẽme (Odontophoridae), ko guyra ojejuhu Arhentína, Pindoráma ha Paraguái retãma. Oñeimo'ã ndojejuhuvéima Uruguái retãme. Hete yvatekue ohupyty amo 26,5 térã 29 cm. Hete hũngy ha marrõ michĩ, hetyma puku. Ho'u yvyra'a opaichagua ha yva ra'ỹi, sapy'ánte ho'u avei tymbachu'i ha mymba ipy apytimby ambuéva. Ohaitypo yvýpe. Mandu'apy Guyra Kavure tembi'u Paraguái ojejapóva ha ojegueromandu'ávo San Juan árape avei, jajapo haguã ñeikotevẽ hína typyraty, ñandy, juky, kamby ha chicharõ vaka kyragui jejapopyre. Ko tembi'u ojapo Paraguái ypykue yma, oguereko heta mba'e ko tembi'u ko tetã mba'éva. Mandu'apy Tembi'u Paraguái Guarakavusu (Cnemotriccus fuscatus), hérava avei karaiñe'ẽme, mosqueta de ceja blanca (Argentina ha Paraguái retãme) ha'e peteĩ guyra juehegua upe guyra tupão ojoguáva ha oikóva Ñembyamérikape. Hete yvatekue hína amo 14,5 cm ha ipohyikue amo 11,9 g. Huguái puku, hague hũngy ha itĩ hũite. Ko guyra ojehecha oparupi Ñembyamérika ka'aguýpe, tetã Argentina guive Venesuéla peve. Joaju Videos, fotos y sonidos de Cnemotriccus fuscatus en The Internet Bird Collection. Sonidos y mapa de distribución de Cnemotriccus fuscatus en xeno-canto. Guyra Kaigue oiko voi oimévo mba'e oimeraẽva oporomongueráiva ha oporombyajúva, yvypóra oñandu mba'e oimeraẽva ikaigueha ndojehúivo mba'eve térã ára ha ára oikórõ jeyjey mba'e heta jevy ojejapómava, ijayitéva yvypórape ha oporombohasa asýva. Kaigue oiko ndaipóri ramo mba'e oporombojesarekóva, mba'e oporombovy'áva ha mba'e ipyahúva, taha'e ha'éva mba'e apopy térã apytu'ũroky pyahu, ndaipóri ramo mba'eve ojejapo hag̃ua. Yvypóra ikaiguérõ ikatu oiko ñangareko'ỹ térã ikatu ojapo mba'e ombohasa asýva chupe. Karai haihára arandu Isaac Asimov he'i akue "kaigue ha'éta voi mba'e mba'asy ogueruvéva" ko ñande ára jave, ombyai meve yvypóra apytu'ũme, ipy'aitépe ha avano'õme. Karaikuéra ohesa'ỹijóva apytu'ũkuaaty he'i kaigue ikatu oraha mitãnguéra teko vaíre. Mandu'apy Joaju Py'akyrỹi Hans Christian Andersen (Odense, 2 jasyrundy ary 1805 - Kopenihage, 4 jasypoapy ary 1875) ha'e akue peteĩ haihára ha ñe'ẽpapa Ndinamáka retãygua, herakuãite imombe'unguéra mitãme guarã, umíva mbytépe ojejuhu Ype'i vaimi, Yjarami ha Ro'y ruvicha kuñataĩ. Ko'ã mbohapy Andersen rembiapokue ojehasa va'ekue ta'angamýime Disney rupive. Mandu'apy Joaju Ikuatiarogue tee ñandutíme Apartado dedicado a Andersen en el sitio Arkiv for Dansk Litteratur; Ndinamakañe'ẽme. Ñe'ẽpapára Ndinamáka Tembiapoporãnguéra niko ha'e pe ta'u remicha'ã ha jeikuaauka ojejuhúva yvypóra avano'õ ha arandupýpe. Ipype oikoha iñangaturãvéva apytépe oĩ haikuaa (chugui ojepytero ñe'ẽpoty, haisyry ha tekochaukarã), tembiapoporã teteteépe (ijapytépe atõi, jeroky ha ñoha'ãnga), ha tembiapoporã ojehecháva (ijapytépe ñemoha'ãnga, ñemongolo, ta'ãnga'okuaa, ñai'ũ apo, ñeñopĩ ha jogapokuaa). Oĩ tembiapã ombojoparáva peteĩ mba'e ojehecháva ha teteteépe jehechauke (techapyrãre, ta'ãngu'ekuaa) térã kuatia (kaso'i). Kurupikua ñemongolo marandeko-mboyvegua guive, ta'ãngamỹi ko'aragua peve, tembiapoporã oiko peteĩ ygáicha oikóva káso ñemombe'urã ha avei ojeikuaauka haguã mba'éicha yvypóra ha ijerére oĩva ojogueraha. Tembiapoporã Ára 16 jasypoteĩ ha'e ára 167ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 168ha umi ary hekope'ỹme. Amo 198  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1139: Konoe, mburuvicha Hapõ pegua (ary omano 1155). 1583: Axel Oxenstierna, estadista Suésia pegua (ary omano 1654). 1612: Murad IV, sultán otomano (ary omano 1640). 1644: Enriqueta Ana Estuardo, kuñakarai Vyretáña pegua (ary omano 1670). 1723: Adam Smith, economista ha karai arandu Ekósia pegua (ary omano 1790). 1749: Gottlieb Conrad Christian Storr, médico ha naturalista Alemañagua (ary omano 1821). 1752: Salavat Yuláyev, haihára ha ñe'ẽpapára Rrúsia pegua (ary omano 1800). 1794: María Trinidad Sánchez, activista ha luchadora por la independencia Dominicana (ary omano 1845). 1792: Thomas Mitchell, explorador Auterália pegua (ary omano 1855). 1793: Diego Portales, ojokuaikuaáva Chilegua (ary omano 1837). 1801: Julius Plücker, matemático ha físico Alemañagua (ary omano 1868). 1821: Tom Morris, Sr., golfista Ekósia pegua (ary omano 1908). 1826: Constantin von Ettingshausen, geólogo ha botánico austriaco (ary omano 1897). 1829: Gerónimo, jefe indígena norteamericano (ary omano 1909). 1836: Wesley Merritt, general Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1910). 1837: Ernst Laas, karai arandu Alemañagua (ary omano 1885). 1858: Gustavo V de Suecia (ary omano 1950). 1863: Francisco León de la Barra, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary omano 1939). 1863: Arturo Michelena, mongolohára Venesuéla pegua (ary omano 1898). 1866: Joaquín Clausell, mongolohára Méhiko pegua (ary omano 1935). 1866: Juan F. Muñoz ha Pabón, haihára ha religioso Epáña pegua (ary omano 1920). 1874: Arthur Meighen, ojokuaikuaáva ha primer ministro canadiense (ary omano 1960). 1875: Luis Garrido Juaristi, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano 1940). 1875: José Martínez de Velasco, abogado ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano 1936). 1879: Gustavo Ross, ojokuaikuaáva ha financero Chilegua (ary omano 1961). 1887: Silvio Pettirossi, pionero de la aviación Paraguaigua (ary omano 1916). 1888: Alexander Friedmann, físico ha matemático Rrúsia pegua (ary omano 1925). 1890: Stan Laurel, El Flaco, mba'eapohára Vyretáña peguata'angamýigui cómico, del dúo El Gordo ha el Flaco (ary omano 1965). 1892: Josep Llorens i Artigas, ceramista Epáña pegua (ary omano 1980). 1892: Lupino Lane, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano 1959). 1894: José Amalfitani, dirigente deportivo Argentina pegua (ary omano 1969). 1894: Norman Kerry, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1956). 1894: Fiódor Tolbujin, karai milíko soviético (ary omano 1949). 1896: Murray Leinster, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1976). 1897: Elaine Hammerstein, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1948). 1897: Georg Wittig, químico Alemañagua (ary omano 1987). 1901: Henri Lefebvre, karai arandu Hyãsia pegua (ary omano 1991). 1902: George Gaylord Simpson, paleontólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1984). 1902: Barbara McClintock, genetista Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de medicina en 1983 (ary omano 1992). 1903: Helen Traubel, soprano Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1972). 1907: Jack Albertson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1981). 1910: Juan Velasco Alvarado, tetã rendota Peru pegua entre 1968 ha 1975 (ary omano 1977). 1912: Enoch Powell, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary omano 1998). 1915: Mariano Rumor, ojokuaikuaáva Itália pegua (ary omano 1990). 1915: John Tukey, matemático Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2000). 1917: Phaedon Gizikis, general griego, Presidente de Grecia (ary omano 1999). 1917: Katharine Graham, editora del Washington Post ha Newsweek (ary omano 2001). 1917: Irving Penn, fotógrafo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2009). 1920: John Howard Griffin, maranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1980). 1920: José López Portillo, tetã rendota Méhiko pegua entre 1976 ha 1982 (ary omano 2004). 1920: Hemanta Kumar Mukhopadhyay, atõihára indio (ary omano 1989). 1922: Frances Rafferty, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2004). 1924: Faith Domergue, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1999). 1925: Argelio García Rodríguez, humorista Kúva pegua (ary omano 1992). 1925: Östen Sjöstrand, haihára Suésia pegua (ary omano 2006). 1925: Rosa Wunder, mba'eapohára Peru pegua (ary omano 2011). 1926: Efraín Ríos Montt, ojokuaikuaáva ha general guatemalteco. 1929: Antonio Pérez Crespo, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano 2012). 1934: Leonor González Mina, artista Kolómbia pegua. 1934: William Sharpe, investigador Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de economía en 1990. 1935: Bill Cobbs, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1935: Jim Dine, mongolohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1937: Erich Segal, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2010). 1937: Simeón de Sajonia-Coburgo-Gotha, mburuvichavete búlgaro. 1938: Torgny Lindgren, haihára Suésia pegua (ary omano 2017). 1938: Joyce Carol Oates, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1938: Jaime Tohá, ojokuaikuaáva Chilegua. 1940: Ludovic Booz, escultor haitiano. 1940: César Pérez de Tudela, alpinista Epáña pegua. 1942: Giacomo Agostini, motocilista Itália pegua. 1944: Henri Richelet, mongolohára Hyãsia pegua. 1946: Rick Adelman, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de baloncesto. 1946: Gérard Grisey, atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary omano 1998). 1946: Mark Ritts, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2009). 1948: Leopoldo María Panero, haihára Epáña pegua (ary omano 2014). 1949: Jairo, opurahéiva Argentina pegua. 1950: Emilio José, opurahéiva Epáña pegua 1950: Mithun Chakraborty, mba'eapohára indio. 1951: Charlie Dominici, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Dream Theater ha Dominici. 1951: Roberto Mano de Piedra Durán, boxeador panameño. 1951: Tití Fernández, maranduhára deportivo Argentina pegua. 1952: Jerry Hadley, tenor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2007). 1952: Salvador Pineda, mba'eapohára Méhiko peguata'angamýigui, televisión ha teatro. 1952: Yorgos Papandréu, ojokuaikuaáva griego. 1952: Gino Vannelli, atõihára canadiense. 1953: María Graña, opurahéiva Argentina pegua de tangos. 1953: Juan Muñoz, escultor Epáña pegua (ary omano 2001). 1955: Laurie Metcalf, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Mesrob II Mutafyan de Constantinopla, arzobispo turco. 1956: María Valenzuela, mba'eapohára Argentina pegua. 1957: Jordi Hurtado, presentador de televisión Epáña pegua. 1958: Darrell Griffith, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Jóhannes Helgason, mbaraka ombopúva ha piloto islandés. 1959: Javier Lombardo, mba'eapohára Argentina pegua. 1959: The Ultimate Warrior, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2014). 1962: Patrick Ericson, haihára Epáña pegua. 1962: Femi Kuti, opurahéiva nigeriano. 1962: Arnold Vosloo, mba'eapohára sudafricano. 1963: Jim Fullington, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Néstor de Vicente, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano 2011). 1966: Jan Železný, atleta checo. 1968: Mokona, mangaka Hapõ pegua. 1968: James Patrick Stuart, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Darío Sztainszraiber, karai arandu ha conductor televisivo Argentina pegua. 1970: Clifton Collins Jr., mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Cobi Jones, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Phil Mickelson, golfista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Tupac Shakur, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1996). 1972: John Cho, mba'eapohára surcorano. 1973: Eddie Cibrian, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Nikos Machlas, vakapipopo ha'ãhára griego. 1975: Anthony Carter, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Giovanni Hernández, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1976: Edwin Tenorio, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano. 1978: Daniel Brühl, mba'eapohára hispano-Alemañagua. 1978: Jasmine Leong, opurahéiva Chína pegua. 1979: Patricio Fontanet, opurahéiva Argentina pegua, de la banda Callejeros. 1980: Brandon Armstrong, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de baloncesto. 1980: Cristian Campestrini, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1980: Daré Nibombé, vakapipopo ha'ãhára togolés. 1980: Martin Stranzl, vakapipopo ha'ãhára austríaco. 1981: Benjamin Becker, tenista Alemañagua. 1981: Ben Kweller, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Radish ha The Bens. 1981: Miguel Villalta, vakapipopo ha'ãhára Peru pegua. 1982: Matt Costa, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Franco Peppino, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1982: Missy Peregrym mba'eapohára ha modélo canadiense. 1982: Albert Rocas, jugador Epáña pegua de balonmano. 1983: Armend Dallku, vakapipopo ha'ãhára albano. 1983: Verónica Echegui, mba'eapohára Epáña pegua. 1984: Steven Whittaker, vakapipopo ha'ãhára Ekósia pegua. 1986: Cristian Manuel Chávez, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1986: Urby Emanuelson, vakapipopo ha'ãhára Olánda pegua. 1986: Fernando Muslera, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua. 1987: Kelly Blatz, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Diana DeGarmo, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Per Ciljan Skjelbred, vakapipopo ha'ãhára Noruéga pegua. 1988: Keshia Chanté, opurahéiva ha mba'eapohára canadiense. 1988: Fátima Torre, mba'eapohára Méhiko pegua. 1989: Odion Jude Ighalo, vakapipopo ha'ãhára nigeriano. 1989: Xuso Jones, opurahéiva Epáña pegua. 1990: John Newman, opurahéiva Vyretáña pegua. 1991: Joe McElderry, opurahéiva ha modélo Vyretáña pegua. 1994: Caitlyn Taylor Love, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. Mano 1468: Jean Le Fèvre, cronista burgundio (ary reñói 1395). 1622: Christian de Brunswick, líder karai milíko protestante Alemañagua (ary reñói 1599). 1666: Richard Fanshawe, diplomático, traductor, ñe'ẽpapára e hispanista Vyretáña pegua (ary reñói 1608). 1671: Stenka Razin, líder rebelde cosaco (ary reñói 1630). 1707: María de Nemours, ruvicha Hyãsia pegua (ary reñói 1625). 1722: John Churchill, general ha estadista Vyretáña pegua (ary reñói 1650). 1742: Luisa Isabel de Orleans, ruvicha Epáña pegua, esposa del mburuvichavete Luis I en el año 1724 (ary reñói 1709). 1752: Giulio Alberoni, ojokuaikuaáva Itália pegua, ministro plenipotenciario de Felipe V (ary reñói 1664). 1752: Joseph Butler, karai arandu Vyretáña pegua (ary reñói 1692). 1824: Charles-François Lebrun, ojokuaikuaáva Hyãsia pegua (ary reñói 1739). 1858: John Snow, médico Vyretáña pegua (ary reñói 1813). 1878: Crawford W. Long, médico Tetãvore Joapykuéra pegua, primer anestesiólogo occidental (ary reñói 1815). 1881: Marie Laveau, practicante vudú Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1801). 1899: Lucas García Cardona, maestro de obras Epáña pegua (ary reñói 1847). 1902: Ernst Schröder, matemático Alemañagua (ary reñói 1841). 1904: Nikolai Bobrikov, general ha ojokuaikuaáva Rrúsia pegua (ary reñói 1839). 1904: Eugen Schauman, activista nacionalista finlandés (ary reñói 1875). 1937: Don Marquis, haihára ha humorista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1878). 1939: Chick Webb, batería Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1905). 1940: DuBose Heyward, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1885). 1940: Ray Strachey, ensayista, biógrafa ha sufragista Vyretáña pegua (ary reñói 1887). 1944: Marc Bloch, historiador Hyãsia pegua (ary reñói 1886). 1945: Aris Velujiotis, karai milíko griego (ary reñói 1905). 1952: Carlos Alberto Leumann, maranduhára ha ñe'ẽpapára Argentina pegua (ary reñói 1886). 1958: José Pablo Moncayo, atõi ojapóva ha motenondehára de orquesta Méhiko pegua (ary reñói 1912). 1958: Imre Nagy, primer ministro húngaro (ary reñói 1895). 1959: George Reeves, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1914). 1963: John Cowper Powys, novelista, ensayista ha ñe'ẽpapára Vyretáña pegua. 1967: Reginald Denny, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1891). 1969: Harold Alexander, karai milíko Vyretáña pegua (ary reñói 1891). 1970: Sydney Chapman, matemático ha geofísico Vyretáña pegua (ary reñói 1888). 1976: Hector Pieterson (ary reñói 1963) ha 565 temimbo'e ambuéva Yvyafrika pegua ohasa asýva Tetã rembiapo vaíre. 1977: Wernher von Braun, ingeniero ha físico Alemañagua (ary reñói 1912). 1979: Nicholas Ray, ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1911). 1982: James Honeyman-Scott, mbaraka ombopúva Vyretáña pegua, de la banda The Pretenders (ary reñói 1956). 1986: Maurice Duruflé, organista ha atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói 1902). 1986: Luisa Sala, mba'eapohára de teatro Epáña pegua (ary reñói 1923). 1988: Miguel Piñero, mba'eapohára ha dframaturgo portorriqueño (ary reñói 1946). 1989: Antonio Román, ta'angamýi ojapóva Epáña pegua (ary reñói 1911). 1990: Gertrude Baniszewski, criminal Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1929). 1990: Eva Turner, opurahéiva lírica Vyretáña pegua (ary reñói 1892). 1992: Fernando González Bernáldez, ecólogo Epáña pegua (ary reñói 1933). 1994: Kristen Pfaff, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua ((ary reñói 1967). 1996: Mel Allen, comentarista deportivo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1913). 1996: Jorge Toriello Garrido, líder civil revolucionario de Guatemala (ary reñói 1908). 1999: "Screaming Lord" Sutch (David Sutch, 58), purahéi ohaíva ha ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói 1940). 2000: Kojun, emperatriz Hapõ pegua (ary reñói 1903). 2003: Pierre Bourgault, ojokuaikuaáva quebequense (ary reñói 1934). 2003: Georg Henrik von Wright, karai arandu finlandés (ary reñói 1916). 2004: Thanom Kittikachorn, karai milíko, ha dictador tailandés entre 1963 ha 1973 (ary reñói 1912). 2005: Enrique Laguerre, haihára puertorriqueño (ary reñói 1906). 2008: Mario Rigoni Stern, haihára Itália pegua (ary reñói 1921). 2010: Ronald Neame, ta'angamýi ojapóva Vyretáña pegua (ary reñói 1911). 2011: José "Carrao" Bracho, beisbolista Venesuéla pegua (ary reñói 1928). 2011: Carles Navales, sindicalista Epáña pegua (ary reñói 1952). 2011: Östen Mäkitalo, ingeniero Suésia pegua (ary reñói 1938). 2012: Nayef bin Abdelaziz, príncipe saudí (ary reñói 1934). 2012: Susan Tyrrell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1945). 2013: Ottmar Walter, vakapipopo ha'ãhára Alemañagua (ary reñói 1924). 2014: Tony Gwynn, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1960). 2014: Bernarda Seitz, religiosa, haihára, cocinera ha presentadora de televisión Argentina pegua (ary reñói 1927). 2017: Helmut Kohl, ojokuaikuaáva Alemañagua ha Canciller de Alemania entre 1982 ha 1998 (ary reñói 1930). 2017: John G. Avildsen, motenondehárata'angamýigui Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1935) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 17 jasypoteĩ ha'e ára 168ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 169ha umi ary hekope'ỹme. Amo 197  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1239: Eduardo I, mburuvichavete inglés (ary omano 1307). 1530: Francisco de Montmorency, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano 1579). 1571: Thomas Mun, economista inglés (ary omano 1641). 1597: Juana de la Cruz, beata Epáña pegua (ary omano 1675). 1603: José de Cupertino, místico ha santo Itália pegua (ary omano 1663). 1604: Juan Mauricio de Nassau, príncipe de Nassau (ary omano 1679). 1644: Johann Wolfgang Franck, atõi ojapóva Alemañagua (ary omano 1710). 1657: Louis Ellies Dupin, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano 1719). 1676: Luisa de Maisonblanche, hija ilegítima del mburuvichavete Luis XIV de Francia (ary omano 1718). 1682: Carlos XII, mburuvichavete Suésia pegua (ary omano 1718). 1692: Giovanni Pannini, jogapokuaahára ha paisajista Itália pegua (ary omano 1765). 1704: John Kay, inventor Vyretáña pegua (ary omano 1780). 1714: César-François Cassini de Thury, astrónomo ha cartógrafo Hyãsia pegua (ary omano 1784). 1717: Johann Stamitz, atõi ojapóva ha violinista checo (ary omano 1757). 1723: Friedrich Boerner, médico Alemañagua (ary omano 1761). 1772: David Jewett, marino Argentina pegua de origen Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1842). 1781: Francisco Espoz ha Mina, karai milíko Epáña pegua (ary omano 1836). 1791: Roberto Cofresí, pirata puertorriqueño (ary omano 1825). 1797: Alexandre Vinet, teólogo suizo (ary omano 1847). 1799: Jean Baptiste Boisduval, botánico ha médico Hyãsia pegua (ary omano 1879). 1800: William Parsons, ruvicha ha astrónomo irlandés (ary omano 1867). 1808: Henrik Wergeland, ñe'ẽpapára ha lingüista Noruéga pegua (ary omano 1845). 1810: Ferdinand Freiligrath, ñe'ẽpapára Alemañagua (ary omano 1876). 1810: Ventura Jiménez, guerrillero Epáña pegua. 1811: Jón Sigurðsson, ojokuaikuaáva islandés (ary omano 1879). 1815: Eduardo Wenceslao Holmberg, botánico ha karai milíko Argentina pegua (ary omano 1875). 1818: Charles Gounod, atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary omano 1893). 1818: Alexander Macfarlane, ojokuaikuaáva canadiense (ary omano 1898). 1818: Sofía de Wurtemberg (ary omano 1877). 1823: Luis Frías, ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary omano 1880). 1832: Charles Baron Clarke, botánico Vyretáña pegua (ary omano 1906). 1832: Sir William Crookes, físico ha químico Vyretáña pegua (ary omano 1919). 1833: Manuel del Refugio González Flores, ojokuaikuaáva ha karai milíko Méhiko pegua (ary omano 1893). 1835: Juan J. Silva, médico ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary omano 1918). 1840: Adolf Oborny, botánico Alemañagua (ary omano 1924). 1847: Ricardo Macías Picavea, haihára ha pensador Epáña pegua (ary omano 1899). 1848: Victor Maurel, barítono Hyãsia pegua (ary omano 1923). 1851: Karl Moritz Schumann, botánico Alemañagua (ary omano 1904). 1853: Martin Krause, pianista ha atõi ojapóva Alemañagua (ary omano 1918). 1854: Miguel Durán Salgado, jogapokuaahára Epáña pegua (ary omano 1950). 1854: Aloisia Kirschner, haihára checa (ary omano 1934). 1854: Lindor Pérez Gacitúa, karai milíko Chilegua (ary omano 1916). 1857: John Henry Lace, botánico Vyretáña pegua (ary omano 1918). 1861: Maxime Maufra, mongolohára Hyãsia pegua (ary omano 1918). 1861: Alberto Smith, ojokuaikuaáva Venesuéla pegua (ary omano 1942). 1867: Flora Finch, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano 1940). 1867: John Robert Gregg, publicista ha humanista irlandoTetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1948). 1867: Leo Jogiches, revolucionario lituano (ary omano 1919). 1867: Manuel Uribe y Troncoso, oftalmólogo Méhiko pegua (ary omano 1959). 1868: Augustin Chaboseau, historiador ha publicista Hyãsia pegua (ary omano 1946). 1869: Luis de Liechtenstein, ruvicha liechtensteiniano (ary omano 1955). 1870: Kitaro Nishida, karai arandu Hapõ pegua (ary omano 1945). 1871: James Weldon Johnson, haihára ha maranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1938). 1874: Rufino Blanco Fombona, ojokuaikuaáva ha haihára Venesuéla pegua (ary omano 1944). 1878: Agustín Edwards Mac-Clure, ojokuaikuaáva, economista ha empresario Chilegua (ary omano 1941). 1880: Manuel Corona, mbaraka ombopúva ha atõi ojapóva Kúva pegua (ary omano 1950). 1880: Carl Van Vechten, fotógrafo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1964). 1881: Tommy Burns, boxeador canadiense (ary omano 1955). 1882: Ígor Stravinski, atõihára ha atõi ojapóva Rrúsia pegua (ary omano 1971). 1882: Adolfo Federico VI, ruvicha Alemañagua (ary omano 1918). 1883: Mauritz Stiller, ta'angamýi ojapóva Suésia pegua (ary omano 1928). 1884: Guillermo de Suecia, Príncipe de Suecia ha Noruega (ary omano 1965). 1888: Heinz Guderian, karai milíko Alemañagua (ary omano 1954). 1888: Jakow Trachtenberg, matemático Rrúsia pegua (ary omano 1953). 1890: Hatazō Adachi, karai milíko Hapõ pegua (ary omano 1947). 1890: Miguel Sancho Izquierdo, catedrático Epáña pegua. (ary omano 1988). 1892: Manuel Anzuela Montoya, escultor Epáña pegua (ary omano 1961). 1892: Ronald Rawson, boxeador Vyretáña pegua (ary omano 1952). 1893: Gustavo Salinas, aviador Méhiko pegua (ary omano 1964). 1895: Louise Fazenda, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1962). 1895: Sam Wooding, pianista ha atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1983). 1896: Armando Revoredo, ojokuaikuaáva, médico ha aviador Peru pegua (ary omano 1978). 1897: Umberto Melnati, mba'eapohára Itália pegua (ary omano 1979). 1898: Maurits Cornelis Escher, dibujante ha artista Olánda pegua (ary omano 1972). 1898: Desmond Andrew Herbert, botánico ha micólogo Auterália pegua (ary omano 1976). 1898: Harry Patch, supercentenario Vyretáña pegua (ary omano 2009). 1900: María Tereza Montoya, empresaria teatral ha mba'eapohára Méhiko pegua (ary omano 1970). 1900: Martin Bormann, ojokuaikuaáva Alemañagua (ary omano 1945). 1900: Hugo Pesce, médico Peru pegua (ary omano 1969). 1901: Generoso Chapa Garza, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary omano 1969). 1903: Joseph Fontenrose, académico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1986). 1904: Ralph Bellamy, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1991). 1904: Romeo Murga, haihára Chilegua (ary omano 1925). 1906: Alfonso Asenjo Gómez, médico Chilegua (ary omano 1980). 1907: Charles Eames, jogapokuaahára ha diseñador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1978). 1907: Carlos T. Gattinoni, religioso Argentina pegua (ary omano 1989). 1908: Evalyn Knapp, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1981). 1910: Augusto Raúl Cortázar, académico Argentina pegua (ary omano 1974). 1910: Red Foley, opurahéiva, mbaraka ombopúva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1968). 1910: Diana Mitford, militante nazi (ary omano 2003). 1912: Wessel Couzijn, escultor Olánda pegua (ary omano 1984). 1912: Wilhelm Fresenius, científico Alemañagua (ary omano 2004). 1914: Julián Marías, karai arandu, avano'õre oñemoarandúva ha ensayista Epáña pegua (ary omano 2005). 1915: Stringbean, opurahéiva e intérprete de banjo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1973). 1915: Mario Echandi Jiménez, ojokuaikuaáva ha tetã rendota costarricense (ary omano 2001). 1918: Carmen Casco de Lara Castro, activista Paraguaigua (ary omano 1993). 1918: Ajahn Chah, educador tailándés (ary omano 1992). 1918: Juan Morales Rojas, haihára Epáña pegua (ary omano 1991). 1918: Raúl Padilla, mba'eapohára ha comediante Méhiko pegua (ary omano 1994). 1919: Beryl Reid, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary omano 1996). 1919: Galina Ustvólskaya, atõi ojapóva Rrúsia pegua (ary omano 2006). 1920: Germán de Argumosa, parasicólogo Epáña pegua (ary omano 2007). 1920: Setsuko Hara, mba'eapohára Hapõ pegua. 1920: François Jacob, biólogo Hyãsia pegua, premio nobel de medicina en 1965. 1920: György Nemes, vakapipopo ha'ãhára húngaro. 1921: Efrén Araya Vergara, juez Chilegua (ary omano 2006). 1921: George Luz, karai milíko Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1998). 1921: Gil Parrondo, decorador Epáña pegua. 1921: Tony Scott, clarinetista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2007). 1922: John Amis, maranduhára Vyretáña pegua (ary omano 2013). 1922: Jerry Fielding, atõihára ha atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1980). 1922: Felipe Herrera, economista ha ojokuaikuaáva Chilegua (ary omano 1996). 1922: José Martín Recuerda, catedrático ha dramaturgo Epáña pegua (ary omano 2007). 1922: Paul Schallück, haihára Alemañagua (ary omano 1976). 1923: Elroy «Crazy Legs» Hirsch, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano (ary omano 2004). 1925: Alexander Shulgin, farmacéutico ha químico Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Rrúsia pegua. 1926: Manuel Enríquez Salazar, violinista ha atõi ojapóva Méhiko pegua (ary omano 1994). 1926: José Martín Recuerda, dramaturgo Epáña pegua (ary omano 2007). 1927: Lucio Fulci, ta'angamýi ojapóva Itália pegua (ary omano 1996). 1927: Wally Wood, ilustrador ha publicista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1981). 1928: Juan María Bordaberry, ojokuaikuaáva, tetã rendota ha dictador Uruguaigua (ary omano 2011). 1928: Jacques Delahaye, escultor Hyãsia pegua (ary omano 2010). 1929: Sabah Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah, Emir de Kuwait. 1929: Luis Calderón, vakapipopo ha'ãhára Peru pegua. 1929: Ovidio Fuentes, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano 1998). 1929: Tigran Petrosian, ajedrecista armenio (ary omano 1984). 1929: Pensri Poomchoosri, opurahéiva tailandés (ary omano 2007). 1930: Richelieu Levoyer, karai milíko ha ojokuaikuaáva ecuatoriano. 1931: João Lyra, ojokuaikuaáva Pindoramagua. 1933: Harry Browne, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2006). 1933: Christian Ferras, violinista Hyãsia pegua (ary omano 1982). 1933: Maurice Stokes, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1970). 1935: José María Gil-Robles ha Gil-Delgado, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1936: Ken Loach, ta'angamýi ojapóva Vyretáña pegua. 1937: Cristina Bajo, haihára Argentina pegua. 1937: Jorge Edgardo D'Ascenzo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1937: Egle Martin, mba'eapohára, vedette ha opurahéiva Argentina pegua. 1937: Ted Nelson, avano'õre oñemoarandúva ha karai arandu Tetãvore Joapykuéra pegua. 1938: Grethe Ingmann, opurahéiva Ndinamáka pegua (ary omano 1990). 1938: Satoshi Miyazaki, maestro de karate Hapõ pegua (ary omano 1993). 1938: José Manuel Félix Mourinho, vakapipopo ha'ãhára Poytuga pegua. 1938: Darío Silva Silva, Misionero, haihára ha maranduhára Kolómbia pegua. 1939: Krzysztof Zanussi, ta'angamýi ojapóva Polóña pegua. 1940: George Akerlof, economista Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de economía en 2005. 1940: Marcel Aubour, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1940: Máximo Honorato, líder sindical Chilegua. 1940: Chuck Rainey, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1942: Mohamed el-Baradei, ojokuaikuaáva Ehíto pegua. 1942: Alberto Santofimio, ojokuaikuaáva Kolómbia pegua. 1943: Newt Gingrich, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Barry Manilow, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Vicente Pelechano, psicólogo Epáña pegua. 1943: Ramón Pellín García, locutor de radio Epáña pegua. 1943: Burt Rutan, ingeniero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Luis Guillermo Vélez, ojokuaikuaáva ha economista Kolómbia pegua (ary omano 2007). 1944: Santiago López Castillo, maranduhára Epáña pegua. 1944: Bill Rafferty, cómico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2012). 1944: María Teresa Ramírez, haihára e historiadora Kolómbia pegua. 1945: Frank Ashmore, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1945: Rosa María Calaf, maranduhára Epáña pegua. 1945: Tommy Franks, general Tetãvore Joapykuéra pegua. 1945: Ken Livingstone, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua. 1945: Eddy Merckx, ciclista belga. 1946: Eduardo Camaño, ojokuaikuaáva Argentina pegua. 1946: Ernie Eves, ojokuaikuaáva canadiense. 1946: Salvador Ordóñez, geólogo Epáña pegua. 1946: Alun Armstrong, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1947: Linda Chavez, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1947: Juan Antonio Rubio, mba'eapohára Epáña pegua. 1947: Paul Young, opurahéiva ha atõihára Vyretáña pegua, de la banda Sad Café (ary omano 2000). 1948: Joaquín Almunia, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1948: David Concepción, beisbolista Venesuéla pegua. 1948: Shō Kosugi, luchador de artes marciales Hapõ pegua. 1949: Tom Corbett, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Alda Lazo Ríos, avano'õre oñemoarandúva, predicadora ha ojokuaikuaáva Peru pegua. 1949: Snakefinger, atõihára Vyretáña pegua, de la banda The Residents. 1950: José Luis García Martín, ñe'ẽpapára ha crítico literario Epáña pegua. 1950: William Gómez, maranduhára costarricense (ary omano 2012). 1950: Lee Tamahori, motenondehárata'angamýigui Selánda Pyahu pegua. 1951: Starhawk, haihára ha activista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1951: Paul McGuinness, talent manager germano irlandés. 1952: Sergio Marchionne, empresario Itália pegua. 1954: Mark Linn-Baker, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Edgar Jones, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Phil Chevron, mbaraka ombopúva irlandés (The Pogues) (ary omano 2013). 1957: Pedro Romo, mba'eapohára ha cómico Méhiko pegua. 1958: Jello Biafra, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Bobby Farrelly, ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Nikos Stavropoulos, baloncestista ha entrenador griego. 1959: Adrie van der Poel, ciclista Olánda pegua. 1959: Kazuki Yao, mba'eapohára Hapõ pegua. 1960: Adrián Campos, piloto Epáña pegua de Fórmula 1. 1960: Thomas Haden Church, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1960: Jan Wouters, vakapipopo ha'ãhára Olánda pegua. 1961: Joaquín Parra, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1961: Koichi Yamadera, mba'eapohára Hapõ pegua. 1962: Gabriel Ángel Villa Vahos, Obispo Titular de Ocaña. 1962: Michael Monroe, atõihára finlandés, de la banda Hanoi Rocks. 1963: Christophe Barratier, ta'angamýi ojapóva, guionista ha atõihára Hyãsia pegua. 1963: Greg Kinnear, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Joaquín Otero, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1964: Rinaldo Capello, piloto de automovilismo Itália pegua. 1964: Michael Gross, nadador Alemañagua. 1964: Fabio Manes, maranduhára ha conductor de televisión Argentina pegua (ary omano 2014). 1965: José Óscar Herrera, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua. 1965: Mario Duarte, mba'eapohára ha opurahéiva Kolómbia pegua. 1966: Christy Canyon, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Aitor Etxaburu, jugador Epáña pegua de balonmano. 1966: El Turco Naím, mba'eapohára ha humorista Argentina pegua. 1966: Jason Patric, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: Javier Barrientos Grandon, abogado Epáña pegua. 1967: Terry Davis, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: Eric Stefani, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda No Doubt. 1967: Tori Welles, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Luis Barbat, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua. 1968: Luka Pavićević, jugador Sévia pegua de baloncesto. 1968: Mari Sano artista, charanguista Hapõ pegua. 1968: Minoru Suzuki, luchador Hapõ pegua. 1969: Ruth Infarinato, mba'eapohára ha presentadora Argentina pegua. 1969: Roberto Laiseka, ciclista Epáña pegua. 1969: Claudia Pavlovich, ojokuaikuaáva Méhiko pegua. 1969: Ilia Tsimbalar, vakapipopo ha'ãhára Rrúsia pegua. 1969: Daniel Peredo, maranduhára ha narrador deportivo Peru pegua. (ary omano 2018) 1969: Paul Tergat, corredor de maratón keniano. 1969: Alberto Undurraga, ojokuaikuaáva Chilegua. 1970: Will Forte, mba'eapohára ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Popeye Jones, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Sasha Sokol, opurahéiva ha mba'eapohára Méhiko pegua. 1971: Coco Echagüe, mba'eapohára ha presentador Uruguaigua. 1971: Neil Emblen, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Vyretáña pegua. 1971: Dominic Rowan, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1971: Paulina Rubio, opurahéiva Méhiko pegua. 1971: Marcos Saback, mbaraka ombopúva Pindoramagua. 1972: Markus López, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1972: Bjørn Tore Kvarme, vakapipopo ha'ãhára Noruéga pegua. 1973: Krayzie Bone, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Bone Thugs-N-Harmony. 1973: Mario Delgado Carrillo, ojokuaikuaáva ha economista Méhiko pegua. 1973: Louis Leterrier, ta'angamýi ojapóva Hyãsia pegua. 1973: Leander Paes, tenista hindú. 1974: Javiera Contador, mba'eapohára ha presentadora de televisión Chilegua. 1974: Marco Antonio Barrera, boxeador Méhiko pegua. 1975: Chloe Jones, modélo ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2005). 1975: Néstor Pitana, árbitro de fútbol Argentina pegua. 1975: Shaheen Sheik, mba'eapohára ha opurahéiva hindú. 1975: Juan Carlos Valerón, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1976: Scott Adkins, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1976: Carolina Pascual, gimnasta Epáña pegua. 1976: Piotr Svidler, ajedrecista Rrúsia pegua. 1977: Ahmed Azimov, orientalista ha maranduhára Rrúsia pegua. 1978: Esteban Paulón, activista Argentina pegua. 1979: Young Maylay, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Aleksandr Motyliov, ajedrecista Rrúsia pegua. 1979: Nick Rimando, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Carlinhos, vakapipopo ha'ãhára Pindoramagua. 1980: Kimeru, atõihára Hapõ pegua. 1980: Venus Williams, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Arthur Darvill, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1982: Alex Rodrigo Dias da Costa, vakapipopo ha'ãhára Pindoramagua. 1982: Patricio Valladares, ta'angamýi ojapóva, mba'eapohára ha haihára Chilegua. 1983: Walter Gigena, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1983: Kazunari Ninomiya, mba'eapohára ha opurahéiva Hapõ pegua. 1983: Lee Ryan, opurahéiva Vyretáña pegua, de la banda Blue. 1984: John Gallagher, Jr., mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Luis Antonio Jiménez Garcés, vakapipopo ha'ãhára Peru pegua. 1984: Chris Weidman, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Marcos Baghdatis, tenista chipriota. 1985: Rafael Sóbis, vakapipopo ha'ãhára Pindoramagua. 1985: Diego Souza, vakapipopo ha'ãhára Pindoramagua. 1986: Apoula Edel, vakapipopo ha'ãhára armenio. 1986: Ernesto Galán, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1986: Marie Avgeropoulos mba'eapohára canadiense. 1986: Éder Jordán, vakapipopo ha'ãhára Vorívia pegua. 1987: Rebecca Breeds, mba'eapohára Auterália pegua. 1987: Román González, boxeador nicaragüense. 1987: Kendrick Lamar, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Black Hippy. 1987: Nozomi Tsuji, opurahéiva Hapõ pegua, de la banda Morning Musume Minimoni. 1988: Andrew Ogilvy, baloncestista Auterália pegua. 1988: Stephanie Rice, nadadora Auterália pegua. 1989: Queralt Castellet, snowboarder Epáña pegua. 1990: Jordan Henderson, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1990: Joel Robles, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1990: Tom Scurr, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1990: Alán Dzagóyev, vakapipopo ha'ãhára Rrúsia pegua. 1992: Diego Ftacla, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. Mano 676: Adeodato II, Papa n.º 77 de la Iglesia católica. 900: Fulquerio de Reims, arzobispo Hyãsia pegua. 924: Eduardo el Viejo, Rey de Wessex ha de Inglaterra (ary reñói 874). 956: Hugo el Grande, mburuvichavete Hyãsia pegua (ary reñói 898). 1025: Boleslao I de Polonia, mburuvichavete Polóña pegua (ary reñói 966). 1091: Teodorico V, ruvicha Olánda pegua (ary reñói 1052). 1160: Rainiero de Pisa, mercader, eremita ha monje Itália pegua (ary reñói 1115). 1460: Fortún Velázquez de Cuéllar, ruvicha ha religioso Epáña pegua. 1463: Catalina, ruvicha Poytuga pegua (ary reñói 1436). 1501: Juan I Alberto, mburuvichavete Polóña pegua (ary reñói 1459). 1516: Juan III de Albret, ruvicha navarro (ary reñói 1469). 1565: Ashikaga Yoshiteru, shogun Hapõ pegua (ary reñói 1536). 1666: Carlos Fernando de Médici, obispo Itália pegua (ary reñói 1595). 1678: Bernardo de Iturrizarra, ojokuaikuaáva ha juez Epáña pegua (ary reñói 1608). 1696: Juan III Sobieski, mburuvichavete Polóña pegua (ary reñói 1629). 1719: Joseph Addison, ensayista, ñe'ẽpapára ha ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói 1672). 1734: Claude Louis Hector de Villars, general Hyãsia pegua (ary reñói 1653) 1762: Prosper Jolyot de Crébillon, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1674). 1775: John Pitcairn, soldado Vyretáña pegua (ary reñói 1722). 1784: Felipe de Neve, gobernador Epáña pegua (ary reñói 1724). 1787: José de Gálvez ha Gallardo, jurista ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói 1720). 1795: Ernest Dominique François Joseph Duquesnoy, revolucionario Hyãsia pegua (ary reñói 1749). 1797: Aga Muhammad Khan, sha persa (ary reñói 1742). 1801: Tomás Aniceto de la Bodega ha Quadra, sacerdote Peru pegua (ary reñói 1731). 1812: Gregorio Pedro V Kupelian, sacerdote armenio (ary reñói 1738). 1821: Martín Miguel de Güemes, karai milíko Argentina pegua (ary reñói 1785). 1821: Fulgencio Yegros, ojokuaikuaáva ha karai milíko Paraguaigua (ary reñói 10780). 1831: Andrés Esteban Gómez, religioso Epáña pegua (ary reñói 1766). 1839: William Bentinck, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói 1774). 1843: Johann Natterer, naturalista ha explorador austríaco (ary reñói 1787). 1844: José Alós Mora, karai milíko ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói 1765). 1854: Friedrich Ernst Ludwig von Fischer, botánico Alemañagua (ary reñói 1782). 1862: Charles John Canning, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói 1812). 1863: Francisco González de Prada, jurista Peru pegua (ary reñói 1815). 1865: José de la Cruz Carrillo, karai milíko Venesuéla pegua (ary reñói 1788). 1866: Lewis Cass, ojokuaikuaáva ha karai milíko Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1782). 1869: Elbio Fernández, abogado, maranduhára ha magistrado Uruguaigua (ary reñói 1842). 1871: Carlos Rubio, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary reñói 1832). 1876: Fermín Caballero, haihára ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói 1800). 1890: Robustiana Armiño, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary reñói 1821). 1897: Eloy Gonzalo, karai milíko Epáña pegua, héroe de Cascorro (ary reñói 1868). 1897: Sebastian Kneipp, sacerdote ha médico Alemañagua (ary reñói 1821). 1898: Edward Burne-Jones, mongolohára Vyretáña pegua (ary reñói 1833). 1898: Carlos de Haes, mongolohára Epáña pegua de origen Olánda pegua (ary reñói 1829). 1899: Pedro Mallo, historiador Argentina pegua (ary reñói 1837). 1899: Rafael Tristany, general carlista (ary reñói 1814). 1903: Daniel de Solier, karai milíko Argentina pegua (ary reñói 1845). 1905: Máximo Gómez Báez, héroe de la independencia Kúva pegua (ary reñói 1836). 1906: Harry Nelson Pillsbury, ajedrecista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1872). 1908: Ernesto Tornquist, empresario Argentina pegua (ary reñói 1842). 1910: Carlos Doncel, ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1851). 1916: Henry Brunner, químico Vyretáña pegua (ary reñói 1838). 1917: José Manuel Pando, ojokuaikuaáva, karai milíko ha explorador Vorívia pegua (ary reñói 1848). 1925: A. C. Benson, ensayista ha ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói 1862). 1928: Ramón de Basterra, haihára Epáña pegua (ary reñói 1888). 1928: Karl Pohlig, motenondehára de orquesta ha atõihára Alemañagua (ary reñói 1864). 1931: Anton Nyström, médico ha haihára Suésia pegua (ary reñói 1842). 1932: Juan Pablo Peñaloza, ojokuaikuaáva ha karai milíko Venesuéla pegua (ary reñói 1855). 1932: Angelo Sbardellotto, anarquista Itália pegua (ary reñói 1907). 1936: Henry B. Walthall, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1878). 1939: Vane Hungerford Pennell, tenista Vyretáña pegua (ary reñói 1876). 1940: Tomás Cullen, abogado ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1863). 1940: Arthur Harden, bioquímico Vyretáña pegua, premio nobel de química en 1929 (ary reñói 1865). 1943: Vincent McNabb, sacerdote ha estudioso irlandés (ary reñói 1868). 1947: Gumersindo Torres, médico ha ojokuaikuaáva Venesuéla pegua (ary reñói 1875). 1948: Changampuzha Krishna Pillai, ñe'ẽpapára hinduista indio (ary reñói 1911). 1952: César Barja, crítico literario Epáña pegua (ary reñói 1890). 1952: Jack Parsons, ocultista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1914). 1952: Alberto Williams, atõi ojapóva Argentina pegua (ary reñói 1862). 1955: Carlyle Blackwell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1884). 1956: Dionisio Garrido Segura, ojokuaikuaáva Chilegua (ary reñói 1894). 1956: Artur Văitoianu, karai milíko rumano (ary reñói 1864). 1957: Augusto Samuel Boyd, cirujano ha ojokuaikuaáva panameño (ary reñói 1879). 1957: Melitón Pedraza ha Pereyra, empresario ha ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1896). 1957: Dorothy Richardson, novelista Vyretáña pegua (ary reñói 1873). 1960: Pierre Reverdy, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1889). 1961: Jeff Chandler, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1918). 1963: Richard Baer, oficial nazi (ary reñói 1911). 1963: Alan Francis Brooke, karai milíko Vyretáña pegua (ary reñói 1883). 1963: Carl Friedrich Roewer, botánico Alemañagua (ary reñói 1881). 1964: Clarence G. Badger, motenondehárata'angamýigui Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1880). 1965: Manuel Vidal Hermosa, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary reñói 1901). 1967: Juan Rof Codina, veterinario Epáña pegua (ary reñói 1874). 1968: Alejandro González ha Robleto, obispo nicaragüense (ary reñói 1884). 1968: José Nasazzi, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua (ary reñói 1901). 1970: Josep de Togores, mongolohára Epáña pegua (ary reñói 1893). 1972: Elsie Maud Wakefield, botánica Vyretáña pegua (ary reñói 1886). 1974: Pamela Britton, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1923). 1976: Paco Urondo, haihára, ojokuaikuaáva ha revolucionario Argentina pegua (ary reñói 1930). 1981: Richard O'Connor, general Vyretáña pegua (ary reñói 1889). 1982: Roberto Calvi, banquero Itália pegua (ary reñói 1920). 1985: Pedro Coudannes, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary reñói 1956). 1985: Kiril Moskalenko, karai milíko soviético (ary reñói 1902). 1986: Felipe Rosas, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua (ary reñói 1910). 1986: Ricardo Sáenz de Ynestrillas Martínez, karai milíko Epáña pegua (ary reñói 1935). 1986: Kate Smith, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1907). 1987: Conrado Menéndez Díaz, haihára ha abogado Méhiko pegua (ary reñói 1912). 1992: Daniel Riolobos, opurahéiva Argentina pegua (ary reñói 1932). 1993: Ramón Salas Larrazábal, karai milíko e historiador Epáña pegua (ary reñói 1916). 1996: Thomas Kuhn, epistemólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1922). 1996: Curt Swan, ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1920). 1998: Gianni Lunadei, mba'eapohára Argentina pegua de origen Itália pegua (ary reñói 1938). 1999: Basil Hume, cardenal Vyretáña pegua (ary reñói 1923). 2000: Leandro Maloberti, marino Argentina pegua (ary reñói 1912). 2001: Donald Cram, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de química en 1987 (ary reñói 1919). 2002: Yuri Korneyev, baloncestista soviético (ary reñói 1937). 2002: Antony Sutton, economista e historiador Vyretáña pegua (ary reñói 1925). 2002: Fritz Walter, vakapipopo ha'ãhára Alemañagua (ary reñói 1920). 2004: Sara Lidman, haihára Suésia pegua (ary reñói 1923). 2006: Arturo Gutiérrez-Zamora Tejeda, banquero Méhiko pegua (ary reñói 1917). 2007: Ernesto Ayala, empresario ha dirigente gremial Chilegua (ary reñói 1916). 2007: Gianfranco Ferré, diseñador de moda Itália pegua (ary reñói 1944). 2008: Cyd Charisse, ojerokykuaáva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1921). 2008: Davey Lee, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1924). 2008: Jorge Medina Vidal, haihára ha semiólogo Uruguaigua (ary reñói 1925). 2008: Tsutomu Miyazaki, asesino en serie Hapõ pegua (ary reñói 1962). 2009: Ralf Dahrendorf, avano'õre oñemoarandúva ha ojokuaikuaáva anglo-germano (ary reñói 1929). 2009: Alejandro Doria, ta'angamýi ojapóva Argentina pegua (ary reñói 1936). 2009: Oscar Ferreiro, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1945). 2009: Fernando Peña, mba'eapohára ha conductor de radio Uruguaigua (ary reñói 1963). 2009: Darrell Powers, sargento Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1923). 2009: Juan Ángel Romero Isasi, vakapipopo ha'ãhára Paraguaigua (ary reñói 1934). 2010: Héctor Camps, maranduhára Argentina pegua (ary reñói 1966). 2010: Miguel Patrón Marchand, motenondehára de orquesta ha musicólogo Uruguaigua (ary reñói 1943). 2010: Raymond Meunier, mba'eapohára Hyãsia pegua (ary reñói 1920). 2011: Gabriel Díaz Berbel, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói 1940). 2011: David Brockhoff, jugador Auterália pegua de rugby (ary reñói 1928). 2011: Ben Grussendorf, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1942). 2011: Ruth M. Kirk, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1930). 2011: Rex Mossop, jugador Auterália pegua de rugby (ary reñói 1928). 2011: Nathan Sharon, bioquímico israelí (ary reñói 1925). 2011: George M. White, jogapokuaahára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1920). 2012: Herman "Chiquitín" Ettedgui, jetepysohára Venesuéla pegua (ary reñói 1917). 2012: Rodney King, víctima Tetãvore Joapykuéra pegua de la brutalidad policial (ary reñói 1965). 2013: Michael Baigent, haihára Selánda Pyahu pegua (ary reñói 1948). 2013: Manel Comas, entrenador de baloncesto Epáña pegua (ary reñói 1945). 2013: Bulbs Ehlers, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1923). 2013: Jalil Shahnaz, atõihára Irã pegua (ary reñói 1921). 2013: Geoff Strong, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua (ary reñói 1937). 2013: Rafael Valek, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua (ary reñói 1932). 2013: Dinorah Varsi, pianista Uruguaigua de música clásica (ary reñói 1939). 2014: Anfós Ramon, haihára ha ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary reñói 1924). 2014: Jorge Romo Fuentes, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua (ary reñói 1923). 2015: Süleyman Demirel, tetã rendota turco (ary reñói 1924). 2015: Ronald William Clarke, atleta Auterália pegua (ary reñói 1937). 2015: Denis Martin, piloto Argentina pegua de automovilismo de velocidad (ary reñói 1991) 2016: Rubén Aguirre, mba'eapohára, humorista ha productor Méhiko pegua (ary reñói 1934). 2017: Iván Fandiño, torero Epáña pegua (ary reñói 1980). 2017: Baldwin Lonsdale, ojokuaikuaáva ha pa'i Vanuáto pegua (ary reñói 1950). 2017: Luis Lusquiños, ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1951). 2017: Omar Monza, baloncestista Argentina pegua (ary reñói 1929) 2017: Jorge Nolasco, mba'eapohára, motenondehára ha docente Argentina pegua (ary reñói 1958). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 15 jasypoteĩ ha'e ára 166ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 167ha umi ary hekope'ỹme. Amo 199  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1534: Enrique de Montmorency, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano 1614). 1594: Nicolas Poussin, mongolohára Hyãsia pegua (ary omano 1665). 1623: Cornelis de Witt, ojokuaikuaáva Olánda pegua (ary omano 1672). 1706: Johann Joachim Kändler, escultor Alemañagua. 1754: Juan José Delhuyar, químico Epáña pegua (ary omano 1796). 1755: Antoine-François de Fourcroy, químico Hyãsia pegua (ary omano 1809). 1763: Kobayashi Issa, ñe'ẽpapára Hapõ pegua de haikus (ary omano 1827). 1765: Johann Gottlieb Friedrich von Bohnenberger, papapykuaahára Alemañagua (ary omano 1831). 1789: Josiah Henson, activista social Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1883). 1818: Juana Manuela Gorriti, haihára Argentina pegua (ary omano 1896). 1843: Edvard Grieg, atõi ojapóva Noruéga pegua (ary omano 1907). 1844: Eduardo Wilde, médico ha haihára Vorívia pegua (ary omano 1913). 1861: Ernestine Schumann-Heink, opurahéiva de ópera Tetãvore Joapykuéra pegua, de origen austriaco (ary omano 1936). 1865: Paul Gilson, atõihára ha atõi ojapóva belga (ary omano 1942). 1882: Ion Antonescu, ojokuaikuaáva rumano (ary omano 1946). 1884: Harry Langdon, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1944). 1888: Ramón López Velarde, ñe'ẽpapára Méhiko pegua (ary omano 1921). 1889: Salka Viertel, mba'eapohára ha guionistata'angamýigui (ary omano 1978). 1894: Nikolai Chebotaryov, papapykuaahára ucraniano (ary omano 1947). 1896: Inez Clare Verdoorn, botánica sudafricana (ary omano 1989). 1900: Gotthard Günther, karai arandu Alemañagua (ary omano 1984). 1902: Erik Erikson, psicoanalista germano-Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1994). 1905: Winifred Mary Curtis, botánica Auterália pegua (ary omano 2005). 1906: Léon Degrelle, oficial belga de las SS (ary omano 1994). 1914: Yuri Andropov, ojokuaikuaáva soviético (ary omano 1984). 1914: Saul Steinberg, dibujante Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1999). 1915: Thomas Huckle Weller, virólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2008). 1916: Horacio Salgán, atõi ojapóva, motenondehára de orquesta ha pianista Argentina pegua (ary omano 2016). 1916: Herbert Simon, economista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2001). 1917: John B. Fenn, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de química en 2002 (ary omano 2010). 1917: Lash La Rue, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1996). 1920: Alberto Sordi, mba'eapohára Itália peguata'angamýigui (ary omano 2003). 1921: Erroll Garner, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1977). 1923: Erland Josephson, mba'eapohára Suésia pegua (ary omano 2012). 1924: Ezer Weizman, tetã rendota israelí (ary omano 2005). 1924: Marcel Domingo Algarra, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Hyãsia pegua (ary omano 2010). 1926: María Fernanda Cartier, conductora de televisión, opurahéiva ha modélo Itália pegua (ary omano 2006). 1926: Shigeru Kayano, activista Hapõ pegua (ary omano 2006). 1926: Milton Schinca, dramaturgo ha haihára Uruguaigua (ary omano 2012). 1927: Ibn-e-Insha, humorista pakistaní, ñe'ẽpapára en urdú (ary omano 1978). 1927: Guillermo Murray, mba'eapohára Méhiko pegua de origen Argentina pegua. 1927: Hugo Pratt, dibujante ha guionista de cómics Itália pegua (ary omano 1995). 1932: Mario Cuomo, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2015). 1933: Sergio Endrigo, opurahéiva Itália pegua (ary omano 2005). 1934: Rubén Aguirre, mba'eapohára ha comediante Méhiko pegua (ary omano 2016). 1934: Mikel Laboa, opurahéiva ha atõi ojapóva vasco (ary omano 2008). 1936: William Joseph Levada, religioso católico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Patricia Nell Warren, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1937: Waylon Jennings, opurahéiva ha atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2002). 1938: Jesús Pereda, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Epáña pegua (ary omano 2011). 1939: Carmen Argibay, abogada ha ministra Argentina pegua (ary omano 2014). 1939: Aníbal Cavaco Silva, ojokuaikuaáva Poytuga pegua. 1940: Ramona Galarza, opurahéiva Argentina pegua. 1940: Rodolfo Rabanal, haihára ha maranduhára Argentina pegua. 1941: Harry Nilsson, opurahéiva ha atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1994). 1943: Xaviera Hollander, haihára ha prostituta Olánda pegua. 1943: Muff Winwood, atõi ojapóva ha bajista Vyretáña pegua, de la banda Spencer Davis Group. 1943: Johnny Hallyday, opurahéiva Hyãsia pegua. 1943: Poul Nyrup Rasmussen, economista ha ojokuaikuaáva Ndinamáka pegua. 1945: Marilú Marini, mba'eapohára Argentina pegua. 1946: Noddy Holder, opurahéiva Vyretáña pegua de la banda Slade. 1946: Jack Horner, paleontólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: Sergio Mulko, dibujante Argentina pegua de historietas. 1946: Evangelina Salazar, mba'eapohára Argentina pegua. 1947: Fernando Ónega, maranduhára Epáña pegua. 1947: Demis Roussos, opurahéiva griego (ary omano 2015). 1949: María Teresa Fernández de la Vega, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1949: Simon Callow, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1949: Russell Hitchcock, opurahéiva Auterália pegua, de la banda Air Supply. 1949: Jim Varney, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2000). 1950: Yolanda Angmen Chío, profesora, asesora, intelectual ha presidenta de la Comunidad China de Tampico (ary omano 2016). 1950: Lakshmi Mittal, karai viru omomba'apóva indio. 1951: Steve Walsh, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Kansas. 1954: James Belushi, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Paul Rusesabagina, karai viru omomba'apóva Rruánda pegua omba'apo opa hag̃ua Rruánda retãyguanguéra jejuka heta. 1955: Camilo Escalona, ojokuaikuaáva Chilegua. 1955: Beatriz Pécker, maranduhára Epáña pegua. 1957: Iñaki Cano, maranduhára Epáña pegua. 1958: Wade Boggs, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Riccardo Paletti, piloto Itália pegua de Fórmula 1 (ary omano 1982). 1959: Alan Brazil, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1959: Eileen Davidson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1960: Montserrat Ontiveros, mba'eapohára ha presentadora Méhiko pegua. 1961: Miguel Angá Díaz, percusionista Kúva pegua de latin jazz (ary omano 2006). 1961: Kai Eckhardt, bajista ha atõi ojapóva Alemañagua, de las bandas Garaj Mahal ha Vital Information. 1962: Luis Otero, maranduhára Argentina pegua. 1963: Helen Hunt, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Blanca Portillo, mba'eapohára Epáña pegua. 1963: Nigel Walker, atleta ha rugbista galés. 1964: Courteney Cox, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Michael Laudrup, vakapipopo ha'ãhára Ndinamáka pegua. 1965: Sixto Antonio Cabana Guillén, guerrillero Kolómbia pegua (ary omano 2010). 1969: Ice Cube, rapero ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda NWA. 1969: Oliver Kahn, vakapipopo ha'ãhára Alemañagua. 1969: Cédric Pioline, tenista Hyãsia pegua. 1970: Leah Remini, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Zan Tabak, baloncestista croata. 1971: Gloria Carrá, mba'eapohára Argentina pegua. 1972: Luis Alberto Carranza, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1972: Marcus Hahnemann, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Claudio Marini, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1972: Hank Von Helvete, opurahéiva noruega, de la banda Turbonegro. 1973: Tore André Flo, vakapipopo ha'ãhára Noruéga pegua. 1973: Neil Patrick Harris, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Carlos Jean, productor ha atõihára Epáña pegua. 1976: Gary Lightbody, atõihára irlandés, de la banda Snow Patrol. 1977: Michael Doleac, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Wilfred Bouma, vakapipopo ha'ãhára Olánda pegua. 1978: Érika Zaba, opurahéiva Méhiko pegua, de la banda OV7. 1979: Yulia Nesterenko, atleta Vielorrúsia pegua. 1979: Julia Schultz, modélo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Mary Carey, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Almudena Cid Tostado, gimnasta Epáña pegua. 1980: Iker Romero, jugador de balonmano Epáña pegua. 1980: Cara Zavaleta, modélo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Virginia Da Cunha, opurahéiva Argentina pegua. 1981: William Dean Martin, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Good Charlotte. 1981: John Paintsil, vakapipopo ha'ãhára ganés. 1981: Emma Snowsill, triatleta Auterália pegua. 1984: Tim Lincecum, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Nadine Coyle, opurahéiva Vyretáña pegua, de la banda Girls Aloud. 1985: Cristina Llorente, opurahéiva Epáña pegua. 1985: Facundo Parra, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1986: Stoya, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1988: Cristopher Toselli, arquero Chilegua. 1990: Miwa, opurahéiva Hapõ pegua 1993: Carolina Marín, jugadora de badminton Epáña pegua. 1994: Iñaki Williams, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. Mano 707: Monmu, mburuvicha Hapõ pegua (ary reñói 683). 923: Roberto I, mburuvichavete Hyãsia pegua (ary reñói 865). 991: Teofania Skleraina, princesa bizantina (ary reñói ca. 955). 1189: Minamoto no Yoshitsune, general Hapõ pegua (ary reñói 1159). 1073: Go-Sanjō, mburuvicha Hapõ pegua (ary reñói 1034). 1246: Federico II de Austria, duque austriaco (ary reñói 1219). 1341: Andrónico III Paleólogo, mburuvicha bizantino (ary reñói 1297). 1381: John Cavendish, jefe de justicia de Inglaterra (ary reñói c. 1346). 1381: Wat Tyler, rebelde inglés (ary reñói 1341). 1383: Juan VI Cantacuceno, mburuvicha bizantino (ary reñói c. 1292). 1389: Murad I, sultán otomano (ary reñói 1326). 1389: Lazar de Serbia, ruvicha Sévia pegua, Tupão Hape Yma imarangatu (ary reñói 1329). 1467: Felipe III de Borgoña, mburuvichavete Hyãsia pegua (ary reñói 1396). 1521: Tamás Bakócz, cardenal católico húngaro (ary reñói 1442). 1614: Henry Howard, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói 1540). 1679: Guillaume Courtois, mongolohára Hyãsia pegua (ary reñói 1628). 1734: Giovanni Ceva, papapykuaahára Itália pegua (ary reñói 1648). 1768: James Short, papapykuaahára ha óptico Ekósia pegua (ary reñói 1710). 1772: Louis-Claude Daquin, atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói 1694). 1785: Jean-François Pilâtre de Rozier, químico Hyãsia pegua (ary omano 1754). 1812: Anton Stadler, clarinetista austríaco (ary reñói 1753). 1822: María Josefa Lajarrota, patriota Argentina pegua (ary reñói 1757). 1838: Estanislao López, karai milíko ha caudillo Argentina pegua (ary reñói 1786). 1844: Thomas Campbell, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói 1777). 1849: James Knox Polk, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, 11.º tetã rendota entre 1845 ha 1849 (ary reñói 1795). 1858: Ary Scheffer, mongolohára Hyãsia pegua (ary reñói 1795). 1876: Apolinar Serrano, obispo Kúva pegua (ary reñói 1833). 1888: Federico III, mburuvicha (káiser) Alemañagua ha mburuvichavete de Prusia (ary reñói 1831). 1889: Mihai Eminescu, ñe'ẽpapára rumano (ary reñói 1850). 1901: José Luis Pellicer, dibujante ha mongolohára Epáña pegua (ary reñói 1842). 1915: Eugène Jansson, mongolohára Suésia pegua (ary reñói 1862). 1917: Kristian Birkeland, físico Noruéga pegua (ary reñói 1867). 1934: Alfred Bruneau, atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói 1857). 1938: Ernst Ludwig Kirchner, mongolohára Alemañagua (ary reñói 1880). 1949: Antonio Ballesteros Beretta, historiador Epáña pegua (ary reñói 1880). 1961: Eduardo Torroja Miret, ingeniero Epáña pegua (ary reñói 1899). 1962: Alfred Cortot, pianista ha profesor suizo (ary reñói 1877). 1965: Steve Cochran, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1917). 1967: Estanislao Mejía Castro, atõi ojapóva Méhiko pegua (ary reñói 1882). 1968: Wes Montgomery, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary reñói 1925). 1971: Wendell Meredith Stanley, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de química en 1946 (ary reñói 1904). 1979: Giovanni De Prà, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua (ary reñói 1900). 1982: Art Pepper, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1925). 1983: Dalmiro Adaro, karai milíko Argentina pegua (ary reñói 1907). 1988: Guillermo Ganoza Vargas, creador ha fundador del Concurso Nacional de Marinera, murió de un infarto. 1989: Victor French, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1934). 1990: Luis Vidales, ñe'ẽpapára Kolómbia pegua, premio Lenin (ary reñói 1904). 1991: Arthur Lewis, economista Vyretáña pegua (ary reñói 1915). 1993: John Connally, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1917). 1993: James Hunt, piloto de automovilismo Vyretáña pegua (ary reñói 1947). 1994: Carmen Bravo-Villasante, haihára Epáña pegua (ary reñói 1918). 1994: Manos Hadjidakis, atõi ojapóva griego (ary reñói 1925). 1995: John Atanasoff, papapykuaahára ha físico Tetãvore Joapykuéra pegua, inventor del primer ordenador (ary reñói 1903). 1996: Ella Fitzgerald, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary reñói 1917). 2001: Henri Alekan, ta'angamýi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói 1909). 2002: Choi Hong Hi, general surcoreano ha difusor del taekwondo (ary reñói 1918). 2003: Hume Cronyn, mba'eapohára canadiense (ary reñói 1911). 2005: Jacobo Feldman, haihára, abogado ha karai arandu Argentina pegua (ary reñói 1917). 2005: Suzanne Flon, mba'eapohára Hyãsia pegua (ary reñói 1918). 2006: Raymond Devos, humorista Hyãsia pegua (ary reñói 1922). 2007: Sherri Martel, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1958). 2008: Isabel Cristina Restrepo Cárdenas, ojerokykuaáva Kolómbia pegua (ary reñói 1989). 2008: Stan Winston, artista ha ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua, ganador de cuatro premios Óscar (ary reñói 1946). 2009: Fernando Delgado, mba'eapohára Epáña pegua (ary reñói 1930). 2011: Bill Haast, herpetólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1910). 2013: José Froilán González, piloto de automovilismo Argentina pegua (ary reñói 1922). 2013: Heinz Flohe, vakapipopo ha'ãhára Alemañagua (ary reñói 1948). 2013: Kenneth Geddes Wilson, físico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1936). 2014: Casey Kasem, mba'eapohára ha personalidad de radio Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1932). 2016: Aslam Farrukhi, haihára ha académico paquistaní (ary reñói 1923) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 19 jasypoteĩ ha'e ára 170ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 171ha umi ary hekope'ỹme. Amo 195  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1566: Jacobo I, mburuvichavete Ingyatérra pegua (ary omano 1625). 1623: Blaise Pascal, papapykuaahára Hyãsia pegua (ary omano 1662). 1633: Philipp van Limborch, teólogo protestante Alemañagua (ary omano 1712). 1754: Manuel de Salas, destacado educador ha patriota Chilegua (ary omano 1841). 1764: José Gervasio Artigas, karai milíko, estadista ha máximo prócer en Uruguay (ary omano 1850). 1771: Joseph Gergonne, papapykuaahára Hyãsia pegua (ary omano 1859). 1782: Félicité Robert de Lamennais, karai arandu ha teólogo Hyãsia pegua (ary omano 1854). 1809: Richard Monckton Milnes, ojokuaikuaáva, ñe'ẽpapára ha mecenas literario Vyretáña pegua (ary omano 1885). 1842: Walter Bache, motenondehára de orquesta ha pianista Vyretáña pegua (ary omano 1888). 1846: Antonio Abetti, astrónomo Itália pegua (ary omano 1928). 1856: Cristóbal Benítez, explorador Epáña pegua (ary omano 1924). 1858: Sam Walter Foss, ñe'ẽpapára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1911). 1861: José Rizal, médico, haihára ha héroe nacional filipino (ary omano 1896). 1877: Charles Coburn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1961). 1885: Vicente Scaramuzza, pianista italo-Argentina pegua (ary omano 1968). 1889: Luis Jiménez de Asúa, penalista ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary omano 1970). 1892: Tomás García Figueras, karai milíko ha haihára Epáña pegua (ary omano 1981). 1896: Wallis Simpson, ruvicha Vyretáña pegua (ary omano 1986). 1897: Cyril Norman Hinshelwood, químico Vyretáña pegua (ary omano 1967). 1897: Moe Howard, mba'eapohára ha comediante Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1975). 1901: Piero Gobetti, editor, maranduhára ha ojokuaikuaáva Itália pegua (ary omano 1926). 1903: Lou Gehrig, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1941). 1903: Hans Litten, abogado Alemañagua (ary omano 1938). 1903: Juan Quintero Muñoz, atõi ojapóva ta'angamýigui ha pianista Epáña pegua (ary omano 1980). 1905: Mildred Natwick, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1994). 1906: Ernst Boris Chain, bioquímico Alemañagua, Premio Nobel de Medicina en 1945 (ary omano 1979). 1908: Eduardo de Guzmán, haihára Epáña pegua (ary omano 1991). 1909: Osamu Dazai, novelista Hapõ pegua (ary omano 1948). 1910: Paul J. Flory, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, Premio Nobel de Química en 1974 (ary omano 1985). 1914: Lorenzo Morales, atõi ojapóva Kolómbia pegua (ary omano 2011). 1921: Rafael Leoz, jogapokuaahára ha escultor Epáña pegua (ary omano 1976). 1921: Amador Schüller, médico ha catedrático universitario Epáña pegua (ary omano 2010). 1922: Álvaro Delgado, mongolohára Epáña pegua. 1923: Andrés Rodríguez Pedotti, karai milíko ha tetã rendota Paraguaigua entre 1989 ha 1993 (ary omano 1997). 1924: Manuel Alonso Olea, abogado Epáña pegua (ary omano 2003). 1926: Julio Pérez, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua (ary omano 2002). 1927: Bernarda Seitz, religiosa, haihára, cocinera ha presentadora de televisión Argentina pegua (ary omano 2014). 1928: Nancy Marchand, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2000). 1928: Bhadriraju Krishnamurti, académico ha lingüista indio (ary omano 2012) 1930: Gena Rowlands, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Juan Carlos Moreno (1931-), mbaraka ombopúva ha opurahéiva folclórico Argentina pegua, de Los Fronterizos. 1932: Pier Angeli, mba'eapohára Itália pegua (ary omano 1971). 1932: José Sanchis Grau, historietista Epáña pegua (ary omano 2011). 1933: Viktor Patsayev, cosmonauta soviético (ary omano 1971). 1934: Bonifacio Alfonso, mongolohára Epáña pegua (ary omano 2011). 1934: Nélida Lobato, mba'eapohára ha vedette Argentina pegua (ary omano 1982). 1934: Rubén López Ardón, obispo nicaragüense. 1935: Rodrigo Borja Cevallos, ojokuaikuaáva ecuatoriano. 1936: Marisa Galvany, soprano Tetãvore Joapykuéra pegua. 1941: Václav Klaus, ojokuaikuaáva ha tetã rendota checo. 1944: Chico Buarque, purahéi ohaíva, ñe'ẽpapára ha haihára Pindoramagua. 1944: Peter Bardens, tecladista Vyretáña pegua, de la banda Camel. 1945: Aung San Suu Kyi, ojokuaikuaáva birmana, Premio Nobel de la Paz en 1991. 1945: Radovan Karadžić, ojokuaikuaáva Sévia pegua. 1947: Sir Salman Rushdie, haihára indo-Vyretáña pegua. 1948: Nick Drake, purahéi ohaíva folk Vyretáña pegua (ary omano 1974). 1948: Phylicia Rashād, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Ernesto Silva Bafalluy, economista ha rector Chilegua (ary omano 2011). 1949: Juan Schiaretti, ojokuaikuaáva Argentina pegua. 1949: Daria Nicolodi, mba'eapohára ha guionista Itália pegua. 1949: Paty Chapoy, conductora ha maranduhára Méhiko pegua. 1949: Hassan Shehata, vakapipopo ha'ãhára Ehíto pegua. 1950: Miguel Ángel Ferriz, mba'eapohára Méhiko pegua (ary omano 2013). 1950: Ann Wilson, música Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Heart. 1951: Francesco Moser, ciclista Itália pegua. 1951: Aymán al-Zawahirí, terrorista Ehíto pegua. 1953: Larry Dunn, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Earth, Wind & Fire. 1954: Kathleen Turner, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Sergio Fajardo Valderrama, papapykuaahára ha ojokuaikuaáva Kolómbia pegua. 1957: Anna Lindh, ojokuaikuaáva socialdemócrata Suésia pegua (ary omano 2003). 1957: Subcomandante Marcos, karai milíko ha ideólogo Méhiko pegua. 1958: Luis Francisco Esplá, torero Epáña pegua. 1959: Christian Wulff, ojokuaikuaáva Alemañagua, Alemáña rendotakue. 1962: Paula Abdul, purahéi ohaíva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Jeremy Bates, tenista Vyretáña pegua. 1963: Katia Cardenal, purahéi ohaíva nicaragüense. 1964: Boris Johnson, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua. 1964: Alejandra Darín, mba'eapohára Argentina pegua. 1967: Araceli González, mba'eapohára ha modélo Argentina pegua. 1967: Pablo Llorens, animador ha ta'angamýi ojapóva Epáña pegua. 1969: Alejandro Silva, mbaraka ombopúva año Chilegua. 1969: Soledad Villamil, mba'eapohára ha opurahéiva Argentina pegua. 1970: Rahul Gandhi, ojokuaikuaáva indio. 1970: Quincy Watts, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Brian Welch, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Korn. 1971: José Emilio Amavisca, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1971: Fernando Monroy, Psicólogo Mexicano. 1971: Eva Isanta, mba'eapohára Epáña pegua. 1971: Jorge Almirón, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Argentina pegua. 1972: Brian McBride, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Jean Dujardin, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1972: Mónica Ayos, mba'eapohára Argentina pegua. 1972: Poppy Montgomery, mba'eapohára Auterália pegua. 1972: Robin Tunney, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Hugh Dancy, mba'eapohára ha modélo Vyretáña pegua. 1975: Pedro Munitis, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1975: Anthony Parker, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Dirk Nowitzki, baloncestista Alemañagua. 1982: Joe Cheng, mba'eapohára taiwanés. 1983: Macklemore, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Aleksandr Samédov, vakapipopo ha'ãhára Rrúsia pegua. 1985: Sandra Cervera, mba'eapohára Epáña pegua. 1986: Nazareno Casero, mba'eapohára Argentina pegua. 1986: Marvin Williams, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Mauricio Castillo, vakapipopo ha'ãhára costarricense. 1987: Mutsumi Tamura, mba'eapohára de voz Hapõ pegua 1988: Jacob deGrom, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1996: Larisa Iordache, gimnasta artística Rumáña pegua. Mano 1312: Piers Gaveston, ruvicha Ingyatérra pegua (ary reñói ca. 1284). 1584: Francisco de Anjou, príncipe Hyãsia pegua (ary reñói 1555). 1608: Alberico Gentili, jurista Itália pegua (ary reñói 1551). 1650: Matthäus Merian, grabador Gyrésia pegua-Alemañagua (ary reñói 1593). 1747: Alessandro Marcello, atõi ojapóva veneciano (ary reñói 1669). 1762 (o el 21 de junio): Johann Ernst Eberlin, atõi ojapóva ha organista Alemañagua (ary reñói 1702). 1770: Diego de Torres Villarroel, haihára, dramaturgo, médico ha papapykuaahára Epáña pegua (ary reñói 1694). 1805: Louis Jean François Lagrénée, mongolohára Hyãsia pegua (ary reñói 1724). 1844: Étienne Geoffroy Saint-Hilaire, naturalista Hyãsia pegua (ary reñói 1772). 1867: Maximiliano I, mburuvicha Méhiko pegua entre 1864 ha 1867 (ary reñói 1832). 1867: Miguel Miramón, karai milíko Méhiko pegua ha Tetã Rendota ary 1859 guive ha 1860 peve (ary reñói 1832). 1867: Tomás Mejía, karai milíko Méhiko pegua (ary reñói 1820). 1884: Juan Bautista Alberdi, ojokuaikuaáva ha haihára Argentina pegua (ary reñói 1810). 1884: Johann Gustav Droysen, historiador Alemañagua (ary reñói 1808). 1900: Salvador Camacho Roldán, maranduhára Kolómbia pegua (ary reñói 1827). 1902: Alberto I, mburuvichavete sajón (ary reñói 1828). 1918: Julián Juderías, historiador ha maranduhára Epáña pegua (ary reñói 1877). 1921: Ramón López Velarde, ñe'ẽpapára Méhiko pegua (ary reñói 1888). 1924: Juan Comba, dibujante en periódicos ilustrados Epáña pegua (ary reñói 1854). 1937: James Matthew Barrie, novelista ha dramaturgo Vyretáña pegua (ary reñói 1860). 1938: Luis González Obregón, historiador Méhiko pegua (ary reñói 1865). 1953: Ethel Rosenberg, espía Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1915). 1953: Julius Rosenberg, espía Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1918). 1956: Thomas John Watson, karai viru omomba'apóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1874). 1962: Frank Borzage, ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1893). 1966: Ed Wynn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1886). 1969: Jorge Herrán, jogapokuaahára Uruguaigua (ary reñói 1897). 1977: Ali Shariati, avano'õre oñemoarandúva Irã pegua (ary reñói 1933). 1979: Paul Popenoe, biólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1888). 1980: Torcuato Fernández Miranda, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary reñói 1915). 1980: Jorge Urzúa Urzúa, abogado ha ojokuaikuaáva Chilegua (ary reñói 1886). 1981: Lotte Reiniger, ta'angamýi ojapóva Alemañagua (ary reñói 1899). 1985: Dyonélio Machado, haihára, maranduhára ha psiquiatra Pindoramagua (ary reñói 1895). 1985: Alfonso Orantes, ñe'ẽpapára guatemalteco (ary reñói 1898). 1986: Len Bias, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1963). 1986: Michel Colucci, «Coluche», mba'eapohára ha humorista Hyãsia pegua (ary reñói 1944). 1991: Antonio del Amo, cine Epáña pegua (ary reñói 1911). 1991: Jean Arthur, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1900). 1993: William Golding, haihára Vyretáña pegua, Premio Nobel de Literatura en 1983 (ary reñói 1911). 1994: Lauro Olmo, dramaturgo Epáña pegua (ary reñói 1922). 1997: Bobby Helms, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1933). 2007: Antonio Aguilar, opurahéiva, mba'eapohára ha charro Méhiko pegua (ary reñói 1919). 2007: Enrique Canales, analista ojokuaikuaáva, mongolohára ha escultor Méhiko pegua (ary reñói 1936). 2007: El Fary (José Luis Cantero), opurahéiva Epáña pegua (ary reñói 1937). 2007: Victorio Cieslinskas, baloncestista Uruguaigua (ary reñói 1922). 2009: Vicente Ferrer Moncho, cooperante Epáña pegua (ary reñói 1920). 2009: Alberto Andrade, abogado ha ojokuaikuaáva Peru pegua (ary reñói 1943). 2010: Manute Bol, baloncestista suNdinamáka pegua (ary reñói 1962). 2010: Carlos Monsiváis, cronista ha ensayista Méhiko pegua (ary reñói 1938). 2011: Tom Hungerford, haihára Auterália pegua (ary reñói 1915). 2012: Richard Lynch, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1940). 2012: Emili Teixidor, haihára Epáña pegua (ary reñói 1933). 2013: Gyula Horn, ojokuaikuaáva húngaro (ary reñói 1932). 2013: James Gandolfini, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1961). 2014: Ibrahim Touré, vakapipopo ha'ãhára marfileño, hermano de Kolo ha Yaya Touré (ary reñói 1986). 2016: Anton Yelchin,mba'eapohára Rrúsia pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua ta'angamýigui ha televisión (ary reñói 1989). 2017: Tabaré Hackenburch, ojokuaikuaáva Uruguaigua (ary reñói 1928) 2017: Otto Warmbier, estudiante Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1994) 2017: Ivan Dias, cardenal indio (ary reñói 1936) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 20 jasypoteĩ ha'e ára 171ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 172ha umi ary hekope'ỹme. Amo 194  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1389: Juan de Lancaster, Hyãsia ruvicha (ary omano 1435). 1469: Gian Galeazzo Sforza, táva Milã ruvicha (ary omano 1494). 1566: Segismundo III Vasa, mburuvichavete Polóña pegua ary 1587 guive 1632 meve ha Suésia pegua 1592 guive 1599 peve (ary omano 1632). 1615: Salvatore Rosa, mongolohára ha aguafuertista Itália pegua (ary omano 1673). 1634: Carlos Manuel II, ruvicha saboyano (ary omano 1675). 1674: Nicholas Rowe, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary omano 1718). 1687: Giovanni Battista Pittoni, mongolohára Itália pegua (ary omano 1767). 1717: Jacques Saly, escultor Hyãsia pegua (ary omano 1776). 1723: Adam Ferguson, karai arandu Vyretáña pegua (ary omano 1816). 1726: Luisa Enriqueta de Borbón-Conti, ruvicha Hyãsia pegua (ary omano 1759). 1737: Tokugawa Ieharu, shogun Hapõ pegua (ary omano 1786). 1756: Joseph Martin Kraus, atõi ojapóva Suésia pegua (ary omano 1792). 1760: Richard Wellesley, estadista Iylánda pegua (ary omano 1842). 1761: Jakob Hübner, entomólogo Alemañagua (ary omano 1826). 1763: Theobald Wolfe Tone, ojokuaikuaáva ha revolucionario Iylánda pegua (ary omano 1798). 1785: Manuel Basilio Bustamante, ojokuaikuaáva ha tetã rendota Uruguaigua (ary omano 1863). 1786: Marceline Desbordes-Valmore, ñe'ẽpapára Hyãsia pegua (ary omano 1859). 1790: Thomas Edward Bowdich, zoólogo, viajero, botánico ha haihára Vyretáña pegua (ary omano 1824). 1793: Aleksander Fredro, ñe'ẽpapára, dramaturgo ha haihára Polóña pegua (ary omano 1876). 1808: Samson Raphael Hirsch, rabino Alemañagua (ary omano 1888). 1819: Jacques Offenbach, violonchelista ha atõi ojapóva austriaco (ary omano 1880). 1827: Bernhard Weiß, teólogo protestante Alemañagua (ary omano 1918). 1833: Léon Bonnat, mongolohára Hyãsia pegua (ary omano 1922). 1861: Frederick Gowland Hopkins, bioquímico Vyretáña pegua, premio nobel de medicina en 1929 (ary omano 1947). 1868: Richard Riemerschmid, jogapokuaahára Alemañagua (ary omano 1957). 1870: Miguel Yuste, clarinetista Epáña pegua (ary omano 1947). 1875: Reginald Crundall Punnett, genetista Vyretáña pegua (ary omano 1967). 1875: Othenio Abel, paleontólogo austríaco (ary omano 1946). 1883: Augusto Ordóñez, barítono Epáña pegua (ary omano 1957). 1884: Johannes Heinrich Schultz, neurólogo ha psiquiatra Alemañagua (ary omano 1970). 1884: Mary R. Calvert, mbyjakuaahára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1974) 1887: Kurt Schwitters, mongolohára Alemañagua (ary omano 1948). 1889: John S. Paraskevopoulos, mbyjakuaahára Gyrésia pegua-Yvyáfrika pegua (ary omano 1951). 1890: Giorgio Morandi, mongolohára Itália pegua (ary omano 1964). 1891: John Costello, ojokuaikuaáva Iylánda pegua (ary omano 1976). 1893: Wilhelm Zaisser, ojokuaikuaáva Alemañagua (ary omano 1958). 1896: Wilfrid Pelletier, motenondehára de orquesta ha atõihára Kanatã pegua (ary omano 1982). 1899: Jean Moulin, ojokuaikuaáva ha karai milíko Hyãsia pegua (ary omano 1943). 1899: Adolfo S. Scilingo, diplomático Argentina pegua (ary omano 1973). 1902: Juan Evaristo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano 1979). 1902: Roberto Fugazot, mba'eapohára ha opurahéiva Uruguaigua (ary omano 1971). 1905: Lillian Hellman, dramaturga Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1984). 1909: Errol Flynn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1959). 1910: Francisco Martínez Cordero, baloncestista Méhiko pegua.(ary omano 1993) 1913: Juan de Borbón ha Battenberg, ruvicha Epáña pegua (ary omano 1993). 1913: Lilian Jackson Braun, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2011). 1915: Terence Young, ta'angamýi ojapóva Vyretáña pegua (ary omano 1994). 1917: Helena Rasiowa, papapykuaahára Polóña pegua (ary omano 1994) 1918: Luis Peña Illescas, mba'eapohára Epáña pegua (ary omano 1977). 1920: Eduardo Mondlane, ojokuaikuaáva Mosambíke pegua (ary omano 1969). 1920: Amos Tutuola, haihára nigeriano (ary omano 1997). 1921: Jean Dieuzaide, fotógrafo Hyãsia pegua (ary omano 2003). 1922: Ernesto Bianco, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano 1977). 1924: Chet Atkins, mbaraka ombopúva ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2001). 1924: Audie Murphy, karai milíko ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1971). 1924: Rainer Barzel, ojokuaikuaáva Alemañagua (ary omano 2006). 1925: Doris Hart, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2015). 1926: Giovanni Viola, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua.(ary omano 2008) 1928: Jean-Marie Le Pen, ojokuaikuaáva Hyãsia pegua. 1928: Eric Dolphy, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary omano 1964). 1928: Martin Landau, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. (ary omano 2017) 1928: Hu Hesheng, papapykuaahára Chína pegua. 1929: José Vicente Grecco, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary omano 2008). 1929: Edith Windsor, activista por LGBT americana. (ary omano 2017). 1930: Magdalena Abakanowicz, artista Polóña pegua. 1930: María Aurelia Bisutti, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano 2010). 1931: Olympia Dukakis, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Mary L. Good, química inorgánica Tetãvore Joapykuéra pegua. 1933: Lazy Lester, atõihára de blues Tetãvore Joapykuéra pegua. 1933: Danny Aiello, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1934: Sergio Balanzino, ojokuaikuaáva Itália pegua ha secretario general de la OTAN. 1935: Armando Picchi, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua (ary omano 1971). 1940: Josep Maria Benet, dramaturgo Epáña pegua. 1940: Umanosuke Ueda, luchador profesional Hapõ pegua (ary omano 2011). 1940: John Mahoney, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1940: Eugen Drewermann, teólogo Alemañagua. 1941: Stephen Frears, ta'angamýi ojapóva Vyretáña pegua. 1941: Josep-Ignasi Saranyana, karai arandu, teólogo, profesor Epáña pegua. 1942: Brian Wilson, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua de la banda Beach Boys. 1945: Shekhar Mehta, piloto de rally keniano (ary omano 2006). 1945: Anne Murray, opurahéiva Kanatã pegua. 1945: Jean-Claude Izzo, novelista Hyãsia pegua (ary omano 2000). 1946: Xanana Gusmão, tetã rendota timorense entre 2002 ha 2007. 1948: Ludwig Scotty, tetã rendota nauruano entre 2003 ha 2007. 1949: Lionel Richie, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua de la banda The Commodores. 1950: Nuri al-Maliki, ojokuaikuaáva ha primer ministro iraquí desde 2006. 1950: Teté Coustarot, modélo ha conductora de radio ha televisión Argentina pegua. 1951: Tress MacNeille, mba'eapohára de doblaje Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: John Goodman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: Mabel Rivera, mba'eapohára Epáña pegua. 1952: Vikram Seth, ñe'ẽpapára indio. 1953: Ulrich Mühe, mba'eapohára Alemañagua (ary omano 2007). 1954: Michael Anthony, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua de la banda Van Halen. 1954: Amparo Muñoz, mba'eapohára Epáña pegua (ary omano 2011). 1954: Ilan Ramon, astronauta israelí (ary omano 2003). 1959: Venancio Ramos, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua. 1960: John Taylor, bajista Vyretáña pegua, de la banda Duran Duran. 1961: Javivi, mba'eapohára Epáña pegua. 1964: Remedios Cervantes, modélo Epáña pegua. 1964: Silke Möller, atleta Alemañagua. 1967: Edu Ardanuy, mbaraka ombopúva Pindoramagua, de la banda Dr. Sin. 1967: Nicole Kidman, mba'eapohára Auterália pegua. 1968: Robert Rodriguez, ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Barry Sparks, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Dokken. 1969: José Luis Calva Zepeda, dramaturgo ha asesino Méhiko pegua (ary omano 2007). 1969: Peter Paige, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: Paulo Bento ex vakapipopo ha'ãhára ha seleccionador Poytuga pegua. 1970: Moulay Rachid, príncipe marroquí. 1971: Josh Lucas, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Rodney Rogers, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Jeordie White, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Marilyn Manson. 1973: Chino Moreno, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Deftones. 1973: Jenílson Ângelo de Souza, vakapipopo ha'ãhára Pindoramagua. 1974: Moacir Bastos, vakapipopo ha'ãhára Pindoramagua. 1975: Daniel Zítka, vakapipopo ha'ãhára checo. 1975: Joan Balcells, tenista Epáña pegua. 1975: Loon, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Juliano Belletti, vakapipopo ha'ãhára Pindoramagua. 1976: Jerome Fontamillas, atõihára filipino, de la banda Switchfoot. 1976: Carlos Lee, beisbolista panameño. 1977: Gordan Giriček, baloncestista croata. 1977: Roberto Carlos Cortés, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1978: Frank Lampard, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1980: Fabian Wegmann, ciclista Alemañagua. 1980: Milovan Mirosevic, vakapipopo ha'ãhára Chilegua-croata. 1980: Franco Semioli, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1981: Joseba Del Olmo, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1981: Ardian Gashi, vakapipopo ha'ãhára Noruéga pegua. 1982: George Forsyth, vakapipopo ha'ãhára Peru pegua. 1982: Alekséi Berezutski, vakapipopo ha'ãhára Rrúsia pegua. 1982: Vasili Berezutski, vakapipopo ha'ãhára Rrúsia pegua. 1982: Example, opurahéiva Vyretáña pegua. 1983: Miguel Ángel Benítez Gómez, atõihára Epáña pegua, de la banda Los Delinqüentes (ary omano 2004). 1983: Josh Childress, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Jarrod Smith, vakapipopo ha'ãhára Selánda Pyahu pegua. 1985: Darko Miličić, baloncestista Sévia pegua. 1985: Saki Aibu, mba'eapohára Hapõ pegua. 1986: Andrés de la Cruz, mba'eapohára Epáña pegua. 1986: Joy Huerta, opurahéiva Méhiko pegua, del dúo Jesse & Joy. 1988: Shefali Chowdhury, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1989: Christopher Mintz-Plasse, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1989: Javier Pastore, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. Mano 930: Hucbaldo, monje ha atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói 840). 1139: Juan de Matera, santo Itália pegua (ary reñói 1070). 1597: Willem Barents, explorador Olánda pegua (ary reñói 1550). 1605: Teodoro II, zar Rrúsia pegua (ary reñói 1605). 1730: Gabriel de Grupello, escultor belga (ary reñói 1644). 1787: Karl Friedrich Abel, haihára Alemañagua (ary reñói 1723). 1800: Abraham Gotthelf Kastner, papapykuaahára Alemañagua (ary reñói 1719). 1810: Hans Axel de Fersen, ruvicha Suésia pegua (ary reñói 1755). 1815: George Montagu, naturalista Vyretáña pegua (ary reñói 1753). 1818: Carlota de Holstein-Gottorp, reina de Suecia ha de Noruega (ary reñói 1759). 1820: Manuel Belgrano, abogado ha karai milíko Argentina pegua, creador de la bandera Argentina pegua (ary reñói 1770). 1836: Emmanuel-Joseph Sieyès, ojokuaikuaáva Hyãsia pegua (ary reñói 1748). 1837: Guillermo IV, mburuvichavete Vyretáña pegua entre 1830 ha 1837 (ary reñói 1765). 1847: Juan Larrea, ojokuaikuaáva Epáña pegua integrante del primer gobierno Argentina pegua (ary reñói 1782). 1853: Antolín Faraldo Asorey, haihára ha maranduhára Epáña pegua (ary reñói 1823). 1856: Florestán I de Mónaco, príncipe monegasco (ary reñói 1785). 1869: Hijikata Toshizō, karai milíko Hapõ pegua, segundo al mando del Shinsengumi (ary reñói 1835). 1870: Jules Goncourt, haihára Hyãsia pegua (ary reñói 1830). 1872: Federico Forey, karai milíko Hyãsia pegua (ary reñói 1804). 1888: Johannes Zukertort, ajedrecista Polóña pegua (ary reñói 1839). 1904: Valentín Almirall, ojokuaikuaáva ha maranduhára Epáña pegua (ary reñói 1841). 1908: Federico Chueca, atõi ojapóva Epáña pegua (ary reñói 1846). 1912: Voltairine de Cleyre, haihára ha feminista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1866). 1919: Tivadar Kosztka Csontváry, mongolohára húngaro (ary reñói 1853). 1925: Josef Breuer, fisiólogo ha psicólogo austriaco (ary reñói 1842). 1933: Mariano Barberán, ingeniero Epáña pegua (ary reñói 1895). 1933: Joaquín Collar Serra, karai milíko ha piloto Epáña pegua (ary reñói 1906). 1933: Clara Zetkin, militante comunista ha feminista Alemañagua (ary reñói 1857). 1937: Andrés Nin, dirigente comunista Epáña pegua (ary reñói 1892). 1940: Jehan Alain, atõi ojapóva ha organista Hyãsia pegua (ary reñói 1911). 1940: Charley Chase, mba'eapohára ha ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1893). 1945: Luis Fernando de Orleans, ruvicha Epáña pegua (ary reñói 1888). 1947: Bugsy Siegel, mafioso Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1906). 1951: François Georges-Picot, diplomático Hyãsia pegua (ary reñói 1870). 1952: Luigi Fagioli, piloto Itália pegua de Fórmula 1 (ary reñói 1898). 1955: Juan Carlos Cambón, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1912). 1963: Manuel Benedito Vives, mongolohára Epáña pegua (ary reñói 1875). 1966: Georges Lemaître, astrofísico belga (ary reñói 1894). 1975: Marisa Villardefrancos, haihára Epáña pegua (ary reñói 1915). 1978: Mark Robson, ta'angamýi ojapóva Kanatã pegua (ary reñói 1913). 1987: Mariano Cañardo, ciclista Epáña pegua (ary reñói 1906). 1989: Juan de Mata, historiador ha arqueólogo Epáña pegua (ary omano 1989). 1989: Pascual Pery, karai milíko Epáña pegua (ary reñói 1911). 1994: Jay Miner, diseñador de chips Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1932). 1995: Émile Michel Cioran, karai arandu nihilista Rumáña pegua (ary reñói 1911). 1997: John Akii-Bua, atleta ugandés (ary reñói 1950). 1997: Alf Engen, esquiador Noruéga pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1909). 1998: Conrad Schumann, primera persona en escapar de la Alemania Oriental (ary reñói 1942). 2002: Erwin Chargaff, químico austriaco (ary reñói 1905). 2002: Walter Villa, motociclista Itália pegua (ary reñói 1943). 2005: Larry Collins, haihára ha maranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1929). 2005: Jack Kilby, ingeniero electrónico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1923). 2009: Neda Agha-Soltan, estudiante de filosofía Irã pegua (ary reñói 1982) 2010: Roberto Rosato, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua (ary reñói 1943). 2011: Ryan Dunn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1977). 2011: Clodosbaldo Russián, ojokuaikuaáva ha economista Venesuéla pegua (ary reñói 1939). 2011: Umanosuke Ueda, luchador profesional Hapõ pegua (ary reñói 1940). 2012: Carlos Javier Beltrán, opurahéiva Argentina pegua (ary reñói 1946). 2016: Chayito Valdez, opurahéiva Méhiko pegua (ary reñói 1945). 2017: Prodigy (rapero) rapero Tetãvore Joapykuéra pegua Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 18 jasypoteĩ ha'e ára 169ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 170ha umi ary hekope'ỹme. Amo 196  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1269: Leonor, ruvicha Ingyatérra pegua (ary omano 1298). 1466: Ottaviano Petrucci, impresor Itália pegua (ary omano 1539). 1511: Bartolomeo Ammanati, escultor ha jogapokuaahára Itália pegua (ary omano 1592). 1517: Emperador Ōgimachi, mburuvicha Hapõ pegua (ary omano 1593). 1552: Gabriello Chiabrera, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary omano 1637). 1570: Joan Pau Pujol, atõi ojapóva ha organista Epáña pegua (ary omano 1626). 1666: Juana Delanoue, santa Hyãsia pegua (ary omano 1736). 1673: Antonio de Literes, atõi ojapóva Epáña pegua (ary omano 1747). 1677: Antonio Maria Bononcini, atõi ojapóva Itália pegua (ary omano 1726). 1716: Joseph-Marie Vien, mongolohára Hyãsia pegua (ary omano 1809). 1757: Gervasio Antonio de Posadas, ojokuaikuaáva Argentina pegua, Provincias Unidas del Río de la Plata ruvicha ary 1814 guive ha 1815 peve (ary omano 1833). 1757: Ignaz Pleyel, kuãytasã apohára ha atõi ojapóva austríaco (ary omano 1831). 1788: Carl Sigismund Kunth, botánico Alemañagua (ary omano 1855). 1808: Manuel María Mallarino, ojokuaikuaáva ha haihára Kolómbia pegua (ary omano 1872). 1812: Iván Goncharov, novelista Rrúsia pegua (ary omano 1891). 1841: Lester Frank Ward, paleontólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1913). 1845: Charles Louis Alphonse Laveran, médico Hyãsia pegua, premio nobel de medicina en 1907 (ary omano 1922). 1866: Marceliano Santa María, mongolohára Epáña pegua (ary omano 1952). 1868: Miklós Horthy, ojokuaikuaáva húngaro (ary omano 1957). 1870: Edouard Le Roy, karai arandu ha papapykuaahára Hyãsia pegua (ary omano 1954). 1873: Eduardo Chicharro ha Agüera, mongolohára Epáña pegua (ary omano 1949). 1877: James Montgomery Flagg, ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1960). 1882: Georgi Dimitrov, líder comunista Vugária pegua (ary omano 1949). 1884: Édouard Daladier, ojokuaikuaáva Hyãsia pegua (ary omano 1970). 1886: George Leigh Mallory, escalador ha montañero Vyretáña pegua (ary omano 1924). 1886: Alexander Wetmore, ornitólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1978). 1889: Camilla Ravera, ojokuaikuaáva Itália pegua (ary omano 1988). 1891: Mae Busch, mba'eapohára Auterália pegua (ary omano 1946). 1895: Blanche Sweet, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1986). 1898: Carmelo Goyenechea, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano 1984). 1899: Pedro López Lagar, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano 1977). 1901: Anastasia Nikoláyevna de Rusia, duquesa Rrúsia pegua (ary omano 1918). 1903: Jeanette MacDonald, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1965). 1903: Raymond Radiguet, haihára Hyãsia pegua (ary omano 1923). 1904: Keye Luke, mba'eapohára Chína pegua (ary omano 1991). 1904: Manuel Rosenthal, atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary omano 2003). 1907: Frithjof Schuon, ñe'ẽpapára ha mongolohára suizo (ary omano 1998). 1908: Stanley Knowles, ojokuaikuaáva Kanatã pegua (ary omano 1997). 1908: Nedra Volz, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2003). 1910: Dick Foran, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1979). 1910: E. G. Marshall, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1998). 1910: Ray McKinley, jazz baterista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1995). 1913: Pierre Berès, librero ha coleccionista Hyãsia pegua (ary omano 2008). 1913: Sammy Cahn, atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1993). 1914: Efraín Huerta, ñe'ẽpapára Méhiko pegua (ary omano 1982). 1916: Julio César Turbay, ojokuaikuaáva Kolómbia pegua (ary omano 2005). 1917: Richard Boone, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1981). 1917: Erik Ortvad, mongolohára Ndinamáka pegua (ary omano 2008). 1918: Jerome Karle, químico Tetãvore Joapykuéra pegua premio nobel de química en 1985. 1918: Franco Modigliani, economista Itália pegua premio nobel de economía en 1985 (ary omano 2003). 1922: Henri Chopin, ñe'ẽpapára Hyãsia pegua de vanguardia ha atõihára (ary omano 2008). 1923: Juan Arza, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Epáña pegua (ary omano 2011). 1923: José Luis Ozores, mba'eapohára Epáña pegua (ary omano 1968). 1924: George Mikan, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2005). 1925: Anderssen Banchero, haihára Uruguaigua (ary omano 1987). 1926: Allan Rex Sandage, mbyjakuaahára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2010). 1929: Jürgen Habermas, avano'õre oñemoarandúva ha karai arandu Alemañagua. 1931: Fernando Henrique Cardoso, avano'õre oñemoarandúva ha profesor Pindoramagua, tetã rendota entre 1995 ha 2003. 1932: Dudley R. Herschbach, químico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de química en 1986. 1932: Geoffrey Hill, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua. 1934: Mitsuteru Yokoyama, artista Hapõ pegua de manga (ary omano 2004). 1935: Hugh McColl, banquero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1935: Omar Ostuni, mombe'ugua'u apohára, profesor, mba'eapohára ha motenondehára de teatro Uruguaigua (ary omano 2012). 1935: Sergio Vilar, haihára Epáña pegua. 1936: Denny Hulme, piloto de automovilismo Selánda Pyahu pegua (ary omano 1992). 1937: Vitali Zhólobov, cosmonauta soviético. 1938: Julio Ernesto Vila, maranduhára deportivo Argentina pegua (ary omano 2013). 1940: Miguel Herrero ha Rodríguez de Miñón, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1941: María Teresa Campos, maranduhára Epáña pegua. 1942: Roger Ebert, crítico cinematográfico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1942: Thabo Mbeki, ojokuaikuaáva surafricano, tetã rendota 1999-2008. 1942: Paul McCartney, atõihára Vyretáña pegua, de la banda The Beatles. 1943: Raffaella Carrà, opurahéiva ha presentadora de televisión Itália pegua. 1943: Eva Marton, soprano húngara. 1944: Salvador Sánchez Cerén, ojokuaikuaáva ha revolucionario salvadoreño, tetã rendota de su país. 1946: Maria Bethânia, opurahéiva Pindoramagua. 1946: Fabio Capello, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Itália pegua. 1948: Raúl Rizzo, mba'eapohára Argentina pegua. 1949: Lincoln Thompson, atõihára jamaicano (ary omano 1999). 1949: Chris Van Allsburg, autor ha ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Lech Kaczyński, ojokuaikuaáva ha tetã rendota Polóña pegua. 1949: Jarosław Kaczyński, ojokuaikuaáva ha primer ministro Polóña pegua, hermano gemelo del tetã rendota Lech Kaczyński. 1950: Susana Estrada, mba'eapohára, vedette ha opurahéiva Epáña pegua. 1950: Carlos Ominami, economista ha ojokuaikuaáva Chilegua. 1952: Marcella Bella, opurahéiva Itália pegua. 1952: José María Bermúdez de Castro, paleontólogo Epáña pegua. 1952: Carol Kane, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: Isabella Rossellini, mba'eapohára ha modélo Itália pegua. 1957: Miguel Ángel Lotina, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Epáña pegua. 1958: Marisela Buitrago, mba'eapohára peteĩha ta'angambyrýgui Venesuéla pegua.​ 1960: Víctor Hugo Carrizo, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano 2012). 1960: Omar Abdirashid Ali Sharmarke, ojokuaikuaáva ha primer ministro somalí. 1961: Andrés Galarraga, beisbolista Venesuéla pegua 1961: Alison Moyet, purahéi ohaíva Vyretáña pegua. 1962: Mitsuharu Misawa, luchador Hapõ pegua. 1963: Ariel Cuffaro Russo, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Argentina pegua. 1963: Dizzy Reed, tecladista Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Guns N’ Roses ha Velvet Revolver. 1964: Uday Hussein, líder iraquí (ary omano 2003). 1966: Silvina Bosco, mba'eapohára Argentina pegua. 1966: Antonio Martín, baloncestista Epáña pegua. 1968: Marcelo de Bellis, mba'eapohára Argentina pegua 1968: Ana Duato, mba'eapohára Epáña pegua. 1969: Vito LoGrasso, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: Pål Pot Pamparius, atõihára Noruéga pegua, de la banda Turbonegro. 1970: Gerardo Rozín, maranduhára ha presentador Argentina pegua de radio ha televisión. 1971: Jorge Bermúdez, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1971: Jason McAteer, vakapipopo ha'ãhára Iylánda pegua. 1974: Carlos Méndez, beisbolista Venesuéla pegua. 1974: Vincenzo Montella, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1974: Pablo Polilla Pino, opurahéiva Argentina pegua, de la banda Cielo Razzo. 1975: Jamel Debbouze, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1976: Alana de la Garza, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Blake Shelton, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Luca Valdesi, karateka Itália pegua. 1977: Majed Moqed, terrorista saudí que participó en el 11S (ary omano 2001). 1978: Pol Amat jugador Epáña pegua de jockey hierba. 1978: Luca Dirisio, purahéi ohaíva Itália pegua. 1978: Wang Liqin, jugador Chína pegua de pingpong. 1981: Ella Chen, opurahéiva taiwanesa, de la banda SHE. 1982: Marco Borriello, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1982: Vadim Pruzhanov, tecladista Rrúsia pegua, de la banda Dragonforce. 1983: Liz Solari, modélo Argentina pegua. 1984: Mateus Galiano da Costa, vakapipopo ha'ãhára angoleño. 1985: Alex Hirsch,motenondehára, haihára, guionista gráfico ha mba'eapohára de voz Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Richard Gasquet, tenista Hyãsia pegua. 1986: Richard Madden, Actor Vyretáña pegua 1986: Andrei Volokitin, ajedrecista ucraniano. 1987: Marcelo Martins, vakapipopo ha'ãhára Vorívia pegua. 1988: Josh Dun, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Twenty One Pilots. 1989: Pierre-Emerick Aubameyang, vakapipopo ha'ãhára gabonés. 1989: Renee Olstead, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1991: Willa Holland, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1996: Alen Halilovic, vakapipopo ha'ãhára croata. Mano 741: León III el Sirio, mburuvicha bizantino (ary reñói 680). 1234: Chukyo, mburuvicha Hapõ pegua (ary reñói 1218). 1291: Alfonso III, mburuvichavete aragonés entre 1285 ha 1291 (ary reñói 1265). 1464: Roger van der Weyden, mongolohára flamenco. 1536: Henry FitzRoy, ruvicha Ingyatérra pegua, hijo bastardo de Enrique VIII. (ary reñói 1519). 1588: Robert Crowley, ñe'ẽpapára Ingyatérra pegua. 1629: Piet Hein, almirante Olánda pegua (ary reñói 1577). 1649: Juan Martínez Montañés, escultor ha imaginero Epáña pegua (ary reñói 1568). 1650: Christoph Scheiner, mbyjakuaahára Alemañagua. 1902: Samuel Butler, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói 1835). 1704: Tom Brown, haihára de sátira ha traductor Vyretáña pegua (ary reñói 1662). 1726: Michel Richard Delalande, atõi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói 1657). 1742: John Aislabie, ojokuaikuaáva Vyretáña pegua (ary reñói 1670). 1749: Ambrose Philips, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary reñói 1674). 1772: Johann Ulrich von Cramer, juez ha karai arandu Alemañagua (ary reñói 1706). 1772: Gerard van Swieten, médico austriaco de origen Olánda pegua (ary reñói 1700). 1788: Adam Gib, líder religioso Ekósia pegua (ary reñói 1714). 1794: François Nicolas Leonard Buzot, líder revolucionario Hyãsia pegua (ary reñói 1760). 1794: James Murray, karai milíko Vyretáña pegua (ary reñói 1721). 1815: Guillaume Philibert Duhesme, general Hyãsia pegua (ary reñói 1766). 1835: William Cobbett, maranduhára ha haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1763). 1889: Jacques Damala, karai milíko ha mba'eapohára Gyrésia pegua (ary reñói 1855). 1902: Samuel Butler, haihára Vyretáña pegua (ary reñói 1835). 1905: Carmine Crocco, brigante Itália pegua (ary reñói 1830). 1916: Helmuth Johan von Moltke, karai milíko Alemañagua (ary reñói 1848). 1917: Eufemio Zapata, karai milíko Méhiko pegua (ary reñói 1873). 1921: Eduardo Acevedo Díaz, haihára ha ojokuaikuaáva Uruguaigua (ary reñói 1851). 1922: Jacobus Kapteyn, mbyjakuaahára Olánda pegua (ary reñói 1851). 1928: Roald Amundsen, explorador Noruéga pegua (ary reñói 1872). 1936: Máximo Gorki, haihára Rrúsia pegua (ary reñói 1868). 1937: Gaston Doumergue, estadista Hyãsia pegua (ary reñói 1863). 1945: Florence Bascom, geóloga Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1862) 1950: Arturo De Bassi, atõihára Argentina pegua (ary reñói 1890). 1955: Juan Ingallinella, médico comunista Argentina pegua; asesinado (ary reñói 1912). 1959: Ethel Barrymore, mba'eapohára ta'angamýigui ha teatro Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1879). 1962: Volkmar Andreae, motenondehára de orquesta ha atõi ojapóva suizo (ary reñói 1879). 1963: Pedro Armendáriz, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1912). 1965: Oscar Soldati, maranduhára, caricaturista ha mongolohára Argentina pegua (ary reñói 1892). 1966: Pierre Montet, egiptólogo Hyãsia pegua (ary reñói 1883). 1967: Beat Fehr, piloto de carreras suizo (ary reñói 1942). 1967: Giacomo Russo, piloto de carreras Itália pegua (ary reñói 1937). 1971: Thomas Gómez, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1905). 1971: Paul Karrer, químico suizo, premio nobel de química en 1937 (ary reñói 1889). 1973: Roger Delgado, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary reñói 1918). 1974: Malba Tahan, haihára Pindoramagua (ary reñói 1895). 1974: Gueorgui Zhúkov, karai milíko ha ojokuaikuaáva soviético (ary reñói 1896). 1978: Walter C. Álvarez, físico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1884). 1980: Terence Fisher, motenondehára ta'angamýigui Vyretáña pegua (ary reñói 1904). 1980: Kazimierz Kuratowski, papapykuaahára Polóña pegua (ary reñói 1896). 1980: André Leducq, ciclista Hyãsia pegua (ary reñói 1904). 1982: John Cheever, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1912). 1982: Curd Jürgens, mba'eapohára Alemañagua (ary reñói 1915). 1984: Luis José Moglia Barth, motenondehára ta'angamýigui Argentina pegua (ary reñói 1903). 1985: Paul Colin, diseñador Hyãsia pegua (ary reñói 1892). 1986: Pere Quart (Joan Oliver), ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary reñói 1899). 1989: I. F. Stone, maranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1907). 1992: Carlos Humberto Perette, ojokuaikuaáva Argentina pegua (ary reñói 1915). 1993: Narciso Perales, médico Epáña pegua (ary reñói 1914). 1996: Juan Antonio Palomo, mongolohára ha escultor Epáña pegua. 1997: Lev Kópelev, haihára soviético (ary reñói 1912). 1997: Edmond Leburton, ojokuaikuaáva belga (ary reñói 1915). 1999: Lothar Ulsaß, vakapipopo ha'ãhára Alemañagua (ary reñói 1940). 1998: Ernesto Grillo, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua (ary reñói 1929). 2000: Nancy Marchand, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1928). 2005: Manuel Sadosky, papapykuaahára Argentina pegua (ary reñói 1914). 2006: Vincent Sherman, motenondehára ta'angamýigui Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1906). 2007: Vilma Espín, química ha ojokuaikuaáva Kúva pegua (ary reñói 1930). 2007: Pablo Estramín, opurahéiva Uruguaigua (ary reñói 1959). 2007: Gianfranco Ferré, diseñador Itália pegua (ary reñói 1944). 2007: Bernard Manning, cómico Vyretáña pegua (ary reñói 1930). 2008: Jean Delannoy, ta'angamýi ojapóva Hyãsia pegua (ary reñói 1908). 2010: José Saramago, haihára, maranduhára ha mombe'ugua'u apohára Poytuga pegua, premio nobel de literatura en 1998 (ary reñói 1922). 2011: Ulrich Biesinger, vakapipopo ha'ãhára Alemañagua (ary reñói 1933). 2011: Yelena Bónner, activista Rrúsia pegua (ary reñói 1923). 2011: Frederick Chiluba, ojokuaikuaáva Sámbia pegua (ary reñói 1943). 2011: Clarence Clemons, saxofonista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1942). 2014: Horace Silver, jazz atõihára ha atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1928). 2016: Vittorio Merloni, fundador de la Industria Merloni, karai viru omomba'apóva Itália pegua ha hijo de Aristide Merloni. (ary reñói 1933) 2017: Antonio Medellín, mba'eapohára Méhiko pegua (ary reñói 1942) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 21 jasypoteĩ ha'e ára 172ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 173ha umi ary hekope'ỹme. Amo 193  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1002: León IX, pápa Alemañagua (ary omano 1054). 1528: María de Austria ha Portugal, ruvicha Epáña pegua (ary omano 1603). 1640: Abraham Mignon, mongolohára Olánda pegua (ary omano 1679). 1646: Gottfried Wilhelm Leibniz, tembikuaatyhára ha papapykuaahára Alemañagua, omboypy va'ekue pe ypykatu ikõirekóva. 1651: Guillermo VII de Hesse-Kassel, ruvicha Alemañagua (ary omano 1670). 1702: Enrique Flórez, religioso ha historiador Epáña pegua (ary omano 1773). 1730: Motōri Norinaga, haihára Hapõ pegua (ary omano 1801). 1732: Johann Christoph Friedrich Bach, atõihára Alemañagua, hijo de Johann Sebastian Bach (ary omano 1795). 1763: Pierre-Paul Royer-Collard, ojokuaikuaáva ha karai arandu Hyãsia pegua (ary omano 1845). 1766: Emmanuel de Las Cases, historiador Hyãsia pegua (ary omano 1842). 1781: Siméon Denis Poisson, físico ha papapykuaahára Hyãsia pegua (ary omano 1840). 1788: Augusta de Baviera, ruvicha Alemañagua (ary omano 1851). 1792: Ferdinand Christian Baur, historiador Alemañagua (ary omano 1860). 1809: Santiago Derqui, ojokuaikuaáva ha tetã rendota Argentina pegua (ary omano 1867). 1811: Carlo Matteucci, físico Itália pegua (ary omano 1868). 1809: Moses Hess, karai arandu Alemañagua (ary omano 1875). 1818: Ernesto II de Sajonia, ruvicha Alemañagua (ary omano 1893). 1809: Jean Chacornac, mbyjakuaahára Hyãsia pegua (ary omano 1873). 1827: Vincenzo Cabianca, mongolohára Itália pegua (ary omano 1902). 1831: Luis de Baviera, ruvicha Alemañagua (ary omano 1920). 1839: Joaquim Machado de Assis, haihára Pindoramagua (ary omano 1908). 1850: Enrico Cecchetti, coreógrafo Itália pegua (ary omano 1928). 1850: María Isabel Manuel, ruvicha Epáña pegua (ary omano 1929). 1858: Medardo Rosso, escultor Itália pegua (ary omano 1928). 1863: Max Wolf, mbyjakuaahára Alemañagua (ary omano 1932). 1864: Heinrich Wölfflin, crítico ha historiador de arte suizo (ary omano 1945). 1870: Julio Ruelas. mongolohára ha grabador simbolista Méhiko pegua (ary omano 1907). 1870: Clara Immerwahr, química Alemañagua (ary omano 1915) 1880: Arnold Gesell, psicólogo ha pediatra Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1961). 1882: Lluís Companys, ojokuaikuaáva ha abogado, tetã rendota de la Generalidad de Cataluña (ary omano 1940). 1884: Claude Auchinleck, karai milíko ha general Vyretáña pegua (ary omano 1981). 1889: Ralph Craig, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1972). 1889: Félix Hernández Giménez, jogapokuaahára Epáña pegua (ary omano 1975). 1890: Lewis H. Brereton, karai milíko Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1967). 1891: Pier Luigi Nervi, ingeniero Itália pegua (ary omano 1979). 1891: Hermann Scherchen, motenondehára de orquesta Alemañagua (ary omano 1966). 1892: Reinhold Niebuhr, teólogo ha politólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1971). 1894: Olinda Bozán, mba'eapohára Argentina pegua (ary omano 1977). 1898: Edmund Hirst, químico Vyretáña pegua (ary omano 1975). 1899: Pavel Haas, atõi ojapóva checo (ary omano 1944). 1902: Francisco García Lorca, ñe'ẽpapára, profesor, diplomático, haihára (ary omano 1973) 1903: Alf Sjöberg, motenondehára Suésia pegua ta'angamýigui ha de teatro (ary omano 1980). 1903: José María Yermo Solaegui, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary omano 1960). 1905: Jean-Paul Sartre, karai arandu ha haihára Hyãsia pegua (ary omano 1980). 1912: Mary McCarthy, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1989). 1914: William Vickrey, economista Kanatã pegua, premio nobel de economía en 1996 (ary omano 1996). 1916: José D'Elía, sindicalista ha ojokuaikuaáva Uruguaigua (ary omano 2007). 1918: Paolo Soleri, jogapokuaahára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2013). 1918: María Luisa Ponte, mba'eapohára Epáña pegua (ary omano 1996). 1918: Josephine Webb, ingeniera eléctrica Tetãvore Joapykuéra pegua. 1919: Nelson Gonçalves, atõihára Pindoramagua f. 1998). 1921: Hans Koning, haihára ha polemista Olánda pegua (ary omano 2007). 1921: Judy Holliday, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 1965). 1921: Jane Russell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2011). 1924: Jean Laplanche, karai arandu, médico ha psicoanalista Hyãsia pegua (ary omano 2012). 1924: Marga López, mba'eapohára Méhiko pegua (ary omano 2005). 1925: Luis Adolfo Siles Salinas, ojokuaikuaáva Vorívia pegua (ary omano 2005). 1925: Giovanni Spadolini, ojokuaikuaáva Itália pegua f. 1994). 1925: Maureen Stapleton, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary omano 2006). 1928: Salvador Aldana Fernández, historiador de arte ha haihára Epáña pegua. 1928: Per Lillo-Stenberg, mba'eapohára Noruéga pegua (ary omano 2014). 1929: Abdel Halim Hafez, mba'eapohára ha opurahéiva Ehíto pegua (ary omano 1977). 1932: Lalo Schifrin, pianista ha atõi ojapóva Argentina pegua. 1935: Françoise Sagan, haihára Hyãsia pegua (ary omano 2004). 1938: Ron Ely, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1938: Miguel Loayza, vakapipopo ha'ãhára Peru pegua. 1939: Rubén Berríos Martínez, ojokuaikuaáva puertorriqueño. 1940: Michael Ruse, karai arandu Kanatã pegua. 1941: Argentino Luna, opurahéiva ha atõi ojapóva Argentina pegua (ary omano 2011). 1941: Cecil Gordon, piloto Tetãvore Joapykuéra pegua de carreras (ary omano 2012). 1942: Henry S. Taylor, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Salomé (María Rosa Marco Poquet), opurahéiva Epáña pegua. 1944: Ray Davies, atõihára Vyretáña pegua, de la banda The Kinks. 1944: Tony Scott, ta'angamýi ojapóva Vyretáña pegua (ary omano 2012). 1944: Corinna Tsopei, modélo Gyrésia pegua. 1945: Adam Zagajewski, ñe'ẽpapára, novelista ha ensayista Polóña pegua. 1947: Meredith Baxter, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1947: Shirin Ebadi, abogada ha activista Irã pegua, oñeme'ẽ chupe jopói nobel py'aguapyrãre 2003 jave. 1947: Fernando Savater, haihára Epáña pegua. 1948: Ian McEwan, novelista Vyretáña pegua. 1948: Andrzej Sapkowski, haihára Polóña pegua. 1950: Joey Kramer, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Aerosmith. 1950: Anne Carson, ñe'ẽpapára Kanatã pegua. 1950: John Paul Young, opurahéiva Auterália pegua de origen Ekósia pegua. 1951: Nils Lofgren, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1952: "El Terror" (Luis Días), atõihára dominicano (ary omano 2009). 1953: Benazir Bhutto, ojokuaikuaáva ha sãmbyhyhára peteĩha pakistaní (ary omano 2007). 1953: Michael Bowen, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: José Diego Álvarez, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1954: Robert Menasse, haihára austriaco. 1954: Augustus Pablo, atõihára jamaicano. 1955: Michel Platini, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1955: Germán Yanke, maranduhára Epáña pegua. 1958: Víctor Montoya, haihára Vorívia pegua. 1958: Guennadi Pádalka, cosmonauta Rrúsia pegua. 1958: Jennifer Larmore, mezzo-soprano Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Jaime Urrutia, atõihára Epáña pegua, de la banda Gabinete Caligari. 1959: Analí Cabrera, vedette ha mba'eapohára peruana (ary omano 2011). 1961: Manu Chao, atõihára Hyãsia pegua, de la banda Mano Negra. 1961: Kip Winger, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: Joko Widodo, tetã rendota indonesio. 1962: Víktor Tsoi, atõihára Rrúsia pegua (ary omano 1990). 1962: Aitor Esteban, ojokuaikuaáva ha catedrático Epáña pegua. 1963: Dario Marianelli, atõi ojapóva Itália pegua. 1963: Guille Martín, mbaraka ombopúva Epáña pegua, de las bandas La Frontera ha Los Rodríguez (ary omano 2006). 1963: Gōshō Aoyama, dibujante de manga Hapõ pegua 1964: Kevin Johansen, purahéi ohaíva Argentina pegua. 1964: Sammi Davis, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1964: Doug Savant, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Yang Liwei, astronauta Chína pegua. 1965: Larry Wachowski, ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Jorge Moragas, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1966: Leticia Sabater, presentadora de televisión ha mba'eapohára Epáña pegua. 1966: Rey Ruiz, atõihára salsero Kúva pegua. 1967: Pierre Omidyar, millonario Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Irã pegua. 1967: Yingluck Shinawatra, ex sãmbyhyhára peteĩha tailandesa. 1968: Nelson de la Rosa, mba'eapohára dominicano (ary omano 2006). 1969: Patricia Figueroa, maranduhára peruana, naturalizada costarricense. 1970: Sindee Coxx, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Paola Krum, mba'eapohára Argentina pegua. 1970: Pete Rock, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Rey Ruiz, opurahéiva Kúva pegua. 1971: Anette Olzon, opurahéiva Suésia pegua. 1972: Alon Hilu, haihára israelí 1973: Roxana Carabajal, opurahéiva Argentina pegua de folclore. 1973: Juliette Lewis, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Craig Lowndes, piloto de automovilismo Auterália pegua. 1976: Pablo Benegas, mbaraka ombopúva Epáña pegua, de la banda La Oreja de Van Gogh. 1976: Mike Einziger, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Íncubus. 1978: Ignacio Corleto, rugbista Argentina pegua. 1978: Erica Durance, mba'eapohára Kanatã pegua. 1978: Cristiano Lupatelli, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1979: Chris Pratt, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Brandon Flowers, vocalista Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda The Killers. 1982: Guillermo de Cambridge, ruvicha Vyretáña pegua. 1983: Nadia, opurahéiva Méhiko pegua. 1983: Edward Snowden, consultor técnico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Alicia Alighatti, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Franck Perera, piloto Hyãsia pegua de automovilismo. 1985: Saki Seto, mba'eapohára, modélo, Gravure idol, ha personalidad de la televisión Hapõ pegua. 1985: Lana Del Rey, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Iani Verón, vakapipopo ha'ãhára Argentina pegua. 1987: Pablo Barrera, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1987: Ryeowook, opurahéiva surcoreano, de la banda Super Junior. 1988: Isaac Vorsah, vakapipopo ha'ãhára ghanés. 1989: Rodrigo Burgos, vakapipopo ha'ãhára Paraguaigua. 1991: Gael Kakuta, vakapipopo ha'ãhára Hyãsia pegua. 1991: Min, opurahéiva ha ojerokykuaáva surcoreana, de la banda Miss A. 1992: Max Schneider, modélo, bailarín, opurahéiva, mba'eapohára ha atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1997: Rebecca Black, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. Mano 223: Liu Bei, mburuvicha Chína pegua (ary reñói 161). 1040: Fulco III de Anjou, ruvicha ha karai milíko Hyãsia pegua (ary reñói 972). 1205: Enrico Dandolo, ojokuaikuaáva veneciano (ary reñói 1107). 1208: Felipe de Suabia, duque suabo (ary reñói 1177). 1305: Wenceslao II de Bohemia, mburuvichavete Polóña pegua (ary reñói 1271). 1377: Eduardo III, mburuvichavete Ingyatérra pegua (ary reñói 1312). 1527: Nicolás Maquiavelo, karai arandu Itália pegua (ary reñói 1469). 1529: John Skelton, ñe'ẽpapára Ingyatérra pegua (ary reñói 1460). 1547: Sebastiano del Piombo, mongolohára Itália pegua (ary reñói 1485). 1582: Nobunaga Oda, daimyo Hapõ pegua (ary reñói 1534). 1586: Martín de Azpilicueta, intelectual Epáña pegua (ary reñói 1492). 1591: Luis Gonzaga, santo Itália pegua (ary reñói 1568). 1652: Íñigo Jones, jogapokuaahára Ingyatérra pegua (ary reñói 1573). 1741: Joseph-Hector Fiocco, atõi ojapóva ha violinista belga (ary reñói 1703). 1762 (o el 19 de junio): Johann Ernst Eberlin, atõi ojapóva ha organista Alemañagua (ary reñói 1702). 1773: Jorge Juan, ingeniero naval ha tembikuaatyhára Epáña pegua (ary reñói 1713). 1827: José Joaquín Fernández de Lizardi, haihára Méhiko pegua (ary reñói 1776). 1828: Leandro Fernández de Moratín, mombe'ugua'u apohára Epáña pegua (ary reñói 1760). 1868: Sarath Mather, inventora del periscopio (ary reñói 1796). 1874: Anders Jonas Ångström, fisiólogo Suésia pegua (ary reñói 1814). 1876: Antonio López de Santa Anna, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary reñói 1795). 1898: Manuel Tamayo ha Baus, haihára Epáña pegua (ary reñói 1829). 1905: Juan Lindolfo Cuestas, ojokuaikuaáva Uruguaigua (ary reñói 1837). 1908: Nikolái Rimski-Kórsakov, atõi ojapóva Rrúsia pegua (ary reñói 1844). 1908: Benedict Friedlaender, sexólogo ha activista Alemañagua (ary reñói 1866). 1914: Bertha von Suttner, pacifista ha haihára austríaca, oñeme'ẽ chupe jopói nobel py'aguapyrãre 1905 jave (ary reñói 1843). 1929: Leonard Trelawny Hobhouse, ojokuaikuaáva ha avano'õre oñemoarandúva, teórico del nuevo liberalismo (ary reñói 1864). 1936: Atilio Malinverno, mongolohára Argentina pegua (ary reñói 1890). 1940: Smedley Butler, general Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1881). 1943: Elise Richter, filóloga ha catedrática austriaca asesinada por los nazis (ary omano 1865). 1951: Charles Dillon Perrine, mbyjakuaahára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1867). 1957: Johannes Stark, físico Alemañagua, premio nobel en 1919 (ary reñói 1874). 1964: Michael Schwerner, activista de los derechos civiles Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1939). 1967: Luis Arata, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1895). 1967: Antonio Bertola, ciclista Itália pegua (ary reñói 1914). 1969: Maureen Connolly, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1934). 1970: Lev Kassil, haihára Rrúsia pegua (ary reñói 1905). 1970: Sukarno, tetã rendota Indonésia pegua (ary reñói 1901). 1976: Margaret Herrick, ta'angamýi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1902). 1980: Bert Kaempfert, atõi ojapóva Alemañagua (ary reñói 1923). 1985: Tage Erlander, sãmbyhyhára peteĩha Suésia pegua (ary reñói 1901). 1988: Pedrito Rico, opurahéiva Epáña pegua (ary reñói 1932). 1997: Fidel Velázquez Sánchez, líder sindical Méhiko pegua (ary reñói 1900). 1999: Kami, baterista Hapõ pegua, de la banda Malice Mizer (ary reñói 1973). 2000: Alan Hovhaness, atõi ojapóva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1911). 2001: John Lee Hooker, opurahéiva ha mbaraka ombopúva de blues Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1917). 2001: Carroll O'Connor, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1924). 2003: León Uris, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1924). 2004: Leonel Brizola, ojokuaikuaáva Pindoramagua (ary reñói 1922). 2005: Jaime Cardinal Sin, cardenal filipino (ary reñói 1928). 2006: Márgara Alonso, mba'eapohára Argentina pegua (ary reñói 1928). 2008: George Carlin, comediante Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1937). 2008: Adalberto Almeida, arzobispo Méhiko pegua (ary reñói 1916). 2009: Julio Valdeón Baruque, historiador Epáña pegua (ary reñói 1936). 2011: Analí Cabrera, vedette ha mba'eapohára peruana (ary reñói 1959). 2015: Veijo Meri, haihára finlandés (ary reñói 1928). 2015: Gunther Schuller atõi ojapóva ha atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary reñói 1925). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Sihorytáña térã Cisjordania karaiñe'ẽme (Áraveñe'ẽme: الضفة الغربية [aḍ-Ḍaffah l-Ġarbiyyah]; evréo ñe'ẽme: [HaGadah HaMa'aravit]) ha'e peteĩ yvy pehẽngue ijapekue hína amo 5860 km² ha 20 amo 40 kilómetro kuarahyresẽ guive kuarahyreike peve, omohembe'y ysyry Horytã ha para Mano rehe kuarahyresẽ ngotyo, ha kuarahyreike, yvate ha ñemby gotyo omohembe'y Israel retãre, ojejapo ko tembe'y Israel ñorairõ 1948 pegua opa rire. ONU he'i ha omoañete Sihorytáña ha'e voi "yvy ñembojarapyre", upéicha he'i avei heta tetã ambuéva, Paletína, oisãmbyhýva Sihorytáñare, ha Hamás, oisãmbyhýva Gásare, he'i upéicha avei,. Israel ne'ĩra oñembojáraite Sihorytáñare, Kuarahyresẽ Herusalẽre mante oñembojára, ha tetã Paletína oisãmbyhyramo jepe ko yvy pehẽnguére, tembiapoukapýpe ojehechakuaa Sihorytáña noimei tetã poguýpe ha oñeha'arõ hína Israel ha Paletína oiporavo hag̃ua mba'épa ojejapóta ko yvýre. Ko ñe'ẽngue Sihorytáña ou karaiñe'ẽgui Cisjordania ha ha'e niko ñe'ẽngue pyahu ojejapo ko yvy pehẽngue oĩvo tetã Horytáña ipoguýpe (1948-1967). Héra mboyve niko Hudéa ha Samária. Mandu'apy Joaju Estadísticas para Cisjordania del CIA World Factbook (en inglés) Paletína Israel Ko'ãgaite hína membykua Paraguáipe oñemonei jepi léi rupive oiko isy ikatúrõ omano Oimeraẽ tapicha oporomomembykuáva térã kuña imembykua ikatu oho ka'irãme 15 jasy guive 30 jasy peve. Oñemomembykuárõ kuñáme ijerure'ỹre, 2 ary amo 5 ary peve ka'irãme. Kuña omanórõ oñemomembykuávo térã imembykuágui, tapicha omomembykua chupe ikatu oho ka'irãme 4 amo 6 ary, ha 5 amo 10 ary omomembykua kuña ijerure'ỹre. Paraguáipe, 23 kuñataĩ 100 kuñataĩ ñemanógui oiko membykua oñeñangareko'ỹre. Peteĩ umi hetakue tuichavévagui Ñembyamérikape. Jasyrundy ary 2015-pe, ojeikuaa mitãkuña'i Paraguaigua 10 ary oreko va'ekue ha hyeguasu 22 arapokõindýma ituvanga ombopuru'águi ichupe ñerairõhápe. Ojeikuaa ha'e hyeguasuha isy oguerahágui chupe tasyópe hye rasýgui. Isy ha heta tapicha ambuéva ojerure oñemomembykua hag̃ua, hákatu oñemonei'ỹva ha ndojehejái. Mitãkuña'i omomemby tye pirekytĩre peteĩ tasyópe Paraguaýpe. Jokuaikuaa asugua Paraguáipe ojerure oñemoambue hag̃ua tetã iléi, oheja hag̃ua oñemomembykua oikórõ tyeguasu ñerairõhápe. Hákatu ne'ĩra oñemoambue, Paraguái rendota Horacio Cartes he'i upe rire mba'érepa oñemonei'ỹva ha ndojehejái oiko hag̃ua membykua, “Ore rojapókuri ore py'aporã he'iháicha, ore Léi guasu he'iháicha, ha ore jeroviapy he'iháicha”. Ehecha avei Membykua Membykua Arhentínape Membykua Pindorámape Mandu'apy Paraguái retãme Paraguái Purahéi ha'e voi yvypóra rembiapoporã ojapóvo mba'epu ijahy'o pu ha iñe'ẽ rupive oipuru hekopetévo avei pu reko ha pu rysýi, ha heta ñembopu aporeko ambuéva. Yvypóra ombopu hekopetéva ijahy'o pu rupive ojehero opurahéiva. Opurahéiva ikatu oipuru iñe'ẽ añónte (a cappella) térã ikatu opurahéi tembipu oñembopúva reheve. Ojepuraheimeméva atýpe, oĩhápe tapichakuéra ombopúva tembipu (mbaraka, kuãytasã) ha tapichakuéra ambuéva opurahéi joa. Yvypóra ikatu opurahéi ohechauka hag̃ua iñarandupy, temiandu térã jerovia, ikatu avei oporombohoryse térã oporoñanduka py'andýi. Opurahéiva ombosako'i va'erã opa ára ijahy'o pu, upéicha oñemoporã mba'epu ha hesakãve. Ehecha avei Ahy'o pu Purahéi Karai Mandu'apy Joaju Tembiapoporã Tavakuairetã Jekopytyjojáva Santo Tome ha Príncipe (poytugañe'ẽme: República Democrática de São Tomé e Príncipe), ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Áfrika pegua ijyvy apekue hína heta ypa'ũ ojejuhúva parapyte Gynéape (paraguasu Atlántiko), tetã Gavõ y rembe'y yvate kuarahyreike gotyo, Ekuato ohasahápe hi'aguĩ. Umi ypa'ũ tuichavéva hína Santo Tomé (São Tomé) ha Príncipe. Umi tapicha Európa pegua niko umi Poytuga pegua. Santo Tome ymaguare ijeiko'ỹha, Poytuga omoñepyrũ ikolónia amo ary 1493-pe. Príncipe ypa'ũ ikolónia oñepyrũ ary 1500-pe. Mandu'apy Joaju Presidência da República Democrática de São Tomé e Príncipe - Presidente de la República (sitio oficial) Página oficial del Parlamento (Asamblea Nacional) Instituto Nacional de Estatística Dayenne Proença Mesquita (Telêmaco Borba, ary 1985), jekuaáva Day Mesquita ha'e peteĩ mba'eapohára tetã Pindorama pegua. Mandu'apy Ñoha'ãngahára Pindoramagua Elis Regina Carvalho Costa, ojeikuaavéva chupe Elis Regina réraicha (Porto Alegre, 17 jasyapy ary 1945 – São Paulo, 19 jasyteĩ ary 1982) ha'e akue kuña opurahéiva Pindoramagua hetaite omba'apo ko mba'epu porã ñemohenda ojeheróva MPB rehe (Pindoráma retãygua mba'epu porã). Omano imitãrusu jave, orekóvo 36 ary, kokaína ha alkoho oipuruitereígui, oiméramo jepe umi he'íva Pindoráma porokuái hatã ikatu ojuka chupe. Heta karai arandu, atõihára ha opurahéiva ambuéva he'i hese Elis Regina ha'e voi peteĩ umi opurahéi porãitévagui opa Pindoráma retãgui. Hekove Ha'e Romeu Costa rajy, kuimba'e reko kirirĩva ha Ercy Carvalho Costa memby, kuña reko mbaretéva. Oñepyrũ omba'apo 7 ary orekóvo, ary 1952-pe, peteĩ puhoe ñemyasãiháme, hákatu heta imondýi ha ndaikatúi opurahéi. Ary 1959-pe puhoe ñemyasãiha Rádio Gaúcha omomba'apo chupe ha peteĩ ary rire oho Río de Janeiro-pe, oñepyrũhápe omba'apo Gravações Elétricas ndive ha upéicha ojapo hembiapokue peteĩha, Viva a Brotolândia, purahéi aty. Ary 1962-pe ojapo  "Poema de Amor". Ary 1965 -pe ojapo purahéi aty karai opurahéiva Jair Rodrigues ndive, héra Dois na bossa, hetaite oñemu opa tetã apekuére. Oreko jave 20 ary  ojapo ivirurã amo 15.000 dólar opa jasýre ha oreko hembiaporã ta'angambyrýgui ha herakuãite . Omenda peteĩháme Ronaldo Bôscoli rehe ha imemby peteĩha, João Marcelo Bôscoli Carvalho, heñóiva mokõi ary Ronaldo Bôscoli ha Elis Regina ojopoi mboyve. Omenda rire César Camargo Mariano rehe ha imemby mokõiha Pedro Camargo Mariano ha mbohapyha Maria Rita Mariano, kuña opurahéiva. Ary 1974-pe ojapo hembiapo karai atõihára ha opurahéiva Tom Jobim, purahéi aty héra Elis & Tom, oĩ tapicha arandu he'íva ko tembiapo hína upe tenondeguaitéva bossa nova rehegua. Hembiapokue Hembiapokue tenondegua Jehaipymi Joaju Elis Regina IMDb rendápe Mandu'apy Opurahéiva Pindoramagua Ára 22 jasypoteĩ ha'e ára 173ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 174ha umi ary hekope'ỹme. Amo 192  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1684: Francesco Manfredini, mbaraka'i ombopúva ha purahéi haihára Itália pegua (ñemano ary 1762). 1738: Jacques Delille, ñe'ẽpapára Hyãsiagua (ñemano ary 1813). 1757: George Vancouver, ruvicha milíko de marina ha explorador Vyretáña pegua (ñemano ary 1798). 1763: Étienne Méhul, purahéi haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1817). 1767: Wilhelm von Humboldt, erudito ha estadista Alemáña pegua (ñemano ary 1835). 1775: Johannes Flüggé, ka'akuaatyhára ha mbo'ehára Alemáña pegua (ñemano ary 1816). 1777: William Guillermo Brown, marino Irilánda pegua, primer almirante de las fuerzas navales Arhentína pegua (ñemano ary 1857). 1805: Giuseppe Mazzini, revolucionario ha ideólogo Itália pegua (ñemano ary 1872). 1805: Juan Arolas, haihára Epáña pegua (ñemano ary 1849). 1830: Theodor Leschetizki, kuãytasã ombopúva ha purahéi haihára Polóña pegua (ñemano ary 1915). 1837: Paul Morphy, irundykejojaty ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1884). 1837: Ernst Ziller, ojogapokuaáva Heymáña-Gyrésia pegua (ñemano ary 1923). 1845: Tom Dula, ñorairõhára milíko Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1868). 1845: Richard John Seddon, ojokuaikuaáva ha abogado Vyretáña pegua (ñemano ary 1906). 1856: H. Rider Haggard, mombe'uguasu haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1925). 1861: Maximilian von Spee, almirante Ndinamáka pegua (ñemano ary 1914). 1864: Hermann Minkowski, papapykuaahára Alemáña pegua de origen judío (ñemano ary 1909). 1871: William McDougall, psicólogo Vyretáña pegua (ñemano ary 1938). 1871: Arthur Wynne, constructor de crucigramas ha editor Vyretáña pegua (ñemano ary 1945). 1874: Viggo Jensen, tirador ha gimnasta Ndinamáka pegua (ñemano ary 1930). 1874: Walter F. Otto, filólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1958). 1876: Pascual Díaz Barreto, arzobispo Méhiko pegua (ñemano ary 1936). 1880: Johannes Drost, nadador Olánda pegua (ñemano ary 1954). 1884: James Rector, jetepysohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1949). 1885: Milan Vidmar, ingeniero eléctrico ha irundykejojaty ha'ãhára esloveno (ñemano ary 1962). 1887: Julian Sorell Huxley, biólogo Vyretáña pegua (ñemano ary 1975). 1889: Humberto de Saboya-Aosta, noble ha milíko Itália pegua (ñemano ary 1918). 1892: Robert Ritter von Greim, piloto ha ruvicha milíko de ejército Alemáña pegua (ñemano ary 1945). 1894: Manuel Gallego Suárez-Somonte, milíko Epáña pegua (ñemano ary 1965). 1897: Alberto Bello, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 1963). 1897: Norbert Elias, sociólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1990). 1898: Erich Maria Remarque, haihára germano-Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1970). 1899: Michał Kalecki, economista Polóña pegua (ñemano ary 1970). 1902: Marguerite De La Motte, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1950). 1903: John Dillinger, asaltante Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1934). 1903: Carl Hubbell, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1988). 1906: Billy Wilder, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Auteria pegua (ñemano ary 2002). 1909: Buddy Adler, productor de cine Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1960). 1909: Katherine Dunham, ojerokykuaáva ha coreógrafa Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2006). 1910: Peter Pears, tenor Vyretáña pegua (ñemano ary 1986). 1910: Konrad Zuse, ingeniero Alemáña pegua (ñemano ary 1995). 1913: Álvaro Alsogaray, ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 2005). 1913: Sándor Weöres, ñe'ẽpapára húngaro (ñemano ary 1989). 1919: Gower Champion, ojerokykuaáva ha coreógrafo Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1980). 1919: Manuel Zevallos Vera, karai arandu Perugua. 1920: Paul Frees, mba'eapohára de voz Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1986). 1920: Edmund Pellegrino, etnicista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2013). 1921: Joseph Papp, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1991). 1922: Bill Blass, diseñador de moda Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2002). 1923: José Giovanni, motenondehára de cine franco-Suísa pegua (ñemano ary 2004). 1924: Geza Vermes, teóloga Vyretáña pegua-húngara (ñemano ary 2013). 1926: Marta Mata, política Epáña pegua (ñemano ary 2006). 1928: Ralph Waite, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2014). 1929: José Florencio Guzmán, abogado ha ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1930: Francisco Fernández Ordóñez, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1992). 1930: Walter Bonatti, montañero ha momaranduhára Itália pegua (ñemano ary 2011). 1932: Soraya Esfandiary, princesa iraní (ñemano ary 2001). 1932: Yevgeny Kychanov, orientalista Rrúsia pegua (ñemano ary 2013). 1933: Dianne Feinstein, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1933: Libor Pešek, purahéi karai omotenondéva ha atõihára checo. 1934: James Bjorken, físico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Gemma Cuervo, mba'eapohára Epáña pegua. 1936: Kris Kristofferson, mba'eapohára ha cantautor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Juan José Alonso Millán, comediógrafo Epáña pegua. 1936: Hermeto Pascoal, atõihára Pindoráma pegua. 1936: Ferran Olivella, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1937: Bernie McGann, saxofonista ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2013). 1938: Raúl Barboza, acordeonista Arhentína pegua. 1938: Norberto Luis La Porta, ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 2007). 1939: Robert Kramer, motenondehára de cine Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1999). 1939: Ada Yonath, química ha bióloga israelí, premio nobel de química en 2009. 1940: Abbas Kiarostami, cineasta iraní (ñemano ary 2016). 1941: Ed Bradley, momaranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2006). 1941: Michael Lerner, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Eumir Deodato, atõihára, productor ha purahéi haihára Pindoráma pegua. 1944: Klaus Maria Brandauer, mba'eapohára Auteria pegua. 1945: Rainer Brüderle, ojokuaikuaáva Alemáña pegua. 1945: Pere Gimferrer, haihára ha académico Epáña pegua. 1946: Eliades Ochoa, mbaraka ombopúva Kúva pegua, opurahéiva aty Buena Vista Social Club. 1947: Octavia E. Butler, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2006). 1947: Howard Kaylan, miembro opurahéiva aty The Turtles 1947: Pete Maravich, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1988). 1947: Jerry Rawlings, ojokuaikuaáva ghanés. 1948: Todd Rundgren, cantantautor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Larry Junstrom, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Lynyrd Skynyrd. 1949: Meryl Streep, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Lindsay Wagner, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Elizabeth Warren, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Adrian Năstase, ojokuaikuaáva rumano. 1952: Graham Greene, mba'eapohára Kanatã pegua. 1953: Willem Jacobus Eijk, cardenal Olánda pegua. 1953: Cyndi Lauper, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Wolfgang Becker, cineasta Alemáña pegua. 1954: Freddie Prinze, comediante ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1977). 1956: Alfons De Wolf, ciclista belga. 1956: Tim Russ, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Manuel Saval, mba'eapohára Méhiko pegua (ñemano ary 2009). 1957: Garry Gary Beers, baterista Auterália pegua, opurahéiva aty INXS. 1958: Rocío Banquells, mba'eapohára ha opurahéiva Méhiko pegua. 1958: Bruce Campbell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Tristán Bauer, cineasta ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua. 1959: Nicola Sirkis, atõihára Hyãsiagua, opurahéiva aty Indochine. 1959: Ed Viesturs, alpinista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1960: Erin Brockovich, abogada ha activista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1960: Tracy Pollan, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: Jimmy Sommerville, opurahéiva Vyretáña pegua. 1962: Stephen Chow, mba'eapohára ha cineasta hongkonés. 1962: Clyde Drexler, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Bobby Gillespie, opurahéiva Vyretáña pegua, de las bandas Primal Scream, The Jesus and Mary Chain ha The Wake). 1962: Álvaro Urquijo, atõihára Epáña pegua, opurahéiva aty Los Secretos. 1963: Randy Couture, luchador ha artista marcial Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: John Tenta, luchador Kanatã pegua. 1964: Amy Brenneman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Dan Brown, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Uwe Boll, cineasta Alemáña pegua. 1965: Ľubomír Moravčík, vakapipopo ha'ãhára eslovaco. 1966: Emmanuelle Seigner, mba'eapohára Hyãsiagua. 1966: María Fernanda Callejón, mba'eapohára Arhentína pegua. 1966: Michael Park, piloto Vyretáña pegua de rally. 1966: Schoolly D, rapero ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Tomoko Maruo, mba'eapohára de voz Hapõygua. 1967: Alejandro Aravena, ojogapokuaáva Chíle pegua. 1968: Darrell Armstrong, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Steven Page, opurahéiva Kanatã pegua, opurahéiva aty Barenaked Ladies. 1971: Mary Lynn Rajskub, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Kurt Warner, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1972: David Inquel, yudoca Hyãsiagua. 1974: Donald Faison, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Jo Cox, política Vyretáña pegua (ñemano ary 2016). 1975: Andreas Klöden, ciclista Alemáña pegua. 1975: Laila Rouass, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1976: Gordon Moakes, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Bloc Party ha Young Legionnaire. 1978: José Meolans, nadador Arhentína pegua. 1978: Dan Wheldon, piloto de automovilismo Vyretáña pegua (ñemano ary 2011). 1979: Leire Martínez, opurahéiva Epáña pegua, opurahéiva aty La Oreja de Van Gogh. 1979: Thomas Voeckler, ciclista Hyãsiagua. 1980: Víctor Píriz Alves, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua. 1980: Luis Maza, beisbolista Venesuéla pegua. 1981: Aquivaldo Mosquera, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1981: Chris Urbanowicz, mbaraka ombopúva Vyretáña pegua, opurahéiva aty Editors. 1982: Andoni Iraola, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1982: Jason Motte, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Dustin Johnson, golfista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Rubén Iván Martínez Andrade, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1984: Janko Tipsarević, tenista serbio. 1985: Karla Cossío, mba'eapohára Kúva peguaMéhiko pegua. 1985: Sofoklis Schortsanitis, baloncestista Gyrésia pegua. 1986: Ramin Ott, vakapipopo ha'ãhára samoamericano. 1987: Joseph Dempsie, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1987: Danny Green, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Lee Min Ho, mba'eapohára surcoreano. 1987: Nikita Rukavytsya, vakapipopo ha'ãhára ucraniano. 1988: Omri Casspi, baloncestista israelí. 1988: Portia Doubleday, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1989: Jung Yong Hwa, opurahéiva surcoreano, opurahéiva aty CN Blue. 1989: Cédric Mongongu, vakapipopo ha'ãhára congoleño. 1990: Sebastian Jung, vakapipopo ha'ãhára Alemáña pegua. 1991: Hugo Mallo, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1992: Ricardo Javier Acosta, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1997: Dinah Jane Hansen, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Fifth Harmony. Mano 1276: Inocencio V, papa Itália pegua (ary heñói 1225). 1429: Ghiyath al-Din Jamshid Mas'ud al-Kashi, astrónomo ha papapykuaahára persa (ary heñói 1380). 1453: Álvaro de Luna, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1390). 1535: Juan Fisher, clérigo Ingyatérra pegua (ary heñói 1469). 1580: Hernando de Acuña, milíko ha ñe'ẽpapára Epáña pegua (ary heñói 1520). 1563: Francisco de Villagra, compañero de Pedro de Valdivia ha exgobernador de Chile (ary heñói 1511). 1634: Johann von Aldringen, milíko austríaco (ary heñói 1588). 1839: Domingo Cullen, ojokuaikuaáva canario, gobernador en Argentina (ary heñói 1791). 1841: Juan Bautista Arismendi, general ha prócer Venesuéla pegua (ary heñói 1775). 1865: Duque de Ribas, haihára ha mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1791). 1868: Heber C. Kimball, líder religioso Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1801). 1872: Rudecindo Alvarado, general Arhentína pegua (ary heñói 1792). 1872: Juana de Vega, haihára Epáña pegua (ary heñói 1807). 1874: Howard Staunton, irundykejojaty ha'ãhára Vyretáña pegua (ary heñói 1810). 1890: Francisco Menéndez Valdivieso, ojokuaikuaáva salvadoreño (ary heñói 1830). 1906: Fritz Schaudinn, zoólogo Alemáña pegua (ary heñói 1871). 1910: Ricardo de la Vega, tembiasagua'u haihára Epáña pegua (ary heñói 1839). 1925: Felix Klein, papapykuaahára Alemáña pegua (ary heñói 1849). 1928: Arthur Burdett Frost, ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1851). 1931: Armand Fallières, ojokuaikuaáva ha tetã rendota Hyãsiagua (ary heñói 1841). 1936: Moritz Schlick, físico ha karai arandu Alemáña pegua (ary heñói 1882). 1938: C. J. Dennis, ñe'ẽpapára Auterália pegua (ary heñói 1876). 1956: Walter de la Mare, haihára Vyretáña pegua (ary heñói 1873). 1956: José Perotti, escultor, mongolohára ha grabador Chíle pegua (ary heñói 1893). 1957: Atilio Cattáneo, milíko ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ary heñói 1889). 1961: Rafael Gómez Catón, mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1890). 1961: María de Rumanía (ary heñói 1900). 1963: Maria Tănase, opurahéiva ha mba'eapohára rumana (ary heñói 1913). 1965: David O. Selznick, productor de cine Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1902). 1966: Thaddeus Shideler, jetepysohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1883). 1969: Judy Garland, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1922). 1974: Darius Milhaud, purahéi haihára Hyãsiagua (ary heñói 1892). 1976: Fofó (Alfonso Aragón), payaso Epáña pegua (ary heñói 1923). 1977: Juan Carlos Casariego de Bel (54) abogado ha economista hispano-Arhentína pegua; desaparecido (ary heñói 1922). 1979: Louis Chiron, piloto de automovilismo monegasco (ary heñói 1899). 1980: Dimitrios Partsalidis, ojokuaikuaáva Gyrésia pegua (ary heñói 1905). 1984: Joseph Losey, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1909). 1987: Fred Astaire, opurahéiva, mba'eapohára ha ojerokykuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1899). 1987: Julio Salvador ha Díaz-Benjumea, milíko ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1910). 1988: Dennis Day, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1916). 1989: Anton Dermota, tenor Auteria pegua nacido en Eslovenia (ary heñói 1910). 1990: Ilya Mikhailovich Frank, físico Rrúsia pegua, premio nobel de física en 1958 (ary heñói 1908). 1992: Virgil Georgiu, haihára rumano (ary heñói 1916). 1993: Pat Nixon, primera dama Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1912). 1995: Raúl Astor, mba'eapohára ha locutor Arhentína pegua (ary heñói 1925). 1995: Yves Congar, cardenal Hyãsiagua (ary heñói 1904). 1997: Ted Gärdestad, opurahéiva sueco (ary heñói 1956). 2002: Conrad Hansen, kuãytasã ombopúva Alemáña pegua (ary heñói 1906). 2004: Robert William Bemer, pionero Tetãvore Joapykuéra pegua de la computación (ary heñói 1920). 2004: Thomas Gold, astrofísico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1920). 2006: Asun Balzola, haihára Epáña pegua (ary heñói 1942). 2008: George Carlin, cómico ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1937). 2008: Dody Goodman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1914). 2011: Kader Asmal, ojokuaikuaáva sudafricano (ary heñói 1934). 2011: Harley Hotchkiss, magnate Kanatã pegua (ary heñói 1927). 2011: Cyril Ornadel, purahéi haihára Vyretáña pegua (ary heñói 1924). 2011: Coşkun Özarı, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador turco (ary heñói 1931). 2011: David Rayfiel, guionista Tetãvore Joapykuéra pegua de cine (ary heñói 1923). 2011: Fanny de Sivers, lingüista estonio (ary heñói 1920). 2012: María Teresa Castillo, momaranduhára Venesuéla pegua (ary heñói 1908). 2012: Juan Luis Galiardo, mba'eapohára Epáña pegua (ary heñói 1940). 2013: Leandro Díaz, purahéi haihára Kolómbia pegua (ary heñói 1928). 2013: Peter Fraser, ojokuaikuaáva ha ruvicha Vyretáña pegua (ary heñói 1945). 2013: Gary David Goldberg, guionista ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1944). 2013: Henning Larsen, ojogapokuaáva Ndinamáka pegua (ary heñói 1925). 2013: Allan Simonsen, piloto de automovilismo Ndinamáka pegua (ary heñói 1978). 2013: Javier Tomeo, haihára Epáña pegua (ary heñói 1932). 2013: Soccor Velho, vakapipopo ha'ãhára índia pegua (ary heñói 1983). 2014: Marysole Wörner Baz, artista plástica Méhiko pegua (ary heñói 1936). 2015: James Horner, purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1953). 2015: Gregorio Morales, ñe'ẽpapára ha mombe'uguasu haihára Epáña pegua (ary heñói 1952). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 23 jasypoteĩ ha'e ára 174ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 175ha umi ary hekope'ỹme. Amo 191  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1373: Juana II, mburuvichavete napolitana (ñemano ary 1435). 1390: Juan Cancio, pa'i ha tupãkuaatyhára Polóña pegua (ñemano ary 1473). 1433: Francisco II, mburuvichavete bretón (ñemano ary 1488). 1456: Margarita de Dinamarca, Jacobo III Ekósia pegua hembireko (ñemano ary 1486). 1534: Nobunaga Oda, daimyo Hapõygua, primero de los "Tres Grandes Unificadores de Japón" (ñemano ary 1582) 1668: Giambattista Vico, karai arandu Itália pegua (ñemano ary 1744). 1711: Giovanni Battista Guadagnini, lutier Itália pegua (ñemano ary 1786). 1722: Juan Ramos de Lora, religioso Epáña pegua (ñemano ary 1790). 1772: Cristóbal Mendoza, ojokuaikuaáva ha milíko Venesuéla pegua, primer tetã rendota (ñemano ary 1829). 1805: Manuel Ascencio Segura, haihára Perugua (ñemano ary 1871). 1837: Ernest Guiraud, purahéi haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1892). 1843: Paul Heinrich von Groth, mineralogista Alemáña pegua (ñemano ary 1927). 1860: José María Vargas Vila, haihára Kolómbia pegua (ñemano ary 1933). 1862: María de la Paz de Borbón, infanta de España, mburuvichavete Isabel II rajy (ñemano ary 1946). 1869: Elías Tormo, crítico de arte ha arqueólogo Epáña pegua (ñemano ary 1957). 1872: Luis Orione, pa'i Itália pegua canonizado creador de asilos (ñemano ary 1940). 1875: Carl Milles, escultor sueco (ñemano ary 1955). 1889: Anna Ajmátova, ñe'ẽpapára Rrúsia pegua. 1890: Salvatore Papaccio, tenor Itália pegua (ñemano ary 1977). 1894: Eduardo VIII, mburuvichavete Vyretáña pegua (ñemano ary 1972). 1902: Alfred Charles Kinsey, biólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1956). 1902: Mathias Wieman, mba'eapohára Alemáña pegua (ñemano ary 1969). 1907: James Meade, economista Vyretáña pegua, premio nobel de economía en 1977 (ñemano ary 1995). 1910: Jean Anouilh, tembiasagua'u haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1987). 1910: Gordon B. Hinckley, profeta mormón (ñemano ary 2008). 1910: Milt Hinton, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ñemano ary 2000). 1912: Alan Turing, papapykuaahára, lógico, científico de la computación, criptógrafo ha karai arandu Vyretáña pegua (ñemano ary 1954). 1922: Juan San Martín, haihára Epáña pegua (ñemano ary 2005). 1927: Bob Fosse, mba'eapohára, coreógrafo ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1987). 1927: Jacobo Langsner, haihára ha guionista Arhentína pegua. 1928: Pál Jakucs, biólogo húngaro (ñemano ary 2000). 1929: June Carter Cash, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2003). 1930: John Huxtable Elliott, tembiasakuére oñemoarandúva Vyretáña pegua. 1935: Thomas Brandis, mbaraka'i ombopúva Alemáña pegua. 1936: Carlos Fonseca, mbo'ehára, ojokuaikuaáva ha revolucionario nicaragüense (ñemano ary 1976). 1936: Raúl Aubel, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 1997). 1936: Richard Bach, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Costas Simitis, ojokuaikuaáva Gyrésia pegua, primer ministro entre 1996 ha 2004. 1937: Martti Ahtisaari, ojokuaikuaáva finés, tetã rendota entre 1994 ha 2000. 1937: José Ángel García de Cortázar, tembiasakuére oñemoarandúva Epáña pegua. 1939: Álvaro Pombo, haihára Epáña pegua. 1940: Wilma Rudolph, jetepysohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1994). 1940: Stuart Sutcliffe, bajista Vyretáña pegua, conocido como el quinto Beatle (ñemano ary 1962). 1941: Richard M. Roberts, momaranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Vinton Cerf, programador Tetãvore Joapykuéra pegua, pionero de Internet. 1943: James Levine, purahéi karai omotenondéva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Albert Pintat, tetã rendota andorrano. 1945: John Garang, líder suNdinamáka pegua (ñemano ary 2005). 1946: Jaime Guzmán, abogado ha ojokuaikuaáva Chíle pegua, colaborador de Augusto Pinochet (ñemano ary 1991). 1947: Bryan Brown, mba'eapohára Auterália pegua. 1948: Clarence Thomas, jurista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Myles Goodwyn, mbaraka ombopúva Kanatã pegua, opurahéiva aty April Wine. 1948: Luther Kent, opurahéiva de blues Tetãvore Joapykuéra pegua. 1951: Michèle Mouton, piloto Hyãsiagua. 1952: Fernando Luna Vicente, atõihára Epáña pegua. 1952: Carlos Faraco, locutor ha haihára Epáña pegua. 1953: Russell Mulcahy, motenondehára de cine Auterália pegua. 1954: Carmen Pinós, ojogapokuaáva Epáña pegua. 1955: Glenn Danzig, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty The Misfits. 1955: Jean Tigana, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiagua. 1956: Randy Jackson, productor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Frances McDormand, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: David Leavitt, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: LaSalle Thompson, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1962: Chuck Billy, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Testament. 1962: Steve Shelley, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas The Crucifucks ha Sonic Youth. 1963: Colin Montgomerie, golfista escocés. 1964: Joss Whedon, haihára, motenondehára ha productor ejecutivo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Fernanda Tapia, locutora Méhiko pegua. 1965: Paul Arthurs, mbaraka ombopúva del grupo Vyretáña pegua Oasis. 1966: Chico DeBarge, opurahéiva de R&B Tetãvore Joapykuéra pegua (DeBarge). 1969: Alberto Chicote, cocinero Epáña pegua 1969: Martin Klebba, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Yann Tiersen, atõihára ha purahéi haihára Hyãsiagua. 1972: Selma Blair, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Zinedine Zidane, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiagua. 1973: Marie N, opurahéiva letona. 1974: Cristian Machado, opurahéiva Pindoráma pegua, opurahéiva aty Ill Niño. 1975: KT Tunstall, cantautora escocesa. 1975: Mike James, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Paola Suárez, tenista Arhentína pegua. 1976: Patrick Vieira, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiagua. 1976: Emmanuelle Vaugier, mba'eapohára Kanatã pegua. 1977: Miguel Ángel Angulo, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1977: Jason Mraz, cantautor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Memphis Bleek, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Frédéric Leclercq, bajista Hyãsiagua de DragonForce. 1979: LaDainian Tomlinson, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Francesca Schiavone, tenista Itália pegua. 1981: Antony Costa, opurahéiva ha compòsitor Vyretáña pegua de Blue. 1982: Rober Bodegas, cómico Epáña pegua. 1983: José Rojas, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1983: Brandi Rhodes, luchadora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Duffy, opurahéiva Vyretáña pegua. 1984: Manuel Iturra, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua 1987: Alessia Filippi, nadadora Itália pegua. 1988: Chellsie Memmel, gimnasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1989: Billie Kay, luchadora Tetãvore Joapykuéra pegua 1995: Danna Paola, mba'eapohára Méhiko pegua 1996: Getsel Montes, vakapipopo ha'ãhára hondureño. Mano 79: Tito Flavio Vespasiano, Rróma ruvicha guasu (ary heñói 9). 1555: Pedro Mascarenhas, explorador Poytuga pegua (ary heñói 1470). 1582: Shimizu Muneharu, milíko Hapõygua (ary heñói 1537). 1733: Johann Jakob Scheuchzer, maestro Suísa pegua (ary heñói 1672). 1806: Mathurin Jacques Brisson, zoólogo ha karai arandu Hyãsiagua (ary heñói 1723). 1811: Nicolau Tolentino de Almeida, ñe'ẽpapára Poytuga pegua (ary heñói 1740). 1831: Mateo Albéniz, purahéi haihára Epáña pegua (ary heñói 1755). 1832: James Hall, geólogo ha biólogo escocés (ary heñói 1761). 1836: James Mill, karai arandu ha tembiasakuére oñemoarandúva escocés (ary heñói 1773). 1839: Mariano Lagasca, ka'akuaatyhára Epáña pegua (ñemano ary 1776). 1861: Leandro Valle, milíko ha diputado liberal Méhiko pegua (ary heñói 1833). 1891: Wilhelm Eduard Weber, físico Alemáña pegua (ary heñói 1804). 1914: Bhaktivinoda Thakur, religioso ha haihára bengalí (ary heñói 1838). 1926: Víktor Vasnetsov, mongolohára Rrúsia pegua (ary heñói 1848). 1926: Joan Llimona, mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1860). 1936: Próspero Palazzo, aviador Arhentína pegua (ary heñói 1904). 1946: William S. Hart, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1864). 1953: Albert Gleizes, mongolohára Hyãsiagua (ary heñói 1881). 1956: Reinhold Glière, purahéi haihára soviético (ary heñói 1875). 1959: Andrés Saliquet, milíko Epáña pegua (ary heñói 1877). 1959: Boris Vian, haihára ha atõihára Hyãsiagua (ary heñói 1920). 1960: Miguel De Andrea, obispo ha haihára Arhentína pegua (ary heñói 1877). 1967: Walter Blumenfeld, psicólogo Alemáña pegua radicado en Perú (ary heñói 1882). 1969: Antonino Cipolla, mbaraka'i ombopúva ha purahéi haihára Arhentína pegua (ary heñói 1889). 1980: Clyfford Still, mongolohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1904). 1980: Varahagiri Venkata Giri, tetã rendota indio (ary heñói 1894). 1981: Zarah Leander, mba'eapohára ha opurahéiva Suísa pegua (ary heñói 1907). 1988: Henry Murray, psicólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1893). 1993: Rafael Anglada, mba'eapohára ha comediógrafo Epáña pegua (ary heñói 1921). 1995: Jonas Salk, inventor de la vacuna contra la poliomielitis (ary heñói 1914). 1996: Andreas Papandreu, ojokuaikuaáva Gyrésia pegua (ary heñói 1919). 1998: Maureen O'Sullivan, mba'eapohára Irilánda pegua (ary heñói 1911). 1999: Buster Merryfield, mba'eapohára ha vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua (ary heñói 1920). 2000: Peter Dubovský, vakapipopo ha'ãhára eslovaco (ary heñói 1972). 2002: Pedro Alcázar, El Rockero, boxeador Panama pegua (ary heñói 1975). 2005: Manolis Anagnostakis, ñe'ẽpapára Gyrésia pegua (ary heñói 1925). 2006: Aaron Spelling, ta'angamýi apohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1923). 2008: Arthur Chung, tetã rendota guyano (ary heñói 1918). 2009: Manuel Saval, mba'eapohára Méhiko pegua (ary heñói 1956). 2011: Dennis Marshall, vakapipopo ha'ãhára Costa Rica pegua (ary heñói 1985). 2011: Peter Falk, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua, protagonista de Columbo (ary heñói 1927). 2011: Fred Steiner, purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1923). 2011: Christiane Desroches Noblecourt, egiptóloga Hyãsiagua (ary heñói 1913). 2012: Juanito Belmonte, jefe de prensa Arhentína pegua (ary heñói 1933). 2015: Marujita Díaz, mba'eapohára ha opurahéiva Epáña pegua (ary heñói 1932). 2015: Magali Noël, mba'eapohára ha opurahéiva (ary heñói 1932) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 24 jasypoteĩ ha'e ára 175ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 176ha umi ary hekope'ỹme. Amo 190  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1314: Felipa de Henao, ruvicha Hyãsiagua, Ingyatérra mburuvichavete hembireko (ñemano ary 1369). 1343: Juana de Valois, ruvicha Hyãsiagua, Navarra mburuvichavete hembireko (ñemano ary 1373). 1360: Nuno Álvares Pereira, general Poytuga pegua (ñemano ary 1431). 1386: Juan Capistrano, fraile ha karai marangatu Itália pegua (ñemano ary 1456). 1412: Juan IV de Montferrato, ruvicha Itália pegua (ñemano ary 1464). 1485: Johannes Bugenhagen, reformador Alemáña pegua (ñemano ary 1558). 1519: Teodoro de Beza, humanista ha haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1605). 1532: Guillermo IV de Hesse-Kassel, ruvicha Alemáña pegua (ñemano ary 1592). 1532: Robert Dudley, I conde de Leicester, ruvicha Ingyatérra pegua (ñemano ary 1588). 1535: Juana de Austria, ruvicha Epáña pegua (ñemano ary 1573). 1542: Juan de la Cruz, religioso ha karai marangatu Epáña pegua (ñemano ary 1591). 1704: Jean-Baptiste de Boyer, ruvicha ha haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1771). 1740: Juan Ignacio Molina, pa'i ha naturalista Chíle pegua (ñemano ary 1829). 1774: Antonio González Balcarce, milíko ha tetã sãso pytyvõhára Arhentína pegua (ñemano ary 1819). 1777: John Ross, almirante ha explorador Vyretáña pegua (ñemano ary 1856). 1783: Johann Heinrich von Thünen, economista Alemáña pegua (ñemano ary 1850). 1784: Juan Antonio Lavalleja, milíko ha ojokuaikuaáva Uruguaigua (ñemano ary 1853). 1795: Ernst Heinrich Weber, psicólogo ha anatomista Alemáña pegua (ñemano ary 1878). 1803: Juan Bravo Murillo, ojokuaikuaáva ha tetã rendota Epáña pegua entre 1851 ha 1852 (ñemano ary 1873). 1817: Adolfo de Luxemburgo, ruvicha luxemburgués (ñemano ary 1905). 1818: Carlos Alejandro de Sajonia-Weimar-Eisenach, ruvicha Alemáña pegua (ñemano ary 1901). 1825: Alejandra Nikoláyevna Románova, ruvicha Rrúsia pegua (ñemano ary 1844). 1838: Jan Matejko, mongolohára Polóña pegua (ñemano ary 1893). 1838: Pedro Ruiz Gallo, milíko Perugua (ñemano ary 1880). 1842: Ambrose Bierce, haihára satírico Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1914). 1850: Horatio Kitchener, milíko ha ojokuaikuaáva Vyretáña pegua de origen Irilánda pegua (ñemano ary 1916). 1852: Friedrich Loeffler, bacteriólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1915). 1860: María de las Mercedes de Orleans, mburuvichavete consorte Epáña pegua (ñemano ary 1878). 1864: Leopoldo de Alpandeire, fraile capuchino ha beato Epáña pegua (ñemano ary 1956). 1867: J. Gordon Edwards, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1925). 1869: Jorge de Grecia, ruvicha Gyrésia pegua. 1878: Miguel Otamendi ingeniero Epáña pegua. 1882: Juan Sarabia, momaranduhára ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ñemano ary 1920). 1883: Victor Franz Hess, físico Auteria pegua, premio nobel de física en 1936 (ñemano ary 1964). 1883: Jean Metzinger, mongolohára Hyãsiagua (ñemano ary 1956). 1888: Gerrit Rietveld, ojogapokuaáva ha diseñador Olánda pegua (ñemano ary 1964). 1888: José de Jesús del Valle ha Navarro, obispo Méhiko pegua (ñemano ary 1966). 1895: Jack Dempsey, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1983). 1897: Hermann Busch, violonchelista Alemáña pegua (ñemano ary 1975). 1901: Marcel Mule, saxofonista clásico, solista ha pedagogo Hyãsiagua (ñemano ary 2001). 1901: Harry Partch, purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1974). 1901: Ricardo Saprissa, vakapipopo ha'ãhára ha omoñemúva salvadoreño-Costa Rica pegua (ñemano ary 1990). 1904: Ángel Garma, psiquiatra hispano-Arhentína pegua (ñemano ary 1993). 1908: Hugo Distler, purahéi haihára Alemáña pegua (ñemano ary 1942). 1910: Guillermo Sautier Casaseca, haihára Epáña pegua (ñemano ary 1980). 1911: Juan Manuel Fangio, piloto Arhentína pegua de Fórmula 1 (ñemano ary 1995). 1911: Ernesto Sabato, mombe'uguasu haihára ha ensayista Arhentína pegua (ñemano ary 2011). 1912: Juan Reynoso Portillo, mbaraka'i ombopúva Méhiko pegua (ñemano ary 2007). 1913: Juan Criado, vakapipopo ha'ãhára, cantautor ha purahéi haihára Perugua (ñemano ary 1978). 1913: Gustaaf Deloor, ciclista belga (ñemano ary 2002). 1913: Jan Kubish, ñorairõhára milíko checo (ñemano ary 1942). 1914: Humberto Briseño Sierra, jurista, catedrático ha académico Méhiko pegua (ñemano ary 2003). 1914: Juan Grela, mongolohára ha grabador Arhentína pegua (ñemano ary 1992). 1914: Luis Sánchez Agesta, jurista, catedrático ha académico Epáña pegua (ñemano ary 1997). 1915: sir Fred Hoyle, astrofísico ha haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 2001). 1923: Yves Bonnefoy, ñe'ẽpapára, traductor ha crítico de arte Hyãsiagua (ñemano ary 2016). 1927: Martin Lewis Perl, físico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de física en 1995. 1927: Osvaldo Zubeldía, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua (ñemano ary 1982). 1928: Argentino Ledesma, opurahéiva Arhentína pegua (ñemano ary 2004). 1930: Claude Chabrol, cineasta Hyãsiagua (ñemano ary 2010). 1932: Antoñete (Antonio Chenel), torero Epáña pegua (ñemano ary 2011). 1932: Queta Claver, mba'eapohára Epáña pegua (ñemano ary 2003). 1933: Sam Jones, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1935: Juan Carlos Rousselot, momaranduhára ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 2010). 1938: Lawrence Block, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1940: Vittorio Storaro, motenondehára de fotografía Itália pegua. 1941: Julia Kristeva, kuña arandu, psicoanalista ha haihára Hyãsiagua. 1942: Eduardo Frei Ruiz-Tagle, tetã rendota Chíle pegua entre 1994 ha 2000. 1942: Colin Groves, primatólogo Auterália pegua. 1944: Petra Martínez, mba'eapohára Epáña pegua. 1944: Jeff Beck, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty The Yardbirds. 1944: Arturo Goetz, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 2014). 1945: Mario Alarcón, mba'eapohára Arhentína pegua. 1946: Ellison Onizuka, astronauta Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1986). 1948: Armando Calderón Sol, tetã rendota salvadoreño entre 1994 ha 1999. 1948: Steve Patterson, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2004). 1949: John Illsley, bajista Vyretáña pegua, opurahéiva aty Dire Straits. 1953: Laura Cepeda, mba'eapohára Epáña pegua. 1957: Luis Salinas, mbaraka ombopúva Arhentína pegua 1961: Curt Smith, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty Tears For Fears. 1962: Lancaster Gordon, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1964: Félix de Bedout, momaranduhára Kolómbia pegua. 1967: Richard Z. Kruspe, mbaraka ombopúva Alemáña pegua, opurahéiva aty Rammstein. 1968: Jaime Enrique Aymara, opurahéiva ecuatoriano. 1971: Tony Hernández, cantautor ha mbaraka ombopúva Méhiko pegua, opurahéiva aty El Gran Silencio. 1972: Robbie McEwen, ciclista Auterália pegua. 1977: José Antonio Crespo, jugador Epáña pegua de bádminton. 1978: Luis García, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1978: Shunsuke Nakamura, vakapipopo ha'ãhára Hapõygua. 1978: Juan Román Riquelme, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1978: Emppu Vuorinen, mbaraka ombopúva finés, opurahéiva aty Nightwish. 1980: Cicinho (Cícero João de Cezare), vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1981: Johnny 3 Tears, opurahéiva de Rap Rock. 1982: Kevin Nolan, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1982: Christian Montero, vakapipopo ha'ãhára Costa Rica pegua. 1982: Serginho Greene, vakapipopo ha'ãhára Olánda pegua. 1983: Sofía Mulánovich Aljovín, surfista Perugua. 1983: Ariel Kenig, haihára ha tembiasagua'u haihára Hyãsiagua. 1984: Osvaldo Noé Miranda, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1984: J.J. Redick, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Diego Alves Carreira, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1986: Solange Knowles, mba'eapohára, modelo ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Lionel Messi, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1987: LiSA, opurahéiva Hapõygua. 1988: Micah Richards, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1988: Facundo Ardusso, piloto Arhentína pegua. 1991: Mutaz Essa Barshim, jetepysohára catarí. 1992: Raven Goodwin, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1992: David Alaba, vakapipopo ha'ãhára Auteria pegua. 1993: Piero Barone, opurahéiva Itália pegua. Mano 1253: Amadeo IV de Saboya, ruvicha Hyãsiagua (ary heñói 1197). 1322: Mateo I Visconti, ruvicha ha gobernante milanés (ary heñói 1250). 1398: Zhū Yuánzhāng, mburuvicha guasu chino (ary heñói 1398). 1519: Lucrecia Borgia, ruvicha Itália pegua (ary heñói 1480). 1537: Pedro de Mendoza, conquistador Epáña pegua (ary heñói 1487). 1558: Feliciano de Silva, haihára Epáña pegua (ary heñói 1492). 1777: Louis Félix Delarue, mongolohára Hyãsiagua (ary heñói 1730). 1835: Tomás de Zumalacárregui, general Epáña pegua (ary heñói 1788). 1860: Jerónimo Bonaparte, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ary heñói 1784). 1875: Henri Labrouste, ojogapokuaáva Hyãsiagua (ary heñói 1801). 1882: Joachim Raff, purahéi haihára germano-Suísa pegua (ary heñói 1822). 1908: Grover Cleveland, ojokuaikuaáva ha tetã rendota Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1837). 1909: Sarah Orne Jewett, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1849). 1927: Julio Cervera, milíko ha ingeniero Epáña pegua (ary heñói 1854). 1935: Guillermo Barbieri, atõihára ha purahéi haihára Arhentína pegua (ary heñói 1894). 1935: Alfredo Le Pera, purahéi haihára Pindoráma pegua, letrista de varias canciones de Gardel. (ary heñói 1900). 1935: Carlos Gardel, opurahéiva de tangos naturalizado Arhentína pegua (ary heñói 1887 o 1890). 1939: Maria Gordon, geóloga ha paleontóloga escocesa (ary heñói 1864) 1945: Moisés Simons, purahéi karai omotenondéva, purahéi haihára ha kuãytasã ombopúva Kúva pegua (ary heñói 1889). 1945: José Gutiérrez Solana, mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1886). 1957: František Kupka, mongolohára checoslovaco (ary heñói 1871). 1959: Alfredo Mario Ferreiro, haihára Uruguaigua (ary heñói 1899). 1960: Rafael Zabaleta, mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1907). 1974: José Gurvich, mongolohára Uruguaigua (n.1927). 1974: María Lejárraga, haihára ha activista Epáña pegua (ary heñói 1874). 1982: Tito Lusiardo, mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói 1896). 1982: Miguel Ángel Menéndez Reyes, haihára Méhiko pegua (ary heñói 1904). 1987: Jackie Gleason, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1916). 1988: Juan Manuel Díaz Caneja, mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1905). 1991: Rufino Tamayo, mongolohára Méhiko pegua (ary heñói 1899). 1993: Adolfo García Grau, mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói 1928). 1994: Erin Moriarty, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1994: Lorenzo Palacios Quispe, "Chacalón" ojeikuaave chupe, atõihára ha opurahéiva Perugua (ary heñói 1950). 2000: Rodrigo Bueno, cantautor cuartetero Arhentína pegua (ary heñói 1973). 2000: Fernando Olmedo, mba'eapohára Arhentína pegua, hijo del humorista Alberto Olmedo (ary heñói 1959). 2002: Pierre Werner, ojokuaikuaáva luxemburgués (ary heñói 1913). 2006: Joaquim Jordà, mba'eapohára ha motenondehára Epáña pegua (ary heñói 1935). 2007: Chris Benoit, luchador profesional Kanatã pegua (ary heñói 1967). 2007: Natasja Saad, opurahéiva Ndinamáka pegua (ary heñói 1974). 2009: Alicia Delgado, opurahéiva Perugua (ary heñói 1959). 2010: Pete Quaife, bajista Vyretáña pegua (ary heñói 1943). 2011: Laura Palmés, momaranduhára Epáña pegua (ary heñói 1954). 2011: Tomislav Ivić, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador croata (ary heñói 1933). 2012: Miki Roque, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary heñói 1988). 2012: Ethel Rojo, mba'eapohára ha vedette Arhentína pegua (ary heñói 1937). 2012: Solitario George, último espécimen de la especie Chelonoidis abingdonii (ary heñói 1903). 2013: Julio César Balerio, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua (ary heñói 1958). 2013: Aníbal Barrow, momaranduhára hondureño (ary heñói 1948). 2013: Emilio Colombo, ojokuaikuaáva Itália pegua (ary heñói 1920). 2013: Ronald Melzer, crítico ha productor de cine Uruguaigua (ary heñói 1956). 2014: Eli Wallach, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1915). 2014: Ramón J. Velásquez, extetã rendota Venesuéla pegua (ary heñói 1916). 2015: Periko Solabarria, pa'i, obrero ha militante vasco (n.1930). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 25 jasypoteĩ ha'e ára 176ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 177ha umi ary hekope'ỹme. Amo 189  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1708: Pompeo Girolamo Batoni, mongolohára Itália pegua. 1715: Joseph-François Foulon, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ñemano ary 1789). 1788: Pedro León Torres, milíko ha prócer Venesuéla pegua (ñemano ary 1822). 1814: Gabriel Auguste Daubrée, geólogo Hyãsiagua (ñemano ary 1896). 1842: Eloy Alfaro, revolucionario ha tetã rendota ecuatoriano (ñemano ary 1912). 1852: Antoni Gaudí, ojogapokuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1926). 1858: Georges Courteline, tembiasagua'u haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1929). 1860: Gustave Charpentier, purahéi haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1956). 1862: José Joaquín Arrospide, obispo Epáña pegua (ñemano ary 1928). 1864: Walther Hermann Nernst, físico ha químico Alemáña pegua, premio nobel de química en 1920. 1865: Robert Henri, mongolohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1866: José Garnelo ha Alda, mongolohára Epáña pegua. 1869: Luis A. Martínez, haihára ha ojokuaikuaáva ecuatoriano. 1884: Daniel-Henry Kahnweiler, promotor de arte Alemáña pegua (ñemano ary 1979). 1886: Henry H. Arnold, milíko Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1950). 1887: George Abbott, tembiasagua'u haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1995). 1894: Hermann Oberth, ingeniero Alemáña pegua. 1900: Louis Mountbatten, estadista Vyretáña pegua (ñemano ary 1979). 1901: Giacomo Debenedetti, haihára Itália pegua. 1903: George Orwell, haihára ha momaranduhára Vyretáña pegua. 1903: Anne Revere, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1907: J. Hans D. Jensen, físico Alemáña pegua (ñemano ary 1973). 1908: Willard Van Orman Quine, karai arandu Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2000). 1911: William Howard Stein, bioquímico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1913: Cyril Fletcher, cómico Vyretáña pegua (ñemano ary 2005). 1917: Rafael Banquells, mba'eapohára Méhiko pegua (ñemano ary 1990). 1922: Antonio Bienvenida, torero Epáña pegua (ñemano ary 1975). 1923: Sam Francis, mongolohára Tetãvore Joapykuéra pegua 1924: Sidney Lumet, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2011). 1924: Luis Suárez Fernández, tembiasakuére oñemoarandúva Epáña pegua. 1924: Robert Venturi, ojogapokuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1925: Raúl Rossi, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 1993). 1925: June Lockhart, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1926: Ingeborg Bachmann, haihára Auteria pegua (ñemano ary 1973). 1928: Alekséi Alekséyevich Abrikósov, físico Rrúsia pegua. 1928: Peyo, historietista belga (ñemano ary 1992). 1928: Alex Toth, historietista Epáña pegua (ñemano ary 2006). 1928: Nito Veiga, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Arhentína pegua (ñemano ary 2004). 1929: Eric Carle, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1930: George Murdock, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2012). 1932: Peter Blake, artista Vyretáña pegua. 1933: James Meredith, activista Tetãvore Joapykuéra pegua de los derechos humanos. 1933: Álvaro Siza Vieira, ojogapokuaáva Poytuga pegua. 1933: José María Aroca Ruiz-Funes, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 2010). 1934: Beatriz Sheridan, mba'eapohára ha motenondehára Méhiko pegua (ñemano ary 2006). 1936: Jusuf Habibie, tetã rendota Indonésia pegua. 1937: Obuchi Keizo, ojokuaikuaáva Hapõygua, primer ministro entre 1998 ha 2000. 1939: Clint Warwick, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty The Moody Blues (ñemano ary 2004). 1940: Claudia Lapacó, mba'eapohára Arhentína pegua. 1940: A. J. Quinnell, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 2005). 1941: Denys Arcand, cineasta Kanatã pegua. 1942: Willis Reed, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1942: Manolo Otero, mba'eapohára ha opurahéiva Epáña pegua (ñemano ary 2011). 1945: Carly Simon, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: Romeo Dallaire, senador Kanatã pegua. 1946: Ian McDonald, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty King Crimson. 1948: Manuel Bento, vakapipopo ha'ãhára Poytuga pegua. 1948: Antonio Catalán, omoñemúva Epáña pegua. 1948: Manuel Guerrero, dirigente comunista Chíle pegua asesinato "Caso Degollados" (m. 1986). 1949: Patrick Tambay, piloto de Fórmula 1 Hyãsiagua. 1951: Eva Bayer-Fluckiger, papapykuaahára Suísa pegua. 1952: Al Parker, mba'eapohára porno, motenondehára ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1992). 1954: David Paich, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Toto. 1954: Lina Romay, mba'eapohára Epáña pegua. 1956: Boris Trajkovski, tetã rendota macedonio (ñemano ary 2004). 1958: Noemí Alan, mba'eapohára ha vedette Arhentína pegua. 1959: Juan Francisco Muñoz Melo, jugador de balonmano Epáña pegua. 1961: Ricky Gervais, cómico Vyretáña pegua. 1961: Carlos Alberto Telleldín, abogado ha delincuente Arhentína pegua. 1962: Constantinos Christandonis, capitán Gyrésia pegua, del buque Arjón. 1962: Ricardo Iorio, bajista ha opurahéiva Arhentína pegua. 1963: George Michael, atõihára Vyretáña pegua de origen Gyrésia pegua. 1963: Yann Martel, haihára Kanatã pegua. 1964: Johnny Herbert, piloto Vyretáña pegua de carreras. 1964: Emma Suárez, mba'eapohára Epáña pegua. 1966: Dikembe Mutombo, baloncestista congoleño. 1968: Oleg Taktarov, artista marcial Rrúsia pegua. 1969: Zim Zum, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Marilyn Manson. 1969: Colin Greenwood, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Radiohead. 1970: Paula Almerares, soprano Arhentína pegua. 1970: Erki Nool, jetepysohára estonio. 1971: Angela Kinsey, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Neil Lennon, vakapipopo ha'ãhára Yvate Irilánda pegua. 1972: Carlos Delgado, beisbolista puertorriqueño. 1972: Mike Kroeger, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Nickelback. 1972: Jon Maia, versolari, opurahéiva, haihára ha documentalista vasco. 1973: Jamie Redknapp, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1974: Jim LaMarca, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Chimaira. 1974: Paola Farías, modelo, mba'eapohára ha opurahéiva ecuatoriana. 1974: Lauren Faust, animadora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Linda Cardellini, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Chenoa, opurahéiva Epáña pegua nacida en Argentina. 1975: Albert Costa, tenista Epáña pegua. 1975: Natasha Klauss, mba'eapohára Kolómbia pegua. 1975: Vladímir Krámnik, irundykejojaty ha'ãhára soviético. 1977: Lola Ponce, opurahéiva Arhentína pegua. 1978: Layla El, luchadora profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Chuckie, DJ ha productor Olánda pegua de ascendencia surinamés. 1978: Aramis Ramírez, beisbolista dominicano. 1981: Simon Ammann, saltador de esquí Suísa pegua. 1982: Sakai Hiroaki, mbaraka ombopúva Hapõygua, opurahéiva aty 12012. 1982: Rain, opurahéiva surcoreano. 1982: Mijaíl Yuzhny, tenista Rrúsia pegua. 1985: Scott Brown, vakapipopo ha'ãhára escocés. 1986: Aya Matsuura, opurahéiva Hapõygua. 1987: Claudio Corti, piloto de motociclismo Itália pegua 1996: Lele Pons, celebridad de Internet, ojerokykuaáva ha mba'eapohára Venesuéla pegua Mano 635: Gaozu, mburuvicha guasu tang (ary heñói 566). 1134: Nicolás I, mburuvichavete dinamarqués. 1218: Simón de Montfort, cruzado Hyãsiagua (ary heñói 1160). 1483: Eduardo V, ruvicha Ingyatérra pegua, mburuvichavete. 1483: Anthony Woodville, haihára Vyretáña pegua. 1522: Franchino Gaffurio, purahéi haihára Itália pegua (ary heñói 1451). 1535: Rumiñahui, último comandante de Atahualpa en pie de lucha contra el invasor Epáña pegua (ary heñói 1482). 1533: María Tudor, ruvicha Vyretáña pegua, mburuvichavete Luis XII Hyãsia pegua hembireko (ary heñói 1496). 1535: John Fisher, cardenal ha mártir Ingyatérra pegua, canonizado por la Iglesia católica. 1572: Alfonso García Matamoros, humanista Epáña pegua. 1579: Hatano Hideharu, samurái Hapõygua (ary heñói 1541). 1593: Michele Mercati, físico ha jardinero Itália pegua (ary heñói 1541). 1634: John Marston, tembiasagua'u haihára Vyretáña pegua (ary heñói 1576). 1638: Juan Pérez Montalván, ñe'ẽpapára ha tembiasagua'u haihára Epáña pegua. 1665: Archiduque Segismundo Francisco de Austria (ary heñói 1630). 1669: François de Vendôme, ruvicha ñorairõhára milíko Hyãsiagua (ary heñói 1616). 1673: Conde D'Artañán (Charles de Batz-Castelmore), milíko Hyãsiagua, capitán de los mosqueteros de Luis XIV (ary heñói 1611). 1671: Giovanni Battista Riccioli, astrónomo Itália pegua (ary heñói 1598). 1686: Simón Ushakov, mongolohára Rrúsia pegua (ary heñói 1626). 1699: Francisco de Beaufort, ruvicha Hyãsiagua (ary heñói 1616). 1715: Jean du Casse, almirante Hyãsiagua (ary heñói 1646). 1767: Georg Philipp Telemann, purahéi haihára Alemáña pegua (ary heñói 1681). 1792: Thomas Peters, fundador de Sierra Leona (ary heñói 1738). 1798: Thomas Sandby, ojogapokuaáva Vyretáña pegua (ary heñói 1721). 1822: E. T. A. Hoffmann, haihára Alemáña pegua (ary heñói 1776). 1835: Hipólita Bolívar, también conocida como Negra Hipólita, esclava de la familia Bolívar Palacios (ary heñói 1763). 1838: François Nicolas Benoît, general Hyãsiagua (ary heñói 1774). 1849: José Cornelio Muñoz, milíko ha prócer Venesuéla pegua, participante de la Guerra de la independencia. 1861: Abd-ul-Mejid I, sultán otomano. 1866: Alexander von Nordmann, zoólogo ha ka'akuaatyhára finlandés. 1868: Carlo Matteucci, físico Itália pegua (ary heñói 1811). 1875: Antoine-Louis Barye, escultor Hyãsiagua (ary heñói 1796). 1876: General Custer (George Armstrong Custer), milíko Tetãvore Joapykuéra pegua. 1882: François Jouffroy, escultor Hyãsiagua (ary heñói 1806). 1884: Hans Rott, purahéi haihára austríaco (ary heñói 1858). 1894: Marie François Sadi Carnot, ojokuaikuaáva Hyãsiagua. 1909: Emilia Álvarez Mijares, haihára Epáña pegua. 1912: Lawrence Alma-Tadema, mongolohára horlandés (ary heñói 1836). 1916: Thomas Eakins, artista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1844). 1937: Colin Clive, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary heñói 1900). 1944: Lucha Reyes, opurahéiva Méhiko pegua. (Otros autores consignan que el 24 de este mes). 1948: William C. Lee, general Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1895). 1959: Charles Starkweather, asesino en serie (ary heñói 1938). 1960: Walter Baade, astrónomo Alemáña pegua. 1961: Jorge Mañach, haihára ha ojokuaikuaáva Kúva pegua (ary heñói 1898). 1971: John Boyd Orr, físico escocés (ary heñói 1880). 1974: Mary R. Calvert, astrónoma Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1884) 1976: Johnny Mercer, letrista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1909). 1978: Armando Revoredo, ojokuaikuaáva, médico ha aviador Perugua (ary heñói 1896). 1979: Philippe Halsman, fotógrafo Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1906). 1983: Alberto Ginastera, purahéi haihára Arhentína pegua. 1984: Michel Foucault, karai arandu Hyãsiagua. 1985: Morris Mason, oporojukáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1954). 1988: Hillel Slovak, mbaraka ombopúva israelí, opurahéiva aty Red Hot Chili Peppers. 1989: Rafael Ortega Gómez, Gallito, torero Epáña pegua. 1989: Edward C. Tudor, inventor Tetãvore Joapykuéra pegua del transmisor. 1990: Ronald Gene Simmons, asesino en serie Tetãvore Joapykuéra pegua. 1992: James Stirling, ojogapokuaáva Vyretáña pegua, premio Pritzker en 1981. 1993: Arturo Moreno, historietista ha ilustrador Epáña pegua (ary heñói 1909). 1995: William Layton, tembiasagua'u haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1995: Ernest Thomas Sinton Walton, físico Irilánda pegua, premio nobel de física en 1951. 1997: Jacques-Yves Cousteau, oceanógrafo Hyãsiagua. 2004: Imanol Larzabal, cantautor Epáña pegua. 2007: Pedro Amalio López, motenondehára ha realizador Epáña pegua (ary heñói 1929). 2008: Vicente La Russa, mba'eapohára ha comediante Arhentína pegua (ary heñói 1928). 2009: Farrah Fawcett, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1947). 2009: Michael Jackson, opurahéiva ha ojerokykuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1958). 2009: Guillermo Guerrero, dibujante Arhentína pegua (ary heñói 1923). 2010: José María Díez-Alegría, tupãkuaatyhára ha pa'i Epáña pegua (ary heñói 1911). 2011: Juan Vallet de Goytisolo, jurista Epáña pegua (ary heñói 1917). 2011: Jan Kulakowski, sindicalista ha jurista Polóña pegua (ary heñói 1930). 2011: Annie J. Easley: ingeniera informática, trabajó para la NASA (ary heñói 1933) 2014: Ana María Matute, haihára Epáña pegua (ary heñói 1925). 2015: Alejandro Romay, productor artístico ha omoñemúva Arhentína pegua (ary heñói 1927). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 27 jasypoteĩ ha'e ára 178ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 179ha umi ary hekope'ỹme. Amo 187  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1462: Luis XII, mburuvichavete Hyãsiagua (ñemano ary 1515). 1550: Carlos IX, mburuvichavete Hyãsiagua (ñemano ary 1574). 1628: José de Carabantes, pa'i Epáña pegua (ñemano ary 1694). 1654: Johannes Valentinus Andreae, tupãkuaatyhára Alemáña pegua (ary heñói 1586). 1716: Luisa Diana de Orleans, ruvicha Hyãsiagua (ary heñói 1736). 1717: Louis Guillaume Le Monnier, ka'akuaatyhára Hyãsiagua (ñemano ary 1799). 1740: John Latham, pohanohára, naturalista ha haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1837). 1742: José de Iturrigaray, milíko Epáña pegua, virrey de Nueva España entre 1803 ha 1808 (ñemano ary 1815). 1748: Juan Pablo Vizcardo y Guzmán, haihára Perugua (ñemano ary 1798). 1767: Alexis Bouvard, astrónomo Hyãsiagua (ñemano ary 1843). 1787: Thomas Say, naturalista, ka'akuaatyhára ha entomólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1834). 1805: Napoléon Coste, mbaraka ombopúva ha purahéi haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1883). 1806: Augustus De Morgan, papapykuaahára ha lógico Vyretáña pegua (ñemano ary 1871). 1806: Pierre-Charles Simart, escultor Hyãsiagua (ñemano ary 1857). 1813: Otto Sendtner, ka'akuaatyhára Alemáña pegua (ñemano ary 1859). 1821: August Conradi, purahéi haihára Alemáña pegua (ñemano ary 1873). 1821: Samuel Washington Woodhouse, cirujano ha explorador Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1904). 1835: Frederick Henry Harvey, omoñemúva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1901). 1836: Joaquín Lemoine, revolucionario Vorívia pegua (ary heñói 1776). 1838: Bankim Chandra Chattopadhyay, haihára bengalí (ñemano ary 1894). 1838: Paul Mauser, diseñador de armas ha ingeniero Alemáña pegua (ñemano ary 1914). 1839: George Mary Searle, astrónomo ha clérigo Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1918). 1840: Ingram Bywater, karai arandu Vyretáña pegua (ñemano ary 1914). 1844: Guillermo White, ingeniero Arhentína pegua (ñemano ary 1926). 1846: Charles Stewart Parnell, líder ojokuaikuaáva Irilánda pegua (ñemano ary 1891). 1850: Lafcadio Hearn, haihára Gyrésia ha Irilánda pegua (ñemano ary 1904). 1850: Ivan Vazov, ñe'ẽpapára Vugária pegua (ñemano ary 1921). 1852: Gabriel Séailles, karai arandu Hyãsiagua (ñemano ary 1922). 1852: Eduardo Ladislao Holmberg, ka'akuaatyhára, zoólogo ha geólogo Arhentína pegua (ñemano ary 1937). 1852: Juan Zoilo Acuña, pohanohára ha legislador Arhentína pegua (ñemano ary 1918). 1854: Antonio Fabrés, mongolohára Epáña pegua (ñemano ary 1936). 1864: José Ladislao Andara, haihára ha ojokuaikuaáva Venesuéla pegua (ñemano ary 1922). 1865: John Monash, milíko Auterália pegua (ñemano ary 1931). 1869: Emma Goldman, anarquista ha feminista Tetãvore Joapykuéra pegua de origen lituano (ñemano ary 1940). 1869: Hans Spemann, embriólogo Alemáña pegua, premio nobel de medicina en 1935 (ñemano ary 1941). 1870: Jaime de Borbón ha Borbón-Parma, ruvicha Epáña pegua (ñemano ary 1931). 1872: Heber Doust Curtis, astrónomo Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1942). 1878: He Xiangning, revolucionaria, feminista, mongolohára ha ñe'ẽpapára china. (ñemano ary 1972) 1879: Fernando Guerrero Strachan, ojogapokuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1930). 1880: Alejandro Giraldo, pohanohára Arhentína pegua (ñemano ary 1941). 1880: Helen Keller, haihára, oradora ha activista política sordociega Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1968). 1881: Jérôme Carcopino, tembiasakuére oñemoarandúva Hyãsiagua (ñemano ary 1970). 1882: Mario Bravo, ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1944). 1882: Eduard Spranger, karai arandu ha psicólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1963). 1882: Natalia Sheremétievskaya, ruvicha Rrúsia pegua (ñemano ary 1952). 1884: Gaston Bachelard, karai arandu ha ñe'ẽpapára Hyãsiagua (ñemano ary 1962). 1884: Forrester Harvey, mba'eapohára Irilánda pegua (ñemano ary 1945). 1885: Pierre Montet, egiptólogo Hyãsiagua (ñemano ary 1966). 1885: Guilhermina Suggia, violonchelista Poytuga pegua (ñemano ary 1950). 1888: Lewis Bernstein Namier, tembiasakuére oñemoarandúva Vyretáña pegua (ñemano ary 1960). 1889: Moroni Olsen, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1954). 1889: Julio Torri, haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1970). 1890: Jorge Bustos León, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ñemano ary 1955). 1890: Roberto Urdaneta,tetã rendota Kolómbia pegua (ñemano ary 1972). 1891: Vladímir Petliakov, diseñador de aviones Rrúsia pegua (ñemano ary 1942). 1893: Ivan Belov, milíko soviético (ñemano ary 1938). 1894: Antonio Brosa, mbaraka'i ombopúva Epáña pegua (ñemano ary 1979). 1895: Anna Banti, haihára Itália pegua (ñemano ary 1985). 1895: Arthur Lismer, mongolohára Kanatã pegua (ñemano ary 1969). 1899: Pierre Pucheu, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ñemano ary 1944). 1899: Juan Trippe, magnate Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1981). 1900: Magda Portal, haihára Perugua (ñemano ary 1989). 1904: Alberta Vaughn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1992). 1905: Lev Kassil, haihára Rrúsia pegua (ñemano ary 1970). 1906: Erich Traub, científico ha virólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1985). 1907: John McIntire, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1991). 1908: João Guimarães Rosa, haihára Pindoráma pegua (ñemano ary 1967). 1908: Charles Leslie Stevenson, karai arandu Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1979). 1914: Robert Aickman, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1981). 1914: Giorgio Almirante, ojokuaikuaáva Itália pegua (ñemano ary 1988). 1914: Carlos Pareja Paz Soldán, jurista Perugua (ñemano ary 1943). 1915: John Gregory Hawkes, ka'akuaatyhára Vyretáña pegua (ñemano ary 2007). 1915: Héctor Calegaris, regatista Arhentína pegua. 1917: João Murça Pires, ka'akuaatyhára Pindoráma pegua (ñemano ary 1994). 1919: Manuel Ballester Boix, químico Epáña pegua (ñemano ary 2005). 1919: María del Socorro Blanc Ruiz, abogada ha política Méhiko pegua (ñemano ary 2009). 1920: Fernando Riera, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Chíle pegua (ñemano ary 2010). 1922: Silvia Piñeiro, mba'eapohára Chíle peguaa (ñemano ary 2003). 1924: Rodrigo Fernández-Carvajal, catedrático ha jurista Epáña pegua (ñemano ary 1997). 1926: Eloy Linares Málaga, tembiasakuére oñemoarandúva Perugua (ñemano ary 2011). 1927: Gracia Barrios, mongolohára Chíle peguaa. 1927: Bob Keeshan, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2004). 1927: Cecilio Valverde Mazuelas, abogado ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 2001). 1928: James Lincoln Collier, momaranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1929: William Afflis, luchador ha vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1991). 1929: Modesto Llamas Gil, artista Epáña pegua. 1929: Peter Maas, momaranduhára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2001). 1929: Raúl Morales Adriasola, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ñemano ary 1999). 1930: Augusto Olivares, momaranduhára Chíle pegua (ñemano ary 1973). 1930: Ross Perot, ojokuaikuaáva ha omoñemúva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Restituto Cabrera Flores, pohanohára ha revolucionario Perugua (ñemano ary 1967). 1931: Martinus J. G. Veltman, físico Olánda pegua, premio nobel de física en 1999. 1932: Anna Moffo, soprano Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2006). 1932: Magali Noël, mba'eapohára ha opurahéiva turcoHyãsiagua (ñemano ary 2015). 1932: José Félix Pons, momaranduhára Epáña pegua (ñemano ary 2013). 1934: Peter Shaw Ashton, ka'akuaatyhára ha conservacionista Vyretáña pegua. 1934: Alberto Bevilacqua, cineasta Itália pegua (ñemano ary 2013). 1934: Robert Rosen, biólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1998). 1936: Lucille Clifton, ñe'ẽpapára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2010). 1936: Ricardo Ffrench-Davis, economista Chíle pegua. 1937: Jesús Hermida, momaranduhára ha presentador Epáña pegua (ñemano ary 2015). 1937: Vladimir Herzog, momaranduhára Pindoráma pegua (ñemano ary 1975). 1938: Kathryn Beaumont, mba'eapohára ha opurahéiva Vyretáña pegua. 1939: Nilton César, cantautor Pindoráma pegua. 1939: Rahul Dev Burman, purahéi haihára índia pegua (ñemano ary 1994). 1939: Sergio Karakachoff, abogado, momaranduhára ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1976). 1940: Silvia Santelices, mba'eapohára Chíle peguaa. 1941: José Luis Cea Egaña, abogado Chíle pegua. 1941: Krzysztof Kieślowski, cineasta Polóña pegua (ñemano ary 1996). 1941: Alfonso Núñez Lapeira, ojokuaikuaáva Kolómbia pegua. 1942: Bruce Johnston, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty The Beach Boys. 1942: Antonio Munguía, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1943: Henriette Bichonnier, haihára Hyãsiagua. 1943: Carlos Mejía Godoy, atõihára ha purahéi haihára nicaragüense. 1943: Ángel Parra, cantautor Chíle pegua (ñemano ary 2017). 1944: José Jorge González, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua (ñemano ary 1991). 1947: César Antonio Santis, conductor Chíle pegua de televisión. 1949: Rafael Chirbes, haihára Epáña pegua (ñemano ary 2015). 1949: Dierdre Snijman, ka'akuaatyhára surafricana. 1949: Francisco Serrano, ñe'ẽpapára Méhiko pegua. 1949: Vera Wang, patinadora ha diseñadora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Eulogio Díaz del Corral, haihára ha artista Epáña pegua. 1950: Julio Fraile Merino, biólogo Epáña pegua. 1951: Mary McAleese, ojokuaikuaáva hatetã rendota Irilánda pegua. 1953: Marco Abbondanza, cirujano ha oftalmólogo Itália pegua. 1954: Juan Burgos Ladrón de Guevara, jurista Epáña pegua. 1954: Pilar Cisneros, momaranduhára Perugua. 1955: Isabelle Adjani, mba'eapohára ha opurahéiva Hyãsiagua. 1955: Fernando Araújo Perdomo, ojokuaikuaáva Kolómbia pegua. 1956: Larry Christiansen, irundykejojaty ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Scott Cunningham, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1993). 1956: Ted Haggard, predicador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Gabriella Dorio, jetepysohára Itália pegua. 1957: Geir Ivarsøy, informático noruego (ñemano ary 2006). 1957: Carlos Monti, momaranduhára Arhentína pegua. 1958: Jim Cartwright, tembiasagua'u haihára ha mba'eapohára Vyretáña pegua. 1958: Juan Caballero Lora, vakapipopo ha'ãhára Perugua. 1958: Guillermo Fernández Vara, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1958: Lisa Germano, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas OP8 ha Eels. 1958: Magnus Lindberg, purahéi haihára ha kuãytasã ombopúva finlandés. 1958: Eduardo Osorio, haihára Méhiko pegua. 1959: Francisco Bonet Serrano, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1959: Dan Jurgens, haihára ha ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Mark Williams, mba'eapohára, comediante ha presentador Vyretáña pegua. 1960: David Cholmondeley, ruvicha Vyretáña pegua. 1960: Craig Hodges, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1960: Axel Rudi Pell, mbaraka ombopúva Alemáña pegua. 1961: Malí Guzmán, haihára Uruguaigua de literatura infantil. 1962: Michael Ball, mba'eapohára ha opurahéiva Vyretáña pegua. 1962: Adrián Chávez, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1962: Liliana García, mba'eapohára Chíle peguaa. 1962: Ollanta Humala, ojokuaikuaáva ha milíko Perugua,tetã rendota neoliberal de su país. 1962: Tony Leung, mba'eapohára de Hong Kong. 1964: Chuck Person, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Juanjo Artero, mba'eapohára Epáña pegua. 1965: Pablo Bengoechea, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua. 1965: Trifon Ivanov, vakapipopo ha'ãhára Vugária pegua. 1966: J. J. Abrams, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Gabriel Abrines, baloncestista Epáña pegua. 1966: Fabián Carrizo, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1966: Paul Martin, mba'eapohára Perugua. 1966: Mercedes Paz, tenista Arhentína pegua. 1966: Julián Weich, conductor de televisión Arhentína pegua. 1967: Sofío Ramírez Hernández, ojokuaikuaáva Méhiko pegua. 1968: Miqui Puig, atõihára Epáña pegua, opurahéiva aty Los Sencillos. 1968: Milva Gauto, conductora de televisión ha radio Paraguaigua. 1968: Héctor Sandarti, mba'eapohára ha conductor guatemalteco residente en México. 1969: Santi Amodeo, cineasta Epáña pegua. 1969: Javier Coronas, humorista Epáña pegua. 1969: Alessandro Esseno, purahéi haihára Itália pegua. 1969: Chiqui Fernández, mba'eapohára Epáña pegua. 1969: Draco Rosa atõihára de origen puertorriqueño. 1970: Andy Chango, atõihára Arhentína pegua. 1970: Cecily von Ziegesar, mombe'uguasu haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Dipendra Bir Bikram Shah, mburuvichavete nepalí. 1971: Jason Cropper, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Weezer. 1971: Jo Frost, haihára ha niñera Vyretáña pegua. 1971: Marcelino García Alonso, ciclista Epáña pegua. 1971: Serginho, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1972: Víctor Cancino, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1973: Gustavo Campagnuolo, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1973: Olve Eikemo, atõihára noruego, de las bandas Immortal ha Old Funeral. 1973: Francisca Gavilán, mba'eapohára Chíle peguaa. 1973: George Hincapie, ciclista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Gonzalo López-Gallego, cineasta Epáña pegua. 1973: Cristina Mazas, política Epáña pegua. 1974: Christian Kane, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1974: Markus Zberg, ciclista Suísa pegua. 1975: Asier Etxeandía, mba'eapohára ha opurahéiva Epáña pegua. 1975: Tobey Maguire, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Esteban Suárez, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1975: Bianca Del Rio, drag queen, mba'eapohára ha diseñadora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1976: Leigh Nash, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Sixpence None the Richer. 1976: Wagner Moura, mba'eapohára Pindoráma pegua. 1977: Dan Andriano, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Alkaline Trio. 1977: Manuel Feijóo, mba'eapohára ha guionista Epáña pegua. 1977: Galo Ghigliotto, haihára Chíle pegua. 1977: Raúl González, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1977: Arkadiusz Radomski, vakapipopo ha'ãhára Polóña pegua. 1977: Danijel Šarić, jugador bosnio de balonmano. 1977: Agustín Torres Ibarrola, ojokuaikuaáva Méhiko pegua. 1978: Malik Allen, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Iñaki Bea Jauregi, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1979: Fabiano Lima Rodrigues, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1979: Lauren Michelle Hill, modelo ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Fabrizio Miccoli, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1980: Hugo Campagnaro, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1980: Allan Davis, ciclista Auterália pegua. 1980: Leandro García Morales, baloncestista Uruguaigua. 1981: Rubén Castro, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1981: Martina García, mba'eapohára Kolómbia pegua. 1981: Cléber Santana, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua (ñemano ary 2016). 1982: Marcos del Ojo, mbaraka ombopúva Epáña pegua, opurahéiva aty Los Delinqüentes. 1983: Lorik Cana, vakapipopo ha'ãhára albanés. 1983: Jim Johnson, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1983: Alsou Ralifovna, opurahéiva Rrúsia pegua. 1983: Evan Taubenfeld, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Rocío Guirao Díaz, modelo Arhentína pegua. 1984: José Holebas, vakapipopo ha'ãhára Gyrésia pegua. 1984: Gökhan İnler, vakapipopo ha'ãhára Suísa pegua. 1984: Khloé Kardashian, celebridad ha socialité Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Emma Lahana, mba'eapohára ha opurahéiva Selánda Pyahu pegua. 1984: Gia Paloma, mba'eapohára pornográfica Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: Tamara, opurahéiva Epáña pegua. 1985: Svetlana Kuznetsova, tenista Rrúsia pegua. 1985: Nico Rosberg, piloto germano-finés de Fórmula 1. 1986: Drake Bell, atõihára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Sam Claflin, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1986: LaShawn Merritt, jetepysohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Fabián Orellana, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1987: Jonathan Álvarez, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1987: Ed Westwick, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1988: Sandra Alvarenga, batería Epáña pegua, opurahéiva aty Black Veil Brides. 1988: Tomasz Cywka, vakapipopo ha'ãhára Polóña pegua. 1988: Landry Fields, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1988: Alanna Masterson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1988: Luka Mezgec, ciclista esloveno. 1989: Matthew David Lewis, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1990: Nicolás Aguirre, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1990: Aselin Debison, opurahéiva Kanatã pegua. 1990: Taylor Phinney, ciclista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1991: Germán Pezzella, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1992: Tsubasa Honda, mba'eapohára, modelo ha talento Hapõygua. 1996: Lauren Jauregui, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1997: Felix Dean, mba'eapohára Auterália pegua. 1999: Chandler Riggs, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. Mano 444: Cirilo de Alejandría, karai marangatu egipcio (ary heñói c. 307). 1066: Arialdo de Milán, karai marangatu cristiano. 1162: Eudes II de Borgoña, ruvicha Hyãsiagua (ary heñói 1118). 1194: Sancho VI el Sabio, mburuvichavete navarro (ary heñói 1134). 1296: Florencio V, mburuvichavete Olánda pegua (ary heñói 1254). 1458: Alfonso V, mburuvichavete aragonés (ary heñói 1396). 1540: Antonio de Montesinos, misionero ha fraile dominico Epáña pegua (ary heñói 1475). 1543: Agnolo Firenzuola, ñe'ẽpapára Itália pegua (ary heñói 1493). 1558: Caupolicán, caudillo mapuche Chíle pegua ejecutado por los Epáña peguaes. 1574: Giorgio Vasari, mongolohára, ojogapokuaáva ha tembiasakuére oñemoarandúva Itália pegua (ary heñói 1511). 1617: Giovanni Botero, economista ha estadista Itália pegua (ary heñói 1533). 1636: Date Masamune, señor de la guerra Hapõygua (ary heñói 1567). 1638: Cirilo Lukaris, patriarca de la Iglesia Ortodoxa (ary heñói 1572). 1655: Leonor Gonzaga, ruvicha Epáña pegua, mburuvichavete Fernando II de Habsburgo hembireko (ary heñói 1598). 1720: Guillaume Amfrye de Chaulieu, ñe'ẽpapára Hyãsiagua (ary heñói 1639). 1729: Élisabeth Jacquet de La Guerre, purahéi haihára Hyãsiagua (ary heñói 1665). 1746: Andrés Luis López-Pacheco ha Osorio, ruvicha Epáña pegua (ary heñói 1710). 1774: Samuel Gottlieb Gmelin, pohanohára, ka'akuaatyhára ha explorador Alemáña pegua (ary heñói 1744). 1794: Wenzel Anton Graf Kaunitz, ruvicha Auteria pegua (ary heñói 1711). 1814: Hermenegildo Galeana, milíko Méhiko pegua (ary heñói 1762). 1816: Domenico Vandelli, naturista Itália pegua (ary heñói 1735). 1823: Pierre Antoine Delalande, naturista ha explorador Hyãsiagua (ary heñói 1787). 1829: James Smithson, científico ha filántropo Vyretáña pegua (ary heñói 1765). 1831: Sophie Germain, papapykuaahára Hyãsiagua (ary heñói 1766). 1836: Claudio José Rouget Lislet, atõihára ha milíko Hyãsiagua, ojapo akue La Marsellesa. 1839: Allan Cunningham, ka'akuaatyhára ha explorador Vyretáña pegua (ary heñói 1791). 1839: Ranjit Singh, ruvicha índia pegua, primer majarás del Reino sij (ary heñói 1780). 1844: Joseph Smith, fundador del mormonismo (ary heñói 1805). 1856: Joseph Meyer, ingeniero Alemáña pegua (ary heñói 1796). 1860: Roque Alvarado, milíko ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ary heñói 1793). 1873: Hiram Powers, escultor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1805). 1874: Manuel Gutiérrez de la Concha, milíko ha ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1808). 1876: Harriet Martineau, socióloga, economista, kuña arandu ha activista Ingyatérra pegua (ary heñói 1802). 1878: Sarah Helen Whitman, ñe'ẽpapára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1803). 1879: John Laird Mair Lawrence, diplomático Vyretáña pegua (ary heñói 1811). 1905: Harold Mahony, tenista Irilánda pegua (ary heñói 1867). 1907: Elizabeth Cabot Agassiz, educadora ha naturalista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1822). 1910: José María Bustillo, milíko ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ary heñói 1816). 1911: Manuel José Olascoaga, milíko, ingeniero ha explorador Arhentína pegua (ary heñói 1835). 1913: Philip Sclater, zoólogo Vyretáña pegua (ary heñói 1829). 1917: Blai Maria Colomer, purahéi haihára Epáña pegua (ary heñói 1840). 1919: Francisco Javier Ugarte Pagés, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1852). 1922: Magdalena Santiago Fuentes, pedagoga ha haihára Epáña pegua (ary heñói 1873). 1927: Rafael Almansa, pa'i Kolómbia pegua (ary heñói 1840). 1927: Thomas Somerscales, mongolohára Vyretáña pegua (ary heñói 1842). 1929: Paul Groussac, haihára ha bibliotecario Arhentína pegua (ary heñói 1848). 1932: Francis P. Duffy, pa'i Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1871). 1943: Alfredo González Prada, haihára Perugua (ary heñói 1891). 1944: Milan Hodža, ojokuaikuaáva eslovaco (ary heñói 1878). 1944: Vera Menchik, irundykejojaty ha'ãhára Rrúsia pegua, primera campeona mundial de ajedrez; asesinada durante un bombardeo Alemáña pegua a Londres (ary heñói 1906). 1945: Nikolái Cherepnín, purahéi haihára ha kuãytasã ombopúva Rrúsia pegua (ary heñói 1873). 1949: Alejandro Lerroux, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1864). 1946: Juan Antonio Ríos,tetã rendota Chíle pegua (ary heñói 1888). 1950: Henrique Avril, fotógrafo Venesuéla pegua (ary heñói 1866). 1950: Maurice Charles Pierre Langeron, pohanohára Hyãsiagua (ary heñói 1874). 1952: Max Dehn, ojokuaikuaáva Alemáña pegua (ary heñói 1878). 1952: Krastyo Hadzhiivanov, ñe'ẽpapára Vugária pegua (ary heñói 1929). 1952: José Miguel de la Quadra-Salcedo, ojogapokuaáva Epáña pegua (ary heñói 1891). 1954: Maximilian von Weichs, milíko Alemáña pegua (ary heñói 1881). 1957: Hermann Buhl, montañero Auteria pegua (ary heñói 1924). 1959: Elías de Borbón-Parma, ruvicha Epáña pegua (ary heñói 1880). 1959: Giovanni Pastrone, cineasta Itália pegua (ary heñói 1883). 1960: Lottie Dod, tenista Vyretáña pegua (ary heñói 1871). 1969: Emilio Jáuregui, momaranduhára ha sindicalista Arhentína pegua (ary heñói 1940). 1970: Pierre Mac Orlan, haihára Hyãsiagua (ary heñói 1883). 1974: Jaime López, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua (ary heñói 1949). 1978: Daniel Palau, escultor Arhentína pegua (ary heñói 1896). 1980: Walter Dornberger, milíko Alemáña pegua (ary heñói 1895). 1981: Rodrigo Servín, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua (ary heñói 1925). 1982: Gunnar Malmquist, astrónomo Suésia pegua (ñemano ary 1893). 1983: Manuel Giúdice, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua (ñemano ary 1918). 1984: Robert Goffin, ensayista Véyhika pegua (ary heñói 1898). 1986: Jean Lacroix, karai arandu Hyãsiagua (ñemano ary 1900). 1988: Hillel Slovak, fundador ha mbaraka ombopúva opurahéiva aty Red Hot Chili Peppers (ary heñói 1962). 1988: Aparicio Méndez, ojokuaikuaáva ha dictador Uruguaigua (ary heñói 1904). 1988: José Ignacio Palma, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary heñói 1910). 1989: Jack Buetel, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1915). 1989: Alfred Jules Ayer, pedagogo ha karai arandu Vyretáña pegua (ary heñói 1910). 1990: José Marrone, mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói 1915). 1992: Argelio García Rodríguez, humorista Kúva pegua (ary heñói 1925). 1992: Allan Jones, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1907). 1996: Albert R. Broccoli, productor Tetãvore Joapykuéra pegua de cine (ary heñói 1909). 1997: Ondino Viera, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Uruguaigua (ary heñói 1901). 1998: Pierre Boutang, karai arandu ha haihára Hyãsiagua (ary heñói 1916). 1999: Pedro Ocón de Oro, creador de pasatiempos Epáña pegua (ary heñói 1932). 1999: Georgios Papadopoulos, ojokuaikuaáva Gyrésia pegua (ary heñói 1919). 2000: Pierre Pflimlin, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ary heñói 1907). 2001: Atols Tapia, haihára Arhentína pegua (ary heñói 1917). 2001: Darrell Huff, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1913). 2001: La Bella Dorita, opurahéiva ha ojerokykuaáva de cabaré Epáña pegua (ary heñói 1901). 2001: Jack Lemmon, mba'eapohára ha motenondehára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1925). 2001: Tove Jansson, haihára, mongolohára ha ilustradora finlandesa (ary heñói 1914). 2001: Chico O'Farrill, purahéi karai omotenondéva ha trompetista Kúva pegua (ary heñói 1921). 2002: John Entwistle, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty The Who (ary heñói 1944). 2002: Russ Freeman, kuãytasã ombopúva ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1926). 2003: Carlos Bernadotte, ruvicha Suésia pegua (ary heñói 1911). 2003: Rosa Graña Garland, diseñadora Perugua (ary heñói 1909). 2004: Carlos Botto Vallarino, purahéi haihára Chíle pegua (ary heñói 1923). 2004: Jean Graczyk, ciclista Hyãsiagua (ary heñói 1933). 2005: John T. Walton, magnate Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1946). 2006: Robert Carrier, cocinero Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1923). 2006: Marta Mata, política Epáña pegua (ary heñói 1922). 2007: Liz Claiborne, diseñadora Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1929). 2007: Silvia Merlino, mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói 1944). 2007: Emilio Ochoa, ojokuaikuaáva Kúva pegua (ary heñói 1907). 2008: Vinicio Gómez, ojokuaikuaáva guatemalteco (ary heñói 1960). 2008: Michael Turner, ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1971). 2009: Ernst Barkmann, milíko Alemáña pegua (ary heñói 1919). 2009: Victoriano Crémer, ñe'ẽpapára ha mombe'uguasu haihára Epáña pegua (ary heñói 1906). 2009: Pilar Salarrullana, política ha haihára Epáña pegua (ary heñói 1937). 2009: Gale Storm, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1922). 2010: Corey Allen, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1934). 2010: Ken Coates, haihára Vyretáña pegua (ary heñói 1930). 2011: Jorge Augé Bacqué, momaranduhára Arhentína pegua (ary heñói 1945). 2011: Juan Miralles Ostos, ojokuaikuaáva ha tembiasakuére oñemoarandúva Méhiko pegua (ary heñói 1930). 2011: Elaine Stewart, mba'eapohára ha presentadora Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1930). 2014: Bobby Womack, opurahéiva ha atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1944). 2016: Bud Spencer, mba'eapohára Itália pegua (ary heñói 1929). 2016: Alvin Toffler, haihára ha futurista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1928). 2017: Valentín Pimstein, productor Chíle pegua de telenovelas Méhiko pegua (n.1925) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 28 jasypoteĩ ha'e ára 179ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 180ha umi ary hekope'ỹme. Amo 186  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1491: Enrique VIII, mburuvichavete Ingyatérra pegua entre 1509 ha 1547 (ñemano ary 1547). 1503: Giovanni Della Casa, ñe'ẽpapára ha clérigo Itália pegua (ñemano ary 1556). 1547: Cristofano Malvezzi, organista ha purahéi haihára Itália pegua (ñemano ary 1599). 1557: Philip Howard, ruvicha Ingyatérra pegua (ñemano ary 1595). 1577: Peter Paul Rubens, mongolohára Olánda pegua (ñemano ary 1640). 1585: Baltasar Elisio de Medinilla, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ñemano ary 1620). 1609: Pieter van Lint, mongolohára flamenco (ñemano ary 1690). 1641: María Casimira Luisa de la Grange d'Arquien, ruvicha Hyãsiagua, mburuvichavete Polóña pegua Juan III hembireko (ñemano ary 1716). 1653: André Hercule de Fleury, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ñemano ary 1743). 1664: Nicolas Bernier, atõihára ha purahéi haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1734). 1674: Pier Leone Ghezzi, mongolohára Itália pegua (ñemano ary 1755). 1703: John Wesley, pastor anglicano ha tupãkuaatyhára cristiano Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1791). 1712: Jean-Jacques Rousseau, haihára, purahéi haihára ha karai arandu Suísa pegua (ñemano ary 1778). 1719: Étienne François de Choiseul, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ñemano ary 1785). 1753: Anton Stadler, clarinetista austríaco (ñemano ary 1812). 1773: Frédéric Cuvier, zoólogo ha ka'akuaatyhára Hyãsiagua (ñemano ary 1838). 1776: Pedro José Agrelo, ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1846). 1794: John Biscoe, marino ha explorador Vyretáña pegua (ñemano ary 1843). 1796: Carolina Amalia de Augustenburg, ruvicha dinamarquesa (ñemano ary 1881). 1797: León de Febres Cordero, milíko ha ojokuaikuaáva Venesuéla pegua (ñemano ary 1872). 1798: Leonardo Infante, milíko Venesuéla pegua. (ñemano ary 1826). 1804: Franz Julius Ferdinand Meyen, pohanohára ha ka'akuaatyhára Alemáña pegua (ñemano ary 1840). 1812: William James Müller, mongolohára Vyretáña pegua (ñemano ary 1845). 1815: Robert Franz, purahéi haihára Alemáña pegua (ñemano ary 1892). 1819: Carlotta Grisi, ojerokykuaáva Itália pegua (ñemano ary 1899). 1824: Paul Broca, cirujano ha antropólogo Hyãsiagua (ñemano ary 1880). 1824: William Tatum Wofford, milíko Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1884). 1825: Emil Erlenmeyer, químico Alemáña pegua (ñemano ary 1909). 1826: León Federico Aneiros, pa'i Arhentína pegua (ñemano ary 1894). 1828: Juan Pablo Ayllón, milíko Perugua (ñemano ary 1881). 1831: Joseph Joachim, purahéi karai omotenondéva, mbaraka'i ombopúva ha purahéi haihára austro-húngaro (ñemano ary 1907). 1831: Joaquín Villanueva, ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1906). 1832: Juan León Mera Martínez, haihára, mongolohára ha ojokuaikuaáva ecuatoriano (ñemano ary 1894). 1833: Peter Waage, químico noruego (ñemano ary 1900). 1836: Canuto Berea Rodríguez, purahéi karai omotenondéva, mbaraka'i ombopúva ha purahéi haihára Epáña pegua (ñemano ary 1891). 1836: Emmanuil Roídis, momaranduhára Gyrésia pegua (ñemano ary 1904). 1838: Jan Matejko, mongolohára Polóña pegua (ñemano ary 1893). 1841: Marie Bonnevial, activista Hyãsiagua (ñemano ary 1918). 1843: Alois Düll, escultor Auteria pegua (ñemano ary 1900). 1848: León Guruciaga, maestro, momaranduhára ha haihára Arhentína pegua de origen vasco (ñemano ary 1919). 1856: Julio Herrera, ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1927). 1858: Francisco S. Rivera, marino Arhentína pegua (ñemano ary 1899). 1859: Charles Jacobus, jetepysohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1929). 1859: José Sánchez Guerra, ojokuaikuaáva, abogado ha momaranduhára Epáña pegua (ñemano ary 1935). 1865: Juan B. Justo, pohanohára, haihára ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1928). 1867: Francisco Bens, milíko ha administrador colonial Epáña pegua (ñemano ary 1949). 1867: Luigi Pirandello, haihára Itália pegua, premio nobel de literatura en 1934 (ñemano ary 1936). 1870: José María Gabriel ha Galán, ñe'ẽpapára Epáña pegua (ñemano ary 1905). 1871: Sergéi Bulgákov, tupãkuaatyhára, karai arandu ha economista Rrúsia pegua (ñemano ary 1944). 1873: Alexis Carrel, biólogo, pohanohára ha haihára Hyãsiagua, premio nobel de medicina en 1912 (ñemano ary 1944). 1875: Henri Léon Lebesgue, papapykuaahára Hyãsiagua (ñemano ary 1941). 1876: Robert Guérin, omoñemúva Hyãsiagua, primertetã rendota de la FIFA (ñemano ary 1952). 1883: Pierre Laval, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ñemano ary 1945). 1885: Berthold Viertel, cineasta Auteria pegua (ñemano ary 1953). 1885: Saulo Torón Navarro, haihára Epáña pegua (ñemano ary 1974). 1887: Margarito Ledesma, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ñemano ary 1974). 1888: Lionel Edwards Atherton, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary heñói 1948). 1888: Lola Membrives, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 1969). 1888: Eloy Vaquero Cantillo, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1960). 1891: Esther Forbes, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1968). 1891: Carl Panzram, asesino en serie Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1930). 1892: Edward Hallett Carr, tembiasakuére oñemoarandúva ha momaranduhára Vyretáña pegua (ñemano ary 1982). 1893: August Zamoyski, escultor Polóña pegua (ñemano ary 1970). 1894: Frank Hunter, tenista Vyretáña pegua (ñemano ary 1981). 1894: Lois Wilson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1988). 1896: Javier Rojo Gómez, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ñemano ary 1970). 1900: Giovanni De Prà, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua (ñemano ary 1979). 1901: Antonio Acuña Carballar, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1936). 1902: George Padmore, ojokuaikuaáva trinitense (ñemano ary 1959). 1902: Richard Rodgers, purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1979). 1902: Monchín Triana, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ñemano ary 1936). 1903: André Maschinot, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiagua (ñemano ary 1963). 1904: Adrian Rollini, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1956). 1905: Francis Camps, patólogo Vyretáña pegua (ñemano ary 1972). 1905: Henry H. Carter, hispanista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2001). 1906: Maria Goeppert-Mayer, física Alemáña pegua, premio nobel de física en 1963 (ñemano ary 1972). 1907: Carlos Encinas González, mongolohára Epáña pegua (ñemano ary 1998). 1907: Jimmy Mundy, purahéi haihára de jazz Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1984). 1908: Juan Carlos Thorry, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 2000). 1909: Eric Ambler, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1998). 1909: José Antonio Elola-Olaso, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1976). 1909: Francisco Grande Covián, bioquímico Epáña pegua (ñemano ary 1995). 1909: José de Magalhães Pinto, banquero ha diplomático Pindoráma pegua (ñemano ary 1996). 1909: Christopher Soglo,tetã rendota de Benín (ñemano ary 1983). 1912: Sergiu Celibidache, purahéi karai omotenondéva ha atõihára rumano (ñemano ary 1996). 1912: Carl Friedrich von Weizsäcker, físico ha karai arandu Alemáña pegua (ñemano ary 2007). 1913: Roberto Grela, mbaraka ombopúva ha purahéi haihára de tangos Arhentína pegua (ñemano ary 1992). 1914: Aribert Heim, pohanohára austríaco (ñemano ary 1992). 1915: Rafael Bernal, diplomático ha haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1972). 1915: David Honeyboy Edwards, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva de delta blues (ñemano ary 2011). 1916: Steve Calvert, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1991). 1916: Virgilio Rodríguez Macal, momaranduhára, mombe'uguasu haihára ha diplomático guatemalteco (ñemano ary 1964). 1917: Stella Inda, mba'eapohára ha haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1995). 1918: Maxine Stuart, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2013). 1919: Alfredo Vera Vera, ojokuaikuaáva ecuatoriano (ñemano ary 1999). 1921: P. V. Narasimha Rao, ojokuaikuaáva índia pegua (ñemano ary 2004). 1922: Mauro Bolognini, cineasta Itália pegua (ñemano ary 2004). 1922: Robert Campbell, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador escocés (ñemano ary 2009). 1923: Tomás Asiain, purahéi haihára Epáña pegua (ñemano ary 1989). 1923: Howard E. Bigelow, micólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1987). 1923: Conte Candoli, trompetista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2001). 1923: Pete Candoli, trompetista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2008). 1923: Antonio Hernández Carpe, mongolohára Epáña pegua (ñemano ary 1977). 1923: Giff Roux, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2011). 1924: Manuel López Villaseñor, mongolohára Epáña pegua (ñemano ary 1996). 1925: Severino Díaz, árbitro de fútbol Arhentína pegua (ñemano ary 2008). 1925: León Droz Blanco, milíko Venesuéla pegua (ñemano ary 1954). 1925: Giselher Klebe, purahéi haihára Alemáña pegua (ñemano ary 2009). 1925: Fidel Tello Repiso, mongolohára Epáña pegua. 1926: Mel Brooks, guionista, mba'eapohára ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1927: Jesús Nieto, mba'eapohára de doblaje Epáña pegua (ñemano ary 1996). 1927: F. Sherwood Rowland, científico Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2012). 1927: Enrique Velasco Ibarra, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ñemano ary 2010). 1928: Hans Blix, diplomático ha ojokuaikuaáva Suésia pegua. 1928: Don Dubbins, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1991). 1928: John S. Bell, físico Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1990). 1929: Antonio Ferraz, ciclista Epáña pegua. 1929: Tomás Marco Nadal, dibujante de historietas Epáña pegua (ñemano ary 2000). 1929: Glenn D. Paige, politólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1930: Taty Almeida, haihára ha activista Arhentína pegua, miembro de las Madres de Plaza de Mayo. 1930: José Luis Artetxe, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1930: Fernando Delgado, mba'eapohára Epáña pegua (ñemano ary 2009). 1930: Norma Fontenla, ojerokykuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1971). 1930: Itamar Franco, ojokuaikuaáva Pindoráma pegua de origen Itália pegua (ñemano ary 2011). 1930: Jack Gold, cineasta Vyretáña pegua. 1930: Horacio Gómez Bolaños, mba'eapohára Méhiko pegua (ñemano ary 1999). 1931: Bobby Hurley, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Junior Johnson, piloto de carreras Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Enrique Monsonís, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 2011). 1932: Attila L. Borhidi, ka'akuaatyhára ha ojokuaikuaáva húngaro. 1932: Carlos Hayre, purahéi haihára Perugua (ñemano ary 2012). 1932: Pat Morita, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2005). 1934: Carl Levin, abogado ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1934: Jordi Parra, jugador, entrenador ha directivo de baloncesto Epáña pegua. 1936: Chuck Howley, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1937: Richard Bright, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2006). 1937: Carlos Monden, mba'eapohára Chíle pegua (ñemano ary 2011). 1937: Juan José Saer, mombe'uguasu haihára Arhentína pegua (ñemano ary 2005). 1938: Leon Panetta, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1938: Moy Yat, artista marcial chino (ñemano ary 2001). 1939: Pedro Luis Barcia, lingüista Epáña pegua. 1939: Tata Cedrón, purahéi haihára ha atõihára de tango Arhentína pegua. 1940: José Sanchis Sinisterra, tembiasagua'u haihára Epáña pegua. 1940: Muhammad Yunus, banquero ha economista bengalí. 1941: David Lloyd Johnston, académico, abogado ha ojokuaikuaáva Kanatã pegua. 1941: Clifford Luyk, baloncestista Epáña pegua. 1941: Guadalupe Trigo, mbaraka ombopúva, opurahéiva, mba'eapohára ha purahéi haihára Méhiko pegua (ñemano ary 1982). 1942: David Kopay, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1942: Pedro Navascués, tembiasakuére oñemoarandúva Epáña pegua. 1942: Rupert Sheldrake, haihára, parapsicólogo ha bioquímico Vyretáña pegua. 1942: Frank Zane, culturista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Pietro Guerra, ciclista Itália pegua. 1943: Donald Johanson, paleoantropólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Klaus von Klitzing, físico Alemáña pegua, premio Nobel de Física en 1985. 1943: Ismael Laguna, boxeador panameño. 1943: Alfonso Santisteban, purahéi karai omotenondéva ha purahéi haihára Epáña pegua (ñemano ary 2013). 1944: Colette Cusset, ka'akuaatyhára Hyãsiagua. 1944: Philippe Druillet, historietista Hyãsiagua. 1944: Luis Alberto Nicolao, nadador Arhentína pegua. 1944: Carlos Palenque, opurahéiva, presentador de televisión ha ojokuaikuaáva Vorívia pegua (ñemano ary 1997). 1944: Luis del Val, momaranduhára Epáña pegua. 1945: Raul Seixas, atõihára Pindoráma pegua (ñemano ary 1989). 1946: Bruce Davison, mba'eapohára ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: Jaime Guzmán, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ñemano ary 1991). 1946: Gilda Radner, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1989). 1947: Peter Abrahams, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1947: Robin Ian MacDonald Dunbar, antropólogo Vyretáña pegua. 1948: Kathy Bates, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Serguéi Bodrov, cineasta Rrúsia peguaTetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Don Baylor, entrenador de béisbol Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Jorge Bonaldi, mbaraka ombopúva, opurahéiva ha purahéi haihára Uruguaigua. 1949: Tom Owens, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: David Lanz, kuãytasã ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Juan Pascualli Gómez, ingeniero ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ñemano ary 2010). 1950: Francisca Pleguezuelos Aguilar, política Epáña pegua. 1950: Mauricio Rojas, economista ha ojokuaikuaáva Suésia pegua-Chíle pegua. 1951: Walter Alva Alva, arqueólogo Perugua. 1951: Lalla Ward, mba'eapohára ha haihára Vyretáña pegua. 1952: Tomás Boy, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1952: Pietro Mennea, jetepysohára ha ojokuaikuaáva Itália pegua (ñemano ary 2013). 1952: Jean-Christophe Rufin, pohanohára, haihára, académico ha diplomático Hyãsiagua. 1952: Raúl Wensel, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Arhentína pegua. 1953: Aída Ayala, momaranduhára Arhentína pegua. 1953: Héctor Raúl Rondán, ciclista Uruguaigua. 1954: Anna Birulés, política ha directiva omoñemúval Epáña pegua. 1954: Alice Krige, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1954: Mario Marín Torres, ojokuaikuaáva Méhiko pegua. 1954: Valentina Quintero, presentadora de televisión Venesuéla pegua. 1954: Benoît Sokal, historietista ha diseñador de videojuegos Véyhika pegua. 1955: Álvaro Cuesta, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1955: Thomas Hampson, barítono Tetãvore Joapykuéra pegua. 1956: Bakir Izetbegović, ojokuaikuaáva bosnio. 1956: Helmut Kickton, opurahéiva aty motenondehára ha organista Alemáña pegua. 1957: Luis Pagani, omoñemúva Arhentína pegua. 1957: Gueorgui Purvanov,tetã rendota Vugária pegua. 1957: Jim Spanarkel, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Raúl Durán Reveles, ojogapokuaáva ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ñemano ary 1996). 1959: Raúl Vallejo, haihára ha ojokuaikuaáva ecuatoriano. 1960: Gabriel Donoso, polista Chíle pegua (ñemano ary 2006). 1960: John Elway, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1961: Jeff Malone, baloncestista ha entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: Víctor Emilio Masalles Pere, obispo, economista ha tupãkuaatyhára Epáña pegua. 1961: Willy Müller, ojogapokuaáva Arhentína pegua. 1962: Anisoara Cusmir-Stanciu, jetepysohára ruamana. 1963: Marco Barrientos, opurahéiva Méhiko pegua. 1963: Charlie Clouser, teclista ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (Nine Inch Nails). 1963: Beverley Craven, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1963: Babatunde Fashola, ojokuaikuaáva ha abogado nigeriano. 1964: Daniel Giacomino, ojokuaikuaáva Arhentína pegua. 1964: Mitsuaki Madono, mba'eapohára Hapõygua. 1965: Luis Abarca, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1965: Teté Delgado, artista ha mba'eapohára Epáña pegua. 1965: Jessica Hecht, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1965: Cyril Makanaky, vakapipopo ha'ãhára camerunés. 1965: Raúl Quintillán, teclista Epáña pegua (Aerolíneas Federales). 1965: Joaquín Talismán, atõihára Epáña pegua. 1966: John Cusack, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Andrew Lang, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Åsa Larsson, haihára Suésia pegua. 1966: Mary Stuart Masterson, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: Gil Bellows, mba'eapohára Kanatã pegua. 1967: Miguel Ángel Martínez Torres, ciclista Epáña pegua. 1967: Lars Riedel, jetepysohára Alemáña pegua. 1967: Myriam Seco, arqueóloga ha egiptóloga Epáña pegua. 1968: Luis Cansino, barítono Epáña pegua. 1968: Chayanne, opurahéiva ha mba'eapohára puertorriqueño. 1968: Otto, opurahéiva Pindoráma pegua. 1968: Jay Schroeder, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1968: Adam Woodyatt, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1969: Marcela Carvajal, mba'eapohára ha motenondehára Kolómbia pegua. 1969: Stéphane Chapuisat, vakapipopo ha'ãhára Suísa pegua. 1969: Ayelet Zurer, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Oliver Hartmann, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty At Vance. 1970: Akiko Kimura, mba'eapohára de voz Hapõygua. 1970: Roope Latvala, mbaraka ombopúva finlandés. 1971: Fabien Barthez, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiagua. 1971: Bobby Hurley, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Elon Musk, físico ha emprendedor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Pity Álvarez, cantautor Arhentína pegua, opurahéiva aty Intoxicados. 1972: Ngô Bảo Châu, papapykuaahára vietnamita. 1972: Julie Doiron, opurahéiva ha purahéi haihára Kanatã pegua. 1972: Óscar Esquivias, haihára Epáña pegua. 1972: Jon Heidenreich, luchador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: David Hyatt, programador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Mark Merklein, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Alessandro Nivola, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Jorge San Esteban, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1973: Eduardo Aldán, presentador de televisión, humorista ha mba'eapohára Epáña pegua. 1973: MisterChip (Alexis Martín-Tamayo), momaranduhára ha experto en datos deportivos. 1973: Alberto Berasategui, tenista Epáña pegua. 1973: Kjetil-Vidar Haraldstad, bajista noruego, opurahéiva aty Satyricon. 1973: Lourdes Maldonado, momaranduhára ha presentadora Epáña pegua. 1973: Carlos Martínez Mínguez, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1974: Manola Diez, mba'eapohára Méhiko pegua. 1974: Rob Dyrdek, skateboarder ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Ning Baizura, opurahéiva malaya. 1975: Richard Hidalgo, beisbolista Venesuéla pegua. 1975: Mercedes Margalot, jugadora de hockey hierba Arhentína pegua. 1975: Alicia Murillo, artista ha activista Epáña pegua. 1975: Jon Nödtveidt, opurahéiva, purahéi haihára ha mbaraka ombopúva noruego, opurahéiva aty Dissection (ñemano ary 2006). 1976: Shinobu Asagoe, tenista Hapõygua. 1976: Sheila Herrero, patinadora Epáña pegua. 1976: Hans Sarpei, vakapipopo ha'ãhára ghanés. 1976: Satam al-Suqami, terrorista saudí que participó en el 11S (ñemano ary 2001). 1977: Measha Brueggergosman, soprano ha mba'eapohára Kanatã pegua. 1977: Fernando J. López, haihára Epáña pegua. 1977: Mark Stoermer, bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty The Killers. 1978: Sergio Salas, vakapipopo ha'ãhára Chíle pegua. 1978: Ha Ji Won, mba'eapohára ha opurahéiva surcoreana. 1979: Nélida Béjar, purahéi haihára Epáña pegua. 1979: Felicia Day, mba'eapohára ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Alejandro Lago, vakapipopo ha'ãhára Uruguaigua. 1979: Tim McCord, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Evanescence. 1979: Leticia Judith Murray Acedo, modelo Méhiko pegua. 1979: James Spithill, regatista Auterália pegua. 1980: Maurizio Domizzi, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1980: Birger Maertens, vakapipopo ha'ãhára Véyhika pegua. 1980: Flávio Saretta, tenista Pindoráma pegua 1980: Rodney White, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Vasil Kirienka, ciclista bielorRrúsia pegua. 1981: Guillermo Martínez López, jetepysohára Kúva pegua. 1981: Brandon Phillips, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Mara Santangelo, tenista Itália pegua. 1981: Kevin Truckenmiller, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Quietdrive. 1982: Anna Allen, mba'eapohára Epáña pegua. 1982: Rorys Aragón, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano. 1982: Diego Gallo González, nadador Uruguaigua. 1982: Marino García, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1982: Irakli Garibashvili, ojokuaikuaáva georgiano. 1982: Vladímir Potkin, irundykejojaty ha'ãhára Rrúsia pegua. 1982: Sixto Rojas, vakapipopo ha'ãhára Paraguaigua (ñemano ary 2007). 1983: Dorge Kouemaha, vakapipopo ha'ãhára camerunés. 1983: Carolina Soto, opurahéiva Chíle peguaa. 1983: Dmitri Yakovenko, irundykejojaty ha'ãhára Rrúsia pegua. 1984: Andriy Pyatov, vakapipopo ha'ãhára ucraniano. 1985: Arturo Álvarez, vakapipopo ha'ãhára Tetãvore Joapykuéra pegua ha salvadoreña. 1985: Gloria Aura, mba'eapohára ha opurahéiva Méhiko pegua. 1985: Phil Bardsley, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1985: Raúl González Guzmán, vakapipopo ha'ãhára Venesuéla pegua. 1985: Ahmed Kantari, vakapipopo ha'ãhára Marruéko pegua. 1985: Ataru Nakamura, opurahéiva ha mba'eapohára Hapõygua. 1985: Ronald Quinteros, vakapipopo ha'ãhára Perugua. 1986: Kellie Pickler, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Shadia Simmons, mba'eapohára Kanatã pegua. 1987: Amanda Babin, modelo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1987: Jayann Bautista, opurahéiva Filipína pegua. 1987: John Jairo Garcés, vakapipopo ha'ãhára ecuatoriano. 1987: Terrence Williams, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1988: Rogerio Leichtweis, vakapipopo ha'ãhára Paraguaigua. 1988: Nikolay Mihaylov, vakapipopo ha'ãhára Vugária pegua. 1988: Alina Orlova, opurahéiva lituana. 1988: Juana Repetto, mba'eapohára, comediante ha ojerokykuaáva Arhentína pegua. 1988: Kanon Wakeshima, opurahéiva Hapõygua. 1989: Sergio Asenjo, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1990: Daniel Cervantes, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1990: Mário Figueira Fernandes, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1990: Nicholas Purcell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1990: Jasmine Richards, mba'eapohára ha opurahéiva Kanatã pegua. 1990: Daisy Turner, mba'eapohára ha modelo Vyretáña pegua. 1991: Kevin De Bruyne, vakapipopo ha'ãhára Véyhika pegua. 1991: Seohyun, opurahéiva surcoreana. 1991: Kang Min Hyuk, opurahéiva surcoreano. 1992: Oscar Hiljemark, vakapipopo ha'ãhára Suésia pegua. 1992: Raquel Rodríguez, gimnasta Epáña pegua. 1993: Bradley Beal, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1994: Juan Ignacio Cavallaro, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1995: Kåre Hedebrant, mba'eapohára Suésia pegua. 1995: Demi-Leigh Nel-Peters, modelo sudafricana ha ganadora de los títulos miss Sudáfrica 2017 ha Miss Universo 2017. 1995: Krizza Neri, opurahéiva Filipína pegua. 1996: Donna Vekić, tenista croata. Mano 548: Teodora, emperatriz bizantina Justiniano I hembireko (c. 500). 572: Alboino, mburuvichavete lombardo (ary heñói 530). 767: Paulo I, papa entre 757 ha 767 (ary heñói 700). 928: Luis III el Ciego, Rróma ruvicha guasu germánico (ary heñói 880). 1019: Heimerado de Hassungen, peregrino ha predicador Alemáña pegua (ary heñói 970). 1057: Víctor II, papa romano. 1061: Florencio de Holanda, ruvicha Olánda pegua (ary heñói 1020). 1119: Roger de Salerno, regente antioquiano. 1174: Andréi Bogoliubski, ruvicha ha karai marangatu Rrúsia pegua (ary heñói 1111). 1189: Matilde Plantagenet, ruvicha sajona (ary heñói 1156). 1385: Andrónico IV Paleólogo, mburuvicha guasu bizantino (ary heñói 1348). 1389: Miloš Obilić, milíko serbio. 1589: Primož Trubar, reformador protestante esloveno (ary heñói 1508). 1598: Abraham Ortelius, geógrafo ha cartógrafo Olánda pegua (ary heñói 1527). 1607: Domenico Fontana, ojogapokuaáva Itália pegua (ary heñói 1543). 1623: Federico Ubaldo della Rovere, ruvicha Itália pegua (ary heñói 1605). 1628: Jens Munk, navegante ha explorador noruego-Ndinamáka pegua (ary heñói 1579). 1649: Gioacchino Assereto, mongolohára Itália pegua (ary heñói 1600). 1650: Jean Rotrou, haihára Hyãsiagua (ary heñói 1609). 1654: Juan Southworth, karai marangatu Ingyatérra pegua (ary heñói 1592). 1681: María Angélica de Scorailles, ruvicha Hyãsiagua (ary heñói 1661). 1708: Melchor de Liñán ha Cisneros, virrey Epáña pegua en Perú (ary heñói 1629). 1721: Isaac Sailmaker, marino ha mongolohára Olánda pegua (ary heñói 1633). 1729: Miguel Núñez de Sanabria, abogado ha ojokuaikuaáva hispanoPerugua (ary heñói 1645). 1757: Sofía Dorotea de Hannover, mburuvichavete prusiano (ary heñói 1687). 1768: George Hadley, abogado ha meteorólogo Vyretáña pegua (ary heñói 1685). 1801: Martin Johann Schmidt, mongolohára austríaco (ary heñói 1718). 1809: Francisco de Biedma ha Narváez, marino ha explorador Epáña pegua (ary heñói 1737). 1813: Gerhard von Scharnhorst, general prusiano (ary heñói 1755). 1815: Torii Kiyonaga, artista Hapõygua (ary heñói 1752). 1816: Faustino Álvarez de Foronda, ruvicha criollo hispanoPerugua (ary heñói 1739). 1816: Johannes Flüggé, ka'akuaatyhára ha mbo'ehára Alemáña pegua (ary heñói 1776). 1816: José de Mónaco, heredero monegasco (ary heñói 1767). 1821: August Friedrich Schweigger, pohanohára ha naturalista Alemáña pegua (ary heñói 1783). 1829: Georg Wolfgang Franz Panzer, pohanohára ha ka'akuaatyhára Alemáña pegua (ary heñói 1755). 1830: José Fernández Madrid, revolucionario Kolómbia pegua (ary heñói 1789). 1836: James Madison, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, 4.ºtetã rendota (ary heñói 1751). 1838: Carlos García ha Bocanegra, abogado Méhiko pegua (ary heñói 1788). 1839: Ramón Maza, milíko Arhentína pegua (ary heñói 1810). 1844: Plácido (Gabriel de la Concepción Valdés), ñe'ẽpapára Kúva pegua injustamente ejecutado (ary heñói 1809). 1847: Edwin John Quekett, ka'akuaatyhára Vyretáña pegua (ary heñói 1808). 1848: Jean-Baptiste Debret, mongolohára Hyãsiagua (ary heñói 1768). 1850: Jacinto Roque de Sena Pereira, marino Poytuga pegua (ary heñói 1784). 1853: Manuel Guillermo Pinto, milíko Arhentína pegua (ary heñói 1783). 1856: Matías Pérez, aeronauta lusoKúva pegua (ary heñói años 1810). 1867: Digby Mackworth Dolben, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua (ary heñói 1848). 1881: Jules-Armand Dufaure, ojokuaikuaáva Hyãsiagua, primer ministro de su país (ary heñói 1798). 1882: Jacques Nicolas Ernest Germain de Saint-Pierre, pohanohára ha ka'akuaatyhára Hyãsiagua (ary heñói 1815). 1888: Andrés del Valle, ojokuaikuaáva salvadoreño (ary heñói 1833). 1889: Maria Mitchell, astrónoma Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1818). 1891: José Inzenga, purahéi haihára Epáña pegua (ary heñói 1828). 1904: Daniel Decatur Emmett, letrista ha motenondehára teatral Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1815). 1913: Ernst Betche, ka'akuaatyhára ha explorador Alemáña pegua (ary heñói 1851). 1913: Manuel Ferraz de Campos Sales, ojokuaikuaáva ha abogado Pindoráma pegua (ary heñói 1841). 1914: Camillo Boito, ojogapokuaáva ha haihára Itália pegua (ary heñói 1836). 1914: Francisco Fernando de Austria, ruvicha austrohúngaro; asesinado (ary heñói 1841). 1914: Sofía Chotek, ruvicha Alemáña pegua, Ferdinando hembireko; ojejuka chupe (ary heñói 1868). 1914: Carlos Villalba Rubio, milíko Epáña pegua (ary heñói 1890). 1915: Guillermo Billinghurst Angulo, ojokuaikuaáva, omoñemúva ha momaranduhára Perugua (ary heñói 1851). 1916: Ştefan Luchian, mongolohára rumano (ary heñói 1868). 1916: Christian Luerssen, ka'akuaatyhára Alemáña pegua (ary heñói 1843). 1917: Sven Berggren, naturalista ha ka'akuaatyhára Suésia pegua (ary heñói 1837). 1918: Albert Henry Munsell, mongolohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1858). 1922: Velimir Jlébnikov, ñe'ẽpapára Rrúsia pegua (ary heñói 1885). 1923: Emilio Frers, abogado ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ary heñói 1854). 1924: Guillermo Renner, pintro Hyãsiagua (ary heñói 1843). 1925: Georgina Febres-Cordero, religiosa Venesuéla pegua (ary heñói 1861). 1928: Ida Ferenczy, ruvicha húngara, dama de compañía de la emperatriz Sissí de Baviera (n. 1839). 1929: Edward Carpenter, ñe'ẽpapára ha karai arandu Vyretáña pegua (ary heñói 1844). 1930: Juan Antonio Benlliure, escultor Epáña pegua (ary heñói 1859). 1935: Enrique Lynch Arribálzaga, zoólogo ha ornitólogo Arhentína pegua (ary heñói 1856). 1936: Alexander Berkman, haihára ha activista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1870). 1937: Max Adler, jurista, ojokuaikuaáva ha karai arandu austríaco (ary heñói 1873). 1939: Luis Manrique, mba'eapohára Epáña pegua (ary heñói ¿1890?). 1939: Bobby Vernon, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1898). 1940: Modesto Méndez Álvarez, historietista Epáña pegua (ñemano ary 1885). 1940: Italo Balbo, ojokuaikuaáva Itália pegua (ary heñói 1896). 1940: Vicent Miquel Carceller, momaranduhára Epáña pegua. 1940: Isidro Escandell, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1895). 1940: Carlos Gómez Carrera, dibujante Epáña pegua (ary heñói 1903). 1942: Yanka Kupala, haihára bielorRrúsia pegua (ary heñói 1882). 1943: Pietro Porcelli, escultor Itália pegua (ary heñói 1872). 1943: Frida Uhl, haihára austríaca (ary heñói 1872). 1947: Alcibíades Roldán Álvarez, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary heñói 1859). 1948: Jesús Enrique Lossada, intelectual Venesuéla pegua (ary heñói 1892). 1958: Alfred Noyes, haihára Vyretáña pegua (ary heñói 1880). 1960: Juan Jover Sañés, piloto de carreras Epáña pegua (ary heñói 1903). 1960: Móric Esterházy, ruvicha ha ojokuaikuaáva húngaro (ary heñói 1881). 1960: Jaume Vicens Vives, tembiasakuére oñemoarandúva Epáña pegua (ary heñói 1910). 1962: Mickey Cochrane, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1903). 1965: Red Nichols, cornetista ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary heñói 1905). 1968: Unto Mononen, purahéi haihára finlandés (ary heñói 1930). 1970: Jan C. Vondrouš, grabador checo (ary heñói 1884). 1971: Franz Stangl, ruvicha milíko de las SS austríaco (ary heñói 1908). 1972: Prasanta Chandra Mahalanobis, científico índia pegua (ary heñói 1893). 1972: Rafael Pérez de la Dehesa, tembiasakuére oñemoarandúva Epáña pegua (ary heñói 1931). 1973: Francisco López de Goicoechea, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1894). 1974: María Lejárraga, haihára Epáña pegua (ary heñói 1874). 1975: Konstantinos Apostolos Doxiadis, ojogapokuaáva Gyrésia pegua (ary heñói 1913). 1975: Ofelia Rodríguez Acosta, haihára ha activista Kúva pegua (ary heñói 1902). 1975: Rod Serling, guionista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1924). 1976: Stanley Baker, mba'eapohára ha productor galés (ary heñói 1927). 1978: José María Portell, momaranduhára Epáña pegua (ary heñói 1933). 1980: Herbie Faye, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1899). 1980: José Iturbi, purahéi karai omotenondéva, kuãytasã ombopúva ha purahéi haihára Epáña pegua (ary heñói 1895). 1981: Terry Fox, jetepysohára ha activista ojokuaikuaáva Kanatã pegua (ary heñói 1958). 1982: Raúl Berón, tanguista Arhentína pegua (ary heñói 1920). 1982: Roger Pla, haihára ha crítico de arte Arhentína pegua (ary heñói 1912). 1984: Raimundo Blanco, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ary heñói 1918). 1984: Yigael Yadin, arqueólogo, milíko ha ojokuaikuaáva israelí (ary heñói 1917). 1985: Rinus Meijer, escultor Olánda pegua (ary heñói 1917). 1985: Lynd Ward, haihára ha ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1905). 1988: Guillermo Porras Muñoz, abogado, tembiasakuére oñemoarandúva ha académico Méhiko pegua (ary heñói 1917). 1988: Kurt Raab, mba'eapohára Alemáña pegua (ary heñói 1941). 1989: Antoni Campañà Bandranas, fotógrafo catalán (ary heñói 1906). 1989: Joris Ivens, cineasta Olánda pegua (ary heñói 1898). 1989: Alfredo Sadel, opurahéiva Venesuéla pegua (ary heñói 1930). 1991: Henri Lefebvre, karai arandu marxista Hyãsiagua (ary heñói 1901). 1992: Mijaíl Tal, irundykejojaty ha'ãhára letón (ary heñói 1936). 1993: GG Allin, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas The Murder Junkies ha The Jabbers (ary heñói 1956). 1993: Boris Christoff, bajo de ópera Vugária pegua (ary heñói 1914). 1993: Olga Costa, mongolohára Méhiko pegua (ary heñói 1913). 1995: Francisco Grande Covián, bioquímico Epáña pegua (ary heñói 1909). 1995: Mercedes Ballesteros Gaibrois, haihára Epáña pegua (ary heñói 1913). 1996: Francisco Alcuaz, piloto de automovilismo Arhentína pegua (ary heñói 1942). 1996: Julio Bolbochán, irundykejojaty ha'ãhára Arhentína pegua (ary heñói 1920). 1996: Rafael Agustín Gumucio, ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary heñói 1909). 1997: Paulina Lazareno, mba'eapohára Méhiko pegua (ary heñói 1977). 1998: Mario Romero, haihára Arhentína pegua (ary heñói 1943). 1998: Jack Rowley, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua (ary heñói 1920). 1999: Vere Cornwall Bird, ojokuaikuaáva caribeño (ary heñói 1910). 1999: Hilde Krahl, mba'eapohára austríaca (ary heñói 1917). 2000: Nils Poppe, mba'eapohára Suésia pegua (ary heñói 1908). 2001: Mortimer Adler, karai arandu Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1902). 2001: Joan Sims, mba'eapohára Vyretáña pegua (ary heñói 1930). 2005: Cecil Baugh, escultor Hamáika pegua (ary heñói 1908). 2005: Vicente Osvaldo Cutolo, tembiasakuére oñemoarandúva Arhentína pegua (ary heñói 1922). 2006: Jim Baen, publicista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1943). 2006: Fina Basser, mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói ¿?). 2006: Fabián Bielinsky, cineasta Arhentína pegua (ary heñói 1959). 2007: Karl Gotch, luchador profesional Véyhika pegua (ary heñói 1924). 2007: Kiichi Miyazawa, ojokuaikuaáva Hapõygua (ary heñói 1919). 2008: Irina Baronova, ojerokykuaáva Rrúsia pegua (ary heñói 1919). 2008: Josep Bassas, piloto de rallies Epáña pegua (ary heñói 1961). 2008: Ruslana Korshunova, modelo kazaja (ary heñói 1987). 2009: René Benavides, omoñemúva ha ojokuaikuaáva Chíle pegua (ary heñói 1922). 2009: Marco de Brix, opurahéiva Paraguaigua (ary heñói 1963). 2009: Billy Mays, televendedor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1958). 2010: Miguel Ara Torrell, piloto Epáña pegua de vuelo sin motor Epáña pegua (ary heñói 1921). 2010: Bill Aucoin, mánager de bandas Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1943). 2010: Robert Byrd, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1917). 2010: Ricardo Falcón, tembiasakuére oñemoarandúva ha mbo'ehára Arhentína pegua (ary heñói 1945). 2010: Vicente Fuentes Díaz, ojokuaikuaáva ha tembiasakuére oñemoarandúva Méhiko pegua (ary heñói 1920). 2010: Maruja Pino Piñeiro, haihára gallega (ary heñói 1918). 2010: Rodolfo Torre Cantú, pohanohára ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary heñói 1964). 2011: Nelson García Otero, jurista Uruguaigua (ary heñói 1922). 2011: Ignacio Román, purahéi haihára, productor ha letrista de flamenco Epáña pegua (ary heñói 1925). 2013: Yiye Ávila, evangelista puertorriqueño (ary heñói 1924). 2013: Matt Osborne, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1957). 2013: Kenneth Minogue, ojokuaikuaáva ha académico Selánda Pyahu pegua (ary heñói 1930). 2013: Silvi Vrait, opurahéiva ha mba'eapohára estonia (ary heñói 1951). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 29 jasypoteĩ ha'e ára 180ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 181ha umi ary hekope'ỹme. Amo 185  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1596: Go-Mizunoo, mburuvicha guasu Hapõygua. 1693: Juan Bautista de Anza I, milíko ha explorador Epáña pegua (f.1740). 1715: Pedro de Cevallos, milíko Epáña pegua. (ñemano ary 1778). 1752: Pablo Pedro Astarloa, filólogo vasco (ñemano ary 1806). 1784: Alejandro Aguado, banquero ha ruvicha Epáña pegua (ñemano ary 1842). 1788: Pedro Ferre, milíko ha ojokuaikuaáva Arhentína pegua (ñemano ary 1867). 1793: Josef Ressel, inventor checo-austríaco (ñemano ary 1857). 1798: Giacomo Leopardi, ñe'ẽpapára Itália pegua. 1805: Hiram Powers, escultor Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1873). 1818: Angelo Secchi, astrónomo ha académico Itália pegua (ñemano ary 1878). 1819: Thomas Dunn English, ñe'ẽpapára, tembiasagua'u haihára ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1902). 1824: Francisco Valero ha Padrón, ojokuaikuaáva Epáña pegua firmante del Pacto Federal Castellano (ñemano ary 1885). 1833: Peter Waage, químico ha académico noruego (ñemano ary 1900). 1840: Pedro Pablo Atusparia, líder campesino indigenista Perugua (ñemano ary 1887). 1849: Pedro Montt Montt, abogado, ojokuaikuaáva hatetã rendota Chíle pegua. 1849: Sergei Witte, ojokuaikuaáva Rrúsia pegua (ñemano ary 1915). 1858: George Washington Goethals, milíko ha ingeniero civil Tetãvore Joapykuéra pegua. 1861: Pedro Figari, mongolohára, abogado, haihára ha momaranduhára Uruguaigua. 1868: George Ellery Hale, astrónomo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1873: Leo Frobenius, etnólogo ha arqueólogo Alemáña pegua (ñemano ary 1938). 1878: Pedro Sangro ha Ros de Olano, ojokuaikuaáva ha economista Epáña pegua (ñemano ary 1959). 1880: Ludwig Beck, milíko Alemáña pegua (ñemano ary 1944). 1881: Curt Sachs, musicólogo ha purahéi haihára germano-Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1959). 1881: Louis Trousselier, ciclista Hyãsiagua. 1881: Pau Vila i Dinarés, geógrafo hispano-Venesuéla pegua (ñemano ary 1980). 1882: Franz Seldte, milíko ha ojokuaikuaáva Alemáña pegua, ministro de Trabajo (ñemano ary 1947). 1884: Pedro Henríquez Ureña, haihára dominicano. 1886: Robert Schuman, abogado ha ojokuaikuaáva luxemburgués-Hyãsiagua, primer ministro de Francia (ñemano ary 1963). 1888: Alexander Friedman, papapykuaahára ha meteorólogo Rrúsia pegua (ñemano ary 1925). 1892: Henry Gerber, activista germano-Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1972). 1893: Prasanta Chandra Mahalanobis, economista ha estadístico índia pegua (ñemano ary 1972). 1893: Pedro Albizu Campos, ojokuaikuaáva ha líder independista puertorriqueno. 1893: Aarre Merikanto, purahéi haihára ha educador finlandés (ñemano ary 1958). 1896: Petrona C. de Gandulfo, cocinera Arhentína pegua (ñemano ary 1992). 1898: Yvonne Lefébure, kuãytasã ombopúva ha educador Hyãsiagua (ñemano ary 1986). 1900: Antoine de Saint-Exupéry, aviador ha haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1944). 1901: Enrique Loedel Palumbo, físico ha mbo'ehára universitario Uruguaigua (ñemano ary 1962). 1901: José del Castillo Sáenz de Tejada, milíko Epáña pegua (ñemano ary 1936). 1901: Nelson Eddy, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1967). 1905: Manuel Altolaguirre, ñe'ẽpapára Epáña pegua. 1906: Eva Franco, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 1999). 1906: Heinz Harmel, general Alemáña pegua (ñemano ary 2000). 1908: Leroy Anderson, purahéi karai omotenondéva ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1910: Frank Henry Loesser, purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1969). 1911: Bernard Herrmann, purahéi karai omotenondéva ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1911: Bernardo de Lippe-Biesterfeld, príncipe consorte Olánda pegua. 1912: José Pablo Moncayo, kuãytasã ombopúva, purahéi karai omotenondéva ha purahéi haihára Méhiko pegua. 1912: John Gawsworth, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1970). 1914: Rafael Kubelík, purahéi karai omotenondéva ha purahéi haihára checo. 1914: Christos Papakyriakopoulos, papapykuaahára ha académico Gyrésia pegua. 1919: Ernesto Corripio Ahumada, cardenal católico Méhiko pegua (ñemano ary 2008). 1919: Slim Pickens, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1920: Ray Harryhausen, productor de cine Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2013). 1920: César Rodríguez, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua (ñemano ary 1995). 1921: Frédéric Dard, haihára ha guionista Hyãsiagua (ñemano ary 2000). 1921: Jean Kent, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 2013). 1921: Reinhard Mohn, omoñemúva Alemáña pegua (ñemano ary 2009). 1921: Harry Schell, piloto Tetãvore Joapykuéra pegua de Fórmula 1 (ñemano ary 1960). 1922: Ralph Burns, purahéi haihára, purahéi karai omotenondéva, arreglador ha kuãytasã ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2001). 1922: Vasko Popa, ñe'ẽpapára ha académico serbio de origen rumano (ñemano ary 1991). 1923: Pablo García Baena, ñe'ẽpapára Epáña pegua. 1925: Giorgio Napolitano, ojokuaikuaáva hatetã rendota Itália pegua. 1926: Jaber Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah, emir kuwaití (ñemano ary 2006). 1926: Jorge Enrique Adoum, haihára ecuatoriano (ñemano ary 2009). 1928: Ian Bannen, mba'eapohára Vyretáña pegua (ñemano ary 1999). 1929: Pat Crawford Brown, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1929: Oriana Fallaci, haihára ha momaranduhára Itália pegua (ñemano ary 2006). 1930: Robert Evans, productor de cine Tetãvore Joapykuéra pegua. 1930: Slawomir Mrozek, haihára ha tembiasagua'u haihára Polóña pegua-Hyãsiagua (ñemano ary 2013). 1931: Pedro Miguel Barreda Marcos, haihára ha tembiasakuére oñemoarandúva Epáña pegua. 1931: Jorge Edwards, ñe'ẽpapára, diplomático, momaranduhára Chíle pegua. 1934: Corey Allen, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2010). 1935: José María Cuevas, omoñemúva Epáña pegua (ñemano ary 2008). 1936: Harmon Killebrew, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2011). 1941: Stokely Carmichael, activista trinitense-Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1998). 1942: Paul Lorieau, óptico ha opurahéiva Kanatã pegua (ñemano ary 2013). 1943: Little Eva, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2003). 1944: Gary Busey, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1944: Andreu Mas-Colell, economista, académico ha ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1944: Seán Patrick O'Malley, cardenal Tetãvore Joapykuéra pegua. 1945: Chandrika Kumaratunga, presidenta esrilanquesa entre 1994 ha 2005. 1945: Horacio Cordero, mongolohára, escultor ha ceramista Arhentína pegua. 1946: Ernesto Pérez Balladares, ojokuaikuaáva panameño,tetã rendota entre 1994 ha 1999. 1946: Egon von Fürstenberg, diseñador de modas Suísa pegua (ñemano ary 2004). 1948: Sean Bergin, saxofonista ha flautista sudafricano-Olánda pegua (ñemano ary 2012). 1948: Fred Grandy, mba'eapohára ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1948: Ian Paice, baterista Vyretáña pegua, opurahéiva aty Deep Purple. 1948: Jorge Barón, presentador ha momaranduhára Kolómbia pegua. 1949: Joan Clos, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1950: Ángel Canales, opurahéiva puertorriqueño. 1951: Don Rosa, ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1951: Jaume Rovira Freixa, historietista ha ilustrador Epáña pegua. 1953: Don Dokken, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Dokken. 1953: Colin Hay, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty Men at Work. 1954: Leovegildo Lins da Gama Júnior, vakapipopo ha'ãhára, entrenador ha mánager Pindoráma pegua. 1956: Nick Fry, economista ha omoñemúva Vyretáña pegua. 1956: Pedro Santana Lopes, ojokuaikuaáva ha primer ministro Poytuga pegua. 1957: María Conchita Alonso, mba'eapohára ha opurahéiva Venesuéla pegua. 1957: Gurbanguly Berdimuhamedow, dentista ha ojokuaikuaáva turkmeno, segundotetã rendota de su país. 1957: Robert Forster, atõihára Auterália pegua, opurahéiva aty The Go-Betweens. 1957: Ouka Leele fotógrafa Epáña pegua. 1957: Michael Nutter, ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Rosa Mota, jetepysohára Poytuga pegua. 1958: Ralf Rangnick, vakapipopo ha'ãhára ha mánager Alemáña pegua. 1959: Buren Fowler, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Drivin N Cryin (ñemano ary 2014). 1961: Greg Hetson, opurahéiva ha mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Bad Religion. 1962: Amanda Donohoe, mba'eapohára Vyretáña pegua de cine ha televisión. 1962: Joan Laporta, abogado, ojokuaikuaáva ha dirigente futbolístico Epáña pegua. 1962: Mario Castañeda, mba'eapohára, motenondehára de doblaje ha locutor Méhiko pegua. 1963: Jalid El-Masri, ciudadano Alemáña pegua de origen kuwaití, secuestrado por la CIA. 1963: Anne-Sophie Mutter, mbaraka'i ombopúva Alemáña pegua. 1965: Silvina Berenguer, mongolohára Epáña pegua. 1965: Tripp Eisen, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, de las bandas Static-X ha Murderdolls. 1965: Fabián Madorrán, árbitro Arhentína pegua de fútbol (ñemano ary 2004). 1965: Carlos Valencia, mba'eapohára de teatro, cine ha televisión ecuatoriano. 1966: Yoko Kamio, haihára ha ilustrador Hapõygua. 1967: Jeff Burton, piloto Tetãvore Joapykuéra pegua de automovilismo. 1967: Melora Hardin, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Judith Hoag, mba'eapohára ha educadora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: Tōru Hashimoto, abogado ha ojokuaikuaáva Hapõygua. 1969: Guillermo Padrés Elías, ojokuaikuaáva Méhiko pegua. 1971: Kaitlyn Ashley, mba'eapohára porno Tetãvore Joapykuéra pegua. 1971: Eduardo Chaktoura, momaranduhára, haihára ha psicólogo Arhentína pegua (ñemano ary 2015). 1972: Nawal Al-Zoghby, opurahéiva Lívano pegua. 1972: Samantha Smith, pacifista, haihára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1985). 1973: George Hincapie, ciclista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Mónica Estarreado, mba'eapohára Epáña pegua. 1976: Antonino Fogliani, purahéi karai omotenondéva ha atõihára Itália pegua. 1976: Bret McKenzie, mbaraka ombopúva, productor, ha mba'eapohára Selánda Pyahu pegua. 1977: Will Kemp, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1977: Zuleikha Robinson, mba'eapohára ha opurahéiva Vyretáña pegua. 1978: Sam Farrar, opurahéiva ha bajista Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Phantom Planet. 1978: Nicole Scherzinger, opurahéiva, haihára ha ojerokykuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Pussycat Dolls. 1978: Jordi Cruz Mas, cocinero Epáña pegua. 1979: Yehuda Levi, mba'eapohára ha modelo israelí. 1979: Andy O'Brien, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1979: Abraham Paz, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1979: Alejo Sauras, mba'eapohára Epáña pegua. 1979: Marleen Veldhuis, nadador Olánda pegua 1980: Katherine Jenkins, soprano ha mba'eapohára Vyretáña pegua. 1980: Akiko Kawase, mba'eapohára de voz Hapõygua. 1980: Martin Truex Jr., piloto Tetãvore Joapykuéra pegua de automovilismo. 1981: Joe Johnson, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Nicolás Vuyovich, automovilista Arhentína pegua (ñemano ary 2005). 1982: Giancarlo Maldonado, vakapipopo ha'ãhára Venesuéla pegua. 1982: Matthew Mercer, mba'eapohára de voz, motenondehára ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Lily Rabe, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1983: Viviane Castro, modelo erótica, omoñemúva ha mba'eapohára porno Pindoráma pegua. 1984: Christopher Egan, mba'eapohára Auterália pegua. 1984: Carla Medina, presentadora, mba'eapohára ha opurahéiva Méhiko pegua. 1986: Iya Villania, mba'eapohára, opurahéiva, ha ojerokykuaáva Auterália pegua-Filipína pegua. 1986: José Manuel Jurado, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1986: Edward Maya, opurahéiva, purahéi haihára ha productor musical rumano. 1987: Ana Free, cantautora Poytuga pegua. 1987: Jena Lee, opurahéiva ha purahéi haihára Hyãsiagua de origen Chíle pegua. 1987: Luke McLean, rugbista Auterália pegua-Itália pegua. 1988: Éver Banega, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1988: Troy Deeney, vakapipopo ha'ãhára Vyretáña pegua. 1988: Elnur Mammadli, artista marcial azerí. 1988: Adrian Mannarino, tenista Hyãsiagua. 1990: Subaru Kimura, mba'eapohára de voz Hapõygua. 1990: Yann M'Vila, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiagua. 1991: Suk Hyun-jun, vakapipopo ha'ãhára surcoreano. 1991: Kawhi Leonard, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1991: Addison Timlin, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1992: Yolmer Sánchez, beisbolista Venesuéla pegua. 1992: Adam Sevani, mba'eapohára ha ojerokykuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1994: Leandro Paredes, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. Mano 226: Cao Pi, mburuvicha guasu chino (ary heñói 187). 985: Judith, ruvicha bávaro Enrique I hembireko. 1095: Ladislao I, mburuvichavete húngaro. 1149: Raimundo de Poitiers (44), ruvicha Hyãsiagua (ary heñói 1115). 1509: Margarita Beaufort, ruvicha Ingyatérra pegua, Edmundo Tudor hembireko. 1520: Moctezuma Xocoyotzin, mburuvicha guasu Méhiko pegua. 1575: Baba Nobuharu, samurái Hapõygua (ary heñói 1515). 1576: Pedro Juan de Lastanosa, papapykuaahára, cartógrafo ha ingeniero Epáña pegua. 1666: Mateo Cerezo, mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1637). 1725: Arai Hakuseki, haihára ha ojokuaikuaáva Hapõygua. 1725: Juan Manuel Fernández Pacheco, ruvicha Epáña pegua, fundador de la RAE. 1744: André Campra, purahéi haihára barroco Hyãsiagua. 1764: Ralph Allen, omoñemúva ha filántropo Vyretáña pegua (ary heñói 1693). 1779: Anton Raphael Mengs, mongolohára Alemáña pegua (ary heñói 1728). 1831: Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein, ministro ha ojokuaikuaáva prusiano (ary heñói 1757). 1840: Lucien Bonaparte, ruvicha Hyãsiagua (ary heñói 1775). 1852: Henry Clay, abogado ha ojokuaikuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1777). 1853: Adrien-Henri de Jussieu, ka'akuaatyhára ha académico Hyãsiagua (ary heñói 1797). 1860: Thomas Addison, pohanohára ha endocrinólogo Vyretáña pegua (ary heñói 1793). 1861: Elizabeth Barrett Browning, ñe'ẽpapára Vyretáña pegua. 1875: Fernando I, mburuvicha guasu Auteria pegua. 1895: Thomas Henry Huxley, biólogo Vyretáña pegua (ary heñói 1825). 1898: Michael Schwab, activista estadounidiense (ary heñói 1853). 1907: Konstantinos Volanakis, mongolohára ha académico Gyrésia pegua (ary heñói 1837). 1919: José Gregorio Hernández, psicólogo Venesuéla pegua. 1921: Otto Seeck tembiasakuére oñemoarandúva ha académico Alemáña pegua (ary heñói 1850). 1933: Roscoe Arbuckle, mba'eapohára, motenondehára ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1887). 1940: Paul Klee, mongolohára Suísa pegua (ary heñói 1879). 1941: Ignacy Jan Paderewski, kuãytasã ombopúva, purahéi haihára, diplomático hatetã rendota Polóña pegua (ary heñói 1860). 1942: Carlos Pereyra, hispanista Méhiko pegua (ary heñói 1871). 1955: Max Pechstein, mongolohára Alemáña pegua (ary heñói 1881). 1956: Pedro Omar Caino, ciclista Arhentína pegua (ñemano ary 2014). 1964: Eric Dolphy, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (ary heñói 1928). 1967: Primo Carnera, boxeador Itália pegua (ary heñói 1906). 1967: Jayne Mansfield, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1933). 1969: Moise Tshombe, ojokuaikuaáva congolés (ary heñói 1919). 1971: Nestor Mesta Chayres, tenor Méhiko pegua ha opurahéiva bolero (ary heñói 1908) 1972: Rafael García Valiño, milíko Epáña pegua (ary heñói 1898). 1973: Germán Valdés, mba'eapohára ha humorista Méhiko pegua (ary heñói 1915). 1975: Tim Buckley, atõihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1947). 1975: Christos Papakyriakopoulos, papapykuaahára Gyrésia pegua. 1978: Bob Crane, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1928). 1979: Lowell George, opurahéiva, mbaraka ombopúva ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty The Mothers of Invention (ary heñói 1945). 1979: Blas de Otero, ñe'ẽpapára Epáña pegua. 1979: Justo Pérez de Urbel, clérigo ha tembiasakuére oñemoarandúva Epáña pegua (ary heñói 1895). 1982: Pierre Balmain, diseñador Hyãsiagua (ary heñói 1914). 1982: Henry King, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1886). 1989: Juan Vicente Chiarino, ojokuaikuaáva Uruguaigua (ary heñói 1901). 1990: Irving Wallace, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1916). 1991: Enrique Cahen Salaberry, cineasta Arhentína pegua (ary heñói 1911). 1991: Ángel González Álvarez, karai arandu Epáña pegua (ary heñói 1916). 1992: Mohammed Boudiaf, ojokuaikuaáva argelino (ary heñói 1919). 1993: Héctor Lavoe, opurahéiva puertorriqueño de salsa (ary heñói 1946). 1994: Jack Unterweger, asesino serial Auteria pegua (ary heñói 1950). 1995: Patxi Pagoaga, jugador de balonmano Epáña pegua (ary heñói 1951). 1995: Lana Turner, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1921). 1997: René Jolivet, mba'eapohára, locutor ha momaranduhára Arhentína pegua (ary heñói 1930). 2000: Vittorio Gassman, mba'eapohára Itália pegua (ary heñói 1922). 2001: Melitón Barba, haihára ha pohanohára salvadoreño (ary heñói 1925). 2001: Nieves de Hoyos Sancho, folklorista ha etnógrafa Epáña pegua (ary heñói 1908). 2002: Rosemary Clooney, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1928). 2002: Ole-Johan Dahl, científico de la computación noruego (ary heñói 1931). 2002: François Périer, mba'eapohára Hyãsiagua (ary heñói 1919). 2003: Katharine Hepburn, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1907). 2004: Gerardo López, atõihára Arhentína pegua (Los Fronterizos) (ary heñói 1934). 2005: Rafael Morales, mongolohára Epáña pegua (ary heñói 1919). 2006: Fabián Bielinsky, cineasta ha guionista Arhentína pegua (ary heñói 1959). 2008: Don Sinclair Davis, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1942). 2008: Eladio Vicuña Aránguiz, obispo Chíle pegua (ary heñói 1911). 2011: Carlos Lobo Diarte, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Paraguaigua (ary heñói 1954). 2011: Edeberto Galindo Martínez, ojokuaikuaáva Méhiko pegua (ary heñói 1923). 2012: Juan Alberto Badía (64), conductor ha momaranduhára Arhentína pegua (ary heñói 1947). 2012: Juan Reccius, jetepysohára Chíle pegua (ary heñói 1911). 2013: Margherita Hack, astrofísica Itália pegua (ary heñói 1921). 2013: Gilma Jiménez, política Kolómbia pegua (ary heñói 1956). 2015: Josef Masopust, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador checo (ary heñói 1931). 2015: Charles Pasqua, omoñemúva ha ojokuaikuaáva Hyãsiagua, ministro del Interior (ary heñói 1927). 2015: Jackson Vroman, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua-Lívano pegua (ary heñói 1981). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 26 jasypoteĩ ha'e ára 177ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 178ha umi ary hekope'ỹme. Amo 188  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1557: Leandro Bassano, mongolohára Itália pegua (ñemano ary 1622). 1580: Gaspar de Borja y Velasco, cardenal Epáña pegua (ñemano ary 1645). 1681: Eduviges Sofía de Suecia, princesa ha haihára Suésia pegua (ñemano ary 1708). 1685: Antonio Maria Bernacchi, soprano Itália pegua (ñemano ary 1746). 1694: Georg Brandt, químico ha mineralogista Suésia pegua (ñemano ary 1768). 1726: Víctor Amadeo III, duque sardo (ñemano ary 1796). 1730: Charles Messier, astrónomo Hyãsiagua (ñemano ary 1817). 1753: Antoine de Rivarol, haihára Hyãsiagua (ñemano ary 1801). 1760: Juan José I, príncipe de Liechtenstein (ñemano ary 1836). 1782: Juan José Carrera, milíko ha patriota Chíle pegua (ñemano ary 1818). 1821: Bartolomé Mitre, milíko Arhentína pegua,tetã rendota entre 1862 ha 1868 (ñemano ary 1906). 1824: Lord Kelvin (William Thomson), físico Vyretáña pegua (ñemano ary 1907). 1826: Juan de la Barrera, milíko ha héroe Méhiko pegua (ñemano ary 1847). 1854: Robert Borden, primer ministro de Canadá (ñemano ary 1937). 1866: George Herbert de Carnarvon, egiptólogo Vyretáña pegua (ñemano ary 1923). 1867: Pelayo Quintero Atauri, mongolohára ha haihára Epáña pegua (ñemano ary 1946). 1869: Martin Andersen Nexø, haihára Ndinamáka pegua (ñemano ary 1954). 1885: André Maurois, haihára, biógrafo ha crítico Hyãsiagua (ñemano ary 1967). 1890: Francisco Elías Rueda, cineasta Epáña pegua (ñemano ary 1977). 1892: Pearl S. Buck, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de literatura en 1938 (ñemano ary 1973). 1897: Viola Dana, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1987). 1899: María Nikoláyevna Románova, duquesa Rrúsia pegua (ñemano ary 1918). 1904: Peter Lorre, mba'eapohára húngaro-Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1964). 1905: Lynd Ward, haihára ha ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1985). 1908: Salvador Allende,tetã rendota Chíle pegua entre 1970 ha 1973 (ñemano ary 1973). 1908: Estrellita Castro, mba'eapohára ha opurahéiva Epáña pegua (ñemano ary 1983). 1913: Aimé Césaire, ñe'ẽpapára ha ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ñemano ary 2008). 1913: Maurice Wilkes, investigador informático Vyretáña pegua (ñemano ary 2010). 1914: Laurie Lee, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1997). 1914: Wolfgang Windgassen, tenor Alemáña pegua (ñemano ary 1974). 1915: George Haigh, jugador ha entrenador de fútbol Ingyatérra pegua. 1916: Giuseppe Taddei, barítono Itália pegua (ñemano ary 2010). 1922: Eleanor Parker, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2013). 1924: Antonio Pinilla Sánchez-Concha, abogado ha karai arandu Perugua (ñemano ary 2006). 1924: José Ignacio San Martín, milíko Epáña pegua (ñemano ary 2004). 1925: Wolfgang Unzicker, irundykejojaty ha'ãhára Alemáña pegua (ñemano ary 2006). 1926: José Vidal-Beneyto, karai arandu, sociólo ha politólogo Epáña pegua (ñemano ary 2010). 1926: Fernando Monckeberg Barros, pohanohára cirujano Chíle pegua. 1927: Juan Velarde Fuertes, economista Epáña pegua. 1930: Kenneth Kennedy, antropólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1931: Juan Carlos Galván, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 2015). 1933: Claudio Abbado, purahéi karai omotenondéva ha atõihára Itália pegua (ñemano ary 2014). 1933: Carlos Mendo, momaranduhára Epáña pegua (ñemano ary 2010). 1935: Dwight York, religioso racista ha pedófilo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1936: Hal Greer, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1937: Robert Coleman Richardson, físico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de física en 1996. 1940: Vittorio Storaro, ta'anga motenondehára Itália pegua. 1942: Gilberto Gil, cantautor ha ojokuaikuaáva Pindoráma pegua, ministro de Cultura. 1943: Milton Juica, jurista ha juez Chíle pegua. 1946: Virgilio Zapatero Gómez, ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1954: Luis Arconada, portero de fútbol. 1954: Ricardo Chiqui Pereyra, opurahéiva de tango Arhentína pegua. 1955: Mick Jones, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty The Clash. 1956: Chris Isaak, atõihára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Patty Smyth, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1958: Juan Luis Londoño, economista, momaranduhára ha ojokuaikuaáva Kolómbia pegua (ñemano ary 2003). 1959: Francis Magee, mba'eapohára Irilánda pegua 1961: Greg Lemond, ciclista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1968: Isshin Chiba, mba'eapohára de voz Hapõygua. 1968: Paolo Maldini, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1969: Colin Greenwood, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty Radiohead. 1971: Max Biaggi, piloto de motociclismo Itália pegua. 1971: Victoria Onetto, mba'eapohára Arhentína pegua. 1972: Leonardo De Cecco, atõihára Arhentína pegua, opurahéiva aty Attaque 77. 1972: Garou, opurahéiva Kanatã pegua. 1973: Jussi Sydänmaa, atõihára finlandés, opurahéiva aty Lordi. 1974: Derek Jeter, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1977: Tite Kubo, mangaka Hapõygua. 1977: Jorge Poza, mba'eapohára, comediante ha animador Méhiko pegua. 1979: Luis Alberto González, beisbolista Venesuéla pegua. 1979: Ryan Tedder, opurahéiva, purahéi haihára ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty OneRepublic. 1980: Jason Schwartzman, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1980: Michael Vick, jugador Tetãvore Joapykuéra pegua de fútbol americano. 1980: Hamílton, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua naturalizado togolés. 1981: Agustín Orión, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1981: Paolo Cannavaro, vakapipopo ha'ãhára Itália pegua. 1984: Luis Hernández, beisbolista Venesuéla pegua. 1984: Francisco Javier Tarantino Uriarte, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1984: Aubrey Plaza, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Chiquis Rivera , opurahéiva, purahéi haihára, omoñemúva ha productora musical ha de television, Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Francisco Jiménez Tejada, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1986: Gastón Cellerino, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1987: Samir Nasri, vakapipopo ha'ãhára Hyãsiagua. 1992: Joel Campbell, vakapipopo ha'ãhára Costa Rica pegua. 1992: Jennette McCurdy, mba'eapohára, purahéi haihára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1993: Ariana Grande, mba'eapohára, opurahéiva ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua. 2005: Alejandra de Orange-Nassau, ruvicha Olánda pegua. Mano 363: Juliano el Apóstata, Rróma ruvicha guasu ary 361 guive 363 peve (ary heñói 331). 1274: Nasir al-Din al-Tusi, científico, papapykuaahára, biólogo, químico, astrónomo, tupãkuaatyhára, karai arandu ha pohanohára persa. 1541: Francisco Pizarro, explorador ha conquistador Epáña pegua (ary heñói 1476). 1557: Gonzalo Fernández de Oviedo, haihára ha cronista Epáña pegua (ary heñói 1478). 1653: Juliana Morell, haihára, humanista ha religiosa Epáña pegua (ary heñói 1594). 1655: Margarita de Saboya, ruvicha Epáña pegua. 1752: Giulio Alberoni, cardenal Itália pegua. 1810: Joseph Montgolfier, inventor Hyãsiagua (ary heñói 1740). 1811: Juan Aldama, milíko Méhiko pegua (ary heñói 1774). 1811: Ignacio Allende, milíko Méhiko pegua (ary heñói 1779). 1811: Mariano Jiménez, milíko Méhiko pegua (ary heñói 1771). 1830: Jorge IV, mburuvichavete Vyretáña pegua. 1836: Claude Rouget de Lisle, milíko ha purahéi haihára Hyãsiagua (ary heñói 1760). 1839: Mariano Lagasca, naturalista Epáña pegua. 1856: Max Stirner, karai arandu Alemáña pegua. 1870: Armand Barbès, ojokuaikuaáva Hyãsiagua (ary heñói 1809). 1878: María de las Mercedes de Orleans, mburuvichavete de España (ary heñói 1860). 1927: Armand Guillaumin, mongolohára impresionista ha litógrafo Hyãsiagua (ary heñói 1841). 1941: Hans Ludendorff, astrónomo Alemáña pegua. 1942: Alberto Smith, ojokuaikuaáva Venesuéla pegua (ary heñói 1861). 1943: Karl Landsteiner, patólogo Tetãvore Joapykuéra pegua de origen Auteria pegua, premio nobel de medicina en 1930 (ary heñói 1868). 1945: Camilo Arriaga, ingeniero de minas Méhiko pegua (ary heñói 1862). 1946: Yōsuke Matsuoka, ojokuaikuaáva Hapõygua (ary heñói 1880). 1947: Richard Bedford Bennett, primer ministro de Canadá (ary heñói 1870). 1956: Clifford Brown, trompetista de jazz Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Malcolm Lowry, mombe'uguasu haihára Vyretáña pegua. 1958: Miguel Otamendi, ingeniero Epáña pegua 1970: Leopoldo Marechal, haihára Arhentína pegua (ary heñói 1900). 1971: Guillermo Uribe Holguín, atõihára Kolómbia pegua. 1975: Josemaría Escrivá de Balaguer, pa'i Epáña pegua, fundador del Opus Dei (ary heñói 1902). 1975: Román Fresnedo Siri, ojogapokuaáva Uruguaigua (ary heñói 1903). 1989: Enrique Fontana Codina, ojokuaikuaáva ha omoñemúva Epáña pegua (ary heñói 1921). 1990: Manuel de Pedrolo, haihára Epáña pegua. 1994: Alberto Borges, momaranduhára Epáña pegua nacionalizado ecuatoriano (ary heñói 1928). 1995: Vicentico Valdés, opurahéiva Kúva pegua de boleros ha guarachas (ary heñói 1921). 1996: Veronica Guerin, momaranduhára Irilánda pegua ojejuka chupea en su lucha contra los traficantes de drogas 1997: Israel Kamakawiwo'ole, opurahéiva hawaiano (ary heñói 1959). 2001: El Sordera (Manuel Soto Monje), cantautor Epáña pegua (ary heñói 1927). 2002: Maximiliano Kosteki (ary heñói 1979) ha Darío Santillán, luchadores sociales Arhentína pegua asesinados. 2003: Marc-Vivien Foé, vakapipopo ha'ãhára camerunés. 2004: Yash Johar, productor índia pegua de cine de Bollywood (ary heñói 1929) 2005: Luis Eduardo Mallo, ojokuaikuaáva Uruguaigua (ary heñói 1919). 2007: Mario Socolinsky, pohanohára pediatra ha presentador de radio ha televisión Arhentína pegua (ary heñói 1942). 2010: Algirdas Brazauskas, ojokuaikuaáva lituano (ary heñói 1932). 2010: Aníbal Di Salvo, cineasta Arhentína pegua (ary heñói 1924). 2011: Guillermo Bruce, humorista Chíle pegua (ary heñói 1932). 2011: María Lucía Mott, tembiasakuére oñemoarandúva Pindoráma pegua (ary heñói 1948). 2012: Nora Ephron, guionista ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1941). 2012: Gustavo Pérez Puig, realizador Epáña pegua (ary heñói 1930). Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Ára 30 jasypoteĩ ha'e ára 181ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 182ha umi ary hekope'ỹme. Amo 184  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1470: Carlos VIII, mburuvichavete Hyãsiagua (ñemano ary 1498). 1628: Miguel de Molinos, haihára místico ha tupãkuaatyhára Epáña pegua (ñemano ary 1696). 1656: José Ibáñez, mongolohára barroco Epáña pegua. 1685: John Gay, ñe'ẽpapára ha tembiasagua'u haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 1732). 1730: Teodoro de Croix, ruvicha ha milíko flamenco. 1789: Horace Vernet, mongolohára ha académico Hyãsiagua (ñemano ary 1863). 1791: Félix Savart, físico ha psicólogo Hyãsiagua (ñemano ary 1841). 1801: Frédéric Bastiat, economista ha teórico Hyãsiagua (ñemano ary 1850). 1803: Thomas Lovell Beddoes, ñe'ẽpapára, tembiasagua'u haihára ha pohanohára Vyretáña pegua (ñemano ary 1849). 1807: Friedrich Theodor Vischer, haihára, ñe'ẽpapára ha tembiasagua'u haihára Alemáña pegua (ñemano ary 1887). 1815: Lysius Salomon,tetã rendota Haiti pegua (1879-1888) (ñemano ary 1888). 1817: Joseph Dalton Hooker, ka'akuaatyhára ha explorador Vyretáña pegua (ñemano ary 1911). 1819: William A. Wheeler, tendota ombuekoviáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1887). 1824: Antonio Aguilar ha Correa, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1908). 1827: Jacques-Louis Soret, químico Suísa pegua (ñemano ary 1890). 1833: Manuel Amador Guerrero,tetã rendota panameño (ñemano ary 1909). 1834: María del Carmen González Ramos, religiosa Epáña pegua. 1843: Ernest Mason Satow, orientalista ha diplomático Vyretáña pegua (ñemano ary 1929). 1845: Italo Campanini, tenor Itália pegua (ñemano ary 1896). 1884: Georges Duhamel, haihára ha crítico Hyãsiagua (ñemano ary 1966). 1884: Oscar Miró Quesada, momaranduhára Perugua (ñemano ary 1981). 1892: Pierre Blanchar, mba'eapohára ha motenondehára argelino-Hyãsiagua (ñemano ary 1963). 1892: Bo Carter, opurahéiva, purahéi haihára ha mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Mississippi Sheiks (ñemano ary 1962). 1892: Oswald Pohl, ruvicha milíko Alemáña pegua de las SS (ñemano ary 1951). 1892: Daniel de la Vega, ñe'ẽpapára, mombe'uguasu haihára, cuentista, cronista, tembiasagua'u haihára ha momaranduhára Chíle pegua (ñemano ary 1971). 1893: Juan de Contreras ha López de Ayala, ruvicha, ojokuaikuaáva ha literato Epáña pegua (ñemano ary 1978). 1893: Walter Ulbricht, milíko ha ojokuaikuaáva comunista Alemáña pegua (ñemano ary 1973). 1899: Madge Bellamy, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1990). 1906: Tribhuvan Bir Bikram Shah, mburuvichavete nepalí. 1906: Anthony Mann, mba'eapohára ha cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1967). 1908: Winston Graham, haihára Vyretáña pegua (ñemano ary 2003). 1909: Juan Bosch, ojokuaikuaáva hatetã rendota dominicano (ñemano ary 2001). 1911: Czeslaw Milosz, haihára ha ñe'ẽpapára Polóña pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de literatura en 1980. 1912: Ludwig Bölkow, ingeniero Alemáña pegua (ñemano ary 2003). 1912: Leopoldo Zea, karai arandu Méhiko pegua. 1913: Alfonso López Michelsen, ojokuaikuaáva hatetã rendota Kolómbia pegua (ñemano ary 2007). 1914: Francisco da Costa Gomes, general, ojokuaikuaáva hatetã rendota Poytuga pegua (ñemano ary 2001). 1917: Susan Hayward, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 1975). 1917: Lena Horne, mba'eapohára, opurahéiva ha ojerokykuaáva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2010). 1918: Juan José Espinosa San Martín, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ñemano ary 1982). 1921: Oswaldo López Arellano,tetã rendota hondureño (ñemano ary 2010). 1923: Blanquita Amaro, mba'eapohára, opurahéiva ha ojerokykuaáva Kúva pegua (ñemano ary 2007). 1924: Eduardo Haro Tecglen, momaranduhára Epáña pegua (ñemano ary 2005). 1924: Narciso Irureta, ojokuaikuaáva Chíle pegua. 1924: Osvaldo Terranova, mba'eapohára Arhentína pegua (ñemano ary 1984). 1925: Fred Schaus, baloncestista ha entrenador Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2010). 1926: Paul Berg, bioquímico ha académico Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de química en 1980. 1929: Eddy Gaytán, acordeonista, purahéi haihára, productor musical ha arreglista Arhentína pegua-Kúva pegua (f. 1999). 1930: Thomas Sowell, Tetãvore Joapykuéra pegua economista, karai arandu, ha haihára 1931: Pompeyo Yoyo Davalillo, beisbolista ha entrenador Venesuéla pegua (ñemano ary 2013). 1933: Tomislav Ivić, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador croata (ñemano ary 2011). 1933: Lea Massari, mba'eapohára Itália pegua. 1936: Tony Dallara, opurahéiva, personalidad de la televisión, ha mba'eapohára Itália pegua. 1936: Assia Djebar, haihára ha traductora argelino-Hyãsiagua (ñemano ary 2015). 1936: Tony Musante, mba'eapohára ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2013). 1936: Dave Van Ronk, opurahéiva-purahéi haihára ha mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua (ñemano ary 2002). 1937: Andrew Hill, kuãytasã ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz. 1938: Mirko Novosel, baloncestista croata. 1938: Pedro Olea, cineasta Epáña pegua. 1939: José Emilio Pacheco, haihára Méhiko pegua (ñemano ary 2014). 1940: Víctor Erice, cineasta Epáña pegua. 1941: Otto Sander, mba'eapohára ha motenondehára Alemáña pegua (ñemano ary 2013). 1942: Esteban Abad, haihára ha momaranduhára Arhentína pegua. 1942: Robert Ballard, milíko ha oceanógrafo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1943: Florence Ballard, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty The Supremes. 1944: Terry Funk, luchador ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1944: Raymond Moody, parapsicólogo Tetãvore Joapykuéra pegua. 1945: Sean Scully, mongolohára ha académico Irilánda pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: José Ramón Esnaola, vakapipopo ha'ãhára Epáña pegua. 1947: Jorge Marrale, mba'eapohára Arhentína pegua. 1950: Leonard Whiting, Vyretáña pegua mba'eapohára 1951: Stanley Clarke, bajista ha purahéi haihára Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Return to Forever. 1951: André Hazes, opurahéiva Olánda pegua (ñemano ary 2004). 1952: David Garrison, Tetãvore Joapykuéra pegua mba'eapohára 1953: Hal Lindes, atõihára Vyretáña pegua-Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Dire Straits. 1954: Serzh Sargsyan, ojokuaikuaáva hatetã rendota armenio. 1954: Wayne Swan, académico, primer ministro ha ojokuaikuaáva Auterália pegua. 1956: David Alan Grier, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Sterling Marlin, piloto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1957: Silvio Orlando, mba'eapohára Itália pegua. 1958: Esa-Pekka Salonen, purahéi karai omotenondéva ha purahéi haihára finés. 1959: Vincent D'Onofrio, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Daniel Goldhagen, politólogo, haihára ha académico Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Brendan Perry, opurahéiva, purahéi haihára ha mbaraka ombopúva Vyretáña pegua, opurahéiva aty Dead Can Dance. 1960: Murray Cook, opurahéiva Auterália pegua, opurahéiva aty The Wiggles. 1960: James Kwesi Appiah, exvakapipopo ha'ãhára ha motenondehára técnico ghanés. 1960: Jack McConnell, educador ha ojokuaikuaáva Vyretáña pegua, primer ministro de Escocia. 1961: Clive Nolan, atõihára, purahéi haihára ha productor Vyretáña pegua, opurahéiva aty Pendragon. 1961: Priest, haihára de libros de historietas. 1962: Tony Fernández, beisbolista dominicano. 1962: Gustavo Guillén, mba'eapohára Arhentína pegua. 1963: Rupert Graves, mba'eapohára, motenondehára ha guionista Vyretáña pegua. 1963: Yngwie Malmsteen, mbaraka ombopúva ha purahéi haihára Suésia pegua, opurahéiva aty Alcatrazz. 1964: Marco Del Freo, cantautor Itália pegua. 1965: José Mota, humorista Epáña pegua. 1965: Gary Pallister, vakapipopo ha'ãhára ha locutor Vyretáña pegua. 1965: Mitch Richmond, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Marton Csokas, mba'eapohára Selánda Pyahu pegua. 1966: Mike Tyson, boxeador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: David Busst, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Vyretáña pegua. 1967: Silke Renk, lanzador Alemáña pegua de jabalina. 1968: Phil Anselmo, opurahéiva, purahéi haihára ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Pantera. 1970: Antonio Chimenti, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Itália pegua. 1970: Pablo Morant, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1970: Leonardo Sbaraglia, mba'eapohára Arhentína pegua. 1971: Megan Fahlenbock, mba'eapohára Kanatã pegua. 1971: Anette Michel, mba'eapohára Méhiko pegua. 1971: Guillermo Ortega, mba'eapohára Epáña pegua. 1971: Monica Potter, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1972: Mora Godoy, ojerokykuaáva ha coreógrafa Arhentína pegua. 1973: Mónica Aragón, mba'eapohára Epáña pegua. 1973: Robert Bales, milíko Tetãvore Joapykuéra pegua. 1973: Chan Ho Park, beisbolista surcoreano. 1973: Frank Rost, vakapipopo ha'ãhára ha entrenador Alemáña pegua. 1975: James Bannatyne, vakapipopo ha'ãhára Selánda Pyahu pegua. 1975: Ralf Schumacher, piloto Alemáña pegua de Fórmula 1. 1975: Rami Shaaban, vakapipopo ha'ãhára Suésia pegua. 1977: Justo Villar, vakapipopo ha'ãhára Paraguaigua 1979: Sylvain Chavanel, ciclista Hyãsiagua. 1979: Matisyahu, opurahéiva judío-Tetãvore Joapykuéra pegua de régae. 1979: Faisal Shahzad, terrorista Tetãvore Joapykuéra pegua de origen pakistaní. 1979: Raquel Martínez Rabanal, momaranduhára ha presentadora del TD Fin de Semana de TVE (2012-actualidad) 1980: Rade Prica, vakapipopo ha'ãhára Suésia pegua. 1980: Seyi Olofinjana, vakapipopo ha'ãhára nigeriano. 1981: Can Artam, piloto turco de automovilismo. 1981: Tom Burke, mba'eapohára Vyretáña pegua. 1981: Malene Espensen, modelo Ndinamáka pegua. 1981: Vahina Giocante, mba'eapohára Hyãsiagua. 1981: Karolina Sadalska, canoista Polóña pegua. 1981: Barbora Špotáková, lanzador checo de jabalina. 1982: Lizzy Caplan, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1982: Ignacio Carrasco, vakapipopo ha'ãhára Méhiko pegua. 1982: Dan Jacobs, mbaraka ombopúva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéiva aty Atreyu. 1982: Andy Knowles, atõihára Vyretáña pegua, opurahéiva aty Franz Ferdinand. 1983: Marcus Burghardt, ciclista Alemáña pegua. 1983: Cheryl Cole, modelo, ojerokykuaáva ha opurahéiva Vyretáña pegua, opurahéiva aty Girls Aloud. 1983: Brendon James, baterista Vyretáña pegua, opurahéiva aty Thirteen Senses. 1983: Patrick Wolf, opurahéiva ha atõihára Vyretáña pegua. 1984: Gabriel Badilla, vakapipopo ha'ãhára Costa Rica pegua del Deportivo Saprissa. 1984: Fantasia Barrino, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Trevor Ariza, baloncestista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Rafał Blechacz, kuãytasã ombopúva Polóña pegua. 1985: Michael Phelps, nadador Tetãvore Joapykuéra pegua. 1985: Fabiana Vallejos, vakapipopo ha'ãhára Arhentína pegua. 1985: Cody Rhodes, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1986: Freddy Guarin, vakapipopo ha'ãhára Kolómbia pegua. 1986: Hugh Sheridan, mba'eapohára ha opurahéiva Auterália pegua. 1989: Asbel Kiprop, corredor keniano. 1989: Miguel Vítor, vakapipopo ha'ãhára Poytuga pegua. 1992: Lucas Nord, DJ Suésia pegua. Mano 350: Nepociano, usurpador romano. 1520: Blas Botello de Puerto Plata, conquistador Epáña pegua. 1520: Juan Velázquez de León, conquistador Epáña pegua. 1660: William Oughtred, papapykuaahára Vyretáña pegua (ary heñói 1574). 1761: Friedrich Boerner, pohanohára Alemáña pegua (ary heñói 1723). 1785: James Oglethorpe, general Vyretáña pegua. 1793: Ramón Pignatelli, ingeniero ha ilustrado Epáña pegua (ary heñói 1734). 1809: Nicasio Álvarez de Cienfuegos, ñe'ẽpapára Epáña pegua. 1857: Alcide d'Orbigny, naturalista Hyãsiagua. 1907: Francisco de Paula Loño ha Pérez, milíko ha ojokuaikuaáva Epáña pegua. 1919: John William Strutt, físico Vyretáña pegua, premio Nobel de Física de 1904. 1929: Miguel de Carrión, haihára Kúva pegua (ary heñói 1875). 1930: Cecilia Arizti, kuãytasã ombopúva, educadora musical ha purahéi haihára Kúva pegua (ary heñói 1856). 1934: Kurt von Schleicher, canciller Alemáña pegua. 1941: Loreto Gallego García, milíko Epáña pegua ha uno de los últimos de Filipinas. 1953: Charles William Miller, vakapipopo ha'ãhára Pindoráma pegua. 1959: Agustín de Foxá, haihára, momaranduhára ha diplomático Epáña pegua. 1959: José Vasconcelos Calderón, tembiasakuére oñemoarandúva ha ojokuaikuaáva Méhiko pegua. 1961: Lee de Forest, inventor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1966: Giuseppe Farina, piloto Itália pegua de Fórmula 1. 1971: Gueorgui Dobrovolski, cosmonauta soviético (ary heñói 1928). 1973: Nancy Mitford, mombe'uguasu haihára ha biógrafa Vyretáña pegua (ary heñói 1904). 1974: Vannevar Bush, ingeniero ha científico Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1890). 1977: Pío García-Escudero ha Fernández de Urrutia, ingeniero Epáña pegua (ary heñói 1887). 1978: Enrique García Sayán, ojokuaikuaáva Perugua (ary heñói 1905). 1986: Mauricio Magdaleno, haihára ha momaranduhára Méhiko pegua (ary heñói 1906). 1986: Jean Raine, mongolohára, haihára ha cineasta Véyhika pegua (ary heñói 1927). 1987: Federico Mompou, purahéi haihára Epáña pegua (ary heñói 1893). 1988: Santiago Amon, humanista, karai arandu ha crítico de arte. 1994: Tulio Jacovella, momaranduhára, editor de libros ha haihára Arhentína pegua (ary heñói 1912). 1998: Conrado Blanco, ñe'ẽpapára ha omoñemúva teatral Epáña pegua (ary heñói 1913). 2001: Chet Atkins, atõihára ha productor Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1924). 2002: Chico Xavier, espiritista ha haihára brasilero (ary heñói 1910). 2003: María Gabriela Epumer, mbaraka ombopúva de rock, opurahéiva ha mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói 1963). 2003: Sam Phillips, atõihára ha productor musical de Sun Records (ary heñói 1923). 2004: Fernando Labat, mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói 1922). 2008: Harry Brautigam, economista ha académico nicaragüense (ary heñói 1948). 2008: Ángel Tavira, purahéi haihára ha mbaraka'i ombopúva Méhiko pegua (ary heñói 1924). 2009: Pina Bausch, ojerokykuaáva, coreógrafa ha motenondehára Alemáña pegua (ary heñói 1940). 2010: Hugo Serrano Gómez, ojokuaikuaáva Kolómbia pegua (ary heñói 1928). 2011: Rufino Foz, ojokuaikuaáva Epáña pegua (ary heñói 1939). 2012: Yitzhak Shamir, ojokuaikuaáva israelí (ary heñói 1915). 2014: Pierre Bec, lingüista, filólogo ha ñe'ẽpapára Hyãsiagua (ary heñói 1921). 2014: Alejandra Da Passano, mba'eapohára Arhentína pegua (ary heñói 1947). 2014: Paul Mazursky, ta'angamýi motenondehára, guionista, ta'angamýi apohára ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (ary heñói 1930). 2017: Simone Veil, política Hyãsiaguaa (ary heñói 1927) Mandu'apy Joaju Jasypoteĩ Tembipu ha'e oimeraẽ tembiporu yvypóra ojapo térã oipuru ombopu hag̃ua. Añetehápe, oimeraẽ mba'e ipúva ikatu ojeipuru tembipúicha. Iñepyrũme, yvypóra ikatu oipuru tembipu hembiapónte, ijerovia térã oñorairõvo, techapyrãme, ha upéi oñepyrũ oporombohory hag̃ua, ombopu umi opurahéiva reheve avei. Tembipurukuéra hembiasakue ha yvypóra arandupy hembiasakue oñepyrũ akue joa. Ne'ĩra ojeikuaa porãite araka'épa yvypóra oñepyrũ ombopu hembiporúre ha ne'ĩra ojeikuaa avei mba'épa mba'e ojeipuru peteĩháme. Tembipu tujavéva ojejuhu ha'e niko peteĩ mimby, ojeipurúva peteĩháme amo 67.000 ary ojapo. Tembipu ymaguare mymba pirekue ha kangue ijapopyre, yvyra ha heta mba'e ambuéva. Tembipukuéra oñemohenda ipu ypy rupi: Peju rupi: turuñe'ẽha, mimby, turu, turuturuka, guatapu. Isã rupi: mbaraka, kuãytasã, ravel. Ipire pererĩ rupi: angu'a, angu'atarara, guatapu tarara. Hete hatã rupi: pirirĩha, yvyrapu, itapu. Mandu'apy Joaju Tembipu Mimby ha'e niko tembipu yvypóra ipeju rupi oñembopúva. Ojejapo mimby ndahasýigui, ojehecha opa avano'õme oparupi ko tembipu, oñeimo'ã avei mimby hína pe tembipu ojeipurúva ha ojejapo peteĩháme amo 67.000 ary ojapo. Mimby hína mba'e apu'a ipukúva ha ipo'íva, yvyra térã kuarepoti ijapopyre (hákatu ikatu ojeipuru mymba kangue, marfil, itavera, plástico ha heta mba'e ambuéva), ha oreko heta kuára imichĩva ha ijapu'áva ipirekáre, ijapýra nandi ha upe rupi ojeipeju va'erã oñembopu hag̃ua. Oĩ avei mimby yvypóra itĩ peju rupi oñembopúva. Oñembotývo ha ojeipe'ávo umi kuára ipirekáre oñemoambue ipu, ha upéicha oñeñatõi hekopete. Mandu'apy Joaju Tembipu Turu ha'e niko tembipu yvypóra ipeju rupi oñembopúva, peteĩ umi tembipu tujavévagui. Turu niko mymba akãratĩ ikãva, ijapýra michĩvéva rehe oñembokua va'erã, yvypóra oipeju hag̃ua. Vaka, ovecha, kavara ha heta mymba iñakãratĩva ojeipuru ojapo hag̃ua turu. Ipu mbaretégui, turu ojeipuru ñorairõháme, momaranduhápe ha yvypóra jerovia rembiapópe. Ãga katu ikatu ojeipuru avei ojapo hag̃ua turu kuarepoti, yvyra ha tuju hatã. Joaju Video de cuerno tradicional europeo Música de bukkehorn Mandu'apy Tembipu Guatapu ha'e niko tembipu yvypóra ipeju rupi oñembopúva, kuarepoti ijapopyre. Oñembopu vypóra rembe ryrýi oipejúvo, ha peju ohasávo guatapu ryepy rehe. Guatapu niko peteĩ umi tembipu tujavévagui, turu ha mimby apytépe. Guatapu hína mba'e apu'a puku ha po'i, kuarepoti ijapopyre, ikarapã ha ikarẽ, hetére oreko heta mbotyha omoambuéva atõi ojejopýrõ, ijapýra tuichavéva ijapu'a ha ojogua peteĩ itapu. Mandu'apy Joaju Guía de iniciación a la trompeta del Ministerio de Cultura de la República de Colombia Tembipu Turuturuka ha'e niko tembipu yvypóra ipeju rupi oñembopúva, turu ojoguáva. Mapuchekuéra tetã Chíle ha Arhentína pegua oipurúva peteĩ umi tembipu tujavévagui. Ipu mbareteitégui, turuturuka ojeipuru ñorairõháme, momaranduhápe ha yvypóra jerovia rembiapópe. Takuára ha mymba akãratĩ ijapopyre. Mandu'apy Joaju Instrumentos mapuches La trompeta por José María Ortí Tembipu Angu'a niko tembiporu peteĩ ña'ẽmbe pepo ojoguáva, soka ývaicha ojeipuru oñemongu'i térã ojejopy hag̃ua hi'upy, tembi'u, pohã ñana ha ambuéva. Ojeipuru tembi'u apópe ha pohã apópe avei. Angu'a niko yvyra, ñati'ũ hatã, kuarepoti térã ita ijapopyre, ojeipurúgui oñemongu'i hag̃ua ijape sỹi ha ikua'i'ỹ va'erã. Ojejuhu angu'a ymaguareite amo 35.000 ary Kirito Mboyve ijapopyre, upéicha ojeikuaa ko mba'e heta ojeipuru ymaite guive. Mandu'apy Joaju Tembiporu Tembiporu tembi'u aporã Angu'a ha'e niko tembipu ñembotarã ipire pererĩ rupi oñembopúva. Angu'a hína mba'yru apu'áicha, ijapýra ári oñemoĩ pire pererĩ ahojáicha, ko mba'e ipúva yvypóra ombota hekopetévo angu'a ipire pererĩre, ikatu ojeipuru yvyra po'i oñembota porãve hag̃ua. Mandu'apy Joaju Mba'éichapa ojejapo angu'a Tembipu Senegal, héra tee hína Tavakuairetã Senegal (Hyãsiañe'ẽme: République du Sénégal), ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva yvyrusu Áfrika ipehẽngue kuarahyreiképe ñesãmbyhy reko tavakuairetã mburuvichavy rapépe oĩva. Ijyvy apekue oñemohenda 14 tetãvore rupive. Héra ou niko ysyry Senegal réragui, omoha'angáva ko tetã hembe'y yvate gotyo ha kuarahyresẽ ngotyo. Senegal ijerére ojejuhu voi, kuarahyreike gotyo, paraguasu Atlántiko, yvate gotyo ojejuhu niko tetã Mauritáña, tetã Mali kuarahyresẽ ngotyo, tetã Gynéa ha Gynéa Mbisáu ñemby ngotyo. Upe tetã Gámbia ojejuhu ko tetã Senegal ipype, ijyvy hína ysyry Gámbia ohasahápe amo 300 km rupi. Ypa'ũnguéra tetã Kávo Véyde pegua ojejuhu amo 560 km yguasu rupi, ko tetã y rembe'y henondépe. Oñeimo'ã ko tetãme oiko amo 13 sua tapichakuéra. Dakar, ko tetã Senegal itavusu, ojejuhu ko tetã ipehẽngue oĩvéva kuarahyreike gotyo, upe yjere Kávo Véyde. Amo saro'y XVII ha XVIII jave, hetaite tetã pytagua opaichagua oñepyrũ ojapo tekoha oñeñemurã kolónia rekóicha Senegal y rembe'ýre. Táva St. Louis oñemoĩ upe tetãvore guasu Kuarahyreike Áfrika Hyãsiagua itavusu ramóicha, ha upéi oñemoambue táva Dakar-pe ary 1902-pe. Dakar oñemoĩ Senegal itavusu ramóicha ko tetã ohypyty rire isãso Hyãsia pegua ary 1960-pe. Ko tetã iñe'ẽ tee hína Hyãsiañe'ẽ, hákatu ñesãmbyhýme, ñemomarandúme ha mbo'ehápe mante ojeipuru, wólof ñe'ẽ hína upe ñe'ẽ oñe'ẽvéva ko tetãme, hákatu ndaha'éi iñe'ẽ tee. Mandu'apy Joaju République du Sénégal, sitio oficial SenActu Sénégal, Información General Senegalesa Dakar ha'e niko Senegal retã itavusu, itáva tuichavéva ha itáva orekovéva tapichakuéra ipype, ojejuhu ko tetã ipehẽngueme oĩvéva kuarahyreike gotyo, upe yjere Kávo Véyde, paraguasu Atlántiko rembe'ýpe. Ko táva ha'e voi peteĩ umi tenondeguavéva Áfrika ipehẽngue kuarahyreiképe. Ojeipapaháicha ary 2005-pe ojehecha amo 1.030.594 tapicha oiko ko távape ha amo 2.450.000 tapicha oiko ijerére. Ko táva oñemoĩ upe tetãvore guasu Kuarahyreike Áfrika Hyãsiagua itavusu ramóicha ary 1902 guive, oñemoambuévo ko tetãvore itavusu táva St. Louis pegua, ha upéi oñemoĩ Senegal itavusu ramóicha ko tetã ohypyty rire isãso Hyãsia pegua ary 1960-pe. Mandu'apy Joaju Organización de las Ciudades del Patrimonio Mundial Senegal táva Saint Louis térã Ndar, héra wólof ñe'ẽme, ha'e niko peteĩ táva guasu Senegal retãme, itáva tuichavéva ha itáva orekovéva tapichakuéra mokõiha. Ko táva ojejuhu tetã Senegal ipehẽngue yvate kuarahyreiképe, peteĩ ypa'ũme upe ysyry Senegal ñesẽha ypýpe. Ojeipapaháicha ary 2005-pe ojehecha amo 176.000 tapicha oiko ko távape. Ko táva oñemoĩ upe tetãvore guasu Kuarahyreike Áfrika Hyãsiagua itavusu ramóicha, ha upéi oñemoambue táva Dakar-pe ary 1902-pe. Mandu'apy Joaju Senegal's decaying city of charm, Tidiane Sy, BBC News, 13 May 2005. Senegal táva Aygün Kazımova jekuaáva Aygun Kazimova (26 jasyteĩ, 1971, Baku, Aservaijã) ha'e peteĩ kuña opurahéiva, mba'eapohára ha purahéi apohára Aservaijã retãgua. Mba'e apu'a Álbumes de estudio Ömrüm - Günüm (1995) Aygün (2000) Sevdim (2001) Sevərsənmi? (2005) Aygün Kazımova, Vol. 1 (2008) Aygün Kazımova, Vol. 2 (2008) Aygün Kazımova, Vol. 3 (2008) Aygün Kazımova, Vol. 4 (2008) Coffee from Colombia (2014) Səni Belə Sevmədilər (2015) Azərbaycan Qızıyam (2015) Aygün Kazımovanın ifaları (2016) Tekove Ysyry Senegal ha'e peteĩ umi ysyry pukuvévagui Áfrika pegua, osyry 1.641 kilómetro rehe Mali retã guive táva Saint Louis peve, Senegal retãme, osẽhápe paraguasu Atlántiko-pe, omohembe'y rire tetã Mauritáña ha Senegal. Ku ysyry hína ha'e ysyry tuichavéva 77ha opa Yvýgui. Joaju Ysyry Áfrika pegua Senegal Jeikogua reko () ha'e niko ñeimo'ã aty arandupykuaaty rapégui oñepyrũ saro'y XIX ha oñemyasãi saro'y XX mbyte mokõiha peve, orekóramo jepe mbo'epy ojuavýva, imbo'epy tee he'i yvypórape oñepyrũ ñeimo'ã ohekáva kuaapavẽ, nde'iséi yvypóra hetépe, he'i katu oñepyrũ yvypóra hembiapópe, hemiandúme ha oikóvo ijehegui. Jeikogua reko ohecha yvypóra tapicha oiporavokuaáicha ha oikuaa mba'épa iporã ha mba'épa ivai, yvypóra oikuaa omanotaha ha oiporavo va'erã mba'épa ojapóta hekovére. Karai arandu Søren Kierkegaard, omba'apo amo saro'y XIX ñepyrũme, herakuã jeikogua reko rúicha. Ha'e he'i yvypóra mante ikatu oiporavo mba'éichapa oikovéta, yvypóra mante ikatu omomba'eguasu hekove jeporavópe, oikóramo jepe heta mba'e ha temiandu ojokoséva yvypóra ani hag̃ua ojapo ojaposéicha: jepy'apy, mba'e hekope'ỹ, tarova ha kaigue reko. Arandupykuaatýre oñemoarandúva jeikogua rekópe ou Kierkegaard rire oheja avei ko mbo'epy yvypóra hína oiporavopa va'erã, hákatu heta karai arandu ambuéva ohechauka mbo'epy ojuavymíva, mba'éichapa yvypóra ohupyty ivy'arã rehegua, mba'épa umi mba'ekuéra ojokóva hese rehegua, mba'épa umi mba'ekuéra ikatu omoambue yvypóra poravopy rehegua, ha oĩrõ Tupã térã ndaipóriramo Tupã rehegua. Jeikogua reko ñeimo'ã herakuãve umi arýpe opa rire Ñorairõ Guasu Mokõiha, heta tapicha ohekágui omombareterã yvypóra heko peteĩ ha hekosãso tee. Tapicha herakuãnguéra Arandupykuaatýpe Umi karai arandu herakuãvéva, ojapo ko ñeimo'ã jeikogua reko térã oñemyasãiva: Karl Jaspers Jean-Paul Sartre Martin Heidegger Simone de Beauvoir Søren Kierkegaard Edmund Husserl Friedrich Nietzsche Ñe'ẽporãhaipýre Umi haihára herakuãvéva jeikogua rekópe: Albert Camus Franz Kafka Rainer Maria Rilke T.S. Eliot Herman Hesse Luigi Pirandello Ralph Ellison Jack Kerouac Vergílio Ferreira Fernando Pessoa Mandu'apy Joaju Universidad Iberoamericana - Kierkegaard ha jeikogua reko karaiñe'ẽme Paraguái jeporavo guasu 2018 ojejapo ára 22 jasyrundýpe ary 2018-pe. Ko niko upe jeporavo guasu pokõiha ojejapókuri Paraguai retãme oiko rire golpe de Estado opa hag̃ua Alfredo Stroessner ñesãmbyhy jasykõi ary 1989-pe. He'iháicha Paraguái jokuaikuaa ñemohenda ha hekorã, jeporavo guasúpe ojeiporavo va'erã tendota, tendota ombuekoviáva, 45 Tetã Amandaje ruvichakuéra (ha 30 ombuekoviáva), 80 diputado (ha 80 ombuekoviáva), 17 tetãvore rekuaitára, 17 aty mboguataha tetãvore ha 18 ruvicha Mercosur Amandajépe guarã (ha 18 ombuekoviáva). Tendota poravopyre ohupi ára 15 jasypoapy ary 2018-pe ha osẽ va'erã jasypoapy 2023-pe, arateĩ 22 jasyrundy ary 2018-pe Paraguái retãygua oiporavo mburuvicharã karai Partido Colorado pegua Mario Abdo Benítez ha Hugo Velazquez tendota ombuekoviáicha. Poravorã Mba'éichapa osẽ Tendota Tetã pytaguápe Parlasur Diputado kuéra Tetã Amandaje Tetãvore rekuaitára ha Aty omboguataha Mandu'apy Paraguái 2018-pe Peteĩ tetã táva guasu térã, oje'ememéicha tavusu (táva ha guasu) ha'e upe táva térã tekoha ojeporojokuaihápe, oĩhápe opaite umi Tetã remimoĩmby ha ñasãmbyhy. Tetãnguéra oiporavo itavusurã, ipeteĩva ramo térã hetáva. Ojeipuru ko ñe'ẽ avei oñeñe'ẽvo peteĩ tava guasúre itenondeguáva peteĩ tembiapóre (techapyrãme oje'e Paraguái retãme táva Ka'aguasu ha'eha "yvyra tavusu", ha oje'e Bella Vista ha'eha "ka'a tavusu"). Ikatu oiko ko tetã tavusu ha'e avei tetã táva tuichavéva ha oikohápe hetave tetãyguakuéra, techapyrãme ko tetã Paraguái itavusu ha itáva tuichavéva hína Paraguay, hákatu oĩ tetã itavusu ndaha'éi itáva tuichavéva, techapyrãme Brasília, tetã Pindoráma itavusu, ha itáva tuichavéva hína São Paulo. Mandu'apy Tetã Jokuaikuaa Séichele térã Seychelles, héra tee hína Tavakuairetã umi Seychelles pegua (Ingleñe'ẽme, Republic of Seychelles; Hyãsiañe'ẽme, République des Seychelles; Séichele krióllo ñe'ẽme, Repiblik Sesel) ha'e niko tetã hekosãsóva ijyvy apekue oĩva 115 ypa'ũre, ko ypa'ũ aty ojejuhúva upe paraguasu Índiko-pe, tetã Mandagaka guive yvate kuarahyresẽ ngotyo, ijyvy apekue hetakue ohupyty amo 455 km². Ko tetã oĩ hína Tetãnguéra Ñembojoajúme. Itavusu hína ku táva Victoria, ojejuhúva upe ypa'ũ hérava Mahé-pe ha oiko ko távape mbohapýgui peteĩ umi oikóvagui ko tetãme. Ko távape opyta avei upe pepo'atãrupa peteĩva ha ygarupa guasu peteĩva oĩva ko tetãme. Séichele-pe ojehecha opaichagua mymba ha ka'avo ambuéva, ko tetãme añónte ojejuhúva, hetaite ju'i, pira ha karumbe guasu ndoikóiva ambue tendápe. Séichele ypa'ũnguéra y hembe'y porãite, hi'arahakumeméva, upéicha ko tetãme heta tapicha tetãnguéra ambuéva oho ohasa porãmi hag̃ua. Tapichakuéra Séichele pegua ijypykue niko Áfrika ha Hyãsia pegua, hákatu ko'ãga ojejuhu avei tapichakuéra ijypykue Chína ha Índia pegua. Tetã Séichele oreko yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha iporãvéva opaite Áfrika pegua, hákatu ojehecha gueteri tekotevẽ ha hetaite tetãygua imboriahuitereíva. Mandu'apy Joaju Virtual Seychelles Sitio web oficial de la República de las Seychelles Nature Seychelles Principal ONG Medioambiental de Seychelles La naturaleza de Seychelles - video en alta definición Victoria térã Mahé ha'e niko tetã Séichele itavusu ha itáva tuichavéva. Ko távape oiko amo 26.450 tapichakuéra ojeipapaháicha ary 2010-pe, upéicha oiko ko távape mbohapýgui peteĩ umi oikóvagui Séichele retãme. Ko táva ojejuhu upe ypa'ũ hérava Mahé-pe ha ko távape opyta avei upe pepo'atãrupa peteĩva ha ygarupa guasu peteĩva oĩva ko tetãme. Mandu'apy Séichele Vitoria-Gasteiz ha'ehína peteĩ táva España retãme, yvate gotyo. Oĩhína tetãvore País Vasco pe. Vitoria-Gasteiz oguereko 246.976 ava España tava Tape guasu 11 (karaiñe'ẽ: Ruta 11), héra tee karaiñe'ẽme ha'e Ruta Nacional N° 11 "Juana de Lara", ha'e peteĩ tape guasu Paraguái pegua, ombojoajúva umi táva San Pedro del Ycuamandiyu ha Capitán Bado. Umi tape guasu ambuéicha Paraguái ipehẽngue yvateguápe, ko tape guasu ojeipuru ojegueraha hag̃ua mba'epy opaichagua, ka'a, sóha ha avati. Ko tape guasu ipukukue hína 228 km. Amo Santa Rosa del Aguaray távape, oñembohapemokõi Tape guasu 3 rehe. Táva kuéra Umi tava guasu tenondeguáva ko tape guasu ohasáva kuarahyreike guive kuarahyresẽ meve: Pukukue Tape guasu Paraguáipe Simón José Antonio de la Santísima Trinidad Bolívar Palacios Ponte y Blanco (Caracas, 24 jasypokõi ary 1783-Santa Marta, 17 jasypakõi ary 1830), ojeikuaaporãvéva Simón Bolívar réraicha (), ha'e akue karai ñorairõhára aty ruvicha ha ojokuaikuaáva tetã upe aja Epáña ipoguýpe Venesuéla, ha'e niko omoheñói va'ekue umi tetã Gran Colombia ha Vorívia. Karai herakuãitéva upe tetãnguéra Amerikagua sãsorã ñemongu'éme, tetãnguéra osẽsévo Imperio español ipoguýpe. Simón Bolívar oipytyvõ ko'ã tetãnguéra sãsóre: Vorívia, Kolómbia, Ekuator, Panama, Venesuéla ha oipytyvõ omohenda hag̃ua Perũ retã. Ary 1813-pe ojehechakuaa chupe téra herakuã rupi Venesuéla Mosãsohára upe Táva Mérida ñesãmbyhýre Venesuéla retãme, oñemoañete rire táva Caracas upe aryitépe, ojehechakuaaite hérare. Hetaite apañuái ha jejoko omombytasékuri hembiapo Amérikare, upévare he'i hese ha'e niko «karai umi mba'e jetu'úgui» peteĩ kuatiañe'ẽme omondo akue mburuvicha Francisco de Paula Santander-pe guarã ary 1825-pe. Simón Bolívar omba'apo avei tetã pyahu Gran Colombia moñepyrũme, ha'e oha'ã ojapo ko tetãgui peteĩ tekoha guasu mbarete ha ñembojoajupyre Amérika-pe, ha'e niko ku tetã rendota avei. Ojehechakuaa Simón Bolívar ha'eha Karai Amérikagui hembiapóre ha iñeimo'ãre, hembireja tuichágui Amérika jokuaikuaápe guarã, upévare oĩ tetã heta omomba'eguasu chupe. Mandu'apy Joaju Archivo del Libertador. Documentos originales de Simón Bolívar digitalizados. Simón Bolívar en la Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. Simón Bolívar en La BitBlioteca. Tekove Venesuélagua Simone de Beauvoir (Parĩ, 9 jasyteĩ ary 1908 - Parĩ, 14 jasyrundy ary 1986) ha'e akue kuñakarai ha'ihára, mbo'ehára ha aranduite Hyãsia retãygua heta oñorairõ yvypóra tekoiterape rehe ha kuñareko rehe. Ohai heta tembiasagua'u, jehaipy puku ha jehaipy mbyky oñe'ẽva jokuaikuaa, avano'õ ha arandupykuaaty rehe. Iñeimo'ã ha mba'éichapa ohecha tekove oñemohenda upe ñeimo'ã aty arandupykuaaty rapégui hérava jeikogua reko ha hembiapokue Le Deuxième Sexe (Upe meña mokõiha) ojehechakuaa ha'eha tembiapo guasuite omboajéva kuñareko. Simone de Beauvoir ha'e akue karai arandu Jean-Paul Sartre hembireko. Simone de Beauvoir omombe'u akue ary 1963 kuñareko he'iseha mba'éicha ojeiko ojehe añónte ha mba'éicha oñeñorairõ joaju, he'iháicha kuñakarai Teresa López Pardina, oikuaaporãitéva Simone de Beauvoir hembiapo. Mandu'apy Joaju Adiós a Simone de Beauvoir (1986). Informe semanal. Documental Simone de Beauvoir, el poder de la palabra Simone de Beauvoir, la figura de la mujer- Philippe Sollers Tekove Hyãsiagua Jepiveguáicha ojekuaave Chamacoco rérare. Oñemopehẽ mbohapy atýpe, Alfred Metraux ha Dra. Susnik hembiapo jetypeka he’iháichare. Ko kuñakarai omoherakuã Xorshio, Ebitoso ha Tomarxa haipy. Arysa ohasávape ojeikuaa irundy atýpe, herakuéra ojehaíva ambuehaichaite: Horío, Ogotoso, HeÍxo ha Tamaraho. Ko’ág̃a horio-kuéra ndojejuhuvéima, opyta Obotoso, Heixo ha Tomaraho-kuérante, ko’ãvagui oiko Bahía Negra, Puerto Diana ha Puerto Esperanza-pe. Tembiasakue rupi ojekuaa oĩha "Chamacoco iñañáva" ha’éva Tomarahoatýgui ha ojeíva ava ipire morotĩgui; ha "Chamacoco-kuéra imarangatúva" oñembojehe’áva tapichakuéra ja’émavandi. Tenda oĩháme Tavakuéra Ishir ko’ag̃agua ha’e: Puerto Diana, oĩháme hetaiterei, oĩmévo "Misión A N Nuevas Tribus" poguýpe; Puerto Esperanza, río Paraguay rembe’ýpe imombyrývo 30 km. Bahía Negra yvytu ro’ysã gotyo, Fuerte Olimpo, Buena Vista, Potrerito, Karpa Kué ha María Elena, tedakuéra oikohápe Tomaraho-kuéra. Oñemitỹ algarrobo ojapo hag̃ua harina, kumanda oĩháicha ka’aguýpe, pindo ha túna oĩva guive, jety ha mandi'o ka’aguypegua avei. Kuñanguéra, jepivegua umi omono’õva, hembiapópe g̃uarã oipuru peteĩ pála ojejapóva guayacán térã palo santo-gui. Oñongatu hag̃ua umi mba’e omono’õva oipuru peteĩ voko ha’ekuéra voi ojapóva karaguata mátagui. Ishir-kuéra oipurueterei eíra hekovépe g̃uarã. Kuimba'e añónte ikatu omymbajuka, omotenondévo avei mba’e mymbápa ikatu térã nahániri ojuka, oñangareko omymbajukávo pekari (kure ka’aguygua) tatu ha jurumy'ỹi (ojeipurúva hembi’uteépe g̃uarã). Ñandukuéra ojejuka hague ha ho’óre, ho’úva kuñanguéra añónte. Omymbajuka hağua oipuru arco ha flecha, ipohýi ha ituichakue iñambue heta jeýpe. Pirakutu ha’e upe mba’erepy itenondevéva Ishir apytepekuéra, oikógui hikuéi río rembe’ýpe. Iñepyrũ guive kuñanguéra oipuru peteĩ ao pehẽnguemi hakambýme g̃uarã, oñapytĩva iku’áre, kuimba’ekuéra katu oiko opívonte. Oipuru peteĩ sapatu oñapytĩva ipýre peteĩ inimbo ojejapóva karaguata mátagui. Ymaguarépe oipurúva’ekue purpuk, peteĩ poncho-icha ojejapóva karaguatágui, noñekytĩri iñakãrague araka’eve ha oñapytĩ avei karaguata inimbo ndive, ojapóvo peteĩ trenza-icha. Mitãrusukuéra ojepokuaa oñeikytĩmbaiteha ityvyta ha hope’a, ha kuimba’ekuéra opavave, avei hañyka rague. Ndahogateéi, oñeñangareko yvyramatakuérandi, omoĩva hikuéi ogahojáramo. Itondete ko aty apytépe karai chamán ñangarekóva tapichakuéra ángare, umi hasýva térã noñeñanduporãivare. Tembiapoporã ha tembipurukuéra Tembiapojegua cerámica umi ñande ypykue rehegua ha’e tembipuru rehegua meme. Umi tembiapo apytépe ojehechave kambuchi ojeroja térã oñeñongatu hag̃ua y, ha’égui upe mba’e ojehekavéva upe rupi. Kambuchikuéra ijapu’anunga, ijajúra mbyky ha ipo’i, ha ijyképe oguereko ojehupi hag̃ua ikuáva ha oñembohasaha rupi cuerda karanda’ygui, péicha ikatu ojeroja porãve. Kuña rembiapo ha’e ko mba’e kambuchi rehegua, cuerda omoĩ isyváre ha kambuchi ijatukupépe. Ombojeguaka hag̃ua, jepe nameméi, oipuru upévarã resina palo santo-gui, ha ojapo kyta’imimi. Kuñanguéra ojapokuévo vosa ojechakuaa iporãha ombojeguaka upe hembiapo. Péicha ojapo opáichagua jeguaka, rombo, hexágono, pentágono, rectangular, escalones diagonales. Avei ojapo jeguakáramo mymba ha yva ra’anga. Umi vosa’i karaguatágui ojejapóva, 10 cm ipekue ha ipukukue, oipuru umi omymba térã opirajukáva oñongatu hag̃ua leznas, amuletos de caza, petỹ ha pitarã. Ishir ha ambue aty Zamuco pehẽnguekuérava, Ayoreo, oguereko jepokuaa hypy’ũva ojekóva arte plumario rehe, ajurarã, sái, muñequera, yvyra guyra raguégui ijaguakáva, omoheñói sa’ykuéra Ishir, aty hérava Tomaraho, imandu’ávo yvy moheñói ha oiko vove jeroky ñembo’e ogueromandu’a. Jerovia ha mombe'ugua'ure Ijapytepekuéra oĩ mombe'urã ha mombe'upy oñemono’õva Ishir-kuéragui, ha ojehecha oĩha jepokuaa he’ẽasýva ko atýpe. Osiazyr: La Creación del mundo y el hombre. Ojapopaitéva, oĩva guive. Oñembojoja yvytu, ndojeikuaáiva hendatee, kuarahy ha jasy ndive, ha’eha Santísima Trinidad, religión cristiana-pegua joguaha. Ñepyrũrã oipe’a ojoehegui ýpe oikóva ha opoi ysyrýpe; upéi omoheñói opavave guyrakuérape morotĩ isa’yjoaitéva, mymbakuéra otyryrýva, irundy ha mokõi hetymávape. Upéima omoheñói ka’avokuéra, ysyry ha ojeikuaa hag̃ua momỹi, yvytuaku, yvyturo’ysã ygápe ojehóvo. Upéi omoha’anga kuña ha kuimba'e tujúpe, ha’eva tavayguakuéra ypykue ha peteĩteĩme ome’ẽ iñe’ẽrã chuepekuéra. Péicha ojapo avei Ishir-pe, ág̃akatu iragẽgui ha’ekuéra osẽ naiñarandupái. Ambue mombe’upy oguerovia Osiazyr, oñe’ẽmondo guyrakuérape mba’éicha oikóta, ýpe, yvýpe ha ambue, ome’ẽ avei chupekuéra isaýrã, y ñemboja’o, yno'õ, ysyry, para ha mba’e, ambue mombe’upy oñe’ẽ Iguana ha Jakarégui, kuarahy ha jasy jere; yvytu ñemoheñói, ha hetave. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: ISHIR (CHAMACOCO) Ava Ava Ayoreo, ojekuaa jepivegua Moros térã Pyta Jovái, oipurúgui hikuái peteĩ sapatu ojapóva mborevi pirégui ha'anga rectangular-ramo, upéicha ndojeikuaái mamo gotyopa oho oguatávo hikuái. Iñe'ẽ Zamuco ñe'ẽnguéra aty pegua. Morosha'e umi te'ỹi ojekyhyjevéva Paraguái Chákope, oñemombe'úgui heta mba'e chuguikuéra; péicha ikatu ñambohysýi: avaro'o ho'uha, jukahára, hi'angavaíva ha iñañáva, ambue mba'e apytépe. Oñorãirõkuaáva, py'aratã oguerekóva ombotuicha chupekuérape. Ko'ág̃a peve oĩ gueteri peteĩ aty Ayoreo ka'aguypegua oikundaháva Chákore, heta jeýpe ojejuhu ipypore Cerro León-pe; avei Agua Dulce; ha Chovoreca-pe; Aocojandi yvytu'aku gotyo. Oikundaha opa rupi ohekávo y, yvy ha ka'aguy oiko hag̃ua; ha oñeimo'ã ko aty oñemopehẽ ikatuhag̃uáicha oguerekove hembi'urã Cháko rupi. Tenda oikohápe Ñande jaikuaaháicha, ary 2000-pe Ayoreo-kuéra tavaygua ohupyty 2.015 tapichakuéra. Ko'ág̃a Ayoreo-kuéra oiko Paraguái ha Bolivia yvymbytépe, Bolivia-pe oĩ pakõi aty, Santa Cruz de la Sierra ha río Paraguái apytépe. Paraguáipe oĩ porundy aty: Isla Alia, Guidaichai, Cucaani-pe (ojekuaáva Ayoreo yguasu rembe'yguáramo); upéi oĩ atykuéra: Campo Loro, Chovoreca, Jesudi, Ebetogue, Aocojandi ha ipahápe Tunucujai. Ohaygua reko, mba'erepykuaa, tekombo'e, tembi'urã Oñehekombo'e ojapokuaa hag̃ua kokue, apopy ha tembiapo upe tenda oikohápe voi heko resãime g̃uarã, hoga'apo hag̃ua karanda'ýgui ha ambue mba'e. Ko'ã tembiapo omboheko misión salesiana María Auxiliadora-pegua, tenda og̃uahẽkuaávape hasýva, oñeme'ẽhápe mbo'ehao mbo'epy ha opa mba'e ojejapokuaáva atýpe. Heta ary pukukuépe ohasavaíva'ekue mba'erepykuaápe. Péicha, ary 1970 gotyo kuimba'ekuéra osẽva'ekue omba'apo hag̃ua Alto Paraguái estancia-kuéra mopotĩháme ha heta jeýpe avei Mato Grosso (Pindorama) gotyo. Ayoreo oñangarekoiterei hesãire, ha'e araka'eve ndo'úi guaripóla, térã ambue mba'e ojapovaíva hetépe, ndojapói orgía, katu, mitãrusukuéra oikokuaáva ikuña térã ikuimba'éndi og̃uahẽ meve ñemendáme. Hekoypykuaa oĩ ijeroviápe, kóva ohechauka mba'éichapa oiko ijehe, ambue ha tavayguakuérandi. Ayoreo ojeguerovu ha'égui Ayoreo ha oimo'ã ha'eve ambue atýgui. Tapicha omotenondéva opa mba'e ijapytepekuéra ojehero asuté, ha'éva peteĩ kachíkeicha; oguereko upe status ipy'aratã térã avapapy ojukávare. Oiko gueteri peteĩ kachike oporojukáva mbohapypa tapicha rupi. Kachike oñangareko hekoháre imbarete ha ipy'aguapýre. Ha'e omotenondéva'erã opa ñorãirõ oĩva ha omotenonde tavaygua omoneĩva guive, oñemonde jaguarete pire rehe ha avei mymba raguekuérandi. Ambue tapicha henondéva ijapytepekuéra ha'e dahisnaí: ha'e tavaygua chamán. Iñambue voi atykuéra oĩva upe rupi. Dahisnai Ayoreo ndoipurúi ka'a ruvicha; omonguera ñe'ẽ, purahéi ha ipytu ndive. Ha'e añónte ikatu oipuru cóndor rague, ha mavavéva ndojapokuaái mba'e vai chupe. Ambue tapichakuéra tavayguápegua oñemopehẽ ha'érõ: mitã, mitãrusu, kakuaapáva ha tujakuéra. Omendáva oike kakuaapáva aty apytépe. Ha'ekuéra ndoguerekói mba'e opytáva peteĩ tendápe; umi mba'e ohekávante oimo'ã ha'e chuguikuéra. Mba'e oñeguenohẽva ñemitỹgui ha'e upe omba'apóva'ekue yvýrei. Mymba ojejukáva oñemopehẽ umi oporojukáva apytépe, upéi, upe so'o oñeme'ẽ kuña ógapegua ojapóva tembi'u opavavépe g̃uarã: ména, memby, tuvakuéra, tuvakuéra ramói ha ambue tapicha hi'ag̃uíva. Oñeñe'ẽvo yvy térã Ayoreo tekoypykuaa nomono'õi mba'erepy, ojehecha vai upe oguerekóva ha nomopehẽiva ogasu ndive (ogasúre ojekuaa tapicha térã ogaygua aty oñembohekóva mborayhúre térã ruguy joajúre). Tembipuru ojapóva ha'ekuéra ha'e mayma oĩva atýpe. Upe mba'e ndoipurukuaáiva ambue tapicha atypegua ha'e tembipuru oguerekóva mymba ruguy; katuete oipurúva'erã ijárante térã ambue kuimba'e oguerekóva imbaretejogua. Ogayguápe, kuña ha ména ojohayhuete. Kuimba'e ohayhu añetéva'erã ikuñáme opyta hag̃ua heko pukukue aja hendive; kuña ñe'ẽ ha'e peteĩ mba'e tuichapajepéva ménape ğuarã ha avei kuimba'ekuéra oime vove aty korápe ndaikatúi péicha péichante og̃uahẽ peteĩ ñe'ẽme, kuña akãngeta'ỹre. Kuña ojeguerohory opa rupi, ndaha'éi kuimba'e mbovyve, iñakãngeta ha iñe'ẽ oñemotenondeiterei tavayguápe; ha'e oheka ikichiha térã imenarã, ñemenda mboyve ha pype. Ayoreo tekoypykuaápe kuña ha kuimba'e ijojaite, katu kuimba'e añónte ohupytykuaa kachike ra'anga. Tuvakuéra ohayhueterei imembykuérape katu ohekombo'e pokã pokã chupekuérape, ijeheguireínte iñarandúva'erã, araka'eve noñembyepotíva'erã. Ha'ekuéra he'i upéva ombyaiha mitã rete. Kuña ména ndaikatúi oñe'ẽ hembireko sýpe, upéva ndojejapóiva'erã araka'eve, oñe'ẽsérõ ambue tapicha ojapóva'erã. Ayoreo katuete ho'u oĩva guive ka'aguýpe, yva ha ka'avokuéra apytépe oipuru hikuéi mbohapypa rupi. Jepiveguáicha ha'e ka'avo rapo, yva ra'ỹi, ka'avo mata'i, ijapytepekuéra oĩ palmito hetereíva ha oipytyvõva tetépe. Jasykuéra tenda opytahápe hikuéi, oñemitỹ avati, kumanda, kurapepẽ, jety, sándia ha petỹ. Kuña omono'õva'erã ko'ã ogayguakuéra oguereko jave ñembyahýi. Oñangareko hag̃ua temitỹre oñembo'e térã opurahéi hikuéi Ñandejárape ani hag̃ua mymbachu'ikuéra ombyai chuguikuéra. Katuete oĩva'erã eíra ka'aguygua hembi'u apytépe. Chákope oĩ papóicha eíra. Y oñemono'õ ysyrykuéragui térã yno'õgui, noĩriramo ko'ã oñeikytĩ ka'avokuéra oguerekóva y pype térã oñepokãva'erã hoguekuéra osẽ hag̃ua chugui. Ayoreo okaru mbohapy jeýpe ára pukukue aja ha tembipuru'ỹre, oipurúnte ipo, katuete ojejuruhéi okarupa vove, ojapo'ỹrõ…mymba ho'úva katuete ou chupe ikérape. Condimento-kuéragui ojekuaa juky añónte. Tembi'u oñembojy peteĩ mba'yru ñai'ũgui ojejapóva, tata mbeguekatúpe. Kuimba'e añónte omymbajuka, oiko ka'aguýre omono'õvo hag̃ua ho'úva'erã ha oipuru hag̃ua mymba pire, rague ha kangue. Apopy ha tembipurukuéra ojeipurúva Oñemomba'apo yvyramáta ojejapo hag̃ua tembipurukuéra, sapatu ha ambue. Ha'ekuéra oipuru peteĩ sapatu sandalia-icha, ojejapóva jepivegua mborovi pirégui, ojejokóva ipýre peteĩ inimbo'íre. Kuimba'e ao ha'e peteĩ pehẽnguemínte omongañýva hetymambyte, oguereko mymba rague jeguakáramo. Pakõi ary peve ndoipurúi mba'eve. Kuñanguéra oguereko vove pa ary ikatúma oipuru sái, kóva ojejapo inimbo kuña térã kuimba'e, oipuruháicha avei oguerekóta mitã térã mitã'i. Ha'e kuimba'e ojejapórõ peteĩ jeipysoháichante ha kuña oguerekórõ ambueichagua. Jerovia ha mombe'ugua'ukuéra Ayoreo ojerovia “Dupade”-re. Dupade ra'angágui heñói Ayoreo-kuéra. Ajapóta che ra'anga voíre he'i ha ojapo kuimba'e, ambue árape ojapo iñirũme ha ha'e kuña. Ayoreo-kuéra oñehekombo'émava jepiveguáicha ijaty mokõi misiones religiosas-pe: “Nuevas Tribus”, oĩva Campo Loro-pe; ha Pa'i Salesiano-kuérare, Colonia María Auxiliadora-pe; ko'ã mokõi távape ojejuhu Ayoreo-etápe, jepevérõ heta oiko ápe ha pe rupi térã oho opyta Colonias Menonitas-pe omba'apo hag̃ua virúre. Tenda oĩháme hikuéi: Campo Loro, Montecito (Mariscal Estigarribia), Jesudi (Eugenio A. Garay), Friedensfeld (Meno). Alto Paraguay-pe: Puerto María Auxiliadora. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: AYOREO Survival International Mandu'apy Ava Ava Maka familia lingüística mataco-pegua, oñembojoaju Enimaga térã Inimakaymaguaregua, ohaiháicha heta haihára. Makañe'ẽ, Dra. Susnik he'ívare, he'ise "ñanemba teete". Ñembojehe'a Maka ko'ag̃aguándi oiko Fortín Nanawa hi'ag̃uíme ary 1972-me. Metraux tape jeiykúi aja, ojapóva ary 1933-pe, ohendu Pilagá-kuérape ha'éva Maka Chakopegua henda ykeregua, Salto Palmar yvytu'aku gotyo. Tendakuéra oikohápe Peteĩ jey oky tuichaiterei, oñemono'õiterei y colonia Bartolomé de las Casas-pe upévare ova va'ekue, ary 1985 rupi, Makakuéra aty rendápe oĩva Mariano Roque Alonso-pe ha hi'ag̃uitereíva Puente Remanso-gui. Ambue aty Maka opyta tape ohóva Puerto Falcón gotyo; Makakuéra ohenói ko tendápe Qemkuket, oĩgui hetaiterei qemuk, guabo upépe, ka'avo ýpegua ha itavayguakuérape ojehero qemkuketleyíets. Chákope oñeimo'ã ndoikovéimaha ko'ã, katu Cuatro Vientos rendápe oĩmimi ogaygua oikóva te'ỹinguéra Lengua, Toba ha Nivaclé. Makakuéra ojekuaa Paraguay, Ciudad del Este, Encarnación tavayguáramo, oñemúgui hikuái ijapopy tapére, jepivegua ojapo hikuéi katu oĩ avei omba'ejoguáva ambue te'ỹigui ha oñemúva hikuéi pjerureháicha ohepyme'ẽva hembiapokuérare. Ohaygua reko, mba'erepykuaa, tekombo'e, tembi'urã Ha'e te'ỹinguéra ijyvatevéva Chákopegua, ohupyty 1,80 m.rupi. Oñembojoja Europa-pegua rováre, jepivegua oje'e iporãha hikuéi. Ipire hũ'ive ambue aty ykereguágui. Makakuéra ho'aporãve ambue tetã okaraygua oúvape. Oñangareko peteĩ teĩre; oguerohory puka ha ojapove mba'e ñembojaru. Makakuéra ha'e aty Chákopegua ipahaitéva, kuimba'ekuéra mbohapypa ary tapykuépe oipuru gueteri pytasã jeguaka ojejapóva ñandu raguégui. Oho mboyve ñorãirõme oguereko jeguaka iñakãre. Ombosa'y hovakuéra, oguerohory pytã. Kuña omendámava oñembosa'y hovýpe. Makakuéra ojapo ogarã ysyry rembe'y rupi. Ko'ã oga'i ojeipyso mokõi térã mbohapy metro ha ipukukuaa 18 metros rupi. Yguýpe oguereko guasu pire. Tembipurukuéra apytépe oikotevẽva ára ha ára oĩ, kytĩha, kytĩha tuicha ha hácha, péicha avei mboka. Oñembojoapy arco ha macana. Ko aty mba'erepyme'ẽ ojejapo mymbajuka, pira jeikutu ha yva ñemono'õgui. Umi mba'e omymbajuka hag̃ua ha'e: ka'aguy ñemonde ha ambue mba'e. Ko'ã te'ỹinguéra oipirakutu ajakakuérandi. Makakuéra ombojehe'a eíra, algarrobo yva ha pindóre. Jepivegua oñemitỹ mandi'o, avati, jety ha kumanda. Mymba ñemongakuaa apytépe oĩ ovecha ha kavara. Kuñanguéra omba'apo poncho, kyha ha ambue mba'e. Apopy ha tembipurukuéra ojeipurúva Makakuéra ha'e umi te'ỹi ojekuaavéva ñane retãme oikundaha rupi ápe ha pe gotyo oñemúvo imba'erepy. Katuete jajuhu chupekuéra tapicha ambue tetãygua guataha rupi, aviõ tenda pytaha, mba'yrumỹi tenda pytaha Paraguaypegua, Jardín Botánico ha Zoológico ha umi tenda ñane retã rembiasakue ojekuaáva rupi. Araka'eve ndojekuaái mondaháramo hikuái. Heko porãgui hikuéi ojeguerohory ambue tetãyguáre ha oñemu imba'erepykuéra. Imba'erepykuéra apytépe oĩ voko, ku'a pytĩha, jokoha ha akã jeguaka ojejapóva nimbo térã ovecha rague inimbóndi, ndaha'evéima ymaguaréicha, ka'avokuéra ome'ẽvante ikatu ojapo ha ombosa'y hembiapokéra hikuéi. Katu, ojapóiti imba'erepy ymaguare ojejapoháicha, oñembohasáva ñemoñarépe arysa rupi. Jerovia ha mombe'ugua'ukuéra henondevéva Makakuéra oikuaa heta ava ndaha'éiva ko yvy árigua ha omotenode tupãramo Jasy ha Kuarahýpe. Chaman-kuéra oipohãno ohenóivo ánga iñañávape ha omboheko ára jeguerohorýpe g̃uarã mbyjakuéra oĩháicha. Weihetaj, chamán, imba'e andúva, ha'e upe omyakãva te'ỹinguéra aty vy'aguasuteekuéra. Nigromante, oikuaa mba'épa oikóta Ihevenjey, angakuéra pytyvõhándi. Ánga pohãnohára, oipe'a mba'evai “invometech”, ome'ẽjeývo tesãi hareko porã. Yvy ári oĩ kuarahy, Junú, chamán ymaguaregua oñemoambuéva tatáramo ha oho oiko tenda yvatehápe. Makakuéra ojerure chupe mbarete ha py'aguapy. Ijykeregua, jasy Juel. Ha'éva yvy tuichaha jára, ymaguare ojehecháva'ekue Makakuérare. Aty Chákopegua añónte, iñepyrũ guive omba'apo mymbajuka ha yvano'õme, ováva upe rire Región Oriental gotyo. Aty tuichavéva oĩ Paraguaýpe, Mariano Roque Alonso távape, oĩhápe peteĩ tenda héra voi Colonia Maká, heta ary pukukue jave ko'ã oikókuri Río Paraguái rembe'ýpe, Jardín Botánico Paraguaygua renondépe. Makakuéra ñemohenda jey, oguereko yvy Concepción, Caaguazú, Encarnación ha Ciudad del Este-pe ova upe rupi, oñemukuaágui ijapopy tapichakuéra okarayguápe. Heta te'ỹi oiko ápe ha pe rupi, ojejapohápe imba'erepy guive tenda ñemuha meve. Ko'ã ary ohasávape heta Maka oñemosarambi Región Oriental-re. Tenda oikohápe: Inmaculada (Concepción), Guayaki Cua (Caaguazu), Ykua Porã (Caaguazú), Pati'y (Encarnación), San Rafael, San Agustín (Ciudad del Este), Korumbakue (Mariano Roque Alonso), San Francisco de Asís - Cerrito (Benjamín Aceval), Chaco I (Villa Hayes). Mandu'apy Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: MAKA Ava Ava Guana, ojekuaaukáva avei Kaskiha rérandi. Héra Guana, oñemopyenda Mbya ramoikuérandi, tembiguaikuéra oñehenói Guaná-Niyolola. Iñe'ẽ Maskoy ñe'ẽnguéra aty pegua. Nomba'apovéima imba'apo ñepyrũháme, ko'ág̃a oĩma estancia ñangarekohára ojehepyme'ẽvaramo; avei nomymbajukavéi, pirakutu térã noñemitỹvéima, he'iháicha hikuái “naorepy'aroryetevéi roñemitỹ hag̃ua ojapoháicha ñane ramoikuéra, ymaguaréicha”. Ko'ag̃aite oĩ hína peteĩ aty omba'apóva omoingove jey hekoypytee. Tendakuéra oikohápe Ko'ag̃aitéramo oñemboja'o mokõi atýpe; peteĩ hi'ag̃ui Vallemígui, ysyry Apa rembe'yetépe, ha ambue katu Riacho Mosquito, Alto Paraguay tetã pehẽme, Vallemi renondépe. Jepémo isarambipa hikuái oguereko gueteri iñe'ẽ ha arykuéra pahaitepegua ohechauka hikuái omotenondehaiti ivy'aguasu teete ojapóva. Ary 2000-pe INDI avapapaha he'ívare, ojejuhu 500 tapichakuérante. Ohaygua reko, mba'erepykuaa, tekombo'e, tembi'urã Guana aty peteĩ teĩ oñemohenda mbohapy tendota ndive. Ko'ã mbohapy tendota ha ipohyikuére ijapytepekuéra ha'e: a) Apmombie, tendota Py 1); ã) Aptitincojo, tendota Py 2; ha Quiemjingoka, tendota Py 3. Ko mbohapyha rembiapo ha'e: oipykúi aty jerére omombe'u hag̃ua tendota 2-me opa mba'e vai ha'e ohecháva, omobe'u jey hag̃ua péva tendota 1, omotenondéva opa mba'e upépe oikovaírõ sapy'apy'a ha omoneĩ térã ombotove tavaygua tembijerure, og̃uahẽva chupe oñemohendaháicha ko'ã mbohapy tendota. Oiko heta oga'i opavavépe g̃uarãicha, ojejapóva ogahoja ipehẽ mokõiva ha peteĩ ykére opyta péichante, oñemboty vakapi térã ambue mba'éndi oky térã iro'y vove hikuéi. Oĩ vove MIUAK arýpe (michĩ – mitã) oipytyvõva'erã itúvape peteĩ kokue oguerekóva ha oñemitỹháme avati, kurapepẽ, mandi'o, jety, sándia, mamõ ha ambue mba'e. Okakuaávo oipurukuaáma arco mymbajukarã ojapíva flecha. Oguereko vove 15 ha 18 ary rupi iñambuéma ijapytepekuéra, ndaha'evéima peteĩ miuak ohasáma peteĩ Jatshek-ramo (ava), ojechaukáva peteĩ jey pubertad rehegua oñehenóiva Buanambié, ha'éva Lalajtimai (peteĩ vy'aguasu); ko vy'aguasu oñembojojáva'erã jasy pyahúndi; noĩriramo jasy pyahu ndojejapói ko mba'e. Concepción tetã pehẽme, Río Apa ag̃uíme, oĩ upe aty añóva. Upépe oñembyaty ogayguakuéra omba'apóva fábrica oĩva Vallemíme. Ha'e aty imbovyvéva, oñeimo'ã mbohapy mba'ére: nomombe'úi aty moõguápa hikuéi, ova ambue aty gotyo ha térã oñemombyryetereígui ndaikatúi oñeg̃uahẽ hendapekuéra ojeipapa hag̃ua. Moõguápa: Santa Elena, Santa Ana, Estancia Quebrachales, Bergfeld. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: GUANA Ava Ava Lengua ojeikuaa meme chupekuéra Lengua-ramo. Ko aty ndive oiko hag̃ua jekupyty, heta ary ohasa, ko tembiapo ojapo "Iglesia Anglicana del Paraguay", Misión Inglesa Makxawqiya-rupive. Ha'ekuéra omba'apo avei changa-pe, oñemitỹ umi oikotevẽva hembi'urã, omymbajuka'imimi ha ka'avo tekotevẽva ka'aguýgui. Avei omba'apo estancia-ha rupi vaka ñemoñemoñáme, umi tembiapo ipohyivéva ha ojehepyme'ẽ chupekuéra tembi'u térã ao rehe, sa'imi, ombohepy chupekuéra, péicha ojepuru chupekuéra. Heta ary opyta estancia jára poguýpe, katuete oguerahave gua'u ao térã tembi'u, ndohupytýi hembiapokue ohepyme'ẽmba hag̃ua oikotevẽva. Oiko chuguikuéra esclavo. Ndaje menonita-kuéra ko'ág̃a ohekombo'e chupekuéra ñopytyvõ taha'e karurã, mymba ñemoñemoña ha kamby rehegua hi'upy taha'e. Tendakuéra oikohápe Enihet, péicha ojeikuaáva hikuái, oñemboja'o norte ha sur-yguápe. Norte-ygua oñemohenda colonias menonitas gotyo ha ambuéva sur-ygua, ojapóma 100 ary oĩha hikuái Misión Anglicana, gotyo. Ohaygua reko Ñemitỹ jepivegua ojejapo ka'aguýpe, raẽteve rosado, omoporã hag̃ua yvy ñemitỹrã, upépe ojehecha jety, petỹ, avati ha mandi'o; oipuru tembiporúramo pala yvyrágui ojejapóva, ojogua remope. Óga ñemopu'ã ndaha'éi mba'e ohecharamoitereíva chupekuéra g̃uarã, ha upévare oky jave oikepa ama ha ro'y avei. Oje'óga'apo apu'a hikuái, omoinge yvyra yvýpe ha yvate ojapo cúpula-pe ojoguáva. Hi'ári, ombojo'a yvyra rakãngue, yvyrarogue, kapi'i, upéva ha'e ogahoja. Ojapo hag̃ua ivy'akuéra ojapo fermentación algarrobo, eirete, avati ha kurapepẽ. Omymbajukáta ha oñorãirõta jave hikuái oipuru hu'y ha yvyra pehẽngue hatãva. Pe arco sã ojejapo guasu pirégui. Tembipuru pumbasy rehegua oipuru flauta takuáragui ojejapóva, avei silbato ojejapóva palo santo ogueraháva ijajúrare jeguakáramo; avei ojejapóva kanguégui, tambor mymba pirégui ojejapóva ha ombopu hag̃ua yvyra pehẽngué rehe, ko tambor ojejapo pindo tronco ha mymba pirégui. Ijeroviápe oguereko hikuái omanórãmo ava pyhare jave, hi'ã, osẽva hetégui, opyta katuete upe tenda rupi oporomondýivo. Ojehechakuaáramo pe máva ikangy ha ikatuha omano upe pyharépe, pya'e porã oñeñotỹ oikepa mboyve kuarahy, jepéramo ne'ĩra omano. Apopy ha tembipurukuéra ojeipurúva Kuñanguéra ojapokuaa manta lana-gui, oikotevẽva heta ñemba'apo ojejapo haguére telar primitivo-pe, ojejapóva mokõi yvyra pehẽnguégui ojeikutúva yvýpe, ha oñembojoajúva yvate ha iguýpe mokõi yvyra rehe, péicha opyta pa'ũ ohasa hag̃ua pe inimbo. Ovechágui oñeguenohẽ lana, isa'ýva morotĩ ha hũva. Karaguatagui oguenohẽ fibra ha heseve ojapo hikuái cuerda ha voko, oipuru upevarã ju kangue térã yvyra hatãgui ojejapóva ha ikatuva ombovyvy. Ojepokuaa kuñanguéra ojapo ao ijuperã térã ipehẽnguekuérape, mymba pirégui, taha'e vaka térã guasu. Mymba pirégui avei ojejapo alfombra, tuparã ha ñandu pire katu ojeipuru ojejapo hag̃ua voko tuicha oroja hag̃ua eirete. Peteĩ jeguaka ojehecharamóva, ha'e cinto lánagui ojejapóva ha ojeipurúva akãre ha oñembojeguaka jatyta ra'angáre. Oñembovyvy hese. Andai hetáichagua ojeipuru oñeñongatu hag̃ua y, tembi'u ha umi michĩvévape, petỹ, yva ra'ỹi ha mba'emimi. Jerovia ha mombe'ugua'ukuéra Enxhet-kuéra oguereko hemiandúpe tuicha kyhyje kilyikhama rehe, ha'eva aña joguaha ha ikatúva ojehecha oimeha tenda térã aravópe, jepivérõ ojehecha térã oñeñandu pyharekue. Oñeñanduka opáichagua. Oĩ ndaje kilyikhama morotĩva, oikóva ygápe yvyapasusũme ha yno'õme, ituruñe'ẽme oporomondýi tuichaiterei. Ambue kilyikhama ndaje ojogua peteĩ mitã doce ary oguerekóva, imba'erendýva ha omimbipa iñakãme. Enxhet-kuéra oiko akóinte okyhyjévo chuguikuéra, ha ko'ãva jaryikuéra ojeipuru chaman-kuéra rehe ojapo jave hembiapo. Ojokupyty rire Misión Anglicana ndive, misioneros he'i kilyikhama ha'eha aña retã rehegua. Enxhet-kuérape g̃uarã aravo ojekehápe ojeguerokyhyje, oke aja ndaje, pe ã ikatu ojehekýi hetégui, ipyti'áre osẽ ha ojapo mba'e ojehecháva jeke ajánte. Ojeguerovia añakuéra anga, oñembohérava kilyikhama, oheka upe aravo oñemomba'e hag̃ua pe máva okéva retére. Upévare kéra ha'e peteĩ tembiapo ojeguerokuhyjéva. Umi imombe'ugua'ukuéra ojehecharamovéva apytépe oĩ “antropología Enxhet de la Esperanza”, “el origen de las plantas”, “el origen de los animales” ha “el origen del fuego de la cocina”. Haimete opavave ko aty rehegua ojehecha tetãpehẽ Presidente Hayes ha Boquerón-pe. Ko aty oguerekóva hetave ava ojeipapáva censo rupive. Ary 1981-pe, ojeipapa 8.770 ava. Censo ary 1992-peguápe, ojeipapa 9.501 ava. Chase-Sardi tembikuaarekápe, oñembohéra 18 aty. Oñemohenda ko'ãva tenda rupi: Madame Linch, Asunción-pe, Pozo Colarado-pe Estancia Santa Juanita, Puesto Estrella Sola, Estancia Riachito, Estancia Yasamathasla, Riacho Grande, Deolinda, Los Lapachos, Estancia Lota S.A, Estancia Amora, Estancia Lucero, Esperanza, Misión Central Makthlawaiya, Rancho del Monte, Puerto Karaja Vuelta, Estancia Buena Vista, Estancia Quebrachales, Estancia Bretona, Estancia Los Tamarinos, Estancia Salazar, Estancia Alborada, Estancia Yakukay, Estancia Maroma, Estancia Ledezma, Estancia Medina-kue, Estancia Setenta y Cinco, El Estribo, Santa Fe, Paratodo I, Dos Palmas, San Carlos, Palomito, Alegre, Caranda, 20 de Enero, Yatmata, Sombre Piri, Nazareth, Sombreo Piri-Enxet, Muijik, Km 270, Km 316, Pome, Campo Largo, Campo Nuevo, Natem Amyip, Paz del Chaco, Nueva Vida, San José, Armonía, Pozo Amarillo Centro, Pozo Amarillo Colonia 1, Pozo Amarillo Colonia 2, La Esperanza, Benjamín Aceval-pe, La Patria, Laguna Hũ, Puerto Pinasco-pe, Hoffnungsau, Kronstal, Hochstadt, Molino Menonita. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: LENGUA Ava Ava Sanapana ko aty ha'e avei Maskoy reheguakuéra, iñe'ẽtee Sanapana, heratee Kasnapan, ambue atykuéra ohero chupekuéra, Lengua-kuéra ohero Kyisipan ha Angaitekuéra katu ombohéra Saapan. Época Colonial aja, Mbaja ha Chañekuéra omuña chupekuéra, upe aja ha'ekuéra omonda kuña Zamuco Ayoreo ha Ishir, oikóva ijyvy rembe'y jerére, ha ogueraha itapỹikuérape. Ary 1850-pe, oñeag̃ui ysyry Paraguaygui, oñembojoajuhápe Riacho Alegre ndive, ojapo hag̃ua trueque blanco-kuéra ndive, oguereko hikuái mymba ka'aguy, mymba saite pirekue ha avei ñemitỹngue ome'ẽ hag̃ua ha'ekuéra oipotávare. Ambue ary oĩhápe gueteri industria tanino rehegua hetámi oiko hikuái puerto rupive, Puerto Pinasco ha Puerto Casado ha y obrajes-pe, umíva ha'e tenda ka'aguýpe ojeityhápe quebracho pytã ojegueraha hag̃ua industria-kuérape oñemboa'apo hag̃ua hese. Oñemboty fabrica-kuéra ha isarambipa hikuái umi estancia rupi, menonita-kuéra ndive ha avakuéra anglicano ha católico ndive. Tendakuéra oikohápe Ko'ág̃a rupi oñemohenda ijyvyetépema, jepéramo oĩha gueteri aty oikóva estancia ha ambue henda oguerekohápe mba'apo sapy'agua. Aty hetaveha oĩ La Esperanza, ko aty kóvare oñangareko menonita-kuéra, ha'éva peteĩ asociación. Avei Nueva Promesa, Zalazar, Laguna Pato, La india, Pozo Colorado-pe, Laguna Salada; sa'ive oĩ hikuái Misión La Patria, oĩva ko'ápe oñembohéra Angaite, péicha ohekombo'e haguére anglicano-kuéra chupekuéra. Ohaygua reko, mba'erepykuaa, tekombo'e, tembi'urã Hembiapo oikove hag̃ua ojeko jeporekáre ha mba'apo jornaleroícha. Ja'ehaguéicha opa rire fábrica tanino rehegua isarambi ha ndaijyvýimarõ hikuái péicha oikove. Menonita, Misión Anglicana ha atykuéra Riacho Mosquito-yguápe, Sanapanakuéra omba'apo hikuái yvýre, ñemitỹme oikove hag̃ua, oĩ tenda omba'apohápe mymba ha vaka ñemoñáme. Omymba juka hag̃ua hikuái oipuru hu'y, ndoikuaáigui ambuéichagua tembipuru upevarã. Opirakutu hag̃ua oipuru raẽkuri hembipurukuéra ha upéi misiones religiosas ohekombo'e chupekuéra oipurukuaa hag̃ua anzuelo. Ojapo jave iñembo'e jeroky hikuái, opurahéi, ha ojeroky, ko tembiapo oñemomba'eguasu ijapytepekuéra. Kuña ojapóta vove iniciación ojeipuru rovara'anga ha avei ao ñemonde ani hağua ojeikuaa mávapa ha'e upe ava. Apopy ha tembipurukuéra ojeipurúva Sanapanakuéra ojapokuaa pumbasy; ha'ekuéravoi ojapokuaa hembipuru upevarã, taha'e flauta, tambor, violín ojejapóva samu'ũgui. Alfarería ha'ekuéra ojapóva ha'e umi tembiporu oipurumeméva, kambuchi, japepo, kuimbe, ñai'ũgui ojejapopyréva; ko'ág̃a oipuru tembiporu oñeme'ẽva chupekuéra. Ko tembiapo ha'émi peteĩ tembiapo kuñánte ojapóva. Avei mitãnguéra Sanapana ojapokuaa ñai'ũgui mymba ra'anga taha'e, kavaju, vaka, jagua, guyra ha hetave ha'ekuéra oikuaáva. Kuña Sanapana, katuete ambue aty táva Chaco-peguáicha, ojapokuaa tejido, ojapo voko, manta, kyha, poncho ha faja Karaguatágui. Andai pirekuére ha'ekuéra tata reheve ojapo ta'anga ha jeguaka hetáichagua, rombo, curva ha triángulo. Jerovia ha mombe'ugua'ukuéra Karai Dr. Femando Pages Larroya, omombe'u ha'ekuéra oguerovia oĩha "alma de los sueños", "alma de los muertos" ha imbareteha. Ojeke jave pe ã osẽ hetégui, kérape ojehecháva ha'e pe ã jeiko, ha péichahágui ikatu ojuhu ñemano, ñemano oiko ã ojuhuhaguére aña hapépe ha ndojevyvéi hetépe. Osẽ rire hetégui pe ã opyta oikundaha tenda oiko haguépe pe ñemano. Avei pe ã oiko ka'aguýre, yvyapasusũre, ha oñondivepa oiko ojoapykuéri pyharekue yvágare. Ko mba'e nomboykéi Maskoy-kuéra jerovia, umi jeroviápe oñemoĩveva'erã ojegueroviaha ã opytaha yvágape oĩhápe peteĩ tenda kóichagua. Ha'ekuéra ojoapytépe oguerovia ka'aguy póra ikatuha oporombotavyraiha, ha'ekuéra he'i ikatuha omboguevi sonaja, purahéi ha jeroky ñembo'e ojapóva chaman-kuéra heta pyhare pukukue. Ha'ekuéra oipuru opáichagua "talisman" ojajapóva mbói rete pehẽngue, ñandu rague, pysãpẽ, kangue, opáichagua mymba rãi ha guyra rague. Ipehẽnguekuéraicha, Enxet-Lengua, Enxet-Sanapana avei isarambi estancia ha colonia menonita-kuéra ndive. Sanapanakuéra ojehe'a heta te'ỹinguéra ndive oikohápe, péva ombohasy jehechakuaa mavaitépa ha'e heseguakuéra. Ha'ekuéra voi, heta jey oikose ambue atyguáicharamo, umi ndojejahéiva rehe. Oiko hikuái Pozo Colorado, Estancia San Dionisio, Estancia San Ramón, Estancia Salazar, Estancia La Esperanza, Estancia Nueva Promesa, ha Estancia Buena Vista II-pe. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: SANAPANA Ava Ava Angaite, katu héra guaranimegua rupi ojekuaa; héra ojekuaáva atýpe Enslet. Lengua-kuéra ojehero Kyoma, he'iséva tapicha opaichaguáva, ohechaukávo péicha ha'eveha ambuégui. Iñe'ẽ Maskoy ñe'ẽnguéra aty pegua. Tendakuéra oĩháme Oĩ aty tuicha tuicháva Angaitégui oĩva San Carlos, ysyry Paraguái rembe'ýpe, avei Puerto Pinasco yvytu ro'ysã gotyo; oĩ Angaité Puerto Casado gotyo ha avei yvykuéra ojekuaáva Riacho Mosquito-ramo, Puerto Casado yvyty'aku gotyo. Avei oĩ Santo Domingo-pe ha'éva peteĩ tava'i oĩva 17 km. Teniente Montanía yvytu'aku gotyo (Boquerón tetã pehẽme). Ohaygua reko, mba'erepykuaa, tekombo'e, tembi'urã Imba'erepyme'ẽ ha'éva'ekue yvyramata'a, mymbajuka ha pira jeikutu; oguereko ikokue michĩmi ha mymba ogayguápe g̃uarã. Oñembojehe'a tapichakuéra ipire morotĩvandi Río Paraguay rupi, ome'ẽvo peteĩ mba'e, ambue katuete ome'ẽva'ẽva'erã avei peteĩ mba'e ha'e oikotevẽva, ndaipóri viru ijapytepekuéra. Tembipurukuéra mymba ha avajuka hag̃ua omoambue mymba ka'aguy pirére. Ary 1900 peve oiko hikuéi péichante, upépe ae oñepyrũ oĩ tanino tendao apoha porãve, Chákope (Puerto Pinasco 1907-me ha Puerto Casado, ary 1880-pe) ha y estancia-kuéra omongakuaáva mymbakuéra Puerto Casado-pe. Hogakuéra jepiveguáicha oguereko peteĩ kotýnte ojeipysóva 20 térã 25 m² rupi. Ojejapo karanda'y mátandi oikokuaávape mokõi, mbohapy ogaygua. Ogahoja avei ogueraha karanda'y máta, ogapepo katu ogueraha palma rogue, kuarahy jopépe g̃uarã, oky vove nombopy'atytýi chupekuéra. Kuñanguéra estancia-peomba'apo óga mopotĩháraramo ha avei aojohéipe. Heta jeýpe ojapóva'erã tembi'u estancia ñangarekohárape. Jerovia ha mombe'ugua'ukuéra henondevéva Heta mombe'ugua'u ohechauka Angaite jerovia ha rekokuaa. Ko'ã mombe'ugua'u oñe'ẽ Ava reñóigui; Jaguarete reñói; omanóva ruvicha; yvága ñemohendapa; aña ka'aguypegua ha ambueve. Angaitekuéra jepivegua oikove Presidente Hayes tetã pehẽ gotyo, katu oĩ mokõi aty tuicha Concepción ha Boquerón gotyo. Opakuetévo tanino tenda apoha porãve, ko'ã te'ỹi oheka ambue tenda omba'apo hag̃ua, hetave estancia-kuéra rupi, hasyvehápe oñangarekove hekoteére. Hekotee mbyaihágui oñe'ẽ Ramón Fogel (1988-pe), he'iháicha Chase-Sardi (1990, Togue 66). Imbovyve ohóvo upévare ko aty. Diez Lenguas ha Santo Domingos ha'e tava'i oñemopyendáva ary 1975 rupi. Oĩ apañuái ojekuaa hağua mboýpa hikuéi ha umi ojekuaáva Angaitéramo, ko'ág̃a ojejuhu oñemohendaha ambue atýpe ha ambue mba'e oñeimo'ãva ikatu ndojeipapái upe tapichápe, upévare ndojeikuaái oikoha. Umi tenda ijatýva hikuái ha'e Las mayores Kora'i, Diez Leguas, San Carlos, Santo Domingo ha atyita upe tenda ojekuaáva ko'ág̃a La Patria-ramo, upépe katuete oĩ umi ava omba'apóva'ekue Puerto Pinasco-pe. Estancia Cora'i, Estancia Buena Vista, Estancia Quebrachales, Banco San Carlos, Estancia Salazar, Estancia Dos Estrellas, Santa Isabel, La Patria Carpincho, La Patria, Laguna Tuja, Estancia Amalia, Tupãsy Renda. Boquerón-pe: Santo Domingo. Kidd ha Von Bremen arandukápe, Angaite-kuéra oñembyaty irundy atýpe ohupytýva 1267 tapicha. Ary 1993 avakuaatyhára Wiman Slahl oimo'ã aty Angaité ohupyty 1904 tapicha. Heta tendápe Angaitekuéra oiko Sanapanakuérandi, umíva ha'e: La Patria, 12 de Junio, Kayawe Atog Kelasma. Ricardo Mosquito-pe oiko mbohapy aty: Toba Maskoy, Angaite ha Guana. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: ANGAITE Ava Ava Manjui tekochaukahakuaa ñe'ẽporãhaipyrépe ojekuaa Choroti térã Chorote-ramo, katu ojekuaa yojwaya-ramo, oñeimo'ãva he'iséva "oúva pykasúgui" ha'e Mataco ñe'ẽnguéra aty pegua. Tendakuéra oikohápe Oiko Argentina, Paraguay ha Bolivia hembe'y rupi. Oĩ atykuéra Río Pilcomayo rembe'ýpe ha ambueve Cháko Boreal gotyo, oñehenóiva avei "oĩva okápe" térã "ka'aguypeguáva". Ohaygua reko, mba'erepykuaa, tekombo'e, tembi'urã Oĩ Manjui aty oikóva Nivaclé apytépe, ohekávo péicha teko porãve. Hembe'yguáva ojekuaa mbohapy aty tenda oikohágui, ysyry guasúgio. Ambue aty hekopeguáva (Paraguái Cháko ka'aygua), jajuhu mokõi aty, thiawaa thiele (heiséva "yvytu'aku oĩháme") jahechaháicha, Manjui Paraguái Cháko réra oñe'ẽ yvytu rehe. Oimo'ãva ava ipire morotĩvagui iñambuete voi, naiporãi, ha ãichagua tapicha oho vove hedapekuéra ha'e peteĩ mba'e añameguáva ha katuete oheja ha ohapýva'erã hogaoita oguerekóva. Manjui ko'ãgua oĩ tupão Anglicana, Pentecostal ha "Nuevas Tribus" poguýpe. Ko mba'e omyengovia umi vy'aguasu ha'ekuéra oguerekóva ijepokuaápe ha ko'ág̃a ha'e peteĩ ñembyaty añónte. Manjui-kuéra omohenda ary arangekuéra heta hendápe. Nahkap ojegueromandu'a jasypateĩ-jasypakõi meve; jasy yvyramata'akuéra hi'aju vove, algarrobo-icha; ko'ã arange rupi ojejapo heta vy'aguasu ojey'úvo algarrobo rykue. Ojejapo jeroky guasu ápe ha pe gotyo, oñepyrũháme mitãrusukuéra meña ñembohe'a oñondive, oñembohasa tembi'u ha mba'e ojey'u hag̃ua, tapichakuéra ambue atypegua ou hendapekuéra ha upépe oñepyrũ joaju ñemedáme g̃uarã, angirũ pyahu ha avei ñoãirõme g̃uarã. Jasyteĩ – Jasykõi meve ha'éva'ekue kilaship, jasykuéra ñeñotỹme g̃uarã; jasyapy ha jasyrundy aja, jwitip (helada), ka'avokuéra sapy'ánte ndokakuaaporãi; jasypo-jasypoteĩ meve, ha'éva'ekue kiwowop (ka'avokuéra ndojepurúiva mba'evépe g̃uarã), jasykuéra hypy'ũvéva; jasypokõi há jasypoapy há'e thlop (yva ra'ỹi), ha'e jasykuéra oñeikotevẽhápe, oje'úva tembi'u oĩva mba'eyru ñongatuhápe, oñemotendeve harina há yva ra'ỹinguéra, ipahápe, jasyporundy-jasypa peve nawop (yvoty), arayvoty ha kakuaa arange. Aty Manjuí ijapu'anuga. Ogakuéra hi'ag̃uívape oĩ ogayguapegua, ho'úva oĩmíva guive. Tapichakuéra óga ykeregua ndive oiko porã hikuéi. Óga ypýpe kuñanguéra oikóva'erã iména ndive, oñembohekóvo péicha ogaygua uxorilocal. Ymaitépe kuimba'e ikatu oguereko heta kuña ijerére. Katu, kuimba'e oñangarekóva'erã kuña rogayguáre. Apopy ha tembipurukuéra ojeipurúva Umi mba'e apopypegua ojapóva gueteri Manjui-kuéra, oñemotenonde, umi ojejapóva palo santo-gui, ha'éva upe yvyramáta ojehechavéva Chákope. Omoha'anga heta mba'e ha jepiverõguáicha oñembosa'y avei. Omoha'angaporãitereígui, ojehechakuaa mymbakuéra rague ha mba'e. Jerovia ha mombe'ugua'ukuéra henondevéva Manjoi-kuéra, oikuaa ha ohayhu heta ndaha'éiva ko yvy ape árigua. Jasy ha Kuarahy (Kilai), ha'e umi ojeheharamovéva. Oĩ heta káso oñemono'õva jerovia rehegua, Manjui-kuéra rehegua. Misión Santa Rosa-pegua, oĩva Misión “A las nuevas Tribus” poguýpe, ha'e upe aty tuichavéva oguerekóva Manjui-kuéra, jepevérõ heta tapicha isarambipa upe rupi ha omymbajuka ho'u hag̃ua hembi'úicha ha omba'apo péicha péichante. Ambue aty tuicha oĩ Pedro P. Peña ha omoirũ chupekuérape Vicariato del Pilcomayo. Avakuaatyharakuéra Stephen Kidd ha Wolken Von Bremen-pe g̃uarã ko atýpe oĩ 150 tapicha rupi ha he'ívare Wilmar Stahl, ary 1993-ma ohupyty 170 tapicha. Ko'ápe ikatúma ojejuhu Choroti-kuérape (oñehenoiháicha avei Manjui-kuerape) heta atykuéra Nivaclé, ikatu'ỹre ojekuaa mboýpa hikuái. Misión Santa Rosa, Estancia Elviraha Misión Vicariato-Pilcomayo, opaite Pedro P. Peña-pe. Oĩ aty te'ỹi Manjui rehegua Colonia 22, tava'i Neuland-pe. Misión Pedro P. Peña ha Sandhorst, tava'ikuéra ojekuaáva Nivaclé-ramo. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: MANJUI Ava Ava Tóva maskoy héra ndojeikuaái moõguipa ou, ojeguereko niko Tova ha'eha Guaikurukuéra pehẽngue. Omombe'u táva Puerto Casado-ygua, fábrica de tanino, omba'apóva upépe siglo XX mbyte peve, técnico-kuéra oúva'ekue Argentina-gui, ndaje ombohéra Tóva chupekuéra, ko téra ha'ekuéra oikuaa, péicha oñehenói haguére te'ỹinguérape hetãme, upépe Tóva oñemohenda Provincia Chaco ha Formosa-pe jepiveguáramo. Tembiasa rupive ojehecha mba'eve ndouporãiha chupekuéra, ary 1885 ojejapo peteĩ Ley de Venia de Tierras, ko léi rupive ikatu ojehepyme'ẽ yvy tuichaicha taha'e karai poguasu térã empresa privada kuérape. Ko léi og̃uahẽ ary 1889-pe Puerto Casado-pe, péicha upépe oñepyrũ omba'apo ñepyrũ fábrica de tanino, karai Carlos Casado mba'éva, upéi oñemopyenda estancias, tenda hérava Tupã Renda-pe. Ko'ã mba'e ha avei ojejapo ferrocarril raperã, oikéva 150 Km, Puerto Casado kuarahyreike gotyo, omoambue hekohakuéra ha upekuévo ijepokuaa, imba'e'apo. Kóva ko aty ho'a poguasukuéra poguýpe he'iséva ohejapa hague ijeiko jepivegua, upe ára peve ha'ekuéra oikove pirakutu, mymba jukaha ha ñemitỹháraramo, oiko hag̃ua chuguikuéra esclavo, omba'aporeinunga upe empresa-pe. Iñe'ẽ jepe iñambue chuguikuéra, heta ijapytépe, omba'apóva paraguayo ndive, oheja iñe'ẽ teete, ha oñe'ẽ ñepyrũ Guarani ndoikuaaporãivape. Kaña, sífilis, tuberculosis ha ambue mba'asykuéra ndaha'éiva heseguakuéra, ha upévare ojukaparei chupekuéra, ndoikuaáigui mba'éichapa ojokóta. Tendakuéra oikohápe Umi ojesarekóva te'ỹinguéra rehe, avakuaatyhára, pa'ikuéra, ha abogado-kuéra oñombyaty ha omba'apo mbarete, estado oguenohẽ hag̃ua yvy empresa Casado S.A.-gui, ha kóva ko tembiapo rupi, ary 1987, yvy 30.000 hectáreas tuicháva oñeguenohẽ ko empresa-gui ha ome'ẽ Toba Maskoy-kuérape, tenda ojeikuaáva Riacho Moskoy, Riacho Mosquito, upépe oñemohenda po aty oñopehẽnguéva ha oñepyrũ tekove pyahu ko'ág̃a ijyvyteépema. Aty tuichavéva Toba Maskoy rehegua oñemopyenda Casanillo-pe, yvy 10.000 hectáreas ojepysohápe, imombyrýva 60 km, Loma Plata yvytuaku gotyo. Ohaygua reko, mba'erepykuaa, tekombo'e, tembi'urã Ko'ã mba'épe avei ojehecha imba'e'apokuaa iñambuehague, ojapo hetáichagua tembiapo oikove hag̃ua. Oguereko kogamimi oñemitỹhápe opáichagua ka'avo ikatúva, avei mymba ñemoña; peichavérõ tembiapo ojapovéva ha'e mba'ereroja tenda naimombyrýiva upe oikohágui. Avei ojapo tembiapo estancia mombyryveha rupi. Ñañe'ẽtaramo jerovia rehegua guive, ko'ág̃a menonita ijerovia rehe omba'apo mbarete hesekuéra oheja hag̃ua hikuái ijerovia. Ko aty ha'e upe ojehe'avéva ndaha'éiva heseguáre, ambue aty te'ỹi rehegua oikóva Chaco yvytuaku gotyogua napéichai. Ja'ehaguéicha imba'e'apokuaa iñambue ñepyrũ oñemohendárõguare industria taninera, oñemboty rire oñepyrũ oikoparei hikuái ápe ha pégotyo tembiguáirõ yvyjarakuéra poguýpe. Ko te'ỹi aty oñemboherasekuri Enscet. Santa Elena, táva San Lorenzo-pe, Pozo Colorado-pe, Carpa-Kue, Pozo Amarillo, Casanillo, Linda Vista, Pozo 3, Campo Rayo, Campo Aroma, Laguna Porã, Mariscal Estigarribia-pe Yalve Sanga, Edental, Lndenau, Bergfeld, Fuerte Olimpo-pe Estancia San Juan, Castilla, Machete Viana, La Victoria, Patria Livio Fariña, ha Km. 39-40-pe. Avei ko aty oiko ohekahápe imba'aporã ha hembi'urã, upévare, ndopytái haguére peteĩ hendápe ndaikatúi ojeipapa porã mboýpa oĩ hikuái. Joaju Ohai: Matilde Galeano, Guarani Meme: TOVA MASKOY Ava Siérra Leõ, héra tee niko Tavakuairetã Siérra Leõ (Ingleñe'ẽme: Republic of Sierra Leone; krio ñe'ẽme: Sa Lon térã Sa Lone) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva Áfrika ipéhẽngue kuarahyreikeguápe. Ijerére ojejurhuyvate gotyo tetã Gynéa, ñemby kuarahyresẽ ngotyo upe tetã Livéria ha ñemby kuarahyreike gotyo paraguasu Atlántiko. Héra ko'ãgagua ou Poytugañe'ẽgui: Serra Leoa, he'iséva "Yvytyrysýi Leõ". Saro'y XVIII jave ko tetãme heta oñeñemu yvypóra kuéra tembiguái ramóicha. Upe tetã ijykeguáicha Livéria, Siérra Leõ oñepyrũ peteĩ tekoha hekosãsóva umi tembiguái ijara'ỹmape guarã, umíva ojapo ko tetã itavusu ary 1791-pe, Freetown. Ary 1808-pe, Freetown oike Tavetã Joaju ipoguýpe peteĩ kolóniaicha, ha amo ary 1896-pe opa tetã yvy apekue oike Tavetã Joaju ipoguýpe, Siérra Leõ ohupyty isãso ary 1961-pe. Ary 1991 guive ary 2001 meve, Siérra Leõ ohasa asyite oikógui ñorairõ guasu omosarambietéva. Ñorairõ ko tetãme ojuka amo 50.000 tapichakuéra, ogakuéra ha tetã mba'ekuéra oñehundi, ha amo mokõi sua Siérra Leõ retãygua ova hetãgui ambue tetãme. Ary 2002 jasyteĩme, Siérra Leõ mburuvicha, tendota Ahmad Tejan Kabbah, omombyta ñorairõ, Tavetã Joaju ñepytyvõre, CEDEAO ha ONU ñepytyvõ avei. Siérra Leõ retãme oiko avei upe mba'asy isarambíva évola 2014 pegua ku tetã Livéria ha Gynéa avei, amo 11.300 tapichakuéra omano ã mbohapy tetãme, 2014 guive 2016 meve. Mandu'apy Joaju Sitio oficial del gobierno de la República de Sierra Leona (Ingleñe'ẽme) Órgano Nacional de Turismo de Sierra Leona Sitio Oficial (Ingleñe'ẽme) Sierra Leona.org {{Ficha de país | nombre_oficial = Tavakuairetã Ñembyatypyre Somália | nombre_oficial_idioma = somalí | otro_nombre1 = جمهورية الفدرالية الصومال | otro_nombre1_idioma = árabe | otro_nombre1_transliteración = Jumhūriyyat aṣ-Ṣūmāl al-Fideraaliya | nombre_español = República Federal de Somalia | nombre_común = Somalia | imagen_bandera = Flag of Somalia.svg | imagen_escudo = Coat of arms of Somalia.svg | imagen_escudo_tamaño = 120px | símbolos = | imagen_mapa = Somalia (orthographic projection).svg | lema_nacional = Iska wax uqabso(Somaliañe'ẽme: 'Jekopyty') | himno_nacional = Qolobaa calankeed(Somaliañe'ẽme: «Pemomba'e Tetã») | archivo_himno_nacional = | capital = Mogandísio | capital_población = 1,5 a 3 millones | capital_coor_fmt = | capital_coor = 2_04_N_45_21_E 2°04'N 45°21'E | capital_mas_poblada = Mogandísio right|20px | idiomas_oficiales = Somaliañe'ẽ ha áraveñe'ẽDe acuerdo al artículo 7 de The Transitional Federal Charter of the Somali Republic: Los idiomas oficiales de la República de Somalía serán el Somalí (Maay y Maxaatiri) y el Árabe. Los idiomas secundarios del Gobierno Federal de Transición serán el Inglés y el Italiano. | gobierno = Tavakuairetã amandajerapépe ha ñembyatypyre2 | dirigentes_títulos = TendotaSãmbyhyhára peteĩha | dirigentes_nombres = Abdullahi MohamedHassan Ali Khaire | fundación = Sãso | fundación_hitos = • Arange• Ñemopeteĩ• Tetã Socialista• Ñorairõ guasu• Léi guasu | fundación_fechas = Itália ha Tavetã Joaju pegua26 jasypoteĩ ary 19601 jasypokõi ary 196021 jasypa ary 196926 jasyteĩ ary 199120 jasypoapy ary 2012 | superficie = 637 657 | superficie_puesto = 44 | superficie_agua = 1,6 % | fronteras = 2385 km | costas = 3025 km | población = 14 317 996 (2016) | población_puesto = | población_densidad = 20 | PIB = US$ 6207 sua | PIB_año = 2016 | PIB_puesto = | PIB_per_cápita = US$ 434.21 | IDH = 0,364 | IDH_año = 2016 | IDH_puesto = 190 | IDH_categoría = Ivai | moneda = Chelín somalí SOS | gentilicio = Somalí | horario = EAT (UTC +3) | horario_verano = | | cctld = .so | código_telefónico = 252 | prefijo_radiofónico = 6OA-6OZ | código_ISO = 706 / SOM / SO | miembro_de = ONU, UA, Liga Árabe, IGAD | notas = 1 Ñe'ẽ ojeipurúva ñesãmbyhýme2 Ñesãmbyhy ñembyatypyre ha ñesãmbyhy peteĩva ONU omoneíva. }} Somália térã Somalía (Somaliañe'ẽme: Soomaaliya; ha áraveñe'ẽme: الصومال, As-Sūmāl''), héra tee niko Tavakuairetã Ñembyatypyre Somália, ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Áfrika Ratĩme, Áfrika ijyvy pehẽngue kuarahyresẽyguáme. Ijerére ojejuhu kuarahyreike ha yvate kuarahyreike gotyo tetã Etiopia ha Jimbúti, ñemby gotyo tetã Kéña, yvate gotyo ojejuhu upe parapyte Andẽ pegua, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu paraguasu Índiko. Somália ohasa rire upe ñorairõ guasu ipukuitéva, hetãvorenguéra oñembovo tetã michĩ hekosãsóvaramo, ha tavakuairetã ñesãmbyhy'ỹ opyta hikuái. Amo ary 2004-pe heta aty ojokuaiséva omonei ojapo hag̃ua ñesãmbyhy ombuekoviáva ha upéicha omopeteĩ ko tetã. Ipahápe, amo ary 2012-pe oñemoañete Léi guasu pyahu ojokuaikuaáta tetã ñembyatypyre. Heta marandu ñemyasãiha he'i Somália hína peteĩ tetã ndoikóiva. Ko tetã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ha'e niko táva Mogandísio, paraguasu Índiko rembe'ýpe. Mandu'apy Joaju Somália Ñesãmbyhy Henda tee internet-pe (ingleñe'ẽme) Marandu opaichagua Somália rehegua (karaiñe'ẽme) Perfiles de países de la FAO: Somalia Página para realizar Donaciones ante la extrema hambruna, organizado por el Programa Mundial de Alimentos Mogandísio (Somaliañe'ẽme, Muqdisho; áraveñe'ẽme, مقديشو Maqadīshū) ha'e niko peteĩ táva tetã Somália ipehẽngue ñemby kuarahyresẽyguáme, ko tetã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra, upéicha ko táva hína táva tuichavéva ha tenondeguavéva Somália retãme, ojejuhu paraguasu Índiko rembe'ýpe. Joaju Somália Seilãu térã Sri Lanka (héra tee niko Tavakuairetã Jekopytyjojápe Socialista Sri Lanka (Seilãuñe'ẽme: ශ්‍රී ලංකා ප්‍රජාතාන්ත්‍රික සමාජවාදී ජනරජය, Sri Lankā Prajathanthrika Samajavadi Janarajaya; támil ñe'ẽme: இலங்கை சனநாயக சோஷலிசக் குடியரசு, Ilaṅkai caṉanāyaka cōṣalisak Kuṭiyarasu) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ijyvy apekue hína peteĩ ypa'ũme ojejuhúva Ásia-pe, Vengála parapyte yguasu mbytépe, iñesãmbyhy niko mburuvichavy rapépe oĩ. Ijyvy apekue oñemohenda upéicha: porundy tetãvore ha 24 táva aty. Ymaguare, ko ypa'ũ ojehero téra opaichagua: «Lanka», «Lankadvīpa», «Simoundou», «Taprobane», «Serendib» ha «Selan», ipahápe tapichakuéra ombohéra ko tenda «ypa'ũ héra hetaitereíva». Kolónia ára jave, ko ypa'ũ oñembohero «Seilãu». Ijyvy ysaja hekope'ỹgui ha oĩgui Índia hi'aguĩ tapichakuéra ombohéra avei ko ypa'ũ «Índia resa'y». Ymaguare guive Seilãu ha'e yvy ombojoajúva Kuarahyreike Asia ha Ñembykuarahyresẽ Asia ygarata jehópe, ko ypa'ũ oĩgui imbyteitépe, ymaguare guive ko tetã Vúda rekotee ha jerovia hendaite avei. Ko'ãga ko tetã hekojoparaite, ijerovia opaichagua ha hetãygua ijypykue opaichagua avei, ko tetãme mbohapýgui peteĩ tapicha ijerovia Vúda rapére, oĩ avei hetaite ijerovia Indu jeroviáre, Hesu rapére ha islãre. Umi ijypykue Seilãuygua hetave hína, oĩ avei umi ijypykue támil, árave kuéra, ijypykue Malásia retãygua ha ambuéva. Seilãu herakuã ojapo ha oñemu yvyrapetái, mba'e tykuarã, taperyva, ysy ha mbokaja, ijyvy apekue ojejuhu heta mba'eapopyha ha ojehecha ko tetã oñemomba'eheta pya'e. Ko tetã hetaite mba'e rechaukarã porã avei, ika'aguy hetáva ha y rembe'y porãitéva. Heta ary Seilãu oñesãmbyhy ae ha upéi Poytuga ha Olánda ojapo ikoloniarã amo saro'y XVI guive, oñembohasa mboyve ypa'ũ ñesãmbyhy Mburuvi Vyretáñame guarã ary 1815-pe. Ñorairõ Guasu Mokõiha oiko jave, ojeipuru ko tetã oñembosako'i oñorairõ hag̃ua Mburuvi Hapõ rehe. Ñemongu'e guasu heta atýgui ohekáva jokuaikuaa hekosãso oiko saro'y XX ñepyrũme, upéicha ohupyty isãso ary 1948-pe. Ko tetã táva tuichavéva hína Kolómbo, ha itavusu hína táva Sri Jayawardenapura Kotte. Mandu'apy Joaju Battle Progress Map Ministry of Defence Sri Lanka, Public Security, Law & Order Página oficial Turismo Sri Lanka Sri Jayawardenapura Kotte, hérava avei Kotte, ha'e tetã Seilãu (hérava avei Sri Lanka) itavusu ary 1978 guive, oñembohasa rire Seilãu Retã Amandaje Guasu ko távape. Ko táva ojejuhu upe táva guasu Kolómbo hi'aguĩ, Seilãu itavusukue ha itáva tuichavéva, ñemby kuarahyresẽ ngotyo. Joaju Sri Lanka táva Kolómbo, hérava avei Colombo, ha'e tetã Seilãu (hérava avei Sri Lanka) itáva tuichavéva ha itavusukue ary 1978 peve. Ko'ãga hína oiko ko táva amo 600.000 tavayguakuéra. Ko táva hi'aguĩ ojejuhu Seilãu itavusu pyahu Sri Jayawardenapura Kotte, ñemby kuarahyresẽ ngotyo. Joaju Sri Lanka táva Tavakuairetã Ndominikagua térã Tetã Ndominikagua (karaiñe'ẽme: República Dominicana) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva oĩva Karíve-pe, ypa'ũnguéra Karíve pegua atýpe, ha peteĩ umi 35 tetã hekosãsóvagui Amérika pegua, ijyvy apekue niko upe ypa'ũ La Española ipehẽngue kuarahyresẽ. Ko tetã ha'e peteĩ umi 13 tetã hekosãsóvagui oĩva Karíve-pe. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra hína Santo Domingo. Ijerére ojejuhu yvate gotyo ku paraguasu Atlántiko, kuarahyresẽ ngotyo yrape Mona, upe yrape guasu oĩva ko tetã ha Puerto Rríko mbytépe, ñemby gotyo para Karíve ojejuhu, ha kuarahyreike gotyo tetã Haiti, tetã ambuéva ijyvy apekue oĩ La Española ypa'ũme. Ko tetã yvy apekue ohupyty amo 48 730 km², upéicha ko tetã hína tetã tuichavéva mokõiha Karíve-pe, Kuva rire, ha oiko ijyvýpe amo 10 500 000 tapichakuéra ary 2010-pe. Umi taíno oiko ko tetã yvýpe saro'y VII guive, ary 1492-pe oguahẽ Kiritóval Kolõ ko ypa'ũme ha upéicha oñepyrũ Epáña ikolónia peteĩha Amérika-pe, oñembohéra Santo Domingo, ko tetã itavusu ko'ãgagua ha Epáña tavusu peteĩha Amérika-pe. Ohasa rire mbohapysa ary Epáña ipoguype ko tetã ohupyty isãso ary 1821-pe, hákatu tetã Haiti oñembojára Tavakuairetã Ndominikagua yvýre ary 1822-pe. Ipu'aka rire upe ñorairõ hekosãsorã ary 1844-pe, umi Ndominikagua retãygua ohasa hetaite mba'e asýre oñorairõgui joapytépe, ho'a avei Epáña ipoguýpe avei (1861-1865), hákatu Epáña noñembojárari hekosãso rekóre. Tetãvore Joapykuéra oñembojára avei ko tetãre ary 1916 guive 1924 peve ha, upéva rire, poteĩ ary ipy'aguapy ha oñemomba'eheta Horacio Vásquez ñesãmbyhýme (1924-1930), ha upéi ou porokuái hatã Rafael Trujillo ñesãmbyhýme (1930-1961). Upe porokuái hatã rire ou ñesãmbyhy sarambíva ha pyta'ỹ (1962-1964), ipahápe oiko ñorairõ joapytépe ary 1965-pe, opákuri oguahẽvo Tetãvore Joapykuéra oguerúgui iñorairõhára aty, upe rire ou heta porokuái hatã ha jekopytyjoja'ỹva, techapyrãme Joaquín Balaguer (1966-1978 y 1986-1996), porokuái hatã Antonio Guzmán Fernández ñesãmbyhýme (1978-1982) ha Salvador Jorge Blanco ñesãmbyhýme (1982-1986). Ary 1996 guive, Tavakuairetã Ndominikagua oñepyrũ oguata jekopytyjoja oporombuekoviáva rapépe. Tavakuairetã Ndominikagua tetã imba'ehetavéva porundyha Amérika Latina-pe ha tetã imba'ehetavéva Mbyteamérika-pe ha Karíve-pe. Herakuã oñemuitégui ha ojapógui asuka, ko'ãga hína ko tetã imba'ehetavéva ojejuhúgui ñemuha opaichagua. Hákatu heta ojehecha ñemomba'apo'ỹ, tetã rekuái pokarẽ ha ndaiporiha umi tetã remimoĩmbyre oñekotevẽva (y porã, tendyry, tekombo'e, tasyo ha ambuéva). Tavakuairetã Ndominikagua ha'e tetã omoguahẽvéva tapichakuéra ambue tetãgui ohecha hag̃ua henda porãnguéra Karíve-pe. Ko tetã hembiechaukarã hetaite, yvyty yvatevéva opaite Karíve-pe, Pico Duarte, ojejuhu ko tetãme, upéicha avei ikatu ojehecha ypa Enriquillo, ypa tuichavéva ha tenda yguasúgui iguyvéva Karíve-pe. Ndominikagua, upéicha ojehero avei, ha'e niko tetã hi'arahakumeméva ha ojehechahápe tekove'etaita porãite. Mandu'apy Joaju Tavakuairetã Ndominikagua Mburuvicha Santo Domingo, héra tee hína Santo Domingo de Guzmán, ha'e Tavakuairetã Ndominikagua itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra. Santo Domingo ojejuhu upe ypa'ũ La Española ipehẽngue ñemby kuarahyresẽme, para Karíve rembe'ýpe, upe ysyry Osáma osẽháme. Karai Bartolomé Colón, Kiritóval Kolõ ipehẽngue, omoñepyrũ ko táva ára 5 jasypoapy ary 1498-pe,​ upéicha oñepyrũ Epáña ikolónia peteĩha Amérika-pe. Ko távape oiko amo 2 581 827 tavayguakuéra. Joaju Tavakuairetã Ndominikagua táva UEFA Euro 2016 (héra tee hína Európa Vakapipopo Ñembosarái Guasu UEFA 2016 térã UEFA EURO 2016™) hérava avei Euro 2016, ha'e akue vakapipopo ñembosarái aty 15ha oha'ã umi tetã ñembosarái atykuéra oĩva Európa Vakapipopo Atykuéra Joatýpe (UEFA). Ojejapo Hyãsia retãme ára 10 jasypoteĩ guive ára 10 jasypokõi meve 2016 arýpe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D 12 Jasypoteĩ 2016 15:00 - 0-1 13 Jasypoteĩ 2016 15:00 - 1-0 17 Jasypoteĩ 2016 18:00 - 2-2 17 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 3-0 21 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 0-2 21 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 2-1 Aty E 13 Jasypoteĩ 2016 18:00 - 1-1 13 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 0-2 17 Jasypoteĩ 2016 15:00 - 0-1 18 Jasypoteĩ 2016 15:00 - 3-0 22 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 0-1 22 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 0-1 Aty F Ñembosarái pahague Aty 16 25 Jasypoteĩ 2016 15:00 - 1-1 (4-5 pen.) 25 Jasypoteĩ 2016 18:00 - Gales 1-0 Yvate Irilánda 25 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 0-1 (t.s.) 26 Jasypoteĩ 2016 15:00 - 2-1 26 Jasypoteĩ 2016 18:00 - 3-0 26 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 0-4 27 Jasypoteĩ 2016 18:00 - 2-0 27 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 1-2 Irundýva Mokõiva Paha Aty Gol 6 gol Antoine Griezmann 3 gol Gareth Bale Álvaro Morata Dimitri Payet Olivier Giroud Cristiano Ronaldo Nani 2 gol Bogdan Stancu Romelu Lukaku Radja Nainggolan Ivan Perišić Balázs Dzsudzsák Jakub Błaszczykowski Robbie Brady Mario Gómez Graziano Pellè Hal Robson-Kanu Kolbeinn Sigþórsson Birkir Bjarnason 1 gol Fabian Schär Admir Mehmedi Xherdan Shaqiri Aaron Ramsey Neil Taylor Ashley Williams Sam Vokes Andrej Duda Vladimír Weiss Marek Hamšík Eric Dier Jamie Vardy Daniel Sturridge Wayne Rooney Vasili Berezutski Denis Glushakov Luka Modrić Ivan Rakitić Nikola Kalinić Arkadiusz Milik Robert Lewandowski Shkodran Mustafi Bastian Schweinsteiger Jérôme Boateng Julian Draxler Mesut Özil Gerard Piqué Nolito Wes Hoolahan Emanuele Giaccherini Éder Giorgio Chiellini Leonardo Bonucci Ádám Szalai Zoltán Stieber Zoltán Gera Gylfi Sigurðsson Jón Daði Böðvarsson Arnór Ingvi Traustason Ragnar Sigurðsson Gareth McAuley Niall McGinn Milan Škoda Tomáš Necid Axel Witsel Toby Alderweireld Michy Batshuayi Eden Hazard Yannick Carrasco Armando Sadiku Burak Yılmaz Ozan Tufan Alessandro Schöpf Ricardo Quaresma Renato Sanches Eder Paul Pogba Gol en contra Ciaran Clark - -pe guarã Birkir Mar Sævarsson - -pe guarã Gareth McAuley - Gales-pe guarã Ñemoĩ pahague Mandu'apy Joaju Henda tee Internet-pe. Európa Vakapipopo Ñembosarái Guasu UEFA 2016 UEFA, héra tee hína Európa Vakapipopo Atykuéra Joaty (Hyãsiañe'ẽme: Union des Associations Européennes de Football), ha'e niko ko joaty guasu omohendáva ipype opaite umi tetã Europaygua atykuéra vakapipopo oha'ãva. Ko'ãga ojejuhu ko atýpe amo 55 vakapipopo atykuéra, UEFA hína peteĩ umi poteĩ aty ambuévagui oĩva FIFA ñeha'ãme. Mandu'apy Joaju Henda tee Internet-pe. Európa Vakapipopo Atykuéra Joaty Copa América Centenario Estados Unidos 2016, hérava avei Copa América Centenario térã Copa América Centenario 2016 (avañe'ẽme: 'Amérika Sa'ary Tembiesarái') ha'e akue upe Copa América rembiesarái jepigua'ỹva ojejapo ary 2016-pe. Conmebol ha Concacaf ojapo ko vakapipopo omboarete hag̃ua ojapóma 100 ary oñeha'ã guive vakapipopo peteĩháme upe Copa América-pe. Aty oñeha'ãva Aty A 3 Jasypoteĩ 2016 21:30 - 0-2 4 Jasypoteĩ 2016 17:00 - 0-0 7 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 4-0 7 Jasypoteĩ 2016 22:30 - 2-1 11 Jasypoteĩ 2016 19:00 - 1-0 11 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 2-3 Aty B 4 Jasypoteĩ 2016 19:30 - 0-1 4 Jasypoteĩ 2016 22:00 - 0-0 8 Jasypoteĩ 2016 19:30 - 7-1 8 Jasypoteĩ 2016 22:00 - 2-2 12 Jasypoteĩ 2016 18:30 - 4-0 12 Jasypoteĩ 2016 20:30 - 0-1 Aty C 5 Jasypoteĩ 2016 17:00 - 0-1 5 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 3-1 9 Jasypoteĩ 2016 19:30 - 0-1 9 Jasypoteĩ 2016 22:00 - 2-0 13 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 1-1 13 Jasypoteĩ 2016 22:00 - 3-0 Aty D 6 Jasypoteĩ 2016 19:00 - 2-1 6 Jasypoteĩ 2016 22:00 - 2-1 10 Jasypoteĩ 2016 19:00 - 2-1 10 Jasypoteĩ 2016 21:30 - 5-0 14 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 4-2 14 Jasypoteĩ 2016 22:00 - 3-0 Ñembosarái pahague Irundýva 16 Jasypoteĩ 2016 21:30 - 2-1 17 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 0-0 (2-4 pen.) 18 Jasypoteĩ 2016 19:30 - 4-1 18 Jasypoteĩ 2016 22:00 - 0-7 Mokõiva 21 Jasypoteĩ 2016 21:00 - 0-4 22 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 0-2 Ipu'akáva mbohapyha 25 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 0-1 Paha 26 Jasypoteĩ 2016 20:00 - 0-0 (2-4 pen.) Umi Gol 6 gol Eduardo Vargas 5 gol Lionel Messi 4 gol Gonzalo Higuaín 3 gol Philippe Coutinho Clint Dempsey Alexis Sánchez 2 gol Blas Pérez James Rodríguez Carlos Bacca Renato Augusto Arturo Vidal Edson Puch José Pedro Fuenzalida Enner Valencia Érik Lamela Ezequiel Lavezzi Salomón Rondón 1 gol Cristián Zapata Frank Fabra Marlos Moreno Paolo Guerrero Christian Cueva Edison Flores Raúl Ruidíaz Josef Martínez José Manuel Velázquez Diego Godín Abel Hernández Mathías Corujo Rafael Márquez Héctor Herrera Javier Hernández Oribe Peralta Jesús Manuel Corona Juan Carlos Arce Jhasmani Campos Ángel Di María Éver Banega Nicolás Otamendi Sergio Agüero Víctor Cuesta Charles Aránguiz Jermaine Jones Bobby Wood Graham Zusi Gyasi Zardes Víctor Ayala Gabriel Lucas Lima James Marcelin Miller Bolaños Jaime Ayoví Christian Noboa Antonio Valencia Michael Arroyo Johan Venegas Celso Borges Miguel Camargo Abdiel Arroyo Gol en contra Álvaro Pereira - -pe guarã Frank Fabra - -pe guarã Je-Vaughn Watson - -pe guarã Ñemoĩ pahague Mandu'apy Joaju Copa América 2016 Copa América 2015 térã Kópa Amérika 2015 ha'e akue tembiesarái 44ha upe Copa América ojapo Conmebol, jey pokõiha ojejapo Chíle retãme ára 11 jasypoteĩ guive ára 4 jasypokõi meve 2015 arýpe.​ Oha'ã opa tetãnguéra oĩva Conmebol atýpe ha mokõi tetã ou Concacaf pegua. Aty oñeha'ãva Aty A 11 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 2-0 12 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 0-0 15 Jasypoteĩ 2015 18:00 - 2-3 15 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 3-3 19 Jasypoteĩ 2015 18:00 - 2-1 19 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 5-0 Aty B 13 Jasypoteĩ 2015 16:00 - 1-0 13 Jasypoteĩ 2015 18:30 - 2-2 16 Jasypoteĩ 2015 18:00 - 1-0 16 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 1-0 20 Jasypoteĩ 2015 16:00 - 1-1 20 Jasypoteĩ 2015 18:30 - 1-0 Aty C 14 Jasypoteĩ 2015 16:00 - 0-1 14 Jasypoteĩ 2015 18:30 - 2-1 17 Jasypoteĩ 2015 21:00 - 0-1 18 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 1-0 21 Jasypoteĩ 2015 16:00 - 0-0 21 Jasypoteĩ 2015 18:30 - 2-1 Ñembosarái pahague Irundýva 24 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 1-0 25 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 1-3 26 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 0-0 (5-4 pen.) 27 Jasypoteĩ 2015 18:30 - 1-1 (3-4 pen.) Mokõiva 29 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 2-1 30 Jasypoteĩ 2015 20:30 - 6-1 Ipu'akáva mbohapyha 3 Jasypokõi 2015 20:30 - 2-0 Paha 4 Jasypokõi 2015 17:00 - 0-0 (4-1 pen.) Umi Gol 4 gol Eduardo Vargas Paolo Guerrero 3 gol Arturo Vidal Lucas Barrios Sergio Agüero 2 gol Charles Aránguiz Matías Vuoso Raúl Jiménez Ángel Di María Gonzalo Higuaín Miller Bolaños Enner Valencia Marcelo Martins Moreno 1 gol Cristian Rodríguez José Giménez Lionel Messi Marcos Rojo Javier Pastore Nelson Valdez Édgar Benítez Derlis González Salomón Rondón Miku Christian Cueva Claudio Pizarro André Carrillo Neymar Douglas Costa Thiago Silva Roberto Firmino Robinho Ronald Raldes Martin Smedberg-Dalence Jeison Murillo Alexis Sánchez Gary Medel Mauricio Isla Gol en contra Ronald Raldes - -pe guarã Gary Medel - -pe guarã Ñemoĩ pahague Mandu'apy Joaju Copa América 2015 UEFA Euro 2012 (héra tee hína Európa Mangapy Ñembosarái Guasu UEFA 2012 térã UEFA EURO 2012™) hérava avei Euro 2012, ha'eva'ekue mangapy aty 14ha oha'ã umi tetã ñembosarái atykuéra oĩva Európa Vakapipopo Atykuéra Joatýpe (UEFA). Ojejapo Poloña ha Ukyaña retãme ára 8 jasypoteĩ guive ára 1 jasypokõi meve 2012 arýpe. Aty oñeha'ãva Aty A 8 Jasypoteĩ 2012 18:00 - 1-1 8 Jasypoteĩ 2012 20:45 - 4-1 12 Jasypoteĩ 2012 18:00 - 2-1 12 Jasypoteĩ 2012 20:45 - 1-1 16 Jasypoteĩ 2012 20:45 - 1-0 16 Jasypoteĩ 2012 20:45 - 1-0 Aty B Aty C Aty D 11 Jasypoteĩ 2012 19:00 - 1-1 11 Jasypoteĩ 2012 21:45 - 2-1 15 Jasypoteĩ 2012 19:00 - 0-2 15 Jasypoteĩ 2012 21:45 - 3-2 19 Jasypoteĩ 2012 21:45 - 2-0 19 Jasypoteĩ 2012 21:45 - 1-0 Ñembosarái pahague Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol 3 gol Alan Dzagoev Mario Gómez Mario Mandžukić Cristiano Ronaldo Mario Balotelli Fernando Torres 2 gol Andriy Shevchenko Václav Pilař Petr Jiráček Nicklas Bendtner Michael Krohn-Dehli Cesc Fàbregas Xabi Alonso David Silva Zlatan Ibrahimović Dimitris Salpingidis 1 gol Robert Lewandowski Jakub Błazczykowski Theofanis Gekas Giorgos Karagounis Georgios Samaras Roman Shirokov Roman Pavlyuchenko Antonio Di Natale Andrea Pirlo Antonio Cassano Jesús Navas Jordi Alba Juan Mata Nikica Jelavić Sean St Ledger Joleon Lescott Andy Carroll Theo Walcott Danny Welbeck Wayne Rooney Samir Nasri Jérémy Ménez Yohan Cabaye Olof Mellberg Sebastian Larsson Pepe Hélder Postiga Varela Robin van Persie Rafael van der Vaart Lukas Podolski Lars Bender Philipp Lahm Sami Khedira Miroslav Klose Marco Reus Mesut Özil Gol en contra Glen Johnson - -pe guarã Mandu'apy Joaju Európa Vakapipopo Ñembosarái Guasu UEFA 2012 Kópa Amérika - térã Conmebol Kópa Amérika - ha'e upe tembiesarái tuichavéva Húvol rehegua Ñembyamérika pegua. Oñepyrũ hérãvo Vakapipopo Rembiesarái Ñembyamérikagua, Rembiesarái Ñembyamérikagua Húvol rehegua térã Rembiesarái Ñembyamérikagua, oreko pe térã ko'ãgagua 1975 guive. Ojapova CONMEBOL. Oseramova kampeõ ha'e hina Argentína, ohypytyva pe 15 título 28 ary rire. Mandu'apy http://larepublica.pe/deportes/869433-copa-america-2019-confirman-que-16-selecciones-disputaran-el-torneo Joaju Copa América en CONMEBOL Joatykuéra Rembiesarái FIFA 2013 ha'e akue upe joatykuéra FIFA pegua rembiesarái guasu 9ha, oha'ãhápe umi vakapipopo joaty ipu'akáva, oha'ã avei tetã ipu'akáva pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ ñeha'ãme ha tetã ojapóva ko tembiesarái ijyvýpe. Kóva niko ojejapo Pindoráma retãme, tetã ojapóva upe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014. Ñeha'ãnguéra oñepyrũ ára 15 jasypoteĩme, oha'ãvo Pindoráma ha Hapõ ha opa ára 30 jasypoteĩme, Pindoráma ipu'aka. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Ñembosarái pahágue Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 5 gol Fernando Torres Fred 4 gol Abel Hernández Neymar 3 gol Nnamdi Oduamadi David Villa Javier Hernández Luis Suárez Edinson Cavani 2 gol Jô Paulinho Mario Balotelli David Silva Jordi Alba Shinji Okazaki 1 gol Dante Andrea Pirlo Daniele De Rossi Sebastian Giovinco Emanuele Giaccherini Giorgio Chiellini Davide Astori Alessandro Diamanti Pedro Roberto Soldado Juan Mata Diego Lugano Diego Forlán Diego Pérez Nicolás Lodeiro Jonathan Tehau Uwa Elderson Echiéjilé John Obi Mikel Keisuke Honda Shinji Kagawa Gol en contra Nicolas Vallar - -pe guarã Jonathan Tehau - -pe guarã Atsuto Uchida - -pe guarã Ñemoĩ pahague Mandu'apy Joaju Brasil 2013 en FIFA.com Joatykuéra Rembiesarái FIFA Tatukua ha'e peteĩ tembiasagua'u marandeko rehegua ohai pe haihára Arnaldo Casco Villalba, Paraguái pegua. Heta mba’e rehe oñe’ẽ ko tembiasagua'u Tatukua, itenondevenehína teko ambue ha mba’evai gueru osẽramo peteĩ tapicha hekoha térã haitýgui. Upéichante avei, ko aranduka oñe’ẽ teko, tekove, ñe’ẽ, arandupy, tavarandu, mba’ejeroviapy, mombe’ugua’u, tekoha porã, yvypóra reko asy ha tekove okára rehe. Ñama’ẽ ha ñahesa’ỹijótaramo hetepy ha máva mávape omombe’u oikóva, mba’eichagua mombe’upýpa, oikokuaátava (ndoikokuaáitava), tenda ojeporúva, ha ambueve mba’e ojeporu porãitemi avei ko novélape. Apytu’ũ ñemongu’e rehegua katu ñañe’ẽ existencialismo, peteĩchante ohecháva ivai ha iporãva ha mba’egueroviaparei rehe. Ko novéla réra, Tatukua, ikatu ombopy’aporandu hetápe, ha añetehápe ikatu heta mba’e he’ise, omoñe’ẽva ha omoñe’ẽmba rirémante ombohovaikuaátava. Mandu'apy Joaju Tatukua - WorldCat Tembiasagua'u Paraguái pegua Ñe'ẽporãhaipyre guaraníme Tavakuairetã Mbyteafrikagua (Sángo ñe'ẽme: Ködörösêse tî Bêafrîka; Hyãsiañe'ẽme: République centrafricaine  térã Centrafrique) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ha yguasu rembe'y'ỹva Áfrika ipehẽngue mbyteguápe. Ijerére ojejuhu yvate gotyo tetã Cháde, yvate kuarahyresẽ ngotyo tetã Sudano, Yvy Sudáno kuarahyresẽ ngotyo, Tetã Jekopytyjoja Kongo ha Tetã Kóngo ñemby gotyo ha Kamerũ kuarahyreike gotyo. Ijyvy apekue hína amo 622 984 kilómetro cuadrado ha oiko upépe amo 4,4 sua tetãyguakuéra, ojeipapaháicha 2008 arýpe. Itavusu ha táva tuichavéva hína Bangui. Hyãsia ombohéra ikolónia ojapókuri ko tetã yvýpe Ubangui-Chari, ijyvy apekue pehẽngue tuichavéva oĩgui Ubangi ha Chari ypýpe. Ko kolónia oñemohekosãsovy ary 1958-pe ha upéi ohupyty isãso tee ára 13 jasypoapy 1960-pe, ha oñembohéra ko'ãgaguáicha. Tavakuairetã Mbyteafrikagua ijyvy pehẽngue tuichavéva henyhẽmbáva savána ka'aguýgui, oĩramo jepe ijyvy pehẽnguemi oñeñuãmbáva Ka'aguy Guasu Sudáno pegua-Sahel ka'aguýgui yvate gotyo ha ñemby gotyo yvy pehẽnguemi ambuéva oñeñuãmbáva Kóngo ka'aguasúgui. Mokõi mbohapy pehẽnguégui ko tetãme ojejuhu ysyry Uvangi ijerére, osyrýva Kóngo gotyo, ha peteĩ mbohapy pehẽnguégui ojejuhu ysyry Chari ijerére, osyrýva ypa Cháde gotyo. Ko tetãme ojejuhúramo jepe kuarepotikuéra opaichagua, techapyrãme upe uránio, itakyra, itaju ha itavera opaichagua, yvyrakuéra avei, ojejuhu ysyry guasu porã ha yvy ñemitỹrã avei, Tavakuairetã Mbyteafrikagua oĩ umi tetã mboriahuitéva apytépe Áfrika-pe ha oĩ umi 10 tetã mboriahuvéva opa Yvýgui apytépe. Ary 2016-pe, yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha ko tetãme ohupytýnte 0,352, upéicha ko tetã hína tetã mboriahuvéva mbohapyha opa Yvýgui, tetã Somália ha Tuválu rire. Mandu'apy Joaju Tavakuairetã Mbyteafrikagua marandukuéra Tavakuairetã Mbyteafrikagua yvyra'anga ha marandu ambuéva Vangi (Hyãsiañe'ẽme: Bangui) ha'e Tavakuairetã Mbyteafrikagua tavusu ha itáva tuichavéva. Umi karai Hyãsiagua omoñepyrũ ko táva ary 1889-pe ha ombohéra 'Bongai', he'iséva "ysyry pye'e", ko táva ojejuhu ysyry Uvangi rembe'y yvateguápe. Ko táva Tavakuairetã Mbyteafrikagua itavusu ary 1958 guive, ko tetã ohupytývo isãso. Oñeimo'ã oiko ko távape amo 734 350 tavayguakuéra ary 2012-pe. Joaju Vista satélite de Bangui WikiMapia rendápe. Tavakuairetã Mbyteafrikagua Ysyry Chari ha'e peteĩ umi ysyry pukuvéva Áfrika ipehẽngue mbyteguápe. Oñepyrũ Tavakuairetã Mbyteafrikagua yvýpe ha osẽ ypa Cháde-pe, osyry rire amo 1.400 km. Ko ysyry omohembe'y tetã Cháde ha tetã Kamerũ ohaságui imbytépe. Mandu'apy Joaju Hydrology and Water Resources of Africa (chapitre 7 - page 326) - par Mamdouh Shahin Ysyry Áfrika pegua Castellar del Vallès táva Epañape, Barcelona provincia-pe. Oikovéva: 23.776 (2017) - 45,17 km2 Ambuére joaju Website de Castellar del Vallès {ca} Katalúña táva Taiuã (), héra tee niko Tavakuairetã Chína () ha'e peteĩ tetã hekosãso namoañetéiva opa tetã ambuévape ha peteĩ ypa'ũme oĩva, ojejuhúva Ásia ipehẽngue kuarahyresẽguáme. Tavakuairetã Chína rekuái ou opa rire upe mburuvi guasu pahague, ku Qing mburuvi, upéicha oñemoĩ tavakuairetã Chína rekuái rekóicha ary 1912-pe. Opa rire Chína ñorairõ ary 1949-pe, mokõi aty ojokuaikuaáva oñorairõ aja, aty ipu'akáva (Karai Mao Zedong aty ojokuaikuaáva comunista) omoañete upe Chína Tetarã Retã táva Pekĩme ha aty ambuéva ojokuai akue Tavakuairetã Chínare, upe Chína Aty Tetãitéva térã Kuomintang Karai Chiang Kai-shek pegua ojuhu hekoharã ypa'ũ Taiuãme, Chína yvy pehẽngue ha'eñóva ndo'ái Chína rekuái pyahu poguýpe ha ojejuhuhápe Tavakuairetã Chína ko'ãga meve. Ary 1949 guive, ko Tavakuairetã Chína ojokuái ypa'ũnguéra añónte, upe tuichavéva hína ypa'ũ Taiuã, ha hetaite ypa'ũ aty ambuéva. Mandu'apy Joaju Taiuã rekuái henda tee Internet-pe (karaiñe'ẽme). Radio Taiwán Internacional (karaiñe'ẽme). El conflicto China-Taiwán (karaiñe'ẽme). Joatykuéra Rembiesarái FIFA 2009 ha'e akue upe joatykuéra FIFA pegua rembiesarái guasu 8ha, oha'ãhápe umi vakapipopo joaty ipu'akáva, oha'ã avei tetã ipu'akáva pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ ñeha'ãme ha tetã ojapóva ko tembiesarái ijyvýpe. Kóva niko ojejapo Yvyafrika retãme, tetã ojapóva upe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2010. Ñeha'ãnguéra oñepyrũ ára 14 jasypoteĩme, oha'ãvo Yvyafrika ha Irake ha opa ára 28 jasypoteĩme, Pindoráma ipu'aka. Aty oñeha'ãva Aty A 14 Jasypoteĩ 2009 16:00 - 0-0 14 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 0-5 17 Jasypoteĩ 2009 16:00 - 1-0 17 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 2-0 20 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 0-0 20 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 2-0 Aty B 15 Jasypoteĩ 2009 16:00 - 4-3 15 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 1-3 18 Jasypoteĩ 2009 16:00 - 0-3 18 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 1-0 21 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 0-3 21 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 0-3 Ñembosarái pahágue Mokõiva 24 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 0-2 25 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 1-0 Ipu'akáva mbohapyha 28 Jasypoteĩ 2009 15:00 - 3-2 (t.s.) Paha 28 Jasypoteĩ 2009 20:30 - 2-3 Umi Gol 5 gol Luís Fabiano 3 gol Fernando Torres David Villa Clint Dempsey 2 gol Mohamed Zidan Kaká Giuseppe Rossi Bernard Parker Katlego Mphela Daniel Güiza Landon Donovan 1 gol Cesc Fàbregas Fernando Llorente Xabi Alonso Juan Felipe Melo Robinho Maicon Daniel Alves Lúcio Mohamed Shawky Homos Charlie Davies Michael Bradley Jozy Altidore Daniele De Rossi Gol en contra Andrea Dossena - -pe guar Mandu'apy Joaju Sudáfrica 2009 en FIFA.com Joatykuéra Rembiesarái FIFA Copa América 2001 térã Kópa Amérika 2001 ha'e akue tembiesarái upe Copa América ojapo Conmebol, jey pokõiha ojejapo Kolombia retãme ára 11 jasypokõi guive ára 29 jasypokõi meve 2001 arýpe.​ Oha'ã opa tetãnguéra oĩva Conmebol atýpe ha mokõi tetã ou Concacaf pegua. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Ñembosarái pahague Irundýva Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 6 gol Víctor Aristizábal 5 gol Paulo Wanchope 3 gol Cristián Montecinos Amado Guevara Saúl Martínez 2 gol Virgilio Ferreira Agustín Delgado Denílson Jared Borgetti 1 gol Reinaldo Navia Marcelo Corrales Cléber Chalá Ángel Fernández Édison Méndez Freddy Grisales Eudalio Arriaga Giovanni Hernández Gerardo Bedoya Iván Córdoba Abel Lobatón Juan Pajuelo José del Solar Roberto Holsen Silvio Garay Guido Alvarenga Jesús Arellano Daniel Osorno Alberto García Aspe Javier Chevantón Carlos María Morales Rodrigo Lemos Pablo Lima Richard Morales Joe Bizera Andrés Martínez Guilherme Alex Juliano Belletti Steven Bryce Rolando Fonseca Júnior Izaguirre Mandu'apy Joaju Copa América 2001 Kiritóval Kolõ (karaiñe'ẽme:Cristóbal Colón, italiañe'ẽme: Cristoforo Colombo) ha'eva'ekue peteĩ ygapóra, yvyra'ãgahára, mburuvicha guasu Kuarahyreike India pegua ha virrei. Ojuhuva'ekue Yvyrusu Amérika ary 1492-pe Európa guive. Ndojekuaái araka'épa ha mamópa heñói (Hénova térã ambue táva Italia pegua, Katalúña pegua ha Poytuga pegua avei.) ha ikatu heñói ary 1436 térã 1456. Tekove Italiagua Heróna (kataluñañe’ẽme: Girona, epañañe’ẽme: Gerona) ha’e peteĩ tavaguasu ha tetãvore epañagua. Oguereko 39,1 sp2 ha oñemoag̃ui oguerekohague 99.013 tavaygua ary 2017 jave. Ambuére joaju Ajuntament de Girona {ca} Katalúña táva Ypa'ũ Taiuã (), hérava avei ymaguare Formosa (Poytugañe'ẽgui Ilha Formosa), ha'e peteĩ ypa'ũ ijapekue amo 36 000 km², ko yvy oĩ Tavakuairetã Chína ipoguy ha ojejuhu China Tekoha Tetã rembe'y henondépe. Tavakuairetã Chína rekuái ou opa rire upe mburuvi guasu pahague, ku Qing mburuvi, upéicha oñemoĩ tavakuairetã Chína rekuái rekóicha ary 1912-pe. Opa rire Chína ñorairõ ary 1949-pe, mokõi aty ojokuaikuaáva oñorairõ aja, aty ipu'akáva (Karai Mao Zedongaty ojokuaikuaáva comunista) omoañete upe Chína Tetarã Retã táva Pekĩme ha aty ambuéva ojokuai akue Tavakuairetã Chínare, upe Chína Aty Tetãitéva térã Kuomintang Karai Chiang Kai-shek pegua ojuhu hekoharã ypa'ũ Taiuãme, Chína yvy pehẽngue ha'eñóva ndo'ái Chína rekuái pyahu poguýpe ha ojejuhuhápe Tavakuairetã Chína ko'ãga meve. Ehecha avei Taiuã Mandu'apy Joaju Taiuã Sua (Karaiñe'ẽ: millón) ha'e peteĩ papapy ojojáva su súre. Ojehai péicha: 1.000.000. Papaha Arapy ha'ãha térã unidad astronómica, oje'eháicha karaiñe'ẽme, ha'e peteĩ ñeha'ã ojojáva 149.597.870.700 m rehe, kóva ha'e Kuarahy ha ñande Yvy mombyrykue. Ojeipuru ojeikuaa hag̃ua mombyrykue oĩva yvoreva apytépe, ñande Kuarahy ypykatúpe. Mandu'apy Ta'ãha Itajeresoha ha'e peteĩ mba'e térã tembiporu ojeipuru ojejoso ha oñemongu'i hag̃ua mba'ekuéra, yvyty, y, mymba térã ñemỹiha ikatu ombojere itajeresoha. Yvypóra oipuru itajeresoha omongu'i hag̃ua hu'itĩrã hasy'ỹre. Mandu'apy Joaju Tembiporu San Ramón Nonato niko peteĩ pa’i mercederio heñoiva’ekue Portell, Valencia, España retãme; ary 1204-pe. Héra Nonato niko ou Latín ñe'ẽgui ha he’ise “heñoi’ỹva”; ha’éjeko oñenohẽkuri isy ryepýgui, ñembovo rupive, isy omanoriréma. Ha’éniko momemby, momembyhára, mitã ha hyeguasúva rerekua. Omanókuri ára 31 jasypoapy ary 1240-pe, Cardona, Cataluña, España retãme. Momembyhára Ára ojegueromandu’a ára 31 jasypoapýpe, ha’éva San Ramón ára. Joaju DÍA DE LA OBSTETRA - MOMEMBYHÁRA ÁRA, ohai: David Galeano Olivera Hesu rape Cícero Moraes (Chapecó, Pindoráma 13 Jasypateĩ ary 1982-pe) ha'e peteĩ kuimba'e Pindoráma retãygua marangatukuéra hova ojapo kombutadóra mbohapy jehechápe. Ha'e avei omoakã peteĩ aty oñemomarandúva ymaguarére ha tãirasýre. Oñemomarandu rire, oikuaapa chupe ojapo haguere San Antonio de Padua ra'anga. Upe guive ndopavéi chupe ojapo va'erã ijatykuerandie, ary 2013 guive. Joaju Sitio web Tekove Pindoramagua UEFA Champions League 2017-18 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 63ha. Oñepyrũ ára 27 jasypoteĩ ary 2017-pe ha opa upe Ñeha'ã renda guasúpe Kiev pegua, Ukyáña retãme, ára 26 jasypo ary 2018-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol Gol ojapovéva Mandu'apy Joaju Champions League 2017-18 renda tee. UEFA Champions League Yanina Alicia González Jorgge (heñói va'ekue 6 jasypakõi ary 1979, Paraguaýpepe) ha'e peteĩ mba'eapohára Paraguaigua, avei modelo ohechakuaauka va'ekue hetãme Kuñataĩ Arapy 2004-pe, Quito, Ekuador retãme 1 jasypoteĩ 2004-pe; ha avei Kuñataĩ Yvy 2004-pe ojejapo va'ekue Táva Kesõ, Filipina retãme, 24 jasypápe. Mokõivéva competenciape ha'e osẽ mbohapyhápe. Mandu'apy Tekove Paraguaigua Paramaribo táva ha'e Surinẽ tava guasú. Ko távape oiko 240.924 ava (2012 ary). Joaju Paramaribo official website (en) Surinẽ Tajikitã —héra tee niko Tavakuairetã Tajikitã (Tajíke ñe'ẽme (Peysiañe'ẽ): Ҷумҳурии Тоҷикистон, Jumhurii Tojikiston; Rrusiañe'ẽ: Республика Таджикистан, Respúblika Tadzhikistán)— ha'e peteĩ tetã hekosãsóva yguasu rembe'y'ỹva ojejuhúva Mbyte Ásiape. Ijyvy apekue ohupyty amo 144 100 km² ha oiko amo 8 sua tapichakuéra upépe, ojepapaháicha ary 2013-pe. Ijerére ojejuhu ñemby gotyo tetã Ahyganitã, kuarahyreike gotyo Uvekitã, Kirigitã yvate gotyo, ha Chína Tetarã Retã kuarahyresẽ ngotyo. Tajikekuéra rekoha tee ha'e akue Tajikitã ymaguare guive, ha yvy ko'ãga oĩ Ahyganitã ha Uvekitã retãme. Itavusu ha'e Dusambe. Tajikitã yvy apekue ko'ãgagua ha'e akue avano'õ ymaguare opaichagua rekoha, umíva mbytépe oĩ ku táva tujaite héra Sarazm, táva ymaite ojejapo amo ary 1500 Kirito mboyve, ku táva oĩ heta mburuvi ambuéva ipoguýpe. Tajikitã yvy apekuére ohasa mburuvi ha avano'õ opaichagua, umíva mbytépe oĩ Akeméne mburuvi, Sasã mburuvi, Mongólia mburuvi, ha Rrúsia mburuvi. Joaty Soviétiko oñemopehẽ rire, Tajikitã ohupyty isãso ary 1991-pe. Isãso rire oñepyrũ ñorairõ ko tetãme, ary 1992 guive 1997 meve. Tajikitã ha'e peteĩ tavakuairetã mburuvicharapépe oñemohendáva irundy tetãvore rupive. Poapy sua Tajikitã retãygua pehẽngue tuichavéva ijypykuekuéra niko tajíke ñemoñarégui ha oñe'ẽ hikuái tajíke ñe'ẽ (Peysiañe'ẽ), hákatu oĩ heta tapicha oñe'ẽva gueteri Rrusiañe'ẽ. Yvytykuéra oñuãmba amo 90% ko tetã apekuégui. Amo 20% umi Tajikitã retãyguágui orekónte 1,25 dólar oiko hag̃ua ára ha ára. Mandu'apy Joaju Tajikitã rekuái henda tee Página turística del gobierno de Tayikistán Joatykuéra Rembiesarái FIFA 2005 ha'e akue upe joatykuéra FIFA pegua rembiesarái guasu 7ha, oha'ãhápe umi vakapipopo joaty ipu'akáva, oha'ã avei tetã ipu'akáva pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ ñeha'ãme ha tetã ojapóva ko tembiesarái ijyvýpe. Kóva niko ojejapo Yvyafrika retãme, tetã ojapóva upe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2006. Ñeha'ãnguéra oñepyrũ ára 15 jasypoteĩme, oha'ãvo Arhentína ha Tunísia ha opa ára 29 jasypoteĩme, Pindoráma ipu'aka. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Ñembosarái pahague Irundýva Ipu'akáva mbohapyha Paha Joaju Alemania 2005 en FIFA.com Joatykuéra Rembiesarái FIFA UEFA Champions League 2016-17 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 62ha. Oñepyrũ ára 28 jasypoteĩ ary 2016-pe ha opa upe Cardiff távape, Gales retãme, ára 3 jasypoteĩ ary 2017-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol Gol ojapovéva Mandu'apy Joaju Henda tee Internet-pe. UEFA Champions League Belfast ha'e peteĩ táva tetã Yvate Ilándape (Tavetã Joaju). Oikovéva: 483.418 (2016) - 132,5 km2 Ambuére joaju Belfast City Council {en} Tavetã Joaju táva Dusambe (Tajíke ñe'ẽme ha Rrusiañe'ẽme: Душанбе) ha'e Tajikitã retã itavusu ha itáva orekovéva tavayguakuéra. Ijyvy apekue niko 100 km² ha ijyvy ári oiko amo 724.000 Mandu'apy Joaju Tajikistan in Development, all about the country (Rrusiañe'ẽme) Wikimapia Tajikitã táva UEFA Champions League 2014-15 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 60ha. Oñepyrũ ára 1 jasypokõi ary 2014-pe ha opa upe Ñeha'ã renda guasúpe Berlin pegua, Alemaña retãme, ára 6 jasypoteĩ ary 2015-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol Ha'ãhára ojapóva mbohapy gol Mandu'apy Joaju Henda tee Internet-pe. UEFA Champions League UEFA Champions League (Karaiñe'ẽme: Liga de Campeones de la UEFA) térã UEFA Ipu'akavéva Joaty, héra ymaguare Európa Kópa, ha'e upe vakapipopo rembiesarái tuichavéva umi aty Európa Vakapipopo Atykuéra Joatýgui (UEFA) ha peteĩ umi ojeikuaavévagui opa Yvýgui. Iñeha'ã paha ha'e tembiesarái hetavéva tapichakuéra ohecháva opa arýgui, amo 360 sua tekovekuéra ohecha ku ñeha'ã paha. Opa ary ojejapo, oñepyrũ guive jasyporundýpe opa peve jasypoteĩme ary rireguápe, tembiesarái peteĩha ojejapo upe kuatia momaranduhára L'Équipe ñeimo'ãre ha Real Madrid ruvicha, karai Santiago Bernabéu, ha Real Madrid motenondehára, karai Raimundo Saporta, ojejapo oikuaa hag̃ua mba'épa upe aty vakapipopo oha'ãva iporãvépa Európape. Mandu'apy Joaju Champions League UEFA.com rendápe UEFA Champions League UEFA Champions League 2004-05 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 50ha. Oñepyrũ ára 13 jasypokõi ary 2004-pe ha opa upe Ñeha'ã renda guasúpe Istanbul pegua, Tuykia retãme, ára 25 jasypo ary 2005-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Roma 0-3 Dynamo Kyiv: With Dynamo Kyiv leading 1-0, the match was abandoned at half-time after referee Anders Frisk was hit by an object thrown from the crowd. UEFA awarded Dynamo Kyiv a 3-0 win and ordered Roma to play their next two European games behind closed doors. Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Internazionale 0-3 Milan: Milan won 5-0 on aggregate. Match was abandoned after 72 minutes as Milan lead 0-1 due to flares thrown onto the pitch by Internazionale fans, one of which struck Milan goalkeeper Dida. UEFA awarded Milan a 3-0 win (5-0 aggregate) and ordered Internazionale to play their next four European games behind closed doors. Mokõiva Paha Umi Gol Gol ojapovéva UEFA Champions League 2004 2005 L'Hospitalet de Llobregat táva Epañape, Barcelona provincia-pe. Oikovéva: 252.171 (2015) - 12,4 km2 Ambuére joaju Ajuntament de l'Hospitalet de Llobregat {ca} Katalúña táva Basshunter, Jonas Erik Altberg (Halmstad, 22 jasypakõi ary 1984) ha'e peteĩ opurahéiva ha DJ suesiañe'ẽme. Mba'e apu'a Álbumes de estudio The Bassmachine (2004) LOL <(^^,)> (2006) Now You're Gone – The Album (2008) Bass Generation (2009) Calling Time (2013) Singles "The Big Show" (2004) "Welcome to Rainbow" (2006) "Boten Anna" (2006) "Vi sitter i Ventrilo och spelar DotA" (2006) "Jingle Bells" (2006) "Vifta med händerna" (2006) "Now You're Gone" (2007) "Please Don't Go" (2008) "All I Ever Wanted" (2008) "Angel in the Night" (2008) "Russia Privjet (Hardlanger Remix)" (2008) "I Miss You" (2008) "Walk on Water" (2009) "Al final" (2009) "Every Morning" (2009) "I Promised Myself" (2009) "Saturday" (2010) "Fest i hela huset" (2011) "Northern Light" (2012) "Dream on the Dancefloor" (2012) "Crash & Burn" (2013) "Calling Time" (2013) "Elinor" (2013) "Masterpiece" (2018) "Home" (2019) "Angels Ain't Listening" (2020) "Life Speaks to Me" (2021) "End the Lies" (& Alien Cut) (2022) Joaju Tenda web Basshunter Tekove Suesiagua Narciso Ramón Colmán (Rosicrán). Heñói Yvytymi, 29 jasypa 1876-me. Itúva Juan Vicente Colmán ha isy Rosa Isabel Cuéllar. Ary 1906-me omenda Victoria Mersán rehe ha heñói María Victoria. Ary 1937-pe omenda jey Venancia González Contreras rehe, ha upépe heñói irundy ta’ýra: Narciso de los Reyes, Florencio de los Santos, Juan Bernabé ha Teófilo Ramón Colmán. Oñemoarandu “Escuela Normal de la Capital”, upéi oiko ichugui telegrafista. Upe rire oike ichugui Estación de Ferrocarril del Paraguay, Yvytymími myakãhára. Ary 1897-pe oho Buenos Aires-pe ha upépe avei omba’apo Estación del Ferrocaril Argentino, Palermo-pe. Ojevy ñane retãme ary 1901-pe ha oiko ichugui Juez de Paz, San Bernardino-pe, ha Juez de Paz en lo civil y comercial, San Roque-pe. Ary 1950, 20 jasyteĩ ha itavateépe ohecharamo ichupe haihára, ñe’ẽpapára ha ñoha’angahára ha opavavete myakãhára ñe’ẽhaipyre rehegua oñembyatypa upépe ha ome’ẽ ichupe “Ofrendas Laureas Gloria Nacional”. Oñe’ẽ upéramo Juan Boggino, Fernanado Rivarola, Roque Centurión Miranda, Félix Fernández, Carlos Jara, Pedro Encina Ramos ha Darío Gómez Serrato ohendukáva ichupe peteĩ ñe’ẽpoty pukoe rupive Peña Hermosa guive. Omba’apo jepéva’ekue heta academias ha instituciones cultura rehegua, umíva apytépe Asociación de poetas, escritores ha artistas guaraníes, upépe oñeme’ẽ chupe Manuel Ortíz Guerrero ha Emiliano R. Fernández ndive kuatia he’ihápe ha’eha “Gloria Nacional”. Ary 1922-pe Congreso Internacional de Americanistas oñembyatýva Río de Janeiro-pe ogueruka chupe medalla de bronce hembiapo hérava “Ñande ypykuéra” rehe. Ary 1931-pe oho Méxicope “Séptimo Congreso Americano”; 1928-pe oñeipepirũ oho hag̃ua París-pe “Instituto Internacional de Cooperación Intelectual de París, Congreso de Artes Populares”-pe. Ary 1953-pe oñeme’ẽ ichupe “Condecoración Nacional del Mérito, en el grado de Caballero”, gobierno nacional.Roberto Romero ojeporeka Narciso R. Colmán rehe, oikuaauka hag̃ua moõite pevépa oğuahẽ ko karai arandu, ndaha’éi “okára poty”, “Petỹ roky”, “Ha che Valle” umi ojeikuaavéva apytépe añónte upe ohaíva. Ita’yrakuéra rupi ko’ág̃a jaikuaa ha’e ohaihague avei ñoha’angápe g̃uarã, péicha peteĩ naiñapysẽiva’ekue héra “Kamba nambi”, ha’éva peteĩ ñoha’anga omombe’úva ava okaraygua jehasa’asy, colonia-ramoguare ha ojehaíva guaraníme. “Kamba nambi” ndaje ohechauka ipype jepokuaa, okaraygua tekopotĩ, Francia-ramoguare. Ko ñoha’anga araka’eve ndojekuaaukái. Colman Yvága niko ojeheroháicha opamba'e ojehecháva Yvy térã yvóra ambuéva guive ojehechávo arapy gotyo, yvága ojehechaháicha oñemoambuekatu oĩrõ térã ndaipóri ramo ára pytu yvoreva ijerére. Ndaipóri ramo ára pytu yvága niko hũite, upéicha ikatu ojehecha porã mbyjakuéra. Oĩramo ára pytu, ñande Yvýicha, yvága isa'y para Kuarahy resapére oñembojoaju umi eleménto rehe oĩva ára pytúpe, upévare ñande yvága niko hovy, oikévo kuarahy, yvága sa'y oñemoambue, kuarahy resape oñemomichĩgui. Yvága ikatu he'ise avei arapy, Yvy guive ojehecha arapýre umi mbyja, yvóra ha yvága mba'e ambuéva. Joaju Mba'ére piko yvága hovy? (karaiñe'ẽme) Mbyjakuaa Copa América 2004 térã Kópa Amérika 2004 ha'e akue tembiesarái upe Copa América ojapo Conmebol, ojejapo Perũ retãme ára 6 jasypokõi guive ára 25 jasypokõi meve 2004 arýpe.​ Oha'ã opa tetãnguéra oĩva Conmebol atýpe ha mokõi tetã ou Concacaf pegua. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Umi Gol 7 gol Adriano 3 gol Javier Saviola Kily González Carlos Bueno 2 gol Nolberto Solano Agustín Delgado Luciano Figueroa Carlos Tévez Lucho González Luís Fabiano Abel Aguilar Tressor Moreno Darío Silva Fabián Estoyanoff Vicente Sánchez 1 gol Edixon Perea Edwin Congo Sergio Herrera Joaquín Botero Lorgio Álvarez Gonzalo Galindo Claudio Pizarro Roberto Palacios Jefferson Farfán Santiago Acasiete Flavio Maestri Paolo Montero Diego Forlán Marcelo Sosa Ricardo Osorio Pável Pardo Ramón Morales Héctor Altamirano Adolfo Bautista Andrés D'Alessandro Roberto Ayala Juan Pablo Sorín César Delgado Franklin Salas Julio dos Santos Ernesto Cristaldo Julio González Fredy Bareiro Carlos Gamarra Juan Alex Ricardo Oliveira Luisão Massimo Margiotta Ruberth Morán Luis Marín Mauricio Wright Andy Herrón Sebastián González Rafael Olarra Mandu'apy Joaju Copa América 2004 Choguy ha'e peteĩ tavaguasu Uruguái retãme. Tatãvore Rocha itavusu, oikove ipype amo tapicha kuéra ary 2011 jave. Mandu'apy Uruguái táva Vúda rape térã vudísmo (oúva karaiñe'ẽgui: budismo) ha'e niko jeroviapy, arandupykuaaty ha ánga jekuaa mbo'epy oĩva dharma atýpe. Hekoteépe oĩ heta tavarandu mba'e, jegueroviapy ha tekombo'e ángape guarã Buda Gautama ombo'e va'ekue. Kóva niko jeroviapy tuichavéva irundyha, oĩ amove 500 sua ojeroviáva Vúda rape rehe, upe niko 7 % opaite tekovégui ko Yvýpe. Vúda rape oñepyrũ Índia retãme amoite saro'y VI térã IV Kirito mboyvépe, upe guive oñemosarambi Ásia vore kuarahyresẽygua tuichakue rupi ha imichĩve umíva ohóva hese hetã ypykuépe Ára Mbytegua pukukue. Vúda rekombo'e ohechaukase mba'éichapa ikatu jagueropu'aka pe oporombohasa'asýva (dukkha) ha pe oporombohasáva manóre ha jeikovejeýre (samsara), taha'e ha'éva jahupytykuaágui pe nirvana térã jaikóramo Vúda rekópe. Mandu'apy Joajuha Joatykuéra Rembiesarái FIFA 2017 ha'e akue upe joatykuéra FIFA pegua rembiesarái guasu 10ha, oha'ãhápe umi vakapipopo joaty ipu'akáva, oha'ã avei tetã ipu'akáva pe Vakapipopo Tembiesarái Yvypavẽ ñeha'ãme ha tetã ojapóva ko tembiesarái ijyvýpe. Kóva niko ojejapo Rrusia retãme, tetã ojapóva upe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2018. Ñeha'ãnguéra oñepyrũ ára 17 jasypoteĩme, oha'ãvo Rrusia ha Selánda Pyahu ha opa ára 2 jasypokõime, Alemaña ipu'aka. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Ñembosarái pahague Mokõiva Ipu'akáva mbohapyha Paha Umi Gol 3 gol Leon Goretzka Timo Werner Lars Stindl 2 gol Cristiano Ronaldo 1 gol Fyodor Smolov Aleksandr Samedov Ricardo Quaresma Cédric Bernardo Silva André Silva Nani Pepe Adrien Silva Javier Hernández Héctor Moreno Raúl Jiménez Oribe Peralta Néstor Araujo Hirving Lozano Marco Fabián Arturo Vidal Eduardo Vargas Alexis Sánchez Martín Rodríguez Julian Draxler Kerem Demirbay Amin Younes Tom Rogic Tomi Juric Mark Milligan James Troisi Chris Wood André-Frank Zambo Anguissa Vincent Aboubakar Gol en contra Michael Boxall - -pe guarã Luís Neto - -pe guarã Mandu'apy Joaju Rusia 2017 en FIFA.com Joatykuéra Rembiesarái FIFA Jair Messias Bolsonaro (Glicério, tetãvore São Paulo, 21 jasyapy ary 1955-pe) ha'e hína Tavakuairetã Pindoráma mburuvicha 38ha. Mandu'apy Pindoráma mburuvicha Brigada Militar térã Brigada Militar do Rio Grande do Sul (Poytugañe'ẽme: Tahachi ñorairõhára Aty Rio Grande do Sul pegua) ha'e hína ojeheroháicha tahachi ñorairõhára aty guasu tetãvore Rio Grande do Sul pegua, Pindoráma retãme. Oñepyrũ ára 18 jasypateĩme ary 1837-pe. Omba'apo oñangareko hag̃ua tavakuéra ku tetãvoréme, ha oñemoĩ mbaretepópe teko vaíre. Amo 18.000 tahachi omba'apo ku atýpe. Iñe'ẽ akã hína “Brigada Militar, a força da comunidade”, poytugañe'ẽme, “Tahachi ñorairõhára Aty, avano'õ mbaretekue”. Ko aty, umi tahachi ñorairõhára aty ambuéva Pindoráma retãme, oipytyvõ Pindoráma ñorairõhára aty teépe. Ehecha avei Joaju Página oficial da Brigada Militar Rio Grande do Sul Tetãygua reko (Karaiñe'ẽme: ciudadanía) he'ise mba'éichapa tetã hekosãsóva reko me'ẽ ohecha tapichakuéra oĩva ijyvy apekuépe, ohechaháicha pe tapicha hetãygua teéva térã hetã'ỹva. Upéicha, tetãygua rekópe oike opa umi mba'e tetãyguanguéra ojapo va'erã hetãme guarã ha opa umi mba'e hetã ome'ẽ va'erã ichupe, tekoiterape tetã ome'ẽva hetãygua teekuérape. Tetãygua teéva ha'e upe tapicha omba'apo hekopete hetãre, oiporavóva hetã mburuvicharã ha oiko ñemoirũmbyre avano'õme. Mandu'apy Joaju Rousseau ha tetãygua reko, Poytugañe'ẽme Tembiapo Tekoiterape Jokuaikuaa Yvypóra jeva oiko tetãygua aty ova va'erã hetãgui oho hag̃ua tetã ambuéme, oikóramo hetãme ñorairõ vai, ñembyahýi, mba'asy oñemosarambíva térã mba'ekuéra ambuéva oporomosẽva hetãgui, upéicha tapichakuéra oheja va'erã hóga. Yvypóra jeva oikóramo jepe peteĩ tekovénte ovávo hetãgui térã peteĩ aty michĩ, oiko avei yvypóra jeva guasu, hetaite tapicha osẽ joajúvo hetãgui, upe ojehero jeva syry. Yvypóra ova iñepyrũ guive, osẽ va'ekue Áfrika ha oho opa Yvy pehẽnguéme. Ikatu oje'e ñande niko opaite ñande ypykuéra ova va'ekue. Ojehecha avei heta ojejoko yvypóra jeva, oĩgui tetãnguéra iléi guasu oñangarekose ijyvy apekue ani hag̃ua oike tapichakuéra ojeikuaa'ỹ, oĩ avei umi tetã ojeruréva heta kuatia oheja hag̃ua tapicha ambuéve oike ijyvýpe. Mandu'apy Joaju BradshawFoundation.com (Historia de las migraciones del ser humano: animación). Yvypóra jeva Jekupytyha guasu jeva kyhyje'ỹme, hekopetéva ha hekome'ẽva rehegua térã Jekupytyha guasu jeva rehegua ha'e tetãnguéra ñemoñe'ẽpeteĩ upe Tetãnguéra Joaju omotenonde oheka hag̃ua «yvypóra jeva ñesãmbyhy porã ha ojoko hag̃ua umi mba'e ombohasýva yvypóra jeva ko'ãgagua, upéicha omombarete hag̃ua umi ováva oipytyvõ porãve hag̃ua ñakãrapu'ã hekopetépe». Ko ñemoñe'ẽpeteĩme oike 164 tetã, tetãnguéra oñembyatývo peteĩ amandaje guasúpe ONU ojapókuri táva Marrakech-pe (Marruéko retãme), ára 10 ha 11 jasypakõi 2018-pe. Ko jekupytyha guasu ndaha'éi tetãnguéra ñoñe'ẽ tee, upéicha ndoikéi mbaretehápe tetãnguéra léi guasúpe oikeháicha umi tetãnguéra ñoñe'ẽ tee tekoiterape rehegua. Ojehecháramo jepe, ko jekupytyha oiko tetãnguéra oñe'ẽ me'ẽgui, umi ñemoñe'ẽpeteĩ ambuéicha ONU pegua. Tetã Paraguái oike avei ko jekupytyhápe, upe nde'iséi Paraguái nahekosãsóiha, ONU ohejágui opa tetã oiporavo hekome'ẽ yvypóra jeva rehegua, ko jekupytyha heta oipytyvõ umi Paraguái retãyguáme avei, ojeikuaa oĩ amo 1.100.000 Paraguái rapicha ovákuri ambue tetãme, ary 2013 peve. Mandu'apy Joaju Proyecto de documento final de la Conferencia Yvypóra jeva Tetãnguéra Joaju Umi jey'urã oporomonga'úva (térã jey'urã oporopiguýva) niko opa jey'urã oguerekóva etanol, alkoo ojuehegua ojejapóva umi hu'itĩrã, yva, ha asúka mba'eypykue ambuéva raguino. Ñemonga'u niko mba'eguasu avano'õ rekóre hetaite tetãme. Tetãnguéra oguereko apoukapy ha léi ambuéva hekome'ẽva jey'urã oporomonga'úva apopy, ñemu, ha jey'u. Oĩ tetã ombotoveite umi mba'e, hákatu jey'urã oporomonga'úva hekopegua niko haimete opa Yvy pehẽnguéme. Alkoo hína peteĩ pohã oporomboguejýva, sa'i oje'úrõ oporombovy'ami, oporopy'aguapymi, ha oipytyvõ tapichakuéra oñomoirũ porãve hag̃ua. Heta oje'úrõ, oporomonga'u vai, oporomonge, oporombotavy, térã ikatu oporojuka. Hetaite ára oje'úrõ, ojehecha oĩ alkoo jeporuvai ha ñemonga'u vai. Alkoo hína peteĩ umi pohã ombovy'ávagui ojeporuvéva Yvýpe, amo 33% opa yvypóragui ho'u jey'urã oporomonga'úva. Ary 2015-pe, Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) he'i Paraguái niko upe tetã oje'uvéva jey'urã oporomonga'úva irundyha Latinoamérika-pe. Jey'urã oporomonga'úva oñemohenda mbohapýre upéicha: umi kaguyjúi, kaguy opaichagua, ha umi jey'urã mondykymbyre—alkoo umi jey'urã orekóva niko amo 3% ha 50% mbytépe. Heta ñehesa'ỹijo ojuhu mba'etuja ohechauka yvypóra oipuru mba'e haguino ojapo hag̃ua jey'urã oporomonga'úva amo 12.000 ary ko'ãga mboyve. Oĩ mymbanguéra ho'u alkoo avei, ikatúramo ho'u, ha ohasa vai ho'uitérõ, yvypóraicha, hákatu yvypóra añónte ikatu ojapo jey'urã oporomonga'úva oipotaháicha. Mandu'apy Joaju David Woodard (IPA: /ˈdeɪvɪd ˈwʊdərd/; heñói 6 jasyrundy ary 1964-pe, Santa Barbara, California) ha'e akue peteĩ karai haihára, mombe'uhára ha pukarã apohára Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua. Mandu'apy Joaju Wikiquote oguereko ñe'ẽjoapy herakuã David Woodard (en) rehegua. BnF: cb16616878t GND: 1014196620 ISNI: 0000 0003 5593 5615 VIAF: 174755630 WorldCat: 174755630 Kiddle: David Woodard Ñe'ẽpapára Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Puraheihára Kaguy (Karaiñe'ẽgui: Vino) ha'e peteĩ jey'urã oporomonga'úva ojejapóva yvapurũchu'a rykue raguinógui. Mandu'apu Joaju Wikivini, Víno rembikuaa hekosãsóva renda karaiñe'ẽme Jey'urã oporomonga'úva Mbo'ehaorusu Towson (ingleñe'ẽme: Towson University) ha'e peteĩ mbo'ehaovusu oĩva táva Towson-pe, tetãvore Marylandpe, Tetãvore Joapykuérape. Mandu'apy Joaju Mbo'ehaorusu UEFA Champions League 2013-14 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 59ha. Oñepyrũ ára 2 jasypokõi ary 2013-pe ha opa upe Ñeha'ã renda guasúpe Lisimbã pegua, Poytuga retãme, ára 24 jasypo ary 2014-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Galatasaray 1-0 Juventus: The match was abandoned after 31 minutes due to snow, and was resumed on 11 December 2013, 14:00, from the point of abandonment. Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol Gol ojapovéva Joaju UEFA Champions League Tetã Pindoráma Róga techaukarã jekái oikókuri pyharekue, ára 2 jasyporundy ary 2018-pe, upe Tetã Pindoráma Róga techaukarãme opytáva Quinta da Boa Vista rendápe, Rio de Janeiro távape, jekái guasu ohundi haimete opa tembikuaa rembiechapyrã oñembyaty va'ekue upe ógape 200 ary pukukue jave, amo 20 sua tembiechapyrã hepyite oĩ akue ku óga ipype. Umi tembiecharã hepy hi'ári, oñehundi avei upe óga guasu héra Paço de São Cristóvão ipype oguereko akue techaukahápe, Pindoráma Mburuvichavete róga guasu ymaite, hóga ahoja ho'apa ha hogyke ikuapaite, umi mbohapy ijyvy atã oñehundi avei. Jekái Ára 2 jasyporundy 2018-pe, oñembotymi rire pe óga techaukarã, oñepyrũ tata guasu oñemosarambíkuri umi mbohapy óga ijyvy atãre, upe okarusu héra Quinta da Boa Vista-pe, Rio de Janeiro távape. Tata mboguehára aty oñehenói 19 aravo mbytépe, ha pya'e oguahẽ upépe. Oikóvo 21 aravo, tata guasu osẽma mboguehára poguýgui, sapy'ánte okapu, tata okakuaave ha ipochyve, irundy tata mboguehára aty oho va'erã. Tapichakuéra ku óga hi'aguĩ oikóva oho Quinta da Boa Vista-pe ohecha hag̃ua pe jekái. Ohasa rire 15 aravo'i, peteĩ tata mboguehára aty ambuéva, ikatupyryvéva, oike ku óga techaukarãme omboty hag̃ua umi koty ne'ĩra oñehundíva ha ohecha hag̃ua mboy mba'e tembiechapyrã hepy oñehundímava. Amo 22 aravópe, umi omba'apóva óga techaukarãme mombyrýgui ohecha tata mboguehára aty omomichĩvo tata pochy. Umi mokõi mbohapýgui ijyvy atã oñehundímava ha hóga ahoja ho'apaitémava. He'iháicha karai Edson Vargas da Silva, aranduka ñangarekohára omba'apóva óga techaukarãme 43 ary ojapo ha oimékuri upépe oñemboguévo upe tata guasu, “Hetaite kuatia oĩ, hóga ahoja niko yvyra ijapopyre, heta mba'e pya'eite ojehapýva”. Mba'e oñehundi Tembiechapyrã hepy oñembyaímava Tetã Pindoráma Róga techaukarã niko óga ijyvy joa mbohapýva, umi mbohapy ijyvy atã oñehundi ha hóga ahoja ho'apaite. He'iháicha upe karai omotenondéva ku óga techaukarã, Luiz Fernando Dias Duarte, opa umi Mburuvichavete Teresa Cristina hembiapo ha mba'ekuéra ojehapypa, táva yma Pompéja ra'anga guasu oñehundipa, Tetã yma Ndaome Mburuvichavete apyka guasu, Pindoráma ypykue ñe'ẽnguéra rembikuaa oñembyai ave. Umi mba'e tembiechapyrã oñehundímava apytépe oĩ yvypóra kangue itapyre tujavéva ojejuhúmava Pindoráma retãme, ojejuhu ary 1974-pe ha oñembohérakuriLuzia. Hetaite tejurusu kanguekue Pindoráma retãme ojejuhu akue oñehundi. Avano'õ opaichagua rembireja ha rembiapo hepy ojehapypa avei, Áfrika ha Amérika ypykuekuéra rembiapo, oĩkuri avei Polinésia ypykuekuéra rembiapo. Ojekuaa oĩ heta mba'e tembiechapyrã hepy noĩri upe ógape, ha upévare noñehundíri. Táva Rio de Janeiro mymbarenda techaukarã guasu, pe jekái hi'aguĩete opytáva, noñehundíri avei. Umi irundy kuimba'e oñangareko pe ógare oiko aja jekái guasu osẽkuaákuri óga techaukarãgui ha avave nomanói. Mandu'apy Táva Rio de Janeiro UEFA Champions League 2015-16 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 61ha. Oñepyrũ ára 30 jasypoteĩ ary 2015-pe ha opa upe Ñeha'ã renda guasúpe Milan pegua, Italia retãme, ára 28 jasypo ary 2016-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol Gol ojapovéva Mandu'apy Joaju Henda tee Internet-pe. UEFA Champions League UEFA Champions League 2018-19 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 64ha. Oñepyrũ ára 26 jasypoteĩ ary 2018-pe ha opa upe Ñeha'ã renda guasúpe Madrid pegua, Epáña retãme, ára 1 jasypoteĩ ary 2019-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol Gol ojapovéva Mandu'apy Joaju Champions League 2018-19 renda tee. UEFA Champions League 2018 2019 Hemére Pytãnguéra (Khmers Rouges Hyãsiañe'ẽme, Khmer Krahom Kambojañe'ẽme) ojeheroháicha akue upe Aty ojokuaikuaáva Amoño'ỹtekuarekogua Kampuchéa pegua (Partido Comunista de Kampuchea), oiko rire upe Vienã ñorairõ, Tetãvore Joapykuéra ñesẽ rire ha ojeity rire ruvicha milíko Lon Nol ñesãmbyhýgui (omotenonde akue porokuái milíko ary 1970 guive), oñemoĩ hetã ñesãmbyhýmetomó ára 17 jasyrundy ary 1975-pe (oikóvo upe «Nom Pen je'a»). Ko aty omoñepyrũ upe Kampuchéa Jekopytyjojáva, peteĩ tetã rekuái oporokuáiva hatãme ha mbaretepópe amoño'ỹtekuareko rapépe, hákatu ohechaukaséva gua'u oporokuáiva peteĩ tavakuairetã tetarãicha, omosẽ tavayguakuéra hógagui oho hag̃ua oiko ñúme chokokuéicha, tavaguasukuéra oñemonandimba Hemére Pytãnguéra ohundiségui tavaguasu rekotee ha arandupy, ha'ekuéra oimo'ãre umi tavaguasu mba'e omboyke tapichakuérape, upéicha omoñepyrũse jey hemerekuéra avano'õ ha omoheñoise iñarandupy, opamba'e Pol Pot ipoguýpe, karai omotenondevékuri chupekuéra. Milikokuéra oporokuái hatãme ha ombopohýi tavayguakuérape, tapichakuéra omba'apo katuetei va'erã opa ára, heta umívagui oho ka'irãme, milikokuéra oporombyepoti, oporonupã vai ha oporojuka oipotaháicha, iñe'ẽ akã rehe, he'íva «umi ore ja'e'ỹva tyepypeguápe jeheka». Umi irundy ary oiko aja iñesãmbyhy hatã, oñepyrũvo guive jasyrundy 1975-pe opávo peve jasyteĩ 1979-pe, hembiapóre ha ñesãmbyhýre oiko upe «Kambója retãyguanguéra jejuka heta», upéicha ko'ãga oñembohovake ko aty hembiapo vaíre yvypóra rekópe peteĩ Tetãita Mbohekojojaha Nom Pen-me. Yvate Vienã ha Hemére Pytãnguéra oñomoirũite oiko aja upe Kambója Retãgua Ñorairõ oñemoĩ hag̃ua Tetãvore Joapykuéra rehe, hákatu Hemére Pytãnguéra oñepyrũgui ondyry Vienã ngotyo amo arykuéra 70 pahápe, Vienã oñepyrũ omba'apo avei ñorairõre oñemoĩvo Hemére Pytãnguéra rehe, upéicha opa iñesãmbyhy. Upe guive, Hemére Pytãnguéra oñemomichĩ ha oiko peteĩ aty'ícha omosarambiséva ñorairõ ñúme. Joaju Mandu'apy Kambója Kambojañe'ẽ térã hemére ñe'ẽ (Kambojañe'ẽme, ភាសាខ្មែរ kamae) ha'e peteĩ umi Ñemby Ásia ñe'ẽnguéra, peteĩ umi oñeñe'ẽvéva ko atýpe. Sánskrito ha páli ñe'ẽ heta omoguahẽ ñe'ẽnguenguéra Kambojañe'ẽme Vuda rape jeroviáre y del Indu jeroviáre. Mandu'apy Joaju Ásia ñe'ẽnguéra Nom Pen térã ojehaiháicha avei Phnom Penh (Kambojañe'ẽme, ភ្នំពេញ, oje'éva [pʰnum pɨɲ]) ha'e táva orekovéva tapichakuéra Kambójame ha upe tetã itavusu, amo oiko guive upe tetã Hyãsia retã ipoguýpe. Ko táva niko ojejuhuhápe hetã arandupy ypy, oñesãmbyhyhápe hetãre ha oñoñemuvehápe. Ijerére oiko amo 2,2 sua tavayguakuéra. Ko táva tenondeve niko Ñembykuarahyresẽ Ásiape ojejuhúgui upe ysyry Mekong oñembojoajuhápe ysyry Sap ha ysyry Bassac rehe, upéicha ko táva hína ygarata oñembohupavéva osẽ hag̃ua para Ñemby Chínape. Mandu'apy Joaju Kambója táva Kambója retãyguanguéra jejuka heta ojapo upe Hemére pytãnguéra, ojeheroháicha akue upe aty ojokuaikuaáva Amoño'ỹtekuarekogua Kampuchéa pegua (Partido Comunista de Kampuchea) oiko rire upe Vienã ñorairõ, oisãmbyhývo hetãre, oiko aja ary 1975 guive ary 1979 peve ha oporojuka 1 671 sua amo 1 871 sua tetãygua, 21 amo 24 % opa Kambója retãygua hetakuégui upe aja. Karai Pol Pot ñesãmbyhy guýpe, tetã rekuái hatã ojapose tetã pyahu oñemba'apohápe mante ñemitỹre ha oikóva Máo rape ha Estálin rape ñeimo'ãnguéra rupi. Hemére pytãnguéra omosẽ tavayguakuéra hógagui oho hag̃ua oiko ñúme chokokuéicha, tavaguasukuéra oñemonandimba Hemére Pytãnguéra ohundiségui tavaguasu rekotee ha arandupy, ha'ekuéra oimo'ãre umi tavaguasu mba'e omboyke tapichakuérape, upéicha omoñepyrũse jey hemerekuéra avano'õ ha omoheñoise iñarandupy, opamba'e Pol Pot ipoguýpe, karai omotenondevékuri chupekuéra. Milikokuéra oporokuái hatãme ha ombopohýi tavayguakuérape, tapichakuéra omba'apo katuetei va'erã opa ára, heta umívagui oho ka'irãme, milikokuéra oporombyepoti, oporonupã vai ha oporojuka oipotaháicha, iñe'ẽ akã rehe, he'íva «umi ore ja'e'ỹva tyepypeguápe jeheka». Ojeipapávo, 1 500 000 amo 3 000 000 Kambója retãygua omano opáicha. Tetãyguanguéra jejuka heta opa umi Vienã ñorairõhára aty ondyrývo Kambója yvýre con la invasión vietnamita. Ojejuhúma amo 20 000 tyvy guasu opavavépe, ojeheróva Mano Ñu. Ojejuhuvéva tyvykuéra 1995 ha 1996 mbytépe. Hemére pytãnguéra potapy tenondegua niko tetã ñemopotĩ, ojejaposeháicha kuri Alemaña násipe, ojejaposévo ñemoñare oñemoporãvepyre, he'iháicha peteĩ mburuvicha hemére: «tetãygua ñemopotĩ». Ára 2 jasyteĩ ary 2001-pe, Kambója rekuái ojapo apoukapy pyahu oñembohovake hag̃ua hemére ruvichakuéra. Ñembohovake oñepyrũkuri ára 17 jasykõi ary 2009-pe. Ára 7 jasypoapy ary 2014-pe, ojekuaauka Nuon Chea ha Khieu Samphan iñangaipa ha oñemoĩ chupekuéra ka'irãme hekove pahápeve hembiapovaíre yvypóra rekóre. Mandu'apy Joaju Kambója 1975 1976 1977 1978 1979 Paulínia ha'ehína peteĩ táva Vrasil retãme, São Paulo retãvoréme. São Paulo táva Manchester ha'e peteĩ táva Ingyaterrape. Ko távape oiko 2.240.230 ava (2011 ary). Ambuére joaju Official website (inglyesñe'ẽ) Ingyatérra táva Paraguái Arapyregua Ñangarekoha, karaiñe'ẽme hína Agencia Espacial del Paraguay (AEP), ha'e niko Paraguái retã remimoĩmby ojajapohápe umi arapyregua rembiaporãita apopyrã ha arapyveve rehegua Paraguáipe. Arapyregua Ñangarekoha oĩ hína Tetã Mburuvicha ipoguýpe. Ohupytyse arapy jepuru py'aguapýpe ha oheka arapyregua tembiporupyahu. Oñepyrũ ary 2014-pe. Mandu'apy Paraguái Tembikuaaty Kuára hũ niko tenda ijapýrava ha naipaha'ỹiva arapýpe, hetepýpe oĩ mása ñembyaty guasuite ha hypy'ũite ikatúva omoñepyrũ peteĩ oka imbaretepytéva ndohejáiva ni peteĩ mba'eku'i michĩ opiã hag̃ua, ni tembipe. Kuára hũ ikatu omosẽ chugui mba'easãi joguaha, héra Hawking mba'easãi, karai Stephen Hawking ombokuatia ñehesa'ỹijo rupi amo 1970 arykuérape. Oñeimo'ã haimete opa tapiryja mbytépe, Mborevi Rape avei, ikatu oĩ heta kuára hũ imása hetaitéva. Kuára hũ mbaretepyte ikatu omboja hese opa pytundyry ijerére, pytundyry jepyvúicha oñembohakuite ohupyty peve amo 2000 jey hakuve Kuarahy apégui, upéicha niko amo 12 000 000 °C. Mandu'apy Joaju Mbyjakuaa Choguy (Mombe’upy Paraguaigua) Choguy ha'e peteĩ mita'i marangatu ijukyetereíva, oikóva hogaguakuéra ndive, ñande ypykuekuéra guarani, ka'aguy mbytére, hete po'imi ha ipirekái, kuarahýpe oiko hague, hesa hũ katupyry, ava guaranícha. Choguy ndaha'éi ambue mitãicha, ha'e oñembosarái rangue hapichakuéra ndive, oikeva'erã pe ka'aguy mbytére omaña guyrakuéra rehe, ha oturuñe´ȇ chupekuéra oha'ãngávo umi tyapu he'ȇasýva. Katuete ojupi yvyrarakãre oñemoĩ opurahéi umi guyra'i ndive. Ka'aru vove ohóma ojupi yvyramata rehe oturuñe'ȇ guyráicha, ha umi mymbami ojerepa hese ohendúvo chupe. Choguy ohohápe umi guyra'i ohopa hendive, ojahúrõ ysyrýpe, ho'úramo yva aju, taha'e taha'ehápe katuete oĩ hendive umi iñangirũ ovevekuaáva. Ohecháramo ñuhã, ombyai ñemihapete, oĩramo oguyrara'ãva, okañy ha omondýi chupekuéra ani haĝuã ojuka mymba'i ha'e ohayhúva. Isy oikóma he'i chupe anive haĝuã oikó upéicha, ka'aguy mbytére ha'eñorei, ha'ékatu hesarái ha ohojeýma iñirũnguéra ndive opurahéi. Peteĩ jey oĩ jave yvyra ru'ãre ohendu isy ohayhuetéva ohenoiha chupe, ojapurágui oguejy haĝuã, ho'a sapy'a yvatetégui, opyta pe yvýpe ndoku'evéi, omboty hesa ha nosȇvéi ipytu, Ñandejára oguerahámagui chupe yvágape, upémarõ umi guyrakuéra ojerure asy Tupãme omboujey haĝuã Choguy hendivekuéra, ohayhuetégui hikuái chupe, Ñandeapohára ohendu chupekuéra ha upémarõ osȇ pe mita'i pyti'águi peteĩ guyra'isaite iporãmbajepéva opurahéiva "Choguy, Choguy" opóvo narã ru'ãre ho'u yva he'ȇ asýva. OMBOHASA GUARANÍME: MARIANA ACOSTA. (Ka’aguasugua) Diego Rodríguez de Silva y Velázquez (b.Sevilla, 6 jasypoteĩ 1599-Madrid, 6 jasypoapy 1660) ha'e akue peteĩ ñemoha'ãnga apoha ha ta'ãngakarãi apoha España pegua. Juk'amp Jach'aq'achxat yatiyäwinaka Tekove Españagua Gregorio Esteban Sánchez Fernández alias Chiquito de la Calzada (Málaga, 28 jasypo 1932- ibidem, 11 jasypateĩ 2017) ha'e peteĩ mba'eapohára, opurahéiva ha cantante (flamenco) Españagua. Joaju IMDB Tekove Españagua María Elena Walsh (Ramos Mejía, 1930- Buenos Aires, 2011) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Otoño imperdonable (1947) Apenas Viaje (1948) Baladas con Ángel (1951) Casi Milagro (1958) Hecho a Mano (1965) Juguemos en el mundo (1971) La Sirena y el Capitán - 1974 Cancionero contra el Mal de Ojo (1976) Los Poemas (1982) Novios de Antaño(1990) Desventuras en el País-Jardín-de-Infantes (1993) Hotel Pioho's Palace (2002) Fantasmas en el Parque (2008) Libros infantiles La Mona Jacinta (1960) La Familia Polillal (1960) Tutú Marambá (1960) Circo de Bichos (1961) Tres Morrongos (1961) El Reino del Revés (1965) Zoo Loco (1965) Cuentopos de Gulubú (1966) Dailán Kifki (1966) Versos para Cebollitas (1966) Versos Folklóricos para Cebollitas (1967) Aire Libre (1967) Versos Tradicionales para Cebollitas (1967) El Diablo Inglés (1970) Angelito (1974) El País de la Geometría (1974) Chaucha y Palito (1977) Veo Veo (1984) Bisa Vuela (1985) Los Glegos (1987) La Nube Traicionera (1989) Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Flora Alejandra Pizarnik (Buenos Aires, 29 jasyrundy1936- ibidem, 25 jasyporundy1972) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue La tierra más ajena (1955) La última inocencia (1956) Las aventuras perdidas (1958) Árbol de Diana (1962) Los trabajos y las noches (1965) Extracción de la piedra de locura (1968) El infierno musical (1971) La condesa sangrienta (1971) Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Boris Rodolfo Izaguirre Lobo (Caracas, 23 jasyteĩ 1965) ñe’ẽpapára Españagua-Venesuélagua. Hembiapokue El vuelo de los avestruces (1991) Azul petróleo (1998) 1965 (2002) Morir de glamour (2000) Verdades alteradas (2001) Fetiche (2003) Villa diamante (2007) Y de repente fue ayer (2009) Dos monstruos juntos (2011) Un jardín al norte (2014) Tiempo de tormentas, (2018) Jopói Finalista Premio Planeta, 2007 Mandu'apy Joaju Web Ñe'ẽpapára Españagua Tekove Venesuélagua Elvira Lindo Garrido (Cádiz, 23 jasyteĩ 1962) ñe’ẽpapára Españagua. Hembiapokue 1998: El otro barrio. 2002: Algo más inesperado que la muerte. 2005: Una palabra tuya. Manolito Gafotas 1994: Manolito Gafotas. 1995: Pobre Manolito. 1996: ¡Cómo molo!: (otra de Manolito Gafotas). 1997: Los trapos sucios de Manolito Gafotas. 1998: Manolito on the road. 1999: Yo y el imbécil. 2001: Manolito tiene un secreto. 2012: Mejor Manolo. Mandu'apy Joaju www.elviralindo.com Ñe'ẽpapára Españagua Lucía Etxebarria Asteinza (Valencia, 7 jasypakõi 1966) ñe’ẽpapára Españagua. Hembiapokue Amor, curiosidad, prozac y dudas (1997) Beatriz y los cuerpos celestes (1998). Premio Nadal Nosotras que no somos como las demás (1999) De todo lo visible y lo invisible (2001). Premio Primavera de Novela Una historia de amor como otra cualquiera (2003) Un milagro en equilibrio (2004). Premio Planeta Cosmofobia (2007) Lo verdadero es un momento de lo falso (2010) El contenido del silencio (2011) Dios no tiene tiempo libre (2013) Cuentos clásicos para chicas modernas (2013) Le don empoisonné de la folie (2017) Por qué el amor nos duele tanto (2017) Jopói 1998 Premio Nadal, Beatriz y los cuerpos celestes 2001 Premio Primavera, De todo lo visible y lo invisible 2004 Premio Planeta, Un milagro en equilibrio Mandu'apy Joaju www.luciaetxebarria.es Ñe'ẽpapára Españagua Jean-Nicolas-Arthur Rimbaud (Charleville, 20 jasypa1854- Marseille, 10 jasypateĩ1891) ñe’ẽpapára Hyãsiagua. Hembiapokue Le Soleil Était Encore Chaud (1866) Poésies (1869–1873) Soleil et chair (1870) Le bateau ivre (1871) Proses Évangeliques (1872) Une saison en enfer (1873) Les Illuminations (1874) Lettres (1870–1891) Mandu'apy Ñe'ẽpapára Hyãsiagua Fabienne Claire Nothomb, Amélie Nothomb (Etterbeek, 13 jasypoapy 1966) ñe’ẽpapára Véyhikagua. Hembiapokue Hygiène de l’assassin, 1992 Le Sabotage amoureux, 1993 Légende un peu chinoise 1993 Les Combustibles, 1994 Les Catilinaires, 1995 Péplum, 1996 Attentat, 1997 Mercure, 1998 Stupeur et tremblements, 1999 Le Mystère par excellence, 1999 Métaphysique des tubes, 2000 Brillant comme un casserolle, 2000 Cosmétique de l'ennemi, 2001 Aspirine, 2001 Sans Nom, 2001 Robert des noms propres, 2002 Antéchrista, 2003 L’Entrée du Christ à Bruxelles, 2004 Biographie de la faim, 2004 Acide Sulfurique, 2005 Journal d’Hirondelle, 2006 Ni d’Ève, ni d’Adam , 2007 Le Fait du Prince, 2008 Le Voyage d'Hiver, 2009 Une forme de vie, 2010 Tuer le père, 2011 Barbe-Bleue, 2012 La Nostalgie heureuse, 2013 Pétronille, 2014 Le Crime du comte Neville, 2015 Riquet à la houppe, 2016 Frappe-toi le cœur, 2017 Les Prénoms épicènes, 2018 Mandu'apy Joaju www.amelie-nothomb.com/ Ñe'ẽpapára Véyhikagua Wilbur Addison Smith (Kabwe, Zambia, 1933 - 2021) ñe’ẽpapára Ingyaterragua. Hembiapokue When the Lion Feeds, 1964 Dark of the Sun, 1965 The Sound of Thunder, 1966 Gold Mine, 1970 The Diamond Hunters, 1971 The Sunbird, 1972 Eagle in the Sky, 1974 The Eye of the Tiger , 1975 Cry Wolf, 1976 A Sparrow Falls, 1977 Hungry as the Sea, 1978 Wild Justice, 1979 A Falcon Flies, 1980 Men of Men, 1981 The Angels Weep, 1982 The Leopard Hunts in Darkness, 1984 The Burning Shore, 1985 Power of the Sword, 1986 Rage, 1987 A Time to Die, 1989 Golden Fox , 1991 Elephant Song , 1993 River God , 1995 The Seventh Scroll , 1997 Birds of Prey , 1999 Monsoon , 2001 Warlock, 2003 Blue Horizon, 2005 The Triumph of the Sun, 2007 The Quest, 2009 Assegai , 2011 Those in Peril, 2013 Vicious Circle, 2014 Desert God, 2014 Golden Lion, 2015Predator, 2016Pharaoh'', 2016 Mandu'apy Joaju www.wilbursmithbooks.com Ñe'ẽpapára Ingyaterragua Mode Gakuen Cocoon Tower(Ndorekói:モード学園コクーンタワー、Mōdo Gakuen Cocoon Tawā)ha'e peteĩ óga yvateite orekóva 191.83 métro ha hi'anténare 203.65　métro ohupyty, opyta Shinjuk-pe, Tokyo retãvore. Mandu'apy Tuguy Me'ẽhára Ára moheñoiva'ekue Tesãi Arapygua Atyguasu – OMS ary 2004-pe. Upe arange ogueromandu'a pohãnohára Karl Landsteiner arareñói. Ha'éniko upe ohecha'ypýraka'e umi tuguy aty ABO ha upévare oñeme'ẽkuri chupe Jopói Nobel ary 1930-pe. Landsteiner niko heñóikuri Viena, Austria-pe, ára 14 jasypoteĩ ary 1868-pe ha omanókuri Nueva York, Estados Unidos-pe, ára 26 jasypoteĩ ary 1943-pe. Tuguy Me'ẽhára Ára rupive niko oñeme'ẽ juruja mayma tapichápe ohupyty hag̃ua tuguy hesãiva oikotevẽ jave, ambue tapicha ijehegui ome'ẽva ha ome'ẽreíva. Tuguy ñanembojoaju opavavépe. Tuguy ñeme'ẽ niko ohechauka amo ipahápe pe joaju omopeteĩva me'ẽhára ha oikotevẽvape. Tuguy me'ẽngo tekove me'ẽ. Tuguy ñame'ẽrõ ñambohasa ñande po ñande rapichápe. Tuguy ñame'ẽrõ ñame'ẽ mborayhu. ** 14 DE JUNIO: DÍA DEL DONANTE DE SANGRE – TUGUY ME'ÊHÁRA ÁRA Ohai: David Galeano Olivera Arete Pohanokuaa Medellín ha'e peteĩ táva Kolombia. Ambuére joaju Kolómbia táva Ummberto Eco (Alejandria, 5 jasyteĩ 1932-Milano, 19 jasykõi 2016) ñe’ẽpapára Italiagua. Hembiapokue Tembiasagua'u Il nome della rosa (1980) Il pendolo di Foucault (1988) L'isola del giorno prima (1994) Baudolino (2000) La misteriosa fiamma della regina Loana (2004) Il cimitero di Praga (2010) Numero zero (2015) Jopói 1981 Premio Strega 2003 Ordre national de la Légion d'honneur 2004 Medalla de oro del Círculo de Bellas Artes Mandu'apy Joaju www.signosemio.com Ñe'ẽpapára Italiagua Luis de Góngora y Argote (Córdoba, 11 jasypokõi 1561- ibidem, 23 jasypo 1625) Pa'i ha ñe’ẽpapára Españagua. Ha'e akue peteĩ haihára siglogua itaju mba'e (siglo de oro) Mandu'apy Joaju [ http://www.cervantesvirtual.com/obras/materia-autoridad/gongora-y-argote-luis-de-1561-1627-126/ www.cervantesvirtual.com] Ñe'ẽpapára Españagua Pedro Calderón de la Barca y Barreda González de Henao Ruiz de Blasco y Riaño (Madrid, 17 jasyteĩ 1600- ibidem, 25 jasypo 1681) Pa'i ha ñe’ẽpapára Españagua. Ha'e akue peteĩ haihára siglogua itaju mba'e (siglo de oro) Hembiapokue Amor, honor y poder, 1623. La cisma de Inglaterra, 1627. Casa con dos puertas, mala es de guardar, 1629. La dama duende, 1629. El príncipe constante, 1629. La banda y la flor, 1632. La cena del rey Baltasar, 1632. La devoción de la cruz, 1634. A secreto agravio secreta venganza, 1636. La vida es sueño, 1636. El mágico prodigioso, 1637. El mayor monstruo del mundo, 1637. El médico de su honra, 1637. Los dos amantes del cielo, 1640. El pintor de su deshonra, 1650. El alcalde de Zalamea, 1651. La hija del aire, 1653. El gran teatro del mundo, 1655. Guárdate del agua mansa, 1657. Eco y Narciso, 1661. La niña de Gómez Arias, 1672 Mandu'apy Joaju www.cervantesvirtual.com Ñe'ẽpapára Españagua Félix Lope de Vega y Carpio (Madrid, 25 jasypateĩ 1562- ibidem, 27 jasypoapy 1635) ñe’ẽpapára Españagua. Ha'e akue peteĩ haihára siglogua itaju mba'e (siglo de oro) Hembiapokue Las ferias de Madrid (comedia, 1587) El remedio en la desdicha (comedia, 1596) La Dragontea (epopeya, 1598) La Arcadia (tembiasagua'u, 1598) La quinta de Florencia (comedia, 1598-1603) El Isidro (epopeya, 1599) Fiestas de Denia (epopeya, 1599) El vaquero de Moraña (comedia, 1599/1603) Romancero general (ñe'ẽpapa, 1600) La hermosura de Angélica, con otras diversas rimas (ñe'ẽpapa, 1602) La prueba de los amigos (comedia, 1604) La discreta enamorada (comedia, 1604-08) Rimas (poesías, 1604) El peregrino en su patria (tembiasagua'u, 1604/18) Los melindres de Belisa (comedia, 1606/08) La niña de plata (comedia, 1607/12) Lo fingido verdadero (comedia, 1608) Rimas (ñe'ẽpapa, 1609) Arte nuevo de hacer comedias en este tiempo (1609) La Jerusalén conquistada (epopeya, 1609) Peribáñez y el comendador de Ocaña (comedia,1609-12) Los ponces de Barcelona (comedia, 1610/15) El villano en su rincón (com. 1611) La discordia en los casados (comedia, 1611) Los pastores de Belén (tembiasagua'u, 1612) Cuatro soliloquios (ñe'ẽpapa, 1612) Fuenteovejuna (comedia, 1611-18) La dama boba (comedia, 1613) El perro del hortelano (comedia, 1613-15) El valor de las mujeres (comedias, 1613/18) Rimas sacras (ñe'ẽpapa, 1614) La discreta venganza (comedia, 1615/21) El caballero de Olmedo (comedia, 1615-26) Romancero espiritual (ñe'ẽpapa, 1619) Justa poética en honor de san Isidro (ñe'ẽpapa, 1620) Los Tellos de Meneses (com. 1620-28) La Filomena, prosas y versos (1621) Amor, pleito y desafío (comedia, 1621) Fiestas en la canonización de san Isidro (ñe'ẽpapa, 1622) La Circe con otras rimas y prosas (1624) Triunfos divinos, con otras rimas (ñe'ẽpapa, 1625) ¡Ay, verdades que en amor! (comedia, 1625) Corona trágica (ñe'ẽpapa, 1627) La moza de cántaro (comedia, h. 1627) Soliloquios amorosos (ñe'ẽpapa, 1629) Laurel de Apolo (ñe'ẽpapa, 1630) El castigo sin venganza (comedia, 1631) La noche de San Juan (comedia, 1631) La Dorotea (acción en prosa, 1632) Amarilis (égloga, 1633) Rimas humanas y divinas del licenciado Tomé de Burguillos (ñe'ẽpapa, 1634) Filis (égloga, 1635) La gatomaquia (epopeya burlesca, 1634) Las bizarrías de Belisa (comedia, 1634) La Vega del Parnaso (1635) Mandu'apy Joaju www.cervantesvirtual.com Ñe'ẽpapára Españagua Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo (Buenos Aires, 24 jasypoapy1899-Ginebra, 14 jasypoteĩ1986) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Fervor de Buenos Aires (1923) Luna de enfrente (1925) Inquisiciones (1925) El tamaño de mi esperanza (1926) El idioma de los argentinos (1928) Cuaderno San Martín (1929) Evaristo Carriego (1930) Discusión (1932) Historia universal de la infamia (1935) Historia de la eternidad (1936) La biblioteca de Babel (1941) Ficciones (1944) Artificios (1944) El Aleph (1949) Otras inquisiciones (1952) El Hacedor (1960) El otro, el mismo (1964) Para las seis cuerdas (1965) Elogio de la sombra (1969) El informe de Brodie (1970) El oro de los tigres (1972) El libro de arena (1975) La rosa profunda (1975) La moneda de hierro (1976) Historia de la noche (1977) Siete noches (1980) La cifra (1981) Nueve ensayos dantescos (1982) La memoria de Shakespeare (1983) Atlas (1984) Los conjurados'' (1985) Jopói 1979 Jopói Miguel de Cervantes Joaju www.borges.pitt Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Ñe'ẽasahára Julio Florencio Cortázar (Ixelles, Véyhika,26 jasypoapy 1914- Parĩ, Hyãsia, 12 jasykõi 1984) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Presencia (1938) La otra orilla (1945) Bestiario (1951) Final de juego (1956) Las armas secretas (1959) Los premios (The Winners) (1960) Historias de cronopios y de famas, 1962 Rayuela (1963) Todos los fuegos el fuego (1966) La vuelta al día en ochenta mundos (1967) 62, modelo para armar (1968) Último round (1969) Pameos y meopas (1971) Prosa del Observatorio (1972) Libro de Manuel (1973) Octaedro (1974) Alguien anda por ahí (1977) Territorios (1978) Un tal Lucas (1979) Queremos tanto a Glenda (1980) Deshoras (1982) Nicaragua tan violentamente dulce (1983) Los autonautas de la cosmopista (1983) Salvo el crepúsculo (1984) Divertimento (1986) El examen (1986) Imagen de John Keats (1996) Papeles inesperados (2009) Joaju www.march.es Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Ñe'ẽpapára Hyãsiagua Enrique Rodríguez Larreta (Buenos Aires, 4 jasyapy1875- ibidem, 6 jasypokõi1961) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Artemis (1896); La Gloria de Don Ramiro: Una vida en tiempos de Felipe II (1908); Zogoibi (1926); Orillas del Ebro (1949); El Gerardo (1953); En la pampa (1955). Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Ñe'ẽpapára Hyãsiagua Roberto Juarroz(Coronel Dorrego, 5 jasypa ary 1925 - Temperley, 31 jasyapy ary 1995) ñe’ẽpapára Argentinagua. Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Isabel María Sabogal Dunin-Borkowski (Lima, 14 jasypa1958-) ñe’ẽpapára Perũgua Hembiapokue 1988: Requiebros vanos 1989: Un universo dividido 1990: Dni poczęcia 1992: Historia o pewnej qeqe 2007: Gedichte in Poesía: Perú, siglo XXI de Dalmacia Ruiz Rosas kaj Willy Gómez Migliaro. 2017: La vampira: Trece veces Sarah. Un proyecto de José Donayre 2022: Todo está hecho a la medida de ti misma Mandu'apy Ñe'ẽpapára Perũgua Octavio Irineo Paz Lozano (Táva Méhiko, 31 jasyapy1914- ibidem, 20 jasyrundy1998) ñe’ẽpapára Méhikogua. Hembiapokue 1933։ Luna silvestre 1936։ ¡No pasarán! 1937։ Raíz del hombre 1937։ Bajo tu clara sombra y otros poemas sobre España 1941։ Entre la piedra y la flor 1942։ A la orilla del mundo 1949։ Libertad bajo palabra 1954։ Semillas para un himno 1957։ Piedra de Sol 1958։ La estación violenta 1962։ Salamandra (1958–1961) 1965։ Viento entero 1967։ Blanco 1968։ Discos visuales 1969։ Ladera Este (1962–1968) 1969։ La centena (1935–1968) 1971։ Topoemas 1972։ Renga: A Chain of Poems 1975։ Pasado en claro 1976։ Vuelta 1979։ Hijos del aire/Airborn 1979։ Poemas (1935–1975) 1985։ Prueba del nueve 1987։ Árbol adentro (1976–1987) 1989։ El fuego de cada día Jopói Jopói Miguel de Cervantes, 1981 Nobel, 1990 Mandu'apy Ñe'ẽpapára Tekove Mehikogua Juan Ramón Jiménez Mantecón (Moguer, 23 jasypakõi1881-San Juan, 29 jasypo1958) ñe’ẽpapára Españagua. Hembiapokue Almas de violeta, 1900 Ninfeas, 1900 Rimas, 1902 Arias tristes, 1903 Jardines lejanos, 1904 Elejias puras, 1908 Elejias intermedias, 1909 Las hojas verdes, 1909 Elejias lamentables, 1910 Baladas de primavera, 1910 La soledad sonora, 1911 Pastorales, 1911 Poemas majicos y dolientes, 1911 Melancolía, 1912 Laberinto, 1913 Platero y yo, 1914 Estio, 1916 Sonetos espirituales, 1917 Diario de un poeta recién casado, 1917 Eternidades, 1918 Piedra y cielo, 1919 Segunda antolojia poética, 1922 Poesía, 1923 Belleza, 1923 Cancìon, 1935 Voces de mi copla, 1945 La estación total, 1946 Romances de Coral Gables, 1948 Animal de fondo, 1949 Jopói Nobel, 1956 Mandu'apy Ñe'ẽpapára Españagua thumb|100px|Luis Cernuda Luis Cernuda Bidón (Sevilla, 21 jasyporundy 1902-Táva Méhiko, 5 jasypateĩ 1963) ñe’ẽpapára Españagua. Ñe'ẽpapa Perfil del aire (1927) Egloga, Elegía, Oda (1928) Un río, un amor (1929) Los placeres prohibidos (1931) Donde habite el olvido (1933) Invocaciones a las gracias del mundo (1935) La realidad y el deseo (1936) Las nubes (1943) Como quien espera el alba (1947) Vivir sin estar viviendo (1949) Con las horas contadas (1956) Desolación de la Quimera (1962) Mandu'apy Ñe'ẽpapára Españagua Carlos Salem Sola (Buenos Aires, 1959) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Tembiasagua'u Camino de ida (2007) Matar y guardar la ropa (2008) Pero sigo siendo el rey (2009) Cracovia sin ti (2010) Un jamón calibre 45 (2011) El huevo izquierdo del talento (una novela de cerveza-ficción) (2013) La maldición del tigre blanco (2013) Muerto el perro (2014) Mombe'urã Yo también puedo escribir una jodida historia de amor (2008) Yo lloré con Terminator 2 (relatos de cerveza-ficción) (2009) Ñe'ẽpapa Si dios me pide un bloody mary (2008) Orgía de andar por casa (2009) Memorias circulares del hombre-peonza (2010) Ñoha'ãnga El torturador arrepentido (2011) Jopói Memorial Silverio Cañada de la Semana Negra de Gijón Premio Novelpol a la mejor novela policial Premio internacional Seseña de Novela Ñe'ẽpapára Argentinagua thumb|350px|Gustavo Adolfo Bécquer Gustavo Adolfo Claudio Domínguez Bastida, Gustavo Adolfo Bécquer (Sevilla, 17 jasykõi 1836-Madrid, 22 jasypakõi 1870) ñe’ẽpapára Españagua. Mandu'apy Ñe'ẽpapára Españagua María Rosalía Rita de Castro (Santiago de Compostela, 24 jasykõi ary 1836 - Padrón, 15 jasypokõi ary 1870) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue Gallégo ñe'ẽme Ñe'ẽpoty Cantares gallegos (1863) Follas novas (1880) Ñemombe'u rehegua Contos da miña terra (1864) Karaiñe'ẽme Ñe'ẽpoty La Flor (1857) A mi madre (1863) En las orillas del Sar (1884) Ñemombe'u rehegua La hija del mar (1859) Flavio (1861) El cadiceño (1863) Ruinas (1866) Las literatas (1866) El caballero de las botas azules (1867) El primer loco (1881) El domingo de Ramos (1881) Padrón y las inundaciones (1881) Mandu'apy Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua Victoria Carolina Coronado y Romero de Tejada (Almendralejo, 31 jasypakõi 1820 - Lisimbã, 15 jasyteĩ 1911) ñe’ẽpapára Españagua. Hembiapokue Alfonso IV de León El divino Figueroa La exclaustrada Un alcalde de monterilla Luz El bonete de San Ramón Poesías (1843) El cuadro de la Esperanza (1846) Paquita. La luz del Tajo. Adoración (1850) Jarilla (1851) Páginas de un diario. Adoración (1851) El siglo de las Reynas (1852) La Sigea (1854) ¡No hay nada más triste que el último adiós! (1859) España y Napoleón (1861) La rueda de la Desgracia. Manuscrito de un Conde (1873) A un poeta del porvenir (1874) Vanidad de vanidades (1875) Anales del Tajo. Lisboa. Descripción en prosa (1875) Mandu'apy Ñe'ẽpapára Españagua Alfonsina Storni Martignoni (Capriasca, Suísa 29 jasypo ary 1892 - Mar del Plata, 25 jasypa ary 1938) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue 1916 - La inquietud del rosal 1918 - El dulce daño 1919 - Irremediablemente 1920 - Languidez 1925 - Ocre 1926 - Poemas de amor 1934 - Mundo de siete pozos 1938 - Mascarilla y trébol 1938 - Antología poética 1968 - Poesías completas Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Dan Stanca (Mbukaréte, 30 jasyporundy 1955) ñe’ẽpapára Rrumáñagua. . Hembiapokue Vântul sau țipătul altuia, 1992 Aripile arhanghelului Mihail, 1996 Apocalips amânat, 1997 Ultima biserica, 1997 Ritualul noptii, 1998 Morminte străvezii, 1999 Ultimul om, 1999 Pasarea orbilor,2001 Drumul spre piatră, 2002 Mila frunzelor,2003 A doua zi după moarte, 2003 Mut, 2006 Noaptea lui Iuda, 2007 Cei calzi si cei reci , 2008 Mutilare ,2010 A doua zi dupa moarte ,2011 Craii si mortii ,2012 Mare amară, 2014 Ghetsimani '51, 2015 Anii frigului , 2017 Jopói Uniunii Scriitorilor din România, 2015, „Ghetsimani ’51” (Editura Cartea Românească). Mandu'apy Ñe'ẽpapára Rrumáña María Kodama Schweizer (Buenos Aires, 10 jasyapy1937) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Homenaje a Borges, Lumen (2016) Relatos, Sudamericana (2018) Joaju Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Olga Noemí Gugliotta alias Olga Orozco (Toay, 17 jasyapy1920- Buenos Aires, 15 jasypoapy1972) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Desde lejos (1946) Las muertes (1951) Los juegos peligrosos (1962) La oscuridad es otro sol (1967) Museo salvaje (1974) Veintinueve poemas (1975) Cantos a Berenice (1977) Mutaciones de la realidad (1979) La noche a la deriva (1984) En el revés del cielo (1987) Mandu'apy Ñe'ẽpapára Argentinagua Silvina Inocencia Ocampo Aguirre (Buenos Aires, 24 jasypokõi1903- ibidem, 14 jasypakõi1993) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Viaje Olvidado, 1937 Espacios métricos, 1942 Enumeración de la patria, 1942 Los sonetos del jardín, 1946 Los que aman, odian, 1946 Autobiografía de Irene, 1948 Poemas de amor desesperado, 1949 Los nombres, 1953 Los traidores, 1956 Las invitadas, 1961 Lo amargo por dulce, 1962 Los días de la noche, 1970 Amarillo celeste, 1972 El cofre volante, 1974 El tobogán, 1975 El caballo alado, 1976 La naranja maravillosa, 1977 Canto Escolar, 1979 Árboles de Buenos Aires , 1979 La continuación y otras páginas, 1981 Breve Santoral, 1985 Y así sucesivamente, 1987 Cornelia frente al espejo, 1988 Las reglas del secreto, 1991 Jopói Premio Municipal de Poesía, 1945, 1953 Premio Municipal de Literatura, 1954 Premio Nacional de Poesía, 1962 Premio Konex, 1984 Gran Premio de Honor de la SADE, 1992 Mandu'apy Joaju Princeton Ñe'ẽpapára Argentinagua Delfina Bunge de Gálvez (Buenos Aires, 24 jasypakõi1881- Alta Gracia, 30 jasyapy1952) ñe’ẽpapára Argentinagua. Hembiapokue Simplement, 1911 El Arca de Noé: libro de lectura. Segundo grado, 1916 Cuentos de Navidad, 1917 La Nouvelle moisson, 1918 Poesías, 1920 Tierras del mar azul, 1920 El Alma de los niños, 1921 Las Imágenes del infinito, 1922 El Tesoro del mundo, 1923 Oro, incienso y mirra, 1924 Los Malos tiempos de hoy, 1926 Escuela: lecturas escolares para tercer grado, 1933 Hogar, 1933 Lectura para cuarto grado escolar, 1933 El Reino de Dios, 1934 Oro, incienso y mirra, 1935 La Belleza en la vida cotidiana, 1936 Lecturas, cuarto grado escolar, Buenos Aires, Cabaut, 1936. Iniciación literaria, 1937 Nociones de religión católica: catecismo único: mi primer libro de religión, [s.l.] : [s.n.], 1938 Viaje alrededor de mi infancia, 1938 Dios y yo, 1940 Catolicismo de Guerra, 1942 Las Mujeres y la vocación, 1943 La Vida en los sueños, 1943 En Torno a León Bloy, 1944 Cura de estrellas, 1949 Viaje a rededor de mi infancia, 1956 Mandu'apy Joaju Princeton Ñe'ẽpapára Argentinagua Yitzhak Yedid(יצחק ידיד , Herusalẽ, 29 jasyporundy1971) ha'e akue peteĩ karai haihára, mombe'uhára ha pukarã apohára Israel pegua. Hembiapo 2012 : Visions, Fantasies and Dances, Music for String Quartet 2008 : Oud Bass Piano Trio, Between the lines 2006 : Reflections upon six Images, Between the lines 2005 : Passions & Prayers, Between the lines 2003 : Myth of the cave, Between the lines 2002 : Inner outcry – Yedid trio, Musa records 2002 : Ras Deshen – con Abate Berihun, Ab 2000 : Full moon Fantasy – solo piano, Musa Records 1998 : Trio avec Masashy Harada & Bahab Rainy 1997 : Duo Paul Bley & Yitzhak Yedid Joaju www.yedidmusic.com Mandu'apy Puraheihára Sándor Weöres (Szombathely, 22 jasypoteĩ1913-Budapest, 22 jasyteĩ 1989) ñe’ẽpapára Hungyriagua. Hembiapokue Hideg van, 1934. A kő és az ember, 1935. A teremtés dicsérete, 1938. Meduza, 1944. A szerelem ábécéje, 1946. Elysium, 1946. Gyümölcskosár, 1946. A fogok tornáca, 1947. Bóbita, 1955. A hallgatás tornya, 1956. Tarka forgó, 1958. Tűzkút, 1964. Gyermekjátékok, 1965. Merülő Saturnus, 1968. Zimzizim, 1969. Psyché, 1972. Télország, 1972. Mandu'apy Ñe'ẽpapára Hungyria Władysław Hasior (Nowy Sącz, 14 jasypo 1928-Kraków, 14 jasypokõi1999) ha'e akue peteĩ mbopara ha porãguerojera apohára Polóñagua. Mandu'apy Tekove Poloñagua Rudi Torga, heratee niko Gabino Ruíz Díaz Torales, ouhágui Rudi Torga, RU (Ruíz) DI (Díaz) TOR(Torales) GA (Gabino). Heñoiva'ekue táva Kapiatápe, ára 19 jasykõi ary 1938-pe. Ohai Guarani ha españa ñe'ẽme. Oñemoarandu Escuela Municipal de Arte Escénico-pe ha upépe heñói imborayhu ñoha'ãgáre. Rudi Torga omoheñoi'akue iñoha'ãnga aty hérava "Teatro Estudio Libre". Omotenonde Dirección de Cultura Popular ha upéi Dirección General de Investigación y Apoyo Cultural Ministerio de Educación y Cultura-pe. Rudi Torga niko oipytyvõmbaretékuri Ateneo de lengua y cultura guaranime Guarani ñe’ẽ ha reko myasãi ha ñemombaretépe ñane retã tuichakue javeve. Hasyva’erã jajuhujey hag̃ua peteĩ tapicha ha’eichagua ohayhu añetetéva hetã, heko ha iñe’ẽ. Rudi Torga ohaíkuri heta ñoha'ãnga ha umi iñe'ẽpoty ijaty peteĩ ñe'ẽpotyryrúpe, hérava "Mandu'arã". Avei ombohasa Guarani ñe’ẽme “Pascual Duarte rekovekue” ohai’ypyva’ekue Camilo José Cela. Rudi Torga omanókuri táva Paraguay, Paraguay retãme, ára 5 jasypokõi ary 2002-pe. *** RUDI TORGA, GUARANÍME Ohai: David Galeano Olivera Joaju Ehendu Donde mi canto pasó ohaiva’ekue Rudi Torga Emoñe’ẽve Rudi Torga rehegua Ehendu Rudi Torga-pe he’i jave ñe'ẽpoty Che kuãirũ resa ohaiva’ekue Francisco Martín Barrios Ehendu Rudi Torga-pe he’i jave ñe’ẽpoty Ha… che retã Paraguay ohaiva’ekue Teodoro S. Mongelós Emoñe’ẽ Pascual Duarte rekovekue ombohasava’ekue Guaraníme Rudi Torga Torga Torga Ñe'ẽasahára Carlos Miguel Jiménez, ñe'ẽpapára ha purahéi apohára, heñoi'akue táva Pilar, Paraguay retãme, ára 5 jasypokõi ary 1914-pe. Itúva hérava’ekue Carlos Federico Brackebusch ha isýkatu Amalia Elisa Jiménez. Imitãmema ouva’ekue Paraguaýpe oñemoarandúvo ha umi imbo’ehare apytépe oîva’ekue Mbo’ehára arandu Delfín Chamorro. Upéi ovava’ekue Buenos Aires-pe ha upépe ohai ñe’ẽpoty ha ombohetia’e opaite aty ojapóvajepi Paraguaygua oikóva upépe, péicha oikuaajepe José Asunción Flores, Emilio Bobadilla Cáceres, Félix Pérez Cardozo ha Agustín Barboza-pe. Hembiapoita apytépe oĩ: “Alma vibrante”, “Golondrina fugitiva”, “Mi patria soñada”, “Muchachita campesina”, “Flor de Pilar”, “Che yvoty mombyry”, “Okarayguami akã sa’yju” ha “Punta karapãme Serrato ndive”. Ojerahajepékuri ka'irãime, mombyry mombyryeterei, ypa'ũ Margarita-pe ha upéi -isãso rire- peteĩ ára hapicha kolo'o oñohẽ hováre ytaku ha omohesatũ chupe ndaje hesa rovýre. Hekove paha gotyo, imboriahu apĩ, ho'u guari ha oiko ha'eñomi, péicha omanókuri táva Paraguaýpe, ára 29 jasypoapy ary 1970-pe. Hembiapoita apytépe niko pe ojehecharamovéva ha naijojaháiva ha'ehína “Mi Patria Soñada”. *** CARLOS MIGUEL JIMÉNEZ, Ohai: David Galeano Olivera. Joaju “CHE YVOTY MOMBYRY” MI PATRIA SOÑADA Jimenez Joel Holden Filártiga Ferreira - pohãnohára, ta'ãnga'apohára, sa'yhára; tekove resãi ha tekoha rerekua; ñe'ẽpapára ha Guarani ñe'ẽ rayhuhára. Heñoiva'ekue táva Yvytymi, Paraguay retãme, ára 15 jasypoapy ary 1932-pe. Itúva herava'ekue Juan Bautista Filártiga, táva Mbujapeygua; ha isýkatu héra Lidia Ferreira. Ita'ýrango Joelito Filártiga, tahachikuéra ojukava'ekue ary 1976-pe, Stroessner oĩrõguare ñane retã ruvichárõ. Joel Filártiga Ferreira niko heta oñorairõva'ekue tekosãso ha tekove tekoitére ha avei ojepytaso ha ombohovaikaria'ýikuri Alfredo Stroessner-pe. Joel Holden Filártiga Ferreira akóinte ojehecharamókuri hekopotĩ, hekosakã, iñarandu ha hekojekupytýre. Sa'yhára ramo oĩkuri aty “Arte Nuevo”-pe ha hembiapokue ojehechaukajepékuri Argentina, México ha Estados Unidos-pe. Ikatúkuri oho omba'apóvo Estados Unidos-pe; jepémo upéicha, ary 1959-pe omopu'ã tasyo La Esperanza, Yvyku'ípe, oñangareko ha oipytyvõhaguépe umi imboriahuvévape ha avei ñande ypykuérape. Pohãnohára Joel Holden Filártiga Ferreira omanókuri táva Paraguay, Paraguay retãme; ára 5 jasypokõi ary 2019-pe. Joaju homenaje de la Cámara de Senadores al Dr. Joel Filártiga Ferreira *** JOEL HOLDEN FILÁRTIGA FERREIRA. Ohai: David Galeano Olivera. Filártiga Ferreira Jarara ha'e peteĩ mbói ipozoñava oîva tetã paraguaípe. Ko mbói oisu'uramo peteĩ tapichape Ikatu ojuka chupe pya'e noñepohãnoiramo ko mbói rembisu'ukue. Otyryrýva Mbói hovy pea ko mbói oporosu'uramo ndoporojukai opytaramo jepe hasy hembisu'ukue oĩramo jepe oimo'ãva oporojukane hag̃ua. Peva ko mbói pya'e otyryry ha Ikatu ipuku haimete 1 metros rupi. Otyryrýva Kaiser ha'e peteĩ ta'angamýi mbyky moha'angambyre (cortometraje) ojejapókuri Pindoráma retãme, karai moha'angahára Álvaro Marins, hérava Seth, omotenonde ko ta'angamýi mbyky apo amo ary 1917-pe. Kóva niko pe ta'angamýi moha'angambyre peteĩha ojejapo Pindorámape. Ko ta'angamýi mbyky ojehecha peteĩháme ára 22 jasyteĩme ary 1917-pe, upe Cine Pathé rógape, táva Rio de Janeiro-pe, mbovy ára Pindoráma oñepyrũ mboyve oñorairõ Alemáñare ha oike Ñorairõ Guasu Peteĩháme. Ta'angamýime ojehechákuri Gillérmo Mokõiha omoĩvo iñakã ári akão ñorairõrã he'iséva opa tetãnguéra oñemoĩ ipoguýpe, ha upéi, ojehecha yvóra oñemboguasúvo ha ho'u ko Alemáña ruvicha. Ary 1907 guive umi ta'angamýi rechaukaha róga ohechauka ta'angamýi mbyky moha'angambyre ta'angamýi guasu opa rire, ko ta'angamýi Kaiser katu ta'angamýi mbyky moha'angambyre peteĩha ojejapopaitékuri Pindorámape. Heta ára ohasa jave, ta'angamýi ikañy ha oñembyaipa, ko ára ojeikuaa oĩ mante peteĩ ta'anga ha'eñóva ko ta'angamýigui. Mandu'apy Ta'angamýi 1917 megua Pindoráma ra'angamyikuéra Meteorito de Bendegó ha'e peteĩ aranduka ohai karai José Carlos de Carvalho ha oñembokuatia ary 1888-pe, poytugañe'ẽme ha hyãsiañe'ẽme. Ko aranduka oñe'ẽ upe Bendegó arapyrendýre ojerovávo Bahia pegua Museu Nacional rendápe, karai guasu Pindoráma mburuvicha Dom Pedro II ojapouka. Ko áranduka héra tee hína Meteorito de Bendegó - relatório apresentado ao ministerio da agricultura, commercio e obras publicas e a sociedade de geographia do Rio de Janeiro sobre a remoção do meteorito de Bendengó do sertão da provincia da Bahia para o Museu Nacional ha oñembohasamívo guaraníme: Bendegó arapyrendy - kuatia oñeme'ẽva'ekue Ñemitỹ, Ñemu ha Tetãygua Apo Motenondehápe ha Rio de Janeiro Yvyrekokuaahára Atýpe oñe'ẽva Bendegó arapyrendy jerova tetãvore Bahia ñuguasúgui ojeraha hag̃ua Museu Nacional rendápe. Ko aranduka oñepyrũ upéicha: Mandu'apy Pindoráma Aranduka Bendegó arapyrendy, ojehero avei Bendegó Ita térã hérante Bendengó, ha'e peteĩ arapyrendy ojejuhúkuri Pindoráma ñuguasúme upe tetãvore Bahia-pe. Ipohyikue hína 5.360 kilogarámo, kóva niko upe arapyrendy kuarepotígui tuichavéva ojejuhúmava Pinoráma retãme. Ary 1888-pe, ko ita guasu arapýgui oike jehechaukápe upe Museu Nacional da Quinta da Boa Vista ogarusúpe, táva Rio de Janeiro-pe. Ary 2018-pe, ko arapyrendy noñembyaíri oiko rire upe jekái guasu ombyaipákuri Museu Nacional róga. Ojeguerahávo ko ita guasu Bahia guive Rio de Janeiro peve ary 1888-pe, karai ohai ko aranduka héra Meteorito de Bendegó omombe'úva jegueraha rembiasa. Mandu'apy Joaju 10 arapyrendy tuichavéva ojejuhúmava Pindoráma retãme Pindoráma Santos Dumont Explaining His Air Ship to the Hon. C.S. Rolls ha'e niko peteĩ ta'angamýi mbyky, ta'anga'o ta'anga'o rire ijapopyre, ohechauka upe karai tembiporu pyahu apohára héra Santos Dumont omombe'úvo Charles Rolls-pe mba'éichapa oiko upe apu'a ovevéva ha'e ojapókuri, ko karai upéva niko omoñepyrũta Rolls-Royce. Ta'angamýi mbyky ojejapo távaLondye-pe ha ojehechauka 3 jasypakõi 1901-pe, Palace Theatre rógape. Oñeimo'ã ko ta'angamýi mbykýme oĩ Santos Dumont omombe'úvo Rolls-pe mba'éichapa oiko upe ijapu'a ovevéva, ko karai Pindoramagua oime aja Londye-pe ára 22 guive 28 peve jasypateĩ 1901-pe, Tavetã Joaju Mba'yruveve Aty omboaretégui chupe ha'e ipu'aka upe Jopói Deutsch rupive, Dumont ovevékuri Eiffel Óga tuicha ijerére ára 19 jasypápe ko aryitépe. Mandu'apy Santos Dumont Ta'angamýi 1901 megua Tavetã Joaju ra'angamyikuéra JEHERO (APODO) Niko teratee’ỹva jaipurúva ogapýpe térã angirũ apytépe. Techapyrã: Chiquitín, Pancho, Aguara’i, Avión Koli, Anguja, Kavaju Rembe, Kururu, Gállo Perõ, Guyra Tavy, Jaguarete, Jatevu, Jagua’i Pakéte, Ka’i, Jagua Perõ, Vaka resa...” Jehero: (ñe’ẽtéva) Pirivevúi ñorairõ. 11 jasypoapy ary 1869 ára ko'ẽme, Ñorairõ Guasu aja, 20.000 brasileño-kuéra omongora táva Pirivevúipe ha huvicha ha'éva Conde d'Eu ojerurékuri ñane retãyguávape oñepomoĩ hag̃ua. Mburuvicha Pedro Pablo Caballero, ñane retãyguáva ha oĩva okarusu ruvichárõ, oguerekóva ipoguýpe 1.600 kuimba'e, kuña ha mitã; osẽkuri ombohovái “ápe roĩva roime roñorairõ hag̃ua, romano hag̃ua, tekotevérõ, ág̃akatu araka'eve noroñeme'ẽmo'ãi”. Ára 12 jasypoapy oñepyrûkuri pe ñorairõ guasuete, ojekuaáva upe ñorairõ huguyvévaramo oikova'ekue upérõ. Ohasa rire 5 aravo pysyrõháme ha ñane ñorairõhára ohechaukahaguépe mba'éichapa ipyapy ha hetã rayhu hikuái; ipahápe, brasileño-kuéra oñemomba'e Pirivevúire. Mokõi jey ojeity rire ñande ári, brasileño-kuéra ojukáma haimete 800 ñane retãyguávape. Mbohapy ojeityhaguépe ñande ári, mburuvicha rapái João Mena Barreto, oñemotenonde iñorairõhárare. Upe jave, Kapitã Solalinde, ñandereheguáva, omba'ejerurékuri ñorairõhára Gervasio León-me ojapi hag̃ua Mena-me ha upéicha ojapókuri ha ojukaitékuri rapái ruvichápe. Upe mba'e ombopochyvaíkuri Conde d'Éu-pe ha he'íkuri ita'yrakuérape ñandejukapa hag̃ua, tuicha py'arõ reheve. Paraguay ñorairõharakuéra omanombapota rupi, iñapysẽkuri 100 kuña Paraguay ipy'aguasúva ha avei oñorairõ brasileño-kuéra ndive oipuruhápe mboka, ita, yvyra ha liméta jekakue. Upe ñorairõ tuicha ha ivaietéva rire, brasileño-kuéra omoĩ ipoguýpe táva Pirivevúi ha riremínte ojukauka Paraguay ñorairõharakuérape ha ohapy hikuái tasyo, omanohaguépe okaihápe opavave hyepýpe oĩva, haimete 600 tekove, umíva apytépe brasileño-kuéra. Heta ára rire upe tendápe hyakuã gueterei umi okaiva'ekue ro'o ha upe tasyo ogykére ojejuhukuaa umi omanova'ekue pire rembyremimi. Umi mba'e ojapoukákuri Conde Gastón de Orleans. Mburuvicha Pedro Pablo Caballero katu ojejokuákuri irundy kavajúre oipehẽ'áva upe hete, hogaygua renondépe. ** 12 DE AGOSTO DE 1869: BATALLA DE PIRIVEVÚI, Ohai: David Galeano Olivera. Joaju 12 DE AGOSTO: BATALLA DE PIRIVEVÚI BATALLA DE PIRIVEVÚI en la PELÍCULA CERRO KORA EL TRATADO SECRETO DE LA TRIPLE ALIANZA Ñorairõ Triple Alianza 1869 Claudia Amengual Puceiro (Montevideo, 7 jasyteĩ 1969) ñe'ẽpapára ha ñe'ẽasahára Uruguaygua. Hembiapokue Juliana y los libros, 2020 El lugar inalcanzable, 2018 Viajar y escribir: nueve destinos que inspiran, 2017 Una mirada al periodismo cultural: Jaime Clara y "Sábado Sarandí", 2016 Cartagena, 2015 Rara avis. Vida y obra de Susana Soca, 2012 Falsas ventanas, 2011 Más que una sombra, 2007 Desde las cenizas, 2005 El vendedor de escobas, 2002 La rosa de Jericó, 2000 Joaju Mandu'apy Ñe'ẽpapára Uruguaigua Ñe'ẽasahára Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2019-pe oiko jasypoapy arapokõindy peteĩha guive ary 2019, heta jekái guasu oñemyasãi ha oñemosarambi Amasóna ka'aguy guasúre tetã Pindorámape. Ã jekái jasypoapýgui ha heta umi ambuéva oiko 2019-pe, ojeipapávo oñondive, ha'e niko jekái hetakue tuichavéva ary 2013 guive, oñepyrũ voi jekái jepapa upe ka'aguy guasúpe. Tatatĩ avei, mba'e tĩmbóicha osẽkuri jekáigui, oñemyasãi oparupi Pindoráma retãvorekuéra Amazonas, Akirũ, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul ha Rondônia, upéicha avei tavaguasu São Paulo yvága oñeñuãmbákuri tatatĩgui, ára 19 jasypoapy ika'arukue pytũme. Opa jekái hetakuégui, hetakue mbyte oĩ Amasóna ka'aguy guasúpe ha ojehechávo ary ohasámava jekaikuéra ikatu ojeipapa amo 84% oñembohetavéva. Upéicha avei ojehecha oiko jekái ka'aguýpe ambuéva Ñembyamérika rupi, tetã Voríviape, Perũme, Paraguáipe ha Chílepe avei. Jasypo guive jasyporundy peve oiko heta jekái, ndokyitéigui Amasóna ka'aguy guasúpe, hákatu ojeikuaa oñembohetave jekaikuéra ka'aguýpe yvypóra oñepyrũ ombotuichágui iñemitỹnguéra upe ysyry Paranaguasu ijerére ha ysyry guasu ambuéva Amasóna ka'aguýgui, umi ñemitỹhára ohapy ka'aguy orekove hag̃ua yvy iñemitỹrã ha ivaka atyrã avei. Ikatu rehecha avei Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2020-pe Mandu'apy Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2019 Sojourner Truth (/soʊ'dʒɜrnɛr 'truːθ/; Swartekill, New York, c. 1797 - Battle Creek, Michigan, 26 jasypateĩ ary 1883) ha'e akue kuñakarai Tetãvore Joapykuéra pegua omba'apo opa hag̃ua tembiguái reko, omba'apo avei toñemomba'eguasu ha toñemboaje hag̃ua kuña tekoiterape. Truth reñói jave oĩ tembiguái reko guýpe, hákatu ojehekýi imembykuña ndive 1826-pe. Ha'e niko kuña peteĩha ipu'aka óga tekojojarãme peteĩ karai guasúgui, oho rire óga tekojojarãme ojerure hag̃ua imembykuimba'e sãsóre. Héra tee heñóigui hína Isabella ("Bell") Baumfree. Omoambue héra ha ha'e ojehero Sojourner Truth ary 1843-pe, téra ikatu he'iséva "añete oguata pukúva". Ko kuñakarai herakuãite ojapo ko ñemoñe'ẽ "Ain't I a Woman?" ("Che piko ndachéi kuña?"), ha'e omoñe'ẽ 1851-pe oiko jave upe "Atyguasu kuña tekoiterapégui Ohio pegua", táva Akron-pe, Ohio. Oiko jave Tetãvore Joapykuérape upe Ñembovo Ñorairõ (Guerra de Secesión) Truth oipytyvõ umi kamba ikatu oike avei Amérika Ñorairõha Atyguasúpe. Sojourner akóinte omba'apo kuña tekoiterape rehe ha Amerikagua kambakuéra imba'eteére ha hekosãsóre, omba'apo avei tojejapo hag̃ua óga ka'irã porãve ha ani hag̃ua oporojuka umi ojapóva mba'e vai Michigan-pe. Ha'e omano hógape ára 26 jasypateĩ 1883-pe, orekóvo 86 ary. Mandu'apy Joaju Nota genealógica Narrative of Sojourner Truth. Autobiografía de Sojourner Truth en inglés ¿Acaso no soy una mujer? Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua UEFA Champions League 2019-20 ha'ékuri upe vakapipopo rembiesarái guasu 65ha. Oñepyrũ ára 25 jasypoteĩ ary 2019-pe ha opa upe Ñeha'ã renda guasúpe Istanbul pegua, Poytuga retãme, ára 23 jasypoapy ary 2020-pe. Aty oñeha'ãva Aty A Aty B Aty C Aty D Aty E Aty F Aty G Aty H Ñembosarái pahague Aty 16 Irundýva Mokõiva Paha Umi Gol Gol ojapovéva UEFA Champions League 2019 2020 Poreno (jopyhy) oiko tenondeitépe, iñambuekatúva avei, oñemoingévo tembo takópe taha'e ha'éve oñembovy'a jopyhýpe hag̃ua térã kuimba'e ha kuña omoñemoña ha omomemby hag̃ua, ojeipuru ave ko ñe'ẽ "jopyhy" oje'esévo oñemoingéramo tembo tapicha ambuéva tevikuápe térã jurúpe. Poreno omombarete yvypóra jokuaa hete rupive, mokõi tapicha térã hetave ojuehe, ha tenondépe yvypóra oiporeno oñembovy'a ha oñeñandu porãve hag̃ua. Mba'asy opaichagua ikatu oñemosarambi oiko rire poreno ñeñangareko'ỹre, poreno ñeñangarekóre, ojeipurúvo kuimba'e térã kuña mombaryryru, ikatu ohapejoko mba'asy oñemosarambíva poreno rupive, hetaite tembiaporape térã mba'ejepuru oĩ ani hag̃ua oñemosarambi mba'asy térã oñepyrũ tyeguasu, hákatu oĩ tapichakuéra omboapýrava térã omokangýva porenogua tekombo'e ha memby'ỹrã jepuru oimo'ãre oĩ vaiha tekoporã, tupã jeroviaha térã tetã jokuairapépe g̃uarã Ojeikuaaporã oĩrõ porenogua tekombo'e ha memby'ỹrã ikatúva ojeipuru, oguejy tyeguasu ojeipota'ỹva umi mitãkuñarusu apytépe ha mba'asy oñemosarambíva poreno rupive. Avano'õnguéra oikuaa poreno ha'eha mba'e hekopegua ha oñekotevẽva yvypóra omomemby hag̃ua, hákatu ñavõ avano'õ iñarandupýre oikuaa mba'épa ivai ha mba'épa iporã porenóme, oikóramo mokõi (térã hetave) tapicháre ojohayhúva ha ojoipotáva, ha ikatúmava oiporavokuaa mba'épa oipota, oje'e poreno iporãha, oikóramo tapicháre noiporenoséiva térã jehayhu'ỹ, térã tapichakuéra ne'ĩra oiporavokuaa, taha'e ha'éva imitãitérõ térã ikatupyry ambuéva, oje'e ivaiha. Oikóramo poreno ivaiha, tapicha ambuéva noiporenoséivo, ojehero poreno rairõme, ha heta tetãme oñemoĩ ka'irãme umíva orairõ tapicha ambuéva, ojeikuaágui ivaieteha. Amove 90% umívagui oñerairõ hese ha'e kuña, 99% umívagui orairõ ha'e kuimba'e, ha amónte 5% umívagui orairõva ndaha'éi tapicha ohasa asýva ijekuaáva. Reikuaaverã Porenogua tekombo'e Poreno jejoko Poreno ñeñangarekóre Poreno rairõme Mba'asy oñemosarambíva poreno rupive Memby'ỹrã Mandu'apy Tekovekuaaty Porenogua tekombo'e oiko oĩvo moaranduha yvypóra poreno rehegua, mba'épa iporãva ha ivaíva yvypórape oiporanóvo rehegua, moaranduha yvypóra rete rehegua, mba'éichapa oiko tyeguasu ha membysẽ, ombo'e umi tembiaporape térã mba'ejepuru ani hag̃ua oñepyrũ tyeguasu avei, ojeheróva memby'ỹrã, ohechauka mba'éichapa oiko poreno ñeñangarekóre, araka'épa iporã ha araka'épa ivai oiporeno hag̃ua. Ojehecha mitãrusunguéra heta tetãme ha heta avano'õme ndorekói porenogua tekombo'e imbo'ehaópe térã hógape, oĩ tapichakuéra oimo'ãgui noñeñe'ẽi va'erã umi mba'ére. Oĩramo moaranduha, ojehecha mitãrusunguéra ru ha sy ombo'e chupekuéra, hákatu ojapo upéicha hikuái imembynguéra omendajave mboyvemi. Oguejy hag̃ua tyeguasu ojeipota'ỹva umi mitãkuñarusu apytépe, ha ani hag̃ua oñemosarambi umi mba'asy oñemosarambíva poreno rupive oñemoñepyrũkuri heta mbo'ehaópe amo ary 1960-pe ko porenogua tekombo'e, iñepyrũme hetaite umíva omboapyraséva térã omokangyséva porenogua ha memby'ỹrãgua tekombo'e, tenondeitépe umíva apytépe oĩ tupã jeroviaha ruvichakuéra ha mitãrusunguéra túva ha sy. Oñepyrũvo mba'asy SIDA ñesarambi, tapichakuéra ohecha iporã mo'ã oiko hagẽ ko porenogua tekombo'e. Heta tetã Áfrika pegua, oñemosarambihápe SIDA mba'asy pya'iterei, ojeikuaa porenogua tekombo'e ojehecha va'erã mba'e tenondeitegua yvypóra reko resãirã. Reikuaaverã Poreno ñeñangarekóre Mba'asy oñemosarambíva poreno rupive Memby'ỹrã Mandu'apy Poreno Poreno ñeñangarekóre ha'e niko opa umi mba'ekuaarã iporupyrãva mba'éichapa yvypóra ikatu oiporano kyhyje'ỹme ha ñangarekópe rehegua, moaranduha poreno iporãva rehegua. Oñeñe'ẽvo poreno ñeñangarekóre, he'ise opa umi mba'e oipytyvõva ani hag̃ua oñemosarambi umi mba'asy oñemosarambíva poreno rupive yvypórape, he'ise avei umi tembiaporape térã mba'ejepuru yvypóra oipuru ani hag̃ua oñepyrũ tyeguasu ojeipota'ỹva. Ko ñeimo'ã "poreno ñeñangarekóre" rehegua oñepyrũ amo 1980 arýpe ombohovái hag̃ua SIDA mba'asy ñemosarambi pya'ea oiko heta tetãme, upéicha oñemotenonde va'erã poreno ñeñangarekóre porenogua tekombo'e rupive ani hag̃ua SIDA ha umi mba'asy ambuéva oñemosarambíva poreno rupive oñembohetave. Poreno ñeñangarekóre iporãite opavavépe, omombaretégui yvypóra reko resãi, techapyrãme ojeipurúvo mombaryryru, tapichakuéra ikatu ohapejoko mba'asykuéra, kuimba'e ha kuña ikatu ojoko tyeguasu ojeipota'ỹva avei. Mba'éicha ikatu oiko ko "poreno ñeñangarekóre": Tenondeitépe, ojeikuaa va'erã poreno iporã oikóramo mokõi (térã hetave) tapicháre ojohayhúva ha ojoipotáva, ha ikatúmava oiporavokuaa mba'épa oipota, upéicharõ oje'e poreno iporãha. Mombaryryru: Mba'e oñuvãva tembo ha ohapejoko mombary ani hag̃ua oike takópe térã tevikuápe. Tapichakuéra oipurúramo mombaryryru ikatu ojoko tyeguasu ojeipota'ỹva, oipytyvõ avei ani hag̃ua oñembohetave umi mba'asy vai oñemosarambíva poreno rupive. Mombaryryru ndahepýi, heta tetãme oñeme'ẽ hepy'ỹ tapichakuérape tasyópe. Ndahasýi avei ojeipuru hag̃ua, opaichagua ituichakue ha iñanambusukue, ipirekue pererĩete, nombyajúi jopyhýpe. Kuña mombaryryru: Mba'e ryru ipererĩva, ituichavemi kuimba'e mombaryryrúgui ha oñemoĩ takópe ani hag̃ua oike mombary, nombyajúi ha oiko porã avei kuimba'e mombaryryrúicha. Tasymombiaha: Pohã mba'asy opaichagua omombiáva ha ohapejokóva, umi mba'asy apytépe oĩ mba'asykuéra oñemosarambíva poreno rupive. Reikuaaverã Porenogua tekombo'e Mba'asy oñemosarambíva poreno rupive Memby'ỹrã Mandu'apy Poreno Memby'ỹrã Tupã, umívape g̃uarã ijerovia peteĩva, ojehechakuaa ha'eha tekove guasu opamba'e ipoguýpe orekóva, upe ojapo opamba'e, upe ojejeroviava'erã hese ha oñemomba'eguasuva'erã chupe. Jeroviapykuéra he'i Tupã oikuaaha opamba'e, ipu'akapaha opamba'ére, oime opárupi ha ipaha'ỹva, oje'e avei hete'ỹha. Oĩ jeroviapy ndo'íri Tupã ha'e kuimba'e térã ha'e kuña, oĩ avei umíva omboheróva chupe kuimba'e réra rupive, techapyrãme Hesu rape ha Moise rape ohenói Tupã Ore Rúicha. Oñeme'ẽ katu heta héra Tupãme, guaraniñe'ẽme ojeipuru umi Epáñagua ñeg̃uahẽ guive Tupã réra (guarani jeroviaha tenondegua, Arasy ména) ombohéra opa jeroviaha guasu. Moise rapépe oipuru "Adonai" térã "Elohim" oñeñe'ẽ Tupãre, ha ombohéra chupe YHVH () taikuéra ohechaukáva Tupã réra, ha umi taígui osẽ umi téra ha'éva Yehováh, Yahveh, Yahweh térã Jehová. Hesu rapépe ojejuhu ko "trinidad" (mbohapy oñemopehẽ peteĩnte jey oiko) Túva, Ta'ýra ha Pytu Marangatu, oñembohéra chupe Ñandejára avei. Islãme ojeipuru Ala, hákatu musulmãnguéra oreko heta téra ambuéva Tupãme guarã, aranduka marangatu Korãme oĩva. Indu jeroviápe, Brahma ojehechakuaa sapy'apy'a Tupã peteĩva réra guasu. Ehecha avei Tupãre jerovia'ỹ Mandu'apy Jerovia Ygáu niko opaite tekove hesapemoñangáva ka'avóicha ojejuhúva ýpe ha yguasúpe. Ygáu opaichagua ikatu ojeipuru yvypóra rembi'urãicha, pirakuéra ha mymbanguéra ambuéva ho'u avei, oĩ katu umíva ivai ha ikatu ombyaipa y porã. Ituichakue ha isa'y opaichagua avei, umi imichĩetéva oguerekónteva peteĩ tekoveapỹi ha umi ituichaitéva ohupyty amo 50 métro (ygáu pytũmby). Mandu'apy Ka'avo Anana, hérava avei yvakatĩ, ha'e peteĩ ka'avo Ñembyamérika pegua, ka'avo ndatuichái hoguekuéra hatãva, hi'a mbohapy-apy arýpe, yva peteĩva hyakuã porãva yvypóra heta oipuru hembi'urã. Ko ka'avo henda ypykue niko Paraguái, Pindoráma ipehẽngue ñemby ngotyo ha Arhentína ipehẽngue yvate gotyo, umi tendágui oñemosarambi opa Amérikare. Mandu'apy Joaju Cultivo de la Piña o Ananá. Yva Luigi Miraglia (1900-1975). Hekovesẽ Nápoles, Italia 1900-pe, oikovevakuaaha ha avakuãhára. Oiko ichugui tembikuaajára ka’avokuaaty ha mymbakuaatýpe mbo’ehaovusu Nápoles-pe ha ou oiko Paraguay retãme 1925-pe. Tekove’aty tembikuaahára Paraguay-gua oipytyvõ ichupe ha otembiapokuaareka arandukuaa mymba jejuka ha mba’e ñembyatýre te’ỹinguéra Maka, Ayoreo, Ache-Guayaki ha Tova rehe. Tembikuaareka ha avaretepykuaaty ndive ojapo avei ñemoarandu te’ỹi rekoha jekuaa rehe. Avei mbo’ehára ñe’ẽ Latín-pegua, oñorãirõ ha oñeha’ãva ojeiporu hag͂ua tapereko oĩ’ypýva hekopete, ha’e ohenóiva inductivo-contextual, péva he’ise ñamyesakãva’erãha peteĩ ñe’ẽ pe ñe’ẽ rapoitégui hekohaichaite oñembojeha’ỹre ambue ñe’ẽre pe mitã oñembo’évo, ikatuhag͂uáicha ha’e oikuaa, ohayhu ha oñeha’ã oiporu hekopete ñe’ẽ avei, peva’erã tekotevẽ ojeiporu achegety ha ñe’ẽysajakuaa hekoháicha, noñemoing͂ueiva’erã ipype ambue ñe’ẽmegua, avei oñeme’ẽva’erã mitãme moñe’ẽrã ipukúva ikatuhag͂uáicha omoñe’ẽ ha ohesa’ỹjo, sapy’ánte ojejavy pe oñepyrũ ramo rupi oñeme’ẽ ichupe umi moñe’ẽrã’inte térã ojejapo ñe’ẽjoaju mbykymínte ha péva noipytyvõi ichupe nog̃uahẽi pe jeikuaaseve hesegua. Avei mbeguekatúpe oñemoigueva’erã ohóvo pe mbo’epýpe ñe’ẽpyahu, pevarã mbo’ehára oikuaava’erã heta ayvu 1800–2000 ñe’ẽ oikuaava’erã ikatu hag̃ua ombo’e ñepyrũ; ha umi ñe'ẽ ojeiporupy’ỹiveva’erã ñe’ẽjoaju térã moñe’ẽrãme oike ha opyta hag̃ua temimbo’épe ha ani opyta tesaráipe. Ha jajapoukava’erã ichupekuéra ñe'ẽpoty, mombe'urã, mombe'upy ha ikatúva guive tembiapo ko’ã ñe’ẽpyahu oiporu hag̃ua ha péicharõ ha’ekuéra ohecháta tekotevẽha oheka ha oiporuve ñe’ẽpyahu. Hi’ã avei ñe’ẽryru ndojeporuetéi ikatuhag̃uáicha oñeg̃uahẽ irundy katupyrýpe ha’éva ñemoñe'ẽ, ñehendu, ñeikũmby ha jehai pe ñeikũmbýva. Ache térã Guayakies manopavẽre, Luigi Miraglia 1941-pe he’i umi paraguayo omba’apóva yvyguasu ñangarekópe kuarahyresẽ gotyo ndaha’éi tembiapovai Ache jejuka, oñembotuicha uvei ojukaramoguáicha jaguarete pochy. Aharõguare táva Ajos ko’ág̃a Coronel Oviedo, Maximiliano Villalba Paraguay-gua omombe’u chéve ojehepyme’ẽha ichupe 300 térã 500 pesos Guayaki ojukávare, ha umi omombe’úva apytégui chemopirĩ kóva, ndaje peteĩ Guayaki oñemongoráma ndaiporivéima oho hag̃ua katu noñemomirĩri ha ndoguejýi ichupekuéra yvyrarakãgui, naipohãveietémarõ ojepoi yvatetégui ha omano upépe. Avei peteĩ ka’atyguasu jára rógape ahecha peteĩ mitãkuña Guayaki akãngue, iparimi rupi opytava’ekue takykue hogaygakuéra oñanirõguare, ikuãcha’ĩ hese ava py’avai ha orãirõ rire ojuka ichupe. Mokõipa ary rire 1961-pe he’i jey Miraglia ivaiveha ko’ẽ ko’ẽre Guayaki reko, ndaikatuvéi omymbajuka hikuái oñemomĩchimbáre ka’aguy hekohakuéra, ojaho’i ava morotĩnguéra oñemitỹ hag̃ua; ha kóva ogueru vare’a Guayakikuérape, pévare oike omonda avati, mandi'o kokuégui ha ojuka vaka ha kavaju ichuguikuéra, sapy’ánte osẽ ojupe hikuái ha Guayaki itenondérõ ava morotĩre ojuka avei chupe, oipe’a ichugui hacha ha machete ogueraháva oñorãirõ hag̃ua, ko’ãva rupi ojejukauka Guayakies-pe mba’eve’yrõguáicha, mitã ojehepyme’ẽ tembiguairã, kuñataĩ oñerãirõ ha ojejuka. Peteĩ árape karai Pichin López oñapytĩ ojuehe 40 Guayaki ha ou ohepype’ẽ atyrenondépe okavusu San Juan Nepomuceno-pe. Alfredo Stroessner tendota aja (1954–1989) haimete Guayakies ojejukapa 70 sa vore ijatykuéragui omano, hetaiterei mitã ojehepyme’ẽ ha ojereraha mombyry ipehẽnguekuéragui, miliko ombyepoti, omachetea ha mitãkuña orãirõ, karai Juan Pereira hetáre oñembosarái ha ojuka pe karai py’avai, heta avei omano mba’asy paraguayos omoingéva hekohakuérape, akãnundu térã tĩsyryvai jepe ojuka ichupekuéra ndoguerekóigui hikuái pohã ko’ã mba’asypo’ípe g̃uarã. Ha ko’ã oikóva ojehai arandukápe ha ogueru ñeko’õi Paraguay-re ambue tetãgui. Luigi Miraglia omano táva Paraguaýpe, 5 jasyteĩ 1975-pe. ** Ohai: Enrique Santacruz Segovia. Tekove Paraguaigua Tekove Italiagua Poreno rairõme ha'e niko tembiapo vaikue oiko jopyhýpe, oĩrõ peteĩva oiporeno tapicháre noiporenoséiva, ñerairõme, térã oiporeno mbaretépe tapichakuérare ne'ĩra oiporavokuaa, taha'e ha'éva imitãitérõ, ikatupyry ambuéva térã ikangyve upe oiporenoségui. Ojeikuaa porã opavave ikatu oiporavo araka'épa oiporenóta, hákatu upéva iporã mante oikóvo mokõi (térã hetave) tapicháre ojohayhúva ha ojoipotáva, ha ikatúmava oiporavokuaa mba'épa oipota. Guaraniñe'ẽme ojeipuru ko ñe'ẽ "rairõ" he'ise hag̃ua oiko poreno vai ñerairõme ha upe ohasa asýva noiporenoséivo. Ojehecha tenondeitépe poreno rairõme oiko upe ohasa asýva rógape, py'ỹi upe ohasa asýva oikuaa upe orairõva chupe. Európape ojehecha 99 % umívagui orairõva ha'e kuimba'e ha amo 90 % umívagui ohasa asýva oiko jave poreno rairõme ha'e kuña, Tetãvore Joapykuérape ojehecha amo 76 % kuñanguéragui ohasa asýva iména orairõgui chupekuéra, iñembokiha térã imenarã, ha haimete opa poreno rairõme oiko mboka jeipuru'ỹ térã mbaretekue jeipuru'ỹ. Ehecha avei Membykua Porenogua tekombo'e Mandu'apy Poreno Ñerairõ ojejapo kuñáre Kurt Nimuendaju (1883-1945). Heñoiva’ekue 18 jasyrundy Su Poapysasu poapypa mbohapy Jena, Sajonia Alemania-pe. Opyta tyre’y michíre hendive peteĩ ikypyhy , héra heñóiroguare Kurt Unckel. Imichi guive oñembosarai hapichakuérandi ka’aguýre hu’y ipopekuéra oñani upérupi te’ýicha, he’i iñirũnguérape oikoseha péicha. Ha okakuaa iñakãme ha’e te’yiha. Tuichavévo oho oiko isykypy’yndi, hendive ikypy’y; oho mbo’ehaópe ha omohu’ã iñarandu, ndohói mbo’ehaovusúpe. Omba’apo peteĩ apopýpe hérava Carl Zéiss. Imba’apo pa’ũrupi oho kuatiañe’ẽndýpe ha omaña mápare oikuaaségui mba’éicha ha avei moõpa oiko te’ýikuéra oĩva Ñemby Amérika ha Yvateamérika-pe. Omoñe’ẽ otopáva aranduka oñe’ẽva te’yikuérare, ha péicha omoinge mbeguekatúpe iñakãme oikoseha te’yikuérandi. Ohasa ary, Curt oñemoaranduve ára ha ára, péicha ijeheguiae oiko chugui tekochaukakuaatyhára ha avei avakuaahára. Kurt Unckel omoinge iñakãme ohoseha oiko Brasil-pe, ikypy’y ha’éva mbo’ehára oipytyvõ chupe ikatuhag̃uáicha oho upépe oiko. Og̃uahẽ Brasil-pe 1903-pe oguerekorõguare mokõipa ary, ohasarõguare mokõi ary oñe’ẽma guaranikuérs oikóva Sao Páulo-pe ndive, ko’ã te’ýi ojeikua chupe kuéra ikatupyrýre, oĩ heta jehai hesekuéra rehegua. Jepémõ ndoroviái tupãme ha upévare ojeikuaavai chupekéra. Ko karia’y pyahu oikuaavoi heta mba’e hesekuéra rehegua, ha péicha ohechauka oĩva científico ko yvy ape áripe, oĩha heta jeikuaa pyahu te’ýi guaraní rehegua. Guaranikuéra pya’e ombohérama Curt-pe, NIMUENDAJU. He’iséva: Karia’y pya’e oipe’a ha omopotĩ haperã ko yvy ári ha ohupyty hekorã. Ko karai oúva ambue tetãgui pya’e oikuaa guarani ñe'ẽ ha ojehayhu ha ohupyty jerovia avei. 1921-pe oñemohetãma Brasil-re. Oikóma chugui Brasil-gua. Jeporeka Oñepyrũ oikuaauka 1910 guive hembiapo te’ýi rehegua, ojapo popateĩ jehai, ñe’ẽ ha’eño, mombe’u, ñemombe’u ha ombyaty heta ñe’ẽ guaraní. Upe arýpe oikuaauka peteiha hembiapo hérava NIMONGARAI peteĩ kuatiahaipyre rupive hérava DEUSTCHE ZEITUNG opytáva Sao Páulo-pe. Upéi 1914-pe Berlín-pe oikuaaka avei hembiapo kuatiahaipyre rupive, oñe’ẽva mitología ha Religión de los Apapokúvare. 1944-pe karai arandu Juan Francisco Recalde ombohasa guaraníme ha upéi oikuaauka ambue térape. LOS MITOS DE CREACIÓN Y DE DESTRUCCIÓN DEL MUNDO, kóva ko tembiapo rupive ojeikuaa porãvéntema Nimuendajúpe. Oñemoarandu avei ambue te’ýi hérava, Macrofamilia ye, Apapokúva-guarani, Tikuna, Kaingang, Apinaje, Xerente ha Wanano. Ko’ã tembiapo Oipytyvõ heta avakuahára oĩva Brasil ha Amérikape omohu’ã hag̃ua iñarandukuéra ha aranduka. Omano pa jasypakõi su porundysa parundýpe (10 jasypakõi 1914), orekórõ guare 62 ary, te’ýi apytépe hérava Tikuna, opytáva Santa Rita do Weil, Alto Solimoes, Estado de Amazonas-pe. Ohasarõ 70 ary omano rire Nimuendaju, Museo del Indio opytáva Rio de Janeirope oikuaaka peteĩ aranduka ohaiva’ekue ko karai katupyry hérava: Reconocimiento de los ríos Icona, Ayari ha Uaupes. Ipype oĩ ta’anga, mombe’u te’yi rehegua oĩva Bahía Rio Négro-pe. Kóva ohechauka Renato Athías ha Lingüista Marilia Fecón ndive. Kuatiahai The Šerente, (ed.Robert H. Lowie), The Southwest Museum, 1942 The Eastern Timbira, (ed.Robert H.Lowie), University of California Press, 1946 The Tukuna, (ed.Robert H.Lowie) University of California Press, 1952 The Apinayé, (tr.and ed. Robert H.Lowie, John M. Cooper), Catholic University of America Press, 1939 *** Ohai: Estela Pedrozo. Tekove Alemañagua Tekove Pindoramagua Ñe’ẽkuaahára Yataity del Guaira, ha’e irundy tava’i tetãvore Guaira, Paraguay. Ojejuhu 164 jepyso pukukue Paraguaygui. Ojeike tava Ao po'i jejapohápe tape 8 Blas Garay rupi, upe tape ombojoaju Coronel Oviedo ha Villarrika. Yataity ojeikuaa ha oje’e ha’eha Ao po’i apoha. Techaukapy Ojeikuaa yataity peteĩ táva michĩha, tavarory. Katu oguereko óga tuicháva ha ijape kapi’íva; hape tuja yvypytãgui. Ojeikuaa tembiapo porã marangatúva ojejapoha ko tendápe ha’éva Ao po’i. Aomboyvyjeguapy Ao po’i, hembiapo ndaijojahái ojejapóva mandyjúgui oñemomorãmby umi kamisa, sai, aripaka ao, ñemokaha ha ambue. Heta jeguakahára Yataity del guairagua, oñembosako’i ohechauka hag̃ua hembiapokuéra "ñemupavẽha mba’ejehecha hekopeguaite". Oiko jasypoteĩ ary vy’ajehurã sapy’a, oiko okavusu ojehechuka heta Ao Po’i iporãva. Pe Ao po’i jehechuka ary ha ary ija heta kuñakarai kyre’ỹ omba’aposéva upe tavapegua ikatúva ohechuka hembiapo aporeko. Ojehechuka mba’eapo opaichagua mbojegua ao apesehã, umi mba’ejehechaharã pererĩ. 2.200 ava rupi omba’apo pe távape aomboyvyjeguapy ao po’i, ao poyvi upéicha avei ojejapo oñembojeguapy typói, kamisa, kasõ, aripaka ao, voko ha ambue mba’e. Ko árape sa’ive oñemu pe mba’ejehecha ao tee oguejypaite, upévare umi jeguaka apohára ogueraha ohepyme’ẽ ñenupavẽhape. Ha’ekuéra he’i oikuaaha heta Jaikuaa ao po’i jejapoha isarambiha ambue tendápe; ñane retãme katu jaikuaa ndaiporiha ohupytýva jeguaka’apohára Yataityguápe ko’ã mba’eapópe. Yataitýpe mbojegua ao po’i ha’e mba’apo pu’akave opavavépe pe távape, umi apoñemyakãha oipytyvõ mbarete, ohupyty ombojehe’a teko’yma; jeguakapy umi kamisa upéicha oñembohasa hag̃ua ambue tendápe. Pe ao po’i ojejapo ñande pope 100% mandyjúgui, heñoijey sa’arajere ohasámava; ojoko mboyve ñemureko’apo Gaspar Rodríguez de Francia. Umi kuñanguéra omosãkatueteva’erã mandyju omboyvy hag̃ua umi ao ojeipurúva. Tendarekua Hera he’ise guaraníme: "Ka’aguy oĩha Yata’i ty". Tembiasakue Yataity Oñepyrũ arapa’ũpe opu’ãjey pe paha tenda Villarika del Espiritu Santo,ojejapo kuatia añetéva rupive 12 jasypoapy 1701. Pe ao po’i ári avei ojeheka vaka ñemongakuaápe, asukápe, ha yvyrápe. Tavayguára Oñepyrũ 1851 yvy (itajusa’ýva ruvicha) Bartolomé Oviedo rupive. Yvyapekuaa Yataity del Guaira, ao po’i jejapoha; opyta kuarahy reike rembe’ype irundy tetãvore Guaira, ojeike tape hũre 2 supukukue guive tape 8 D.r. Blas Garay. Yvy Tava’i Yataity tuichakue 111 supukukue hembe’yrundy joja. Oĩ tavayguakuéra 4.138 yvypóra; ijakuaa pe tava’ipe 37,27 ava úmiva apytépe hetave oñemba’apo tembiapojegua. Arapýra Yvate gotyo opyta irundy (tetãvore) Yvy gotyo ojejuhu ha’eño ysyryguasu, Tevikuarymi. Kuarahyjeike opyta tetãvore Villarrika Kuarahyresẽ opyta tava’i Dr. Brotell ha avei tava’i Mbokajaty Yhaguy. Yvyra’ãngasyry Tava’i: Yataity ojetopa pe ysyryguasu Tevikuarymi ha ambue ysyry Ysyry Mitay. Ysyry kuñakarai Gervasia. Tavayguakuéra Ojehechaháicha pe ava jeipapápe sãmbyhy mburuvichaguasu papy’aporeko pe Tavayguakuéra aty guasu oĩ péicha: Táva 0 ha 14 ary 31,1% Táva 15 ha 64 ary 59,1% Táva 65 ary ha ambue ary 9,8% Pe avajeipapape ojehechakuaa 53,75% tavaygua oiko okaragotyo. Virujeporukaa Pe ñemba’apo kokue ha mymbareko ha’e ojeikove hag̃ua. Ojeikuaaháicha herekopykuaa pe tava’i 8 sua tapicha ojere pe ao po’i jejapóre, jeguakapy he kopeguaite Paraguayo teko’yma opytáva iñemoñarépe; oñepyrũva’ekue ary XIX. Tapekuéra ha Momaranduha Yataity ha’e peteĩ tava’i opytáva 164 km Paraguaýgui. Oñeg̃uahẽ tape hũ 2 Mariscal José Felix Estigarribia, Asunción. Coronel Oviedo tape hũ 8 Dr. Blas Garay (Coronel Oviedo- Villarrica). Tape hũmbaite 2 km. Ambue tapekuéra oñemoĩporãmba avei ojeguatakuaa hag̃ua. Oguereko pumbyry Copaco ha ambue. Mba’yruguata Oguereko mbayruguata ipyahúva ojeho hag̃ua táva guasúpe ha ambue tendápe; Avei oguereko mba’yruguata ogueraháva upe tava’i jerére. Oñeg̃uahẽ hag̃ua Oñesẽ Paraguaýgui tape 2 Mariscal José Felíx Estigarribia. Oñeg̃uyahẽ táva Coronel Oviedo ha ojeipyhy tape 8 Dr. Blas Garay og̃uahẽva tetãvore Villarrica-pe tava’i herakuãveva tembiapojegua. Areteguasu Pe ára pokõi jasypoteĩ ojeguerohory oñemomba’e guasu tupãsy Virgen del Rosario ára. *** Ohai: Isabel González Paraguái tava Jehan Albert Vellard (1901-1996). Heñoi Tunes-pe, 1901. Imitã guive mitãrusu peve oiko Hyãsia-pe, oikohague itúva, oñehekombo’ehague pohã (medicina) ha tekovekuaaty (biología), ohupyty tekombo’e ijyvatevéva. Omoñepyrũ ojeporeka katygaragua oñemoarandu hag̃ua avakuaaty ha tekovekuaaty; oikundaha Pindoráma-pe 1927 guive 1930 peve. Upe guive oñemoarandu opaichagua mbói oporombyaíva, ñandu ha ambue mymbakuéra oporombyaíva. Oisãmbyhy pe ñandu ñehekombo’e oporombyaíva, ojapo ñepyrũ tuguyry ojeiporúva tapicháre tasyópe. Ohechauka iñaranduka peteĩha 1936-pe “El veneno de las arañas” Ñandu oporombyaíva. Oikuaaseve heta mba’e; oiko chugui guatahára naikane’oivavoi. Ndohejái chupe avave opyta mamove. Oĩ ohohápe ojokova chupe, upévare ndaikatúi opyta peteĩ tendápe omboguata hag̃ua hembiapo. Opytapukúramoguare katyguaraguápe heta oikundaha tembikuaarekápe, Pindoráma, Paraguái, Argentina, Vorívia, Perũ, Venesuéla ha Chíle-pe, avei oho Apeika mbytegua avei. Pe katupyrykue upe tava’íre ogueraha chupe Pindoráma oka gotyo, opytaite pe (amazona); Matto Grosso upépe ojogueraha porã umi te’ỹikuéra ndive oikóva upépe. Oikuaa umi ñembo’e ha oiporu chuguikuéra umi hekove, oipyhy tekoayhu, jepérõ pe ñe’ẽ ojoko chupekuéra. 1968 Mbo’ehaovusu kuaapavẽta: pegua Mbo’ehaovusu Buenos Aires ojerure hese mbo’ehárarã ha jeporekarã. Upe araguive opyta Buenos Aires-pe. Hógagui ojapo mba’eñeñongatuha ha jehechuka umi oguatahague. Omano Argentina Buenos Aires-pe 28 jasypokõi 1996. Tekombo’e ohechavakuaa Chupe g̃uarã oñemomba’eguasu’arã umi mba’e oiko’akue yma, upéicharõ ko’ág̃a okakuaa ohóvo umi kuaapy ñande ypekuéragui ha oñemomorã pe tekoporã ohejáva ñandéve. Kuatiahai Contribution à l'étude des indiens Urus ou Kot'suns, Paris-Lima, 1949. Une civilisation du miel: les indiens Guayakis du Paraguay, Gallimard, Paris, 1954. Dieux et parias des Andes. Les Ourous, ceux qui ne veulent pas être des hommes, Emile-Paul, Paris, 1954. Histoire du curare. Les poisons de chasse de l'Amérique du Sud, Gallimard, Paris, 1965. *** Ohai: Isabel González Tekove Hyãsiagua Johann Rudolf Rengger von Brugg (1795-1832). Heñói Táva Suísa tava’i Baden-pe 13 jasyteĩ ary 1795-pe. Ha’eva’ekue peteĩ karai iñaranduka’atýva ha pohãnohára. Oñemoarandu kuaapy hekopeguápe ha [[farmacología Suiza ha Alemaña-pe. Mbo’ehaovusu Tubinga ary 1817-pe oiko chugui pohanohára farmacología-pe, ambue arýpe iñirũ Marcel Longchamp ndive ou Ñemby Amérika-pe omba’apo hag̃ua pohãnoháramo ha ojapo hag̃ua Estudio Cientifico. Jasypokõi ary 1818-pe oho Buenos Aires-pe oikuaahaguépe karai francés Aime Bonpland-pe, jasyporundýpe oho Paranáme ohasa hag̃ua ambue tetã ha’éva ñane retã Paraguái. Oiko poapy jasy Taragui (Corrientes)-pe, 30 jasykõi 1819-pe og̃uahẽ hikuái Paraguáipe. Upérõ Táva Paraguái moakãha ha’eva’ekue José Gaspar Rodriguez de Francia, oikóvo ko ñane retãme oiko hatãva’ekue kuaapy rekopeguáre, marandeko, te’ỹikuaa ha jokuairapére. Oikova’ekue ko ñane retãme poteĩ ary ha ojokóre chupe Dr. Francia ary 1826-pe ae ikatu osẽ ñane retãgui oho hag̃ua Buenos Aires-pe. Oiko ñande retãme ary 1819 guive 1826 peve. Ohai aranduka hérava Viaje al Paraguay: ko arandukápe omombe’u umi ñe’ẽ’ypy téra Paraguáigui, mba’éichapa umi criollo-kuéra oñotỹraka’e umi omanóva tupão ryepýpe, avei ko arandukápe ohai mba’éichapa ojapiva’ekue peteĩ guaikurúpe ñorãirõme oikóva’ekue y Jejuípe, En Busca del hueso perdido: ko arandukape omombe’u omba’aporõguare pohãnoháramo ko ñane retãme mba’éichapa Dr. Francia oguerahava’erã umi te’õngue ojejapo hag̃ua autopsia chuguikuéra oikuaa hag̃ua ñande Paraguáiguapa ñanekãnguéve ambue tetãguagui upévare nañamañaséi ñañe’ẽjave ñande rapicha rováre, ha’e oipotágui oñemaña hese oñeñe’ẽ jave chupe ndajahupiséigui ñande rova oimo’a ipohýi ñandéve jaguerekóre ojapo avei Ensayo histórico Revolución Paraguái pegua ha Gobierno Dictatorial Dr. Francia, Paraguay mymba kambúva, Paraguay mymba. Omano Suísa-pe oguerekorõguare mbohapypa pokõi arýpe ojuka chupe mba’asy po’i. *** Ohai: Esmelda Gayoso. Tekove Suísagua Pindo ndende térã koróso ha'e yvyramáta yvate ha po'i, hi'a héra ndende ha oñenohẽ chugui ndende ñandyry. Ko pindo ojejuhu opa Áfrika yrembe'y Atlántiko pegua, oñemyasãi Senegal retã guive Angola peve. Ko ñe'ẽngue "ndende" ou kimbúndugui ha he'ise "pindo". Ko yvyra okakuaa porãite yvy hi'arahakúvape. Pindorámape, tetãvore Bahíape, heta ojeipuru ko ndende tembi'úpe, jeroviapy aretépe ha iñandyryrã. Mandu'apy Joaju Elais guinensis Jacq. Primeros relatos de Elaeis guinesis en América" Pindo Táva ha'e tetã pehẽnguemi oikohápe ha omba'apohápe heta yvypóra, oñesãmbyhy tavaópe. Távape ojejuhu heta mba'e ojejogapopyre oiko tenda ñesãmbyhyrãicha, jeroviarãicha, ñemurãicha ha jehasa porãrãicha. Upé táva ojeporojokuaihápe ha oñesãmbyhyhápe tetãre héra tavusu. Joaju Jopói Nobel (Suesiañe'ẽme, Nobelpriset; noruegañe'ẽme, Nobelprisen) ha'e peteĩ jopói momorãmbyre oñeme'ẽva ary ha ary omomba'e ha omomorã hag̃ua umi tapicha térã umi atyvete ikuaaite, tembikuaatýpe oñehesa'ỹijo, térã ojuhúgui mba'ekuaa pyahu térã ohupytýgui mba'e oipytyvõva opa yvypórape. Jopoikuéra ñeimo'ã oñepyrũkuri ary 1895-pe karai Alfred Nobel hembipota pahágui, ku karai moñemuhára Suésia pegua, ha jopói ñeme'ẽ oñepyrũkuri ary 1901-pe oñemohendávo mba'erekokuaa, kimikuaa, ñepohanokuaa, ñe'ẽporãhaipyre ha py'aguapy rupi. Ary 1968 guive ojejapo avei ko se estableció también el "Virurekokuaa rembikuaaty jopói Suésia Viruróga pegua Alfred Nobel mandu'arãme", omotenondéva upe Suésia Ruvichaguasu Atyvete Tembikuaatýgua ha ojeheróva Jopói Nobel Virurekokuaa rehegua. Suésia Ruvichaguasu Atyvete Tembikuaatýgua oiporavo mávapa omomba'éta jopói rupive mba'erekokuaápe; kimikuaápe ha virurekokuaápe. Upe Nobel Amandaje ku Karolinska Róga pegua oiporavo mávapa Jopói Nobel Ñepohanokuaa rehegua omomba'éta, ha Suésia Atyvete oiporavo mávapa Jopói Nobel Ñe'ẽporãhaipyre rehegua omomba'éta. Opa umi jopói oñeme'ẽ arete guasúpe ojejapóva ára 10 jasypakõime táva Estocolmo-pe, Suésia retãme. Jopói Nobel Py'aguapyguigua, upe Noruéga Amandaje Nobel rehegua oiporavo mávapa imomorãmbyre, oñeme'ẽ táva Oslo-pe. Jopoikuéra oñeme'ẽ ary ha ary. Tapichakuérape térã atyvetépe oñeme'ẽ peteĩ jopoipyti'a itajúgui, kuatia'atã ha pirapire. Ku pirapire hína upe Montenondeha Nobel oiporavóva mboýpa, ary 2013-pe ohupyty 8 sua Suésia Koróna, upe hína amo 874.000 euro. Ko Jopói Nobel ndaikatúi oñeme'ẽ tapichápe omanómava, omanónte ojeiporavo rire chupe. Mandu'apy Joaju Sitio web de los Premios Nobel (ingleñe'ẽme). Comité noruego del Nobel (ingleñe'ẽme). Jopói Nobel Virurekokuaa térã virupurukuaa ha'e tembikuaaty purúva ohesa'ỹijo mba'éichapa yvypóra oipuru imba'ekuéra omoheñói hag̃ua mba'e hetavéva, ohesa'ỹijo avei mba'éichapa avano'õ omba'apo okakuaa ha oñemopu'ã porãve hag̃ua, mba'éichapa oipurukuaa ipirapire, mba'éichapa oñemu ha mba'éichapa oiko tekotevẽ. Upéicha, ikatu oje'e virurekokuaa he'ise upe tembikuaaty ohesa'ỹijo «mba'éichapa oñemohenda peteĩ avano'õ omoheñói hag̃ua imba'ekuéra, umi mba'e oñemboja'óvo ha tapichakuéra oipurúvo, ikatu upéicha oñemoheñóive térã ojejapo jey mba'ekuéra». Mandu'apy Jopói Nobel Py'aguapyguigua (Noruegañe'ẽme ha Suesiañe'ẽme, 'Nobels fredspris) ha'e peteĩ umi Jopói Nobel pegua ojapo pe karai moñemuhára Suésia pegua Alfred Nobel, umi jopói ambuéva oñeme'ẽ mba'erekokuaápe, kimikuaápe, pohanokuaápe ha ñe'ẽporãhaipyre apópe. Oñeme'ẽ ary ha ary 1901 guive «upe tapichápe omba'apovéva térã porãvéva oiko hag̃ua jekopyty tetãnguéra apytépe, opa hag̃ua térã omomichĩ hag̃ua ñorairõhára aty hetakue ko'ãga oñorairõva ha ojapóva oiko hag̃ua py'aguapy jekupytyha», he'iháicha karai Alfred Nobel. Karai Nobel oipotágui, Noruéga Amandaje Nobel rehegua oiporavo mávapa imomorãmbyre, 5 tapicha oñembyaty oiporavo hag̃ua, umi tapicha Tetã Noruéga Amandaje oiporavóva. Ko jopói añoite oñeme'ẽ táva Oslo-pe (Noruega) —upéi, oñeme'ẽ umi irundy ambuéva táva Estocolmo-pe—. Ary 1990 guive, oñeme'ẽ ko jopói ary ha ary pe 10 jasypakõime. Ehecha avei Umívape oñeme'ẽkuri Jopói Nobel Py'aguapyguigua Mandu'apy Ára 23 jasyporundy ha'e ára 266ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 267ha umi ary hekope'ỹme. Umi 99 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1850: José Gervasio Artigas, ha’eva’ekue peteĩha mburuvicha, militar, estadista Uruguáipe (ary reñói 1764). Joaju Jasyporundy Granollers táva Epañape, Vallès Oriental, Barcelona provincia-pe. Oikovéva: 60.981 (2018) - 14,9 km2. Ambuére joaju Ajuntament de Granollers {ca} Katalúña táva .az ha'e mba'éichapa oñemombyky ojehero hag̃ua ko tetã Aservaijã internet-pe, upe tetã renda tee yvatevegua internet-pe (ccTLD). Ko tetã rendatee internet-pe upe Azerbaijan Communications imba'e. Joaju IANA .az whois information Tetã rendatee internet-pe Reinaldo Julián Decoud Larrosa heñói vaekue Táva Paraguaýpe]], Paraguay Retãme, ára 9 jasyteĩ ary (1911)-pe. Leopoldo Decoud Bogado ha Digna Larrosa Ferreira ñemoñare mbohapyha vaekue ha'e. Reinaldo ru ha sy omano vaekue ha'e omboty mboyve peteĩ ary ha itia Anita, oikóva Táva Concepción-me omongakuaá vaekue chupe. Karai arandu Reinaldo Julián Decoud Larrosa niko hetaiterei mba'e ojapo vaekue Guarani rayhupápe ha hembiapo rupive omohenda ñane Avañe'ẽ umi tenda ijyvatevéha rupi. Ary 1944-pe ombo'e'ypy vaekue ñane ñe'ẽ Guarani Letras-pe ko'ág̃a oĩva Facultad de Filosofía UNA-pe ha upe rire ary 1956-pe hese ae Guarani ñe'ẽ oike vaekue Colegio Nacional de la Capital-pe ha ambue mbo'ehaokuérape. Mbo'ehára Decoud Larrosa omoheñóik vaekue Instituto de Lingüística Guarani del Paraguay 1961-pe (oñemboaje va'ekue ary 1966-pe), ha'éva Guarani mbo'ehárarã mbo'ehao ypykue ñane retãme ha ko'ág̃a oikóva ichugui mbo'ehaovusu. Ha'e omotenonde vaekue tembiapo guasu ojeroike hag̃ua Guarani ñe'ê Ñane Retã Léi Guasúpe, ary 1967. Avei ary 1972-pe ha hese ae Guarani ñe'ẽ oike vaekue Instituto Superior de Lenguas-pe. Decoud Larrosa rembiapokue avei pe Guarani Ñe'ẽtekuaa ko'ag̃aite peve ojepurúva. Upéicha avei, ha'e ombohasa vaekue Ñandejára Ñe'ẽ Guaraníme ha ombohéra vaekue Jopare Pyahu ha avei ombohasa Guaraníme, Ñane Retã Purahéi Guasu. Decoud Larrosa oñorairôjepe vaekue Cháko Ñorairõme ha upépe ojehecharamo chupe heko marangatúre. Ha'éngo avei pohãnohára, tupãkuaahára, arandukuaahára ha apytu'ũkuaahára; hetave mba'e apytépe. Hemby gueterei ñane retã ruvichakuérape peteĩ mba'e ha upéva hína peteĩ jehechakuaa tuicháva upe karai joheipyrépe omombareteva'ekue Guarani ñe'ẽ rekove. Hembiapo'ỹre, Guarani ñe'ẽ noĩmo'ãik vaekue oĩháme ko'ág̃a. Reinaldo Julián Decoud Larrosa omenda vaekue Ester Harris-re ary 1955-pe ha omongakuaa mbohapy mitã: Andrés, Fabia ha Rubén. Ha'e omano Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme, ára 1 jasypateĩ ary 1972-pe. Joaju Ver Himno Nacional en Guarani, de Reinaldo Decoud Larrosa *** PROF.DR. REINALDO JULIÁN DECOUD LARROSA Ohai: David Galeano Olivera Tekove Paraguaigua Tapiti boli (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu ai menor (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu boli (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu guasu térã tatu carreta (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu hũ (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu jeikuarajoya (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu poju (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Y'apo (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Yupati (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Aguara'i (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Akuti sa'yju (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Anguja mykurẽ (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Anguja tutu (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Anguja guaki (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Guaiki (, térã ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Guasu pytã (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Jagua pe (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Jagua pe guasu (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Jagua yvyguy (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Jaguare (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Kaguare (, ) mymba okambúva. Ehecha avei Jurumi Mandu'apy Okambúva Tamandua Ka'i miri (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Ka'i pyhare (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Karaja (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Kui'i (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Kui'i guasu (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Mykurẽ hũ (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Pororoka (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tañykati (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Mykurẽ pytã (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Mbopi pytã guasu (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Mbopi pytã (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Mykurẽ viju (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu poju'i ( térã , ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Jaguarete'i (, ) mymba okambúva. Ehecha avei Tirika Mbarakajarundi Parques nacionales del Chaco paraguayo Mandu'apy Okambúva Tatu ai (, ) mymba okambúva. Ehecha avei Tatu ai menor Mandu'apy Okambúva Tatu mburika (, térã ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Guaikiaka aña (, ) mymba okambúva. Ehecha avei Guaiki Mandu'apy Okambúva Tirika mymba okambúva. Gato montés (Oncifelis geoffroyi) Gato onza chico (Leopardus guttulus) Tigrillo de cola larga (Leopardus wiedii) Ehecha avei Mbarakajarundi Jaguarete'i Parques nacionales del Chaco paraguayo Mandu'apy Okambúva Koronavíru mba'asy 2019 térã Paraguamborave péva niko peteĩ mba'asy ivaíva pyahu peteĩva pe koronavíru atýgui ome'ẽva. Ko mba'asy ojehecha ramo jasypakõi 2019-pe tetã Chína retãvore héra Wuhan, ohasámava Europa rupi, oikémava Amérikape ha og̃uahẽmava avei Paraguáipe. Heratee niko Covid-19. Ko'ag̃aite peve ndorekói pohã. Orekóva koronavíru ikatu ombohasa hapichápe, ojaitereírõ hese, hu'ũ ha iñatĩarõ hese. Pe mba'asy oikesapy'árõ nde retépe niko oñeñanduka mokõi ára rire 14 ára peve. Ome'ẽ akãnundu, hu'u, pytuhẽ asy ha juku'a. Ombohasykatuve umi karai ha kuñakarai ohasáva 65 ary ha avei ijetu'uve umi hasy tapiáva ndive: huguyasukáva, ikorasõrasýva, hasykatúva ipyti'ápe, hamba'e. Sapy'arei ne akãnundu, nde ru'u, ne pytuhẽ asy ha ndejuku'árõ: Ani resẽ nde rógagui reho hag̃ua pohãnohára rendápe térã tasyópe. Ehenói pohãnohárape ha tou nde rendápe, nde rógape, neandu hag̃ua. Oiméramo resãjepe ñane retãgui, remombe'uva'erã upéva pohãnohárape (moõpa reho, araka'éva reho ha reju, máva ndive). Peichahágui reguerekórõ koronavíru ha resẽ nde rógagui katuete embohasáta ambue tapichápe ha upe mba'e nahi'ãi ojehu. Mba'éichapa ikatu ñañeñangareko: Py'ỹi jajoheiva'erã ñande po, ñane kuã pa'ũ ha ñane pyapẽ, havõ ha ýre. Aníke jajehe'aiterei ambue tapichakuérare. Naiporãi jajopopyhy térã ñañohetũ. Ñanderu'ũ térã ñaneatĩata jave tekotevẽ ñamo'ã ñande juru ñande jyvangápe térã jaipuru tĩ ao. Aníke japoko ñande resa, ñane tĩ ha ñande juru jajohéi mboyve ñande po. Upevarã tenondete tekotevẽ ñamopotĩ porã ñande po. Aníke reñemboja ha repoko koronavíru orekóvare. Aníke jakaru ha jay'u heta tapicha apytépe peteĩ tembipurumíre térã ja'u terere heta tapicha ndive jajapoháichajepi. Ág̃a guive peteĩteĩ jaguerekova'erã ñande terere ñandéve g̃uarãnte ha aníke ñaikuave'ẽ ñande rapichápe. Ñamopotĩ porã ha py'ỹiva'erã ñande róga ha umi mba'e ñande térã ambuéva opokova'ekue. Ikatu ñasẽ tekotevẽrõ. Nañande'aréi'arã tapicha hetahápe. Pe iñakãnundu, hu'u, ipytuhẽ asy ha ijuku'áva nosẽiva'erã hógagui, ndohóiva'erã omba'apo térã mbo'ehaópe. *** KORONAVÍRU, Ohai: David Galeano Olivera. Mba'asy víru Blas Antonio Servín Bernal, mbo’ehára, mbyjakuaahára ijeheguíva, kuaarekahára, heñóikuri Táva Pirivevúi, Tetãpehẽ Cordillera, Paraguay Retãme; ára 18 jasypa ary 1949-pe. Itúva héra Juan Blas Servín Ramírez ha isýkatu Griselda (Nini) Bernal. Ijoyke’ykuéra niko: Roberto, Waldir, María Griselda ha Carmen. Blas Servín omendákuri María Teresa Masi rehe ha iñemoñarekuéra niko: Rosanna María, Blas Rodrigo ha Marcelo Antonio. Blas Servín niko oñemoarandúkuri Mbo’ehao Monseñor Lasagna-pe ha iñemoarandu mbytegua ojapókuri Mbo’ehao Dante Alighieri-pe, mokõivéva Paraguaypegua, ha avei oñemoarandu’imíkuri peteĩ mbo’ehao Rio de Janeiro, Brasil-pe. Blas Servín, orekórõ 20 ary rasami oikómakuri chugui ñane retã remimondo Vaticano-pe. Iporã ja’e avei ha’e oikohague Brasil, Italia, Francia ha Venezuela-pe. Oñemoarandúkuri Propiedad Intelectual-pe Mbo’ehaovusu Pasteur, Strasburgo-gua ha Mbo’ehaovusu Sorbonne II, París-pe, mokõivéva Francia-pegua. Avei ojapókuri kuaareka Vaticano Kuatiarenda Hekoñemívape ha ohojepe ha ome’ẽjepe mbo’epy heta tetã ko yvoraguápe. Ary 1975-pe, oĩ aja Italia-pe, ojoguákuri pe itechambyry peteĩha. Ojevýkuri ñane retãme ary 1985-pe ha ary 1986-pe, ha’evoi omombe’uhaguéicha, ojapókuri peteĩ mbo’esyry mbyjakuaa rehegua Mbo’ehao Dante Alighieri-pe mbo’ehára Alexis Troche Boggino ndive, ha he’i “upépe oñepyrûmbákuri”, ha omombe’u avei Paraguáype ndaiporiha mbyjakuaa mbo’esyry mbo’ehaovusukuérape. Omoheñóikuri "Club de Astrofísica del Paraguay" ha oñepyrû ojapo mbo’esyry ha ñe’ẽsyry, upéicha avei omoheñóikuri atyha mbyjakuaa rehegua mbo’ehaokuérape ha avei ojapókuri mbo’esyry araro’y ha arahaku ajagua. Ary 1994-pe avei omoheñókuri "Asociación de Aficionados a la Astronomía". Umi hembiapokue apytépe oĩ pe kuaareka ojapova’ekue Paraguay Mbyjakuaahára peteĩha rehegua, ha’eva’ekue pa’i hesuita Buenaventura Suárez, ha upéicha avei kuaareka ojapova’ekue Guarani Arapy rehegua, ohechaukáva Guaranikuéra mbyjakuaa ha upe tembiapópe oipytyvõkuri chupe heindy María Griselda omboguapýva’ekue kuatiáre umi ta’ãnga oĩva upe Guarani arapýpe. Péva pe kuaareka niko ojehecharamókuri ñane retã ha ambue tetã rupi ha ohókuri oñe’ẽ hese Argentina, México, Ecuador, Bolivia, Chile ha Brasil-pe, hetave apytépe. Ja’eva’erã avei upe kuaareka Guarani Arapy rehe ae oikehague, ary 2000-pe, Sociedad Científica del Paraguáype. Ary 2008-pe, Blas Servín Paraguay Tavaróga ndive omopu’ãkuri Centro Astronómico Bicentenario, Paraguaýpe; ha ary 2010-pe, Secretaría Nacional de Turismo ndive omoheñói "Centro de Interpretación Astronómica" Buenaventura Suárez, oĩva San Cosme y Damián-me. Avei oĩjepe ha omotenondejepe "Sociedad Interamericana de Astronomia en la Cultura". Blas Servín niko oĩ avei umi Ciencia del Sur moñepyrûhára apytépe, ára 18 jasypo ary 2017-pe ha upe guive ohai upépe ha oiko ipaínoramo. "Centro Astronómico Bicentenario" Paraguayguápe, ha’e omotenondéva, oñemoheñóikuri Ciencia del Sur. Heta jehechakuaa ojejapókuri chupe Paraguay ha ambue tetã rupi, péicha, ary 2009-pe, Instituto Tomás Moro Universidad Católica-ygua ome’ẽkuri chupe jopói tembikuaaty ha teko rehegua; ary 2011-pe Tavaguasu Paraguay Ruvicha ojapo chugui Táva Paraguay Ñemoñare Poravopyre; ary 2015-pe, NASA, Estados Unidos de América-ygua, ome’ẽkuri chupe peteĩ jehechakuaa umi kuaareka ojapova’ekuére, Ary 2019-pe, Ñane Retã Amandaje Guasu ome’ẽkuri chupe jopói hérava Orden Nacional al Mérito Comuneros ha avei upe arýpe Agencia Espacial del Paraguay avei ome’ẽkuri chupe peteĩ jopói guasu. Ambue jehechakuaa ohupytyva’ekue niko ko’ãva: Grado de Comendador de la Orden de San Gregorio Magno, ome’ẽvakue chupe Papa Juan Pablo II; Grado de Caballero de la Soberana Orden Militar de Malta ha Grado de Oficial Pro Mérito Metilenses. Blas Servín niko omanókuri Táva Paraguay, Paraguay Retãme; ára 16 jasyrundy ary 2020-pe. *** Blas Servín: Guarani arapy pytu. Ohai: David Galeano Olivera. Severin Naruhito (23 jasykõi ary 1960, Tokio, Hapõ) ha'e Hapõ retã mburuvicha guasuete. Oñepyrũ oisãmbyhy ára 1 jasypópe 2019-pe. Ko tetã ruvicha 126ha. Tekove Hapõgua Joan Manuel Serrat niko puraheihára, apohára, ñoha'ãngahára, haihára, ñe'ẽpapára ha mba'epu'apohára. Opurahéi opaichagua mba'epu. Jehechakuaa rérape oñeme'ẽ chupe pokõi kuatia'atã tembikuaajára hechakuaapyreguigua oipytyvõre España purahéi ha ñe'ẽporãhaipyrépe. Joan Manuel Serrat i Teresa niko heñóikuri táva Barcelona, Cataluña, España retãme; ára 27 jasypakõi ary 1943-pe. Ha'éniko Josep Serrat ha Ángeles Teresa ñemoñare. Imitãme oikókuri Barcelona-pe ha orekórõ 12 ary oike mitãmbo'ehaópe oĩva Mba'aporã Mbo'ehaovusu Francisco Franco ryepýpe, opytáva táva Tarragona-pe. Ary 1965-pe oiko ichugui Kokue Kuaahára. Upe arýpe oñemboja avei ñe'ẽ'asãi Radioscope, Puhoe Barcelona-pe, ha upépe ohendukákuri ipurahéi ypykue. Pe ñe'ê'asãi motenondehára, hérava Salvador Escamilla, ohechakuaávo Serrat ikatupyryha oikuave'ẽkuri chupe peteĩ pa'ũ ombopu hag̃ua maymáva renondépe, upéi Serrat oñehenóikuri omba'apo hag̃ua ha riremínte onohẽmakatu imba'epu'apu'a peteĩha. Ñoha'ãngao L'Avenç-pe omoñepyrũkuri imba'epu asãi tuichaháicha. Disko-chegety 1967: Ara que tinc Vint Anys 1968: Cançons Tradicionals 1969: Com ho fa el Vent 1969: La Paloma 1969: Dedicado a Antonio Machado, poeta 1970: Serrat IV 1971: Mediterráneo 1972: Vagabundear 1972: Miguel Hernández 1973: Per al meu Amic 1974: Canción Infantil 1975: ...Para Piel de Manzana 1976: Retratos 1977: Res no és Mesquí 1978: 1978 1979: Mi Niñez 1980: Tal com Raja 1981: En Tránsito 1983: Cada Loco con su Tema 1984: Fa Vint Anys que tinc Vint Anys 1984: En Directo 1985: El Sur También Existe 1986: Sinceramente Teu 1987: Bienaventurados 1989: Material Sensible 1992: Utopía 1994: Nadie es Perfecto 1996: Banda Sonora d'un Temps d'un País 1996: El Gusto Es Nuestro 1998: Sombras de la China 2000: Cansiones (Tarrés) 2002: Versos en la Boca 2003: Serrat Sinfónico 2006: Mô 2007: Dos Pájaros de un Tiro 2010: Hijo de la Luz y de la Sombra 2012: La orquesta del Titanic 2012: Serrat & Sabina En El Luna Park 2015: En Bellas Artes Joaju CHE PYKASUMI – JOAN MANUEL SERRAT *** JOAN MANUEL SERRAT, GUARANÍME, Ohai: David Galeano Olivera Puraheihára Ñe'ẽpapára Españagua Guarani Ñe’ ê Rerekuapavê - Academia de la Lengua Guaraní. Mba'éichapa heñói rerekuapavê Paraguái Léi Guasúpe niko, 1992-pe guarani ojegueroike karaiñe’ẽ yke rehe, tetã ñe’ẽteéramo. 1994-pe ojegueroike Tekombo’e ryepýpe. Omboaje Léi 4251/10 ha Tetâ Pokatuenda Mboajerâpy Ppy. 3510. Heko’ypy 12/06/2013. Umi máva omotenondepyahútava Yta: Carlos Ferreira Ytamirῖ 1: Feliciano Acosta Ytamirῖ 2: Lino Trinidad Sanabria Tembijokuaipavẽ: Zulma Trinidad Zarza Virurerekua: Dionisio Fleitas Omoakãva: Ñe’ẽporãhaipyre ha Ñemoherakuã: Almidio Aquino Tekoatyñe’ẽpykuaa ha Ñe’ẽkõi: Domingo Adolfo Aguilera Ñe’ẽkuaa ha Ñe’ẽndykuaa: Ladislaa Alcaraz de Silvero Ñe’ẽtekuaa ha Jehaikatu: Bernarda Ortellado Ñe’ẽ ñepysyrõ ha ñemoherakuã: Mauro Javier Lugo Verón Ñe’ẽpykuaa: Eva Mansfeld de Agüero Mañangarakuéraramo opyta: C.P. Severiana Flecha ha Lic. Marcela Jara Moõguipa oñenohẽ marandu Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ - GNR Avañe'ẽ Georges Henri Joseph Édouard Lemaître (/ləˈmɛtrə/ lə-MET-rə, Hyãsiañe'ẽme oje'eháicha: [ʒɔʁʒ ləmɛːtʁ]; 17 jasypokõi 1894 – 20 jasypoteĩ 1966) ha'e akue peteĩ pa'i Hesuíta tupão Katóliko pegua, papapykuaápe oñemoarandúva, arakuaa ohesa'ỹijóva, ha mba'erekokuaa mbo'ehára upe Mbo'ehaovusu Katóliko Louvain peguápe. Ha'e voi upéva peteĩháme ohechakuaa umi tapiryja Yvy hi'aguĩva mbeguehápe oñemomombyry ha upéva ikatu oñemohesakã upe mba'ekuaa rupi he'íve arapy ojepysóva, upe riremi karai Edwin Hubble ohechakuaa ha omoneĩ pe mba'ekuaa iñañeteiteha. Ha'e voi upéva peteĩháme ojapo pe tekorã pyahu ko'ãga ojehero tekorã Hubble pegua, térã tekorã Hubble–Lemaître pegua, ojapókuri avei peteĩháme pe kuatia jehechaukarã ko'ãga ojehero Hubble ñemohendarã, ha'e katu omoĩkuri kuatiápe ary 1927-pe, mokõi ary karai Hubble ohechauka ikuatiañe'ẽ. Lemaître ohechauka avei upéva ojeikuaa riremi upe mba'ekuaarãicha "Big Bang rehegua" omombe'úva mba'éichapa oñepyrũva'ekue arapy, peteĩháme ombohéra katu "mba'ekuaarã tumingue'a ypykue rehegua". Mandu'apy Tekove Big Bang ha'e peteĩ mba'ekuaarã tee omombe'u ha ohechauka mba'éichapa arapy oñepyrũva'ekue ha mba'éichapa umi mbyja ha tapiryja heñói. Ko Big Bang hína upe téra umi tembikuaa rekahára oipuruvéva oñe'ẽvo arapy ñepyrũre, jaipurúrõ avañe'ẽnte ikatu ja'e Kapu'ypy Guasu. Ko Big Bang jehechauka omombe'u ko ore arapy oñepyrũ peteĩ mba'e'ypýicha imichĩetereíva, ipu'akaitéva, hypy'ũ rasa ha hakuitereíva; ndaipóri mbyja, tumingue'a térã yvágamba'e ambuéicha, Ha upéi katu, ojapo amo 13 su sua 8 sua ary, arapy oñepyrũva'ekue ojepyso ha oñembotuicha pya'e (upéicha katu ojogua "Kapu'ypy Guasu"). Upe rupi umi tumingue'a oñepyrũ, ha hetaite ary rire mbyja ha tapiryja heñói. Karai Georges Lemaître voi upéva peteĩháme ohechakuaa (ary 1927-pe) ikatu jaheka pe ñepyrũ peteĩ arapy ojepysóvape. Ko'ãga katu ore arapy ojepyso gueteri ha oñemoro'ysã avei. Aipórõ, ore arapy oñembotuicha tuicha ha imba'epytu ro'yve ára ohasa jave. Arapykuaa hína upe tembikuaaty ohekáva ha ohesa'ỹijo mba'éichapa ore arapy oñepyrũva'ekue ha mba'éichapa ojepyso. Umi tapicha arapykuaáre oñemoarandúva oñe'ẽ peteĩ ko mba'ekuaarã Big Bang rehegua oikoite umi mba'e ohecháma arapýre rehe. Mandu'apy Reikuaaverã Mbyjakuaa Sagui (, ) mymba okambúva. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: sagwi Mandu'apy Okambúva A'i (, ) mymba okambúva. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: a'i Mandu'apy Okambúva Kuata (, ) mymba okambúva. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: kuatá Mandu'apy Okambúva Guasu tĩ (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Lobo pe (, , ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Kalango (, ) mymba otyryrýva. Mandu'apy Otyryrýva Tamakuare (, ) mymba otyryrýva. Mandu'apy Otyryrýva Jakare guasu (, ) mymba otyryrýva. Mandu'apy Otyryrýva Jakare tĩ (, ) mymba otyryrýva. Mandu'apy Otyryrýva Jakare hũ (, ) mymba otyryrýva. Mandu'apy Otyryrýva Matamata (, ) mymba otyryrýva. Mandu'apy Otyryrýva Tarakaja (, ) mymba otyryrýva. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: tarakaiá Mandu'apy Otyryrýva Surukuku (, ) mymba otyryrýva. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: suruku'ku, ç'uru cu cu, çuú'u'u Mandu'apy Otyryrýva Sukuri térã sukuriju (, ) mymba otyryrýva. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: sukuri Mandu'apy Otyryrýva Jupara (, ) mymba okambúva. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: iupará Mandu'apy Okambúva Moko (, ) mymba okambúva. Mandu'apy Okambúva Tatu papo (, ) mymba okambúva. Ñe'ẽrapokuaa Tatu + papo (15, quinze) Mandu'apy Okambúva Jakutinga térã jaku tĩ (, ) ha'e guyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: ya'ku + tinga Mandu'apy Guyra Japu (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra Mytũ (, ) ha'e guyra. Tupi ñe'ẽ: mi'tu Mandu'apy Guyra Japi (, ) ha'e guyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: ya'pi Mandu'apy Guyra Jaku karaguata (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra Yryvu ruvicha térã yryvu tĩ (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra Javatĩ (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra Tamburupara térã tanguripara (, ) ha'e guyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: tamburupara térã tanguripara Mandu'apy Guyra Kujuvi (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra G̃uaig̃uingue guasu térã urutau guasu (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra Hoko pytã (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra Hoko'i (, ) ha'e guyra. Mandu'apy Guyra Paku ha’e peteĩ téra oñeme’ẽva heta jueheguápe juehepehẽguy Serrasalminae rehegua. Myleus pacu, paku michĩ térã eatau, peteĩ pira Amasóna ysyrykuéra rehegua. Piaractus mesopotamicus, paku morotĩ térã mbirai, oikóva ysyrykua Paranáme. Piaractus brachypomus térã Colossoma b., paku rye pytã, pirapitinga, gambitána, moroko térã kacháma pytã, tapiagua Amasóname. Colossoma macropomum térã Piaractus macropomus, paku hũ, tambaki térã kacháma hũ, oikóva ysyry Orinókope. Mylossoma paraguayensis, pakupéva térã paku’i. Metynnis maculatus, pakupevíta, oikóva ysyry Amasóna ha Paraguáipe. Mandu’apykuéra Pira Lambari (, ) ha'e pira. Mandu'apy Pira Piáva (, ) ha'e pira. Mandu'apy Pira Pira jagua (Rhaphiodon vulpinus), hérava ambue ñe’ẽme "chafalote", "machete", térã "peixe cachorro", ha’e peteĩ pira ojejuhúva juehepehẽ Cynodontidae ryepýpe. Oiko y he’ẽme ha ho’u pira michĩ. Mandu’apykuéra Pira Tukunare (Cichla ocellaris), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Cichlidae ryepýpe. Ñe’ẽrapokuaaty Héra ou tupiñe’ẽgui “tucun” (yvyra) ha “are” (angirũ) joajúgui. Mandu’apykuéra Pira Cichlidae Jakunda (, ) ha'e pira. Mandu'apy Pira Mandi'i (, ) ha'e pira. Mandu'apy Pira Tambuata (, ) ha'e pira. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: tamuatã Mandu'apy Pira Jeju (Hoplerythrinus unitaeniatus) ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ tararira (Erythrinidae) ryepýpe, tekovety Characiformes rehegua. Herakuéra Ko pira epañañe’ẽme héra "yeyú", poytugañe’ẽme "jeju" térã "jiju" (oúva tupiñe’ẽgui "ieiú"). Mandu’apykuéra Pira Moróva térã Morova (Erythrinus erythrinus) ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ tararira (Erythrinidae) ryepýpe, tekovety Characiformes rehegua. Ñe’ẽrapokuaaty Ko pira réra ou tupiñe’ẽgui "moróua". Mandu’apykuéra Pira Musu (, ) ha'e pira. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: mu'su, mu'sim Mandu'apy Pira Porake (, ) ha'e pira. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ Mandu'apy Pira Sarapo (, ) ha'e pira. Mandu'apy Pira Tuku (, ) ha'e tymbachu'i. Mandu'apy Tymbachu'i Tũ (, , ) ha'e tymbachu'i. Mandu'apy Tymbachu'i Tukandi (, ) ha'e peteĩ tahýi. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: tukandí Mandu'apy Tymbachu'i Kupi'i (, , ) ha'e tymbachu'i. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: kopi'i Mandu'apy Tymbachu'i Eirapu'a (, ) ha'e tymbachu'i. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: eírapu'a (eiru + pu'a) Mandu'apy Tymbachu'i ipepo pererĩ Mandaguari (, ) eiru rehegua. Mandu'apy Tymbachu'i ipepo pererĩ Jate'i (, ) eiru rehegua. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: îate'i Mandu'apy Tymbachu'i ipepo pererĩ Murumuru (, ) ha'e pindo. Mandu'apy Pindo Tukumã (, ) ha'e pindo. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: tuku'mã Mandu'apy Pindo Patiýua (, ) ha'e pindo. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: patiýua Mandu'apy Pindo Patiýua mirĩ (, ) ha'e pindo. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: patiýua + mirim Mandu'apy Pindo Patagua (, ) ha'e pindo. Mandu'apy Pindo Makava (, ) ha'e pindo. Mandu'apy Pindo Inaja (, ) ha'e pindo. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: inaiá Mandu'apy Pindo Mbakuri (, , ) ha'e pindo. Mandu'apy Pindo Pupúña (, ) ha'e pindo. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: pu'puña Mandu'apy Pindo Tukũ (, ) ha'e pindo. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: tu'kum; tukumã Mandu'apy Pindo Mokaje (, ) ha'e pindo. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: mokaie'yba; bacaba + yuba Mandu'apy Pindo Jarina (, ) ha'e pindo. Mandu'apy Pindo Ñe'ẽte'ypy: ; Tupi ñe'ẽte'ypy Je ñe'ẽte'ypy Aravak ñe'ẽte'ypy Karib ñe'ẽte'ypy Ñe'ẽrapokuaa Ñe'ẽrapokuaa (Etimología): Ñe'ẽ + tee + ypy / Palabra + verdadero + primitivo Ehecha avei Ñe'ẽkuaaty ha Ñe'ẽtekuaa Ñe'ẽpyahu Mandu'apy Ñe'ẽ Tururi (, ) ha'e yvyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: turu'ri Mandu'apy Yvyra Itaúva (, ) ha'e yvyra. Mandu'apy Yvyra Pama (, ) ha'e yvyra. Mandu'apy Yvyra Asaku (, ) ha'e yvyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: asakú' Mandu'apy Yvyra Jurumu (, ) ha'e ka'avo. Mandu'apy Ka'avo Kakajáo (Cacajao), oñembohérava avei guakari térã uakari, ha’e peteĩ mymba jueheguaty okambúva ojejuhúva juehepehẽ kochiu (Pitheciidae) ryepýpe. Carajao jueheguaty réra ikatu ou tupiñe’ẽgui. Jueheguakuéra Ko jueheguaty oguereko: Cacajao ayresi Cacajao calvus Cacajao calvus calvus Cacajao calvus ucayalii Cacajao calvus rubicundus Cacajao calvus novaesi Cacajao hosomi Cacajao melanocephalus Mandu’apykuéra Cacajao Inga (, ) ha'e yvyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: in-gá Mandu'apy Yvyra Embíra térã ymbýra (, ) ha'e yvyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: em'bira; ymbýra Mandu'apy Yvyra Akaja (, ) ha'e yvyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: aka'yá Mandu'apy Yvyra Embaúva (, ) ha'e yvyra. Ñe'ẽrapokuaa Tupi ñe'ẽ: ãba'ib Mandu'apy Yvyra Jeta'i térã jutai térã jatoba (, ) ha'e yvyra. Mandu'apy Yvyra Mamóne (, ) ha'e yva. Mandu'apy Yva Pajura (, ) ha'e yvyra. Mandu'apy Yvyra Ukuki (, ) ha'e yvyra. Mandu'apy Yvyra Aviu (, ) ha'e yvyra. Mandu'apy Yvyra Murisi (, , ) ha'e yvyra. Mandu'apy Yvyra Chiropotes (, ) mymba okambúva. Ehecha avei Ka'i Mandu'apy Okambúva Saimiri (, ) mymba okambúva. Ehecha avei Ka'i Mandu'apy Okambúva Lagothrix (, ) mymba okambúva. Ehecha avei Ka'i Mandu'apy Okambúva Yvy Marãe’ỹ Fundación ha’ehína temimoĩmby ohekombo’e ha omoherakuãva guarani ñe’ẽ. Oñemoheñói ako 2005-pe. Oñemopyrenda San Lorenzo, Paraguáipe. Hembihechapýpe omohesakã ko tetã iñe’ẽheta ha hembikuaa arandu hetaha, hembiapo rupive ombojepytaso ha oipysyrõ yvypóra ñe’ẽ ha rekotee, tetã reko, tekotee ha ñe’ẽnguéra derécho, ojegueroikepaitehápe maymave paraguái ra’y ha membykuérape. Opa mba'e regua Tetã hekoheta ha iñe’ẽhetáva rekávo Fundación Yvy Marãe’ỹ niko hína tetãygua aty oñemoheñoiva’ekue 23 jasyrundy 2005-pe, ha hekovéva leikuéra renondépe Decreto Py 9184/07 rupive. Opa hendáicha oñeha’ã oipytyvõmirekávo ko Paraguáipe ipyrendaporã ha imbareteve hag̃ua opaite teko ha ñe’ẽ, opavavéva tojokupyty; upéichante avei ko tetãme oñemomba’évo derecho teko ha ñe’ẽnguéra rehegua, tojeporujoja guarani ha castellano Estado ha tetãygua apytépe, toñemombarete ha toñemomba’e avaitevakuéra ñe’ẽ ha toñemboaje opaite tapichápe iderécho, oikovévo iñe’ẽme. Parundy ary pukukuépe, Yvy Marãe’ỹ omboguata heta tembiapo, jahechápa upéichape ohyvykói, oñemombarete ha oñemopyenda ñe’ẽheta, ha Estado guive toñemboguata política añetete omombareteva’erã ñe’ẽnguéra, taha’e Paraguái, América y yvy tuichakue javeve. Heta oseminario’apo, oamandaje, oporohekombo’e, oñomongeta’apo ha oipytyvõ ikatuháicha oñemboguata haḡua ñe’ẽ ha teko tapichakuéra apytýpe. Ko Paraguáipe, heta omba’apo ambue temimoĩmbýpe g̃uarã, umíva apytépe: Tekombo’e ha Tembikuaa Motenondeha, Tetã Arandupy Sãmbyhyha, Tetã Rembijokuái Sãmbyhyha, Coordinadora de Derechos Humanos del Paraguay (CODEHUPY), Red Contra Toda Forma de Discriminación ha hetaitereive atýpe g̃uarã; upéichante avei aty tetã’ambueyguápe, umíva apytépe: UNESCO, MERCOSUR Cultural, UNICEF, Amnistía Internacional ha ambueve. Fundación oĩva’ekue Taller de la Sociedad Civil-pe, ojoaju haguépe hetaiterei tetãygua aty, ha hatã omba’apova’ekue osẽ hag̃ua Léi Ñe’ẽnguéra Rehegua 2010-pe. 2012-pe omoheñói Instituto Técnico Superior de Estudios Culturales y Lingüísticos Yvy Marãe’ỹ, kóva niko oñemoañeteva’ekue MEC Resolución Py1261/12 rupive. Ko mbo’ehao omboguata ko’ã mbo’esyry: Tecnicatura Superior en Traducción e Interpretación guaraní-castellano, Tecnicatura Superior en Antropología y Gestión Cultural, Cuso de Dinamización Lingüística, Guarani ñe’ẽ mbo’esyry, Curso de Lengua Castellana. 2015 guive Yvy Marãe’ỹ oñepyrũ ohapereka ñe’ẽnguera. Umi tembiapo omboguata Consejo Nacional de Ciencia y Tecnología (CONACYT) pytyvõme. Tembiapo kakuaavéva ojapóvo ñavõ arýpe hína Ñe’ẽasa, Ñe’ẽtekuaaty ha Ñe’ẽ ojehekovejopýva rehegua Amandaje, oĩhápe tetãygua ha pytaygua; mbohapyha ojapókuri 19, 20 ha 21 jasypokõi 2018; upépe oĩkuri poteĩ tapicha katupyry oupyre po tetãgui, ha mokõipa peteĩ paraguaigua; upépe ijapy 350 tapicha. Omba’apo ambue tetimoĩmby ndive ñoñe’ẽme’ẽ rupive. 2017 guive oñominga Tetã Cámara de Senadores ndive; ko tetã pokatuendápe ombojere kuatiakuéra castellano-gui guaraníme. Yvy Marãe’ỹ oĩ Centro Regional de la Cuenta del Plata-pe; kóva katu oĩjey Centros Regionales de Educación (RCE) ombojoajúva tembiapo yvy tuichakue javevve, tetãnguéra jereregua ha avei ko tetãme, upe Desarrollo Sostenible kuápe. Tembihecha Rohechase tetã iñe’ẽheta ha hembikuaahetáva, oñemomýi ha oñeipysyrõhápe tetã ñe’ẽ ha tetã rembikuaa arandu, hekotee, yvypóra reko ha tapicha derecho ñe’ẽ rehegua, noñembo’ykeihápe avavetéva tetãyguárape. Tembipota Hi’ãite oréve ore atyguasu oku’ekyre’ỹ ha omba’apoañete, omohesakãporã ha omopyrendapyahu ñe’ẽnguéra ha mayma tapicha rekotee yvpóra derecho rekópe, ha upekuévo toipytyvõ jahechápa mayma tetãygua, jepémo oikoe ojuehegui heko, iñe’ẽ ha hemiandúpe, tojokupyty, toikokuaa ojoapytépe, tojohesape’a ha toñomoarandu meme; upéichante avei toñehenduka Estado-pe tekopy ha ñe’ẽ rehe omba’apokuévo, ha tomba’apo ojoykére mayma tetãygua aty ndive. Mba’e porã Kyre’ỹ ha tetia’e, jokupyty, tekosã’ỹ, opavave jegueroike, tekoita jokupyty, pokatu ñe’ẽ ha tekopy rehegua, tekojoja, ñomongeta, tekoeta, tekosã’ỹ, democracia añetete, ñembokatupyry katui, kuimba’e ha kuña ñembohekovejoja. Mandu'apy Joaju Ñanduti Rogue Teete Yvy Marãe’ỹ - Facebook Avañe'ẽ San Lorenzo Oñemoambuéva (héra tee alemañañe'ẽme: Die Verwandlung; karaiñe'ẽme: La metamorfosis) niko Franz Kafka reimombe’upy, oñemyasãiva’ekue 1915-pe. Omombe’u Gregorio Samsa rapykuere, tapicha otelavendéva ha upéichape omongarúva hogaygua, katu peteĩ árapente iko’ẽmi ha ojejuhu oikohaguera’e ichugui vícho ndevaipa jepéva, tarave joguaha nunga. Ko jehaipyre ojehecha hetaiterei hendáicha. Peteĩva he’i ogueromandu’aha tekoaty ipy’ahatãva yvypóra iñambuéva ndive ha oporopurusénteva rehe, tapicha iñambuéva oñemboyke ha ndojehechavéima tekoaty py’ahatãite ryepýpe. Ojehecha avei, ko jehaipyre, ohechaukase avei mba’éichapa ha’entese yvypóra ha ha’e oĩporãma guive, nopenavéima ojehe. Oñemoñe’ẽasa ingleñe'ẽme, 1937: A. L. Lloyd, “The Metamorphosis”; Lóndyre: Parton Press. karaiñe'ẽme, 1938: Jorge Luis Borges, “La metamorfosis”; Buenos Aires: Editorial Losada. avañe'ẽme, 2020: Mauro Lugo, “Oñemoambuéva”; Paraguay: Fondec. Joaju Aranduka Universidade Federal de Goiás ha'e peteĩ mbo'ehaorusu Pindoramapegua, tetãvore Goiás, oñepyrű ary 1960pe oguereko arandu róga táva Goiânia-pe. Ko'ag̃aite ko Mbo'ehaovusu Pindoramapegua ohekombo'e 25.486 temimbo'ekuerape ha oguereko 2.032 mbo'ehára. Mandu'apy Joaju Universidade Federal de Goiás Mbo'ehaorusu Pindoramapegua Candido Portinari (Brodowski, 29 jasypakõi ary 1903-pe — Rio de Janeiro, 6 jasykõi ary 1962-me) ha'e akue tembiapoporã apohára Pindoráma pegua. Portinari omoha'ãnga amove 5.000 tembiapo, ojehecha ijapytepe tembiapo opaichagua, umi tembiaporã michĩ ha ñemongolo kateite, techapyrã upe héra O Lavrador de Café, ha ta'ãnga guasu ogykére, umi ta'anga guasúicha Guerra e Paz, ojehechahápe ONU róga guasúpe táva Nueva York-pe ary 1956 guive, umíva niko, jasypakõi 2010-pe, Portinari ra'y rembijerurére, ojegueraha jey ojehechaukami amo Rio de Janeiro Ñoha'ãnga rógape. Portinari niko oĩ umi tembiapoporã apohára guasuvéva Pindoráma pegua apytépe, ha'e niko apohára ojekuaavéva Pindoráma okápe. Hembiapokue “...Ndaipóri ambuéva omoha'ãngave hetã Portinari omoha'ãngágui hetã...” (Israel Pedrosa). Hembiapokue ohechauka avano'õ, hetã rembiasakue, hetãygua jerovia, mba'éichapa oiko ha omba'apo tapichakuéra távape ha kampáñame, hetã mombe'ugua'ukuéra, umi mymba, guyra ha ka'avo Pindoramagua ha heta mba'e ambuéva. Mandu'apy Joaju Museu Casa de Portinari Projeto Portinari (exposição virtual das obras e outros documentos) Memby (karaiñe'ẽ: hijo) ha'e ojeheroháicha umi mymba térã ava ñemoñare. Tekove Projeto Portinari niko tembiapo guasu ohekáva omotenonde ha oporomomarandu Candido Portinari rembiapokuére, upe karai tembiapoporã apohára Pindoráma pegua ojapo akue amo 5.000 tembiapo. Kóva hína Portinari ra'y hembiapo, karai João Candido Portinari, oipytyvõ chupe FINEP ha FNDCT (atyvete guasu Pindoráma pegua oipytyvõva tembiapoporã ñemyasãi), ary 1979-pe, mbo'ehaovusu PUC-RJ rógape. Portinari ra'y oho jey Pindorámape pe Mbo'ehaovusu PUC Rio de Janeiro pegua ohenói chupe omba'apo hag̃ua upépe, upe jave, ojehechaháicha kuatia momaranduha héra O Globo kuatiahaípe, Portinari, o pintor: Um famoso desconhecido, amo 95% Portinari rembiapógui iñemi ha tapichakuéra ndaikatúi ohecha ha heta hembiapoporã ikañy. Portinari ra'y oikuaa rire mba'éicha oiko itúva hembiapokue oñepyrũ kuri omba'apo oheka hag̃ua tojekuaave umi tembiapoporã. Ojehekapa rire ha oñemohenda rire Portinari rembiapo, oñepyrũ oporomomarandu hembiapóre, tenondeitépe umi mitãme guarã ha mitãrusúpe guarã. Mandu'apy Candido Portinari Planeta Enano Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2020 oiko meméva jasyteĩ guive jasyporundy peve oparupi Pindoráma retãre, ojeikuaa amo 44.013 jekái Amasóna ka'aguy guasúre ha Pantanal rupi. Amasóna ka'aguy guasúpe añónte ojehecha oiko 6.315 jekái umi jasy jave. Pantanal retãme, opa umi jekái oikónte ko ary 2020 umi hetakueite avei oiko 6 ary ohasámava jave, upépe heta oñemba'apo jehepyme'ẽ'ỹ ha tetã rekuái ñepytyvõ'ỹ oñangareko ha oipytyvõ hag̃ua mymbakuéra ha ka'avo, tenondeite umi sa'i oiko, jaguarete techapyrã. Oĩ ñehesa'ỹijo ohechauka heta jekái Pantanal-pe yvypóra rembiapo hína, upéva he'ise yvypóra ohapy ka'avo ha yvy ojapo hag̃ua iñemitỹrã ha ivakakuéra rendarã. Jasypoapy, Pindoráma mburuvicha Jair Bolsonaro ombohovái ha he'i "marandu myasãhakuéra ha tetã ambuéva rekuaikuéra ohechauka mombe'u gua'u Amasóna rehegua". Ko jasyitépe, osẽ kuri marandu pyahu he'íva jekái Amasóna oñembohetave amo 28%, upéva he'ise oiko 6,800 jekái jasypokõime, ha 5,300 jekái jasypokõi 2019-pe. Upéicha ojehecha 2020 ojehapyve ha oñembovai ko apañuái. Ikatu rehecha avei Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2019-pe Pantanal jekái 2020-pe Mandu'apy Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2020 Eliza Alice Lynch Loyd, héra ojeikuaa Elisa Lynch ha sapy'apy'a héra Madame Lynch (Condado de Cork, Irilánda, 1833 - París, Hyãsia, 25 de julio ary 1886) ha'e akue kuña herakuã guasu Paraguái rembiasakuépe, oiko mburuvicha guasu rembirekóicha, karai Francisco Solano López (1862-1870), opyta ijyképe ha'e omano meve. Ko kuña oiko Francisco Solano López hembireko tee ramóicha. Elisa Lynch rekove kuatiañe'ẽnguéra, ojeheróva Calumnia ha ojapo Michael Lillis ha Ronan Fanning, oñemombe'u Madame Lynch "ha'e anga kuña ijaheipyrevéva Amérika Latína rembiasakuépe, oñembohero chupe kuña reko vai mba'ehetáva ohekasénte mba'eheta, oje'e akue ha'e gua'u ombotavy ha opy'areraha Francisco Solano López, toiko chugui karai oisãmbyhy hatãme hetã. Opa umi mombe'u gua'u ojeikuaa ko'ãga ijapuha, mba'e japu umi mbohapy tetã Ñorairõ Paraguaiguápe oñorairõ Paraguáire ojapo. Ko'ãga, ojehechakuaa Paraguái Kuña Ipy'aguasúva. Mandu'apy Joaju Elisa Alicia Lynch - "As mulheres em luta: madame Linch e a Guerra do Paraguai"(por Adriana Kivanski de Senna). Tekove Sámbia, héra tee Tavakuairetã Sámbia (ingleñe'ẽme: Republic of Zambia) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva yguasu rembe'y'ỹva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue ñemby mbytépe. Ko tetã ijerére ojejuhu upe Tetã Jekopytyjoja Kongo yvate gotyo, Tãsáña ojejuhu yvate kuarahyresẽ ngotyo, tetã Maláui ha tetã Mosambíke ojejuhu kuarahyresẽ ngotyo, Simbávue ha Votusuana ñemby gotyo, Namívia ñemby kuarahyreike gotyo ha tetã Angola kuarahyreike gotyo ojejuhu. Ko tetã oiko jave Tavetã Joaju ikolónia ramo, ojehero Yvate Rrodésia ha ko'ãga héra ou ysyry Sambése pegua, ko tetã ysyry tuichavéva. Sámbia itavusu niko Lusáka. Sámbia ojeheko sãso Tavetã Joajúgui ára 24 jasypa ary 1964, karai Kenneth Kaunda oiko imburuvicha peteĩha ramo. Mandu'apy Joaju Republic of Zambia State House —Sitio gubernamental oficial (inglés) Sámbia Amandaje Guasu Zambia National Tourist Board —Oficina de Turismo de Zambia (inglés) Vukína Fáso (Hyãsiañe'ẽme: Burkina Faso) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ha yguasu rembe'y'ỹva Áfrika ipehẽngue kuarahyreiképe. Ko tetã ijerére ojejuhu tetã Mali yvate kuarahyreike gotyo, kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Níher, ñemby gotyo Marfil Rembe'y, Gána, Tógo ha Mbenĩ. Vukína Fáso itavusu niko táva Uagadugu. Ko tetã ojeheko sãso Hyãsia pegua ára 5 jasypoapy ary 1960-pe. Héra tee ymaguare niko Tavakuairetã Alto Volta, hákatu oñemoambue héra ára 4 jasypoapy 1984-pe, mburuvicha Thomas Sankara rembiapo, he'i akue ko téra Alto Volta ou kolóña ára, pe tetã oiko aja Hyãsia poguýpe. Vukína Fáso he'ise 'yvypóra heko añetéva retã', mossi ñe'ẽ-gui burkina, 'yvypóra heko añete', ha diula ñe'ẽ faso, 'tetã'. Mandu'apy Joaju Fasotour sitio oficial del turismo (en francés) Koronavíru niko víru aty ary 1960 guive yvypóra oikuaa. Víru aty ikatu oporombohasýva, ogueraha mba'asy mymbápe ha guyrápe avei. Ome'ẽ yvypórape akãnundu, hu'u, pytuhẽ asy ha juku'a, ombohasykatuve umi karai ha kuñakarai ohasáva 65 ary, ikatu avei oporojuka. Umi koronavíru mbaretevéva ikatu ome'ẽ mba'asy vai yvypórape: COVID-19, Kuarahyresẽ Mbyte mba'asypararã ha SARS techapyrã. Ne'ĩra gueteri oĩ vakúna oikoetéva ojokokuaáva koronavíru, heta oñemba'apo ojejuhu hag̃ua peteĩ vakúna mbarete ojokóva COVID-19 ary 2020-pe, sapy'ánte oiko koronavíru mba'asy tuichavéva oñemosarambi oparupi ha heta oporojuka. Mandu'apy Marandu oka pegua Koronavíru COVID-19 ñemosarambi guasu 2019-2020 niko pe koronavíru mba'asy tuichavéva oñepyrũ oñemosarambi oparupi jasypakõi 2019-pe, ko COVID-19 niko peteĩ mba'asy vai pyahu peteĩva pe koronavíru atýgui ome'ẽva. Ojehecha peteĩháme oñepyrũ táva Wuhan-pe jasypakõi 2019-pe, tetãvore Hubei itavusu, Chína retãme, upépe ojehecha tapichakuére ipytuhẽ asy ha ndojeikuaái mba'érepa. Haimete opavave umi hasýva omba'apo térã oiko aguĩ umi omba'ápova Piraro'o Ñemuha Guasúpe Wuhan Táva pegua. Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) ohechakuaa ára 11 jasyapy 2020-pe oikoha ko mba'asýgui ñemosarambi guasu oparupi. Ára 6 jasypoteĩ ary 2022 meve, oñemomarandu oikoha amo 535 sua hasýva 260 tetãme ha yvy pehẽnguépe, amove 6.320.861 omanóva. Upéicha avei, jasypoteĩ 2022 aja oĩma 5.180.000.000 tapicha orekómava vakúna ojokokuaáva koronavíru, péva hína 66% opaite tekovégui ko yvy ápe ári. OMS he'i amo 10 % opaite tapichakuéragui hasýmava ko mba'asýgui, jasypa 2020-pe (upéicha he'ise amo 780 sua tapicha hasýmava), oparupi oĩgui hetaite nomombe'úiva hasyha térã hasyhague. Ko víru héra koronavíru oñemosarambi jepe tapicha tapicháre, tenondeite oñemuasãi juruaysy michĩ sa'i ohypýi, juru rendy osẽva hasýgui oñe'ẽvo, hu'úvo, iñatĩávo térã iñambúvo. Oñemosarambi pya'eve tapichakuéra oiko oñondive peteĩ tendápe, ikatu avei oñemuasãi japokóvo mba'e oimeraẽva iky'áva ha upéi japoko ñande jurúre, ñande resáre térã ñane tĩre. Víru oñemohenda yvypóra retépe 5 ára aja, oiméne ikatu hi'are mokõi térã amo 14 ára aja. Tapicha hasýva katuete iñakãnundu, hu'u ha ipytuhẽ asy. Umi mba'asy ambuéva ikatu oiko COVID-19 rehe niko neumonía, pytuhẽ mba'asy vai ha sepsis. Amo jasykõi 2021 meve, ojejapóma heta vakúna ojeipuru oparupi,, hákatu jajoko porãve hag̃ua ko mba'asy ha ñañemonguera hag̃ua niko terápia umi techaukahápe guarã ha mba'asyapypẽme guarã gueteri. Ani hag̃ua oñemosarambive ha oñemuasãive ñañeñangareko va'erã upéicha: py'ỹi jajepohéi y ha havõre, ñanderu'u térã ñaneatĩa jave ñamo'ã ñande juru ñande jyvangápe, ñañemoha'eño ha ndaikatúi japyta ñaneaguĩ, jaipuru arã jurumo'ãha ha ñamoha'eño umi hasýva. Ombohasykatuve umi karai ha kuñakarai ohasáva 65 ary ha avei ijetu'uve umi hasy tapiáva ndive: huguyasukáva, ikorasõrasýva, hasykatúva ipyti'ápe, hamba'e, umi opyta va'erã hógape. Upéicha avei, ojehecha mymba ambuéva ikatu oreko COVID-19 —jagua, mbarakaja, jaguarete, leõ ha mbopi— yvypóraicha. Ojejoko hag̃ua ko víru ñemosarambi guasu, heta tetã rekuái omboty hetã rembe'y ani hag̃ua tapichakuéra hasýva ohasa reíva, oporomoha'eño ha omboty ñemuhakuéra. Ko ñemosarambi guasu ombohasa vai heta tapichápe, pirapire ñemono'õ oñemochĩ. Mbo'ehao ha mbo'ehaovusu oñemboty va'erã 124 tetãme, upéicha amo 2200 sua oñemoarandúva ndaikatúi oho mbo'ehaópe. Opaite yvypóragui peteĩ mbohapýgui oñemoha'eño va'erã, opyta va'erã hógape, upéicha ojehecha pirapire ñemomba'apo oñemochĩ avei ha heta umíva mba'apo'ỹ ko'ãga. Oiko avei heta umíva omomarandu mba'e japu ko mba'asy rehegua, upéicha avei heta umi omboyke tapichakuéra oúva Chínagui. Ñepyrũ Wuhan távape Táva Wuhan tasyokuéra ohecharae oñepyrũhague ko mba'asy pyahu jasypakõi 2019-pe, ojehechaukahápe umi hasýva, ha he'iháicha pe tetã kuatia maranduha tee, oñepyrũ kuri oñemosarambi tapicha tapicháre umíva omba'apo térã oiko aguĩ umi omba'ápova apytépe upe Piraro'o Ñemuha Guasúpe Wuhan Táva pegua. Oĩ jepe ñehesa'ỹijo ambuéva,, mbo'ehaorusu Harvard pegua techapyrãme, ohesa'ỹijo kuri táva Wuhan ra'anganguéra ha umi jeheka tapichakuéra ojapo internet-pe umi mba'asyapypẽ rehegua, upéicha ohecha hikuái mba'asy ikatu oñepyrũ 2019 araroguekúi jave. Umi hasýva peteĩha oje'e rae oguerekoha neumonía pyahu ijypy ojekuaa'ỹva, ohesa'ỹijo porãve rire umi hasývape ojehechakuaa upe oporohasýva niko peteĩ koronavíru pyahu, oñembohéra kuri 2019-nCoV. Ojekuaa umi koronavíru osyry rei mymbakuéra apytépe, hákatu koronavíru okakuaa ha oñemoambue oike hag̃ua yvypóra retépe (upéicha ojehero zoonótico ko víru rehe, péva he'ise oúva mymba ha ojehasa yvypórape) convirtiéndolos así en virus zoonóticos), upeichaite oikoháicha umi mba'asy SARS, Kuarahyresẽ Mbyte mba'asypararã ha irundy koronavíru ambuéva ikatu ombohasa asy yvypórape ha imba'asyapypẽnguéra ojogua tĩpa'ã. Opaite koronavíru ko'ãga meve ojekuaáva ikatu oñemosarambi tapicha tapicháre. Ñemosarambi tetãnguéra ambuévare Ko'ãga jaikuaa jasypakõi 2019 ko mba'asy oñemuasãima ha oguahẽma Európape, tenondeitépe táva Parĩ, Milán ha Torínope, hákatu oñemuasãi kañyhápe, hi'areite ojekuaa hag̃ua ko mba'asy oĩmaha Európape, ñehesa'ỹijo rupi. Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) omomarandu rire ko mba'asy ikatu oñemosarambi oparupi, heta tetã Ásiape ohasáva SARS ñemosarambi guasúre 2003-pe oñepyrũ oñembosako'i. Tetãnguéra Chína jerére oñepyrũ oipuru tembiporu he'íva tapichakuéra iñakãnundúvapa hetã rembe'ýpe, ani hag̃ua oike ijyvýpe umi hasýva. Ára 13 jasyteĩme OMS omombe'u ojehecháma upe hasýva peteĩha tetã ambuévape, ndaha'éiva Chína. Peteĩ kuña Chinagua 61 ary orekóva ha oikove táva Wuhan hi'aguĩva, ha'e oho aviõme ára 8 jasyteĩ Wuhan guive Tailandia peve 5 hogayguáva ndive. Oguahẽvo upépe ojehechakuaa iñakãnunduvahague ha ojegueraha chupe tasyópe. Upe guive, pya'eite oñemosarambi tetãnguére rupi. Upe Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) ohechakuaa, ára 30 jasyteĩ 2020-me, oikoha mba'e vai ikatu oporombohasa'asy oparupi, he'iháicha Tesãi Rekorã Arapygua kuatiápe, ha upéi ohechakuaa ára 11 jasyapy 2020-pe oikoha ko mba'asýgui ñemosarambi guasu oparupi, hetaitégui ojehecha umi hasýva (118 000) ha omanóva (4291) oparupi (114 tetãme). Mba'asy jejoko Ani oñembova hag̃ua ko mba'asy tenondeite ojepoheimeme va'erã havõ ha ýre, ndaipóri ramo havõ ikatu ojeipuru avei oñemopotĩ hag̃ua alkoo gel, ojeikuaágui ko mba'asy oñembova juruaysýre, mba'eguasuite tapicha hu'úvo térã iñatĩávo jave omo'ã va'erã ijuru ijyvangápe térã tĩ'aópe, ojejerure avei tapichakuérape oñemoha'eño hag̃ua, osẽ tekotevẽrõ, nahi'aréi arã tapicha hetahápe, ha akóinte ojeipuru va'erã jurumo'ãha. Tesãi Arapygua Atyguasu (OMS) he'i jasyapýpe umíva hesãi noikotevẽi jurumo'ãha, jasyrundy katu he'i oĩ tetã tapichakuéra oipuru va'erã. Oĩ ramo jepo pohãnohára ha hesa'ỹijohára he'íva akóinte ojeipuru va'erã jurumo'ãha, upéicha ojehechágui mba'asypararã H1N1 oikóvo, heta ojoko ko mba'asy tapichakuéra oipurúvo jurumo'ãha. Paraguáipe, tasyo ha pohãnohára kuéra ojerure ani hag̃ua jakaru ha jay'u heta tapicha apytépe peteĩ tembipurumíre térã ja'u terere ha ka'ay heta tapicha ndive jajapoháichajepi. Ág̃a guive peteĩteĩ jaguerekova'erã ñande terere ha ka'ay ñandéve g̃uarãnte ha aníke ñaikuave'ẽ ñande rapichápe. Naiporãvéima avei jajopopyhy térã ñañohetũ, upéicha avei ñamopotĩ porã ha py'ỹiva'erã ñande róga ha umi mba'e ñande térã ambuéva opokova'ekue. Mandu'apy Joajuha Casos globales por Coronavirus COVID-19 , del Centro de Ciencia de Sistemas e Ingeniería de la Universidad Johns Hopkins. Koronavíru 2019 2020 2021 2019 niko ary ha'etéva ohasámava, oñepyrũ kuri araapýpe, upe arapapaha Gyregório pegua ojepapávo. Ñemandu'arã ko arýpe 1 jasyteĩ: 60 ary oiko guive Kúva rrevolusiõ, Fidel Castro omotenonde. 2 ha 3 jasykõi: 30 ary oiko guive golpe de Estado Paraguái retãme omosẽ Alfredo Stroessner. 24 jasykõi: WhatsApp omboty 10 ary. 1 jasyrundy: 80 ary opa guive Epáña retãygua ñorairõ. 7 jasypo: 100 ary Eva Perón heñói guive. 25 jasypoteĩ: ojapo 10 ary omano guive Michael Jackson. 14 jasypokõi: Revolusiõ Hyãsiapegua omboty 230 ary. 19 jasypokõi: ojapo 50 ary yvypóra oho guive jasýpe, Apolo 11 rembiapo guasúre. 15 jasypoapy: Táva Panama omboty 500 ary. 1 jasyporundy: ojapo 80 ary oñepyrũ guive Ñorairõ Guasu Mokõiha. 1 jasypa: ojegueromandu'a 70 ary Chína Tetarã Retã oñepyrũ, mburuvicha Mao Tse-tung rupive, ary 1949-pe. 9 jasypateĩ: ojapo 30 ary Berlin mongoraha ho'a guive. 6 jasypakõi: Táva Quito omboty 485 ary. Joaju ...2018-2019-2020... 2020 niko ko ary, oñepyrũ kuri ararundýpe, upe arapapaha Gyregório pegua ojepapávo. Ko ary aja oiko COVID-19 ñemosarambi guasu, mba'asy koronavíru oñemuasãivo oparupi. Ñemandu'arã ko arýpe 11 jasyapy: ojapo 30 ary opa guive Augusto Pinochet porokuái hatã Chíle retãme. 2 jasyrundy: 15 ary omano guive Pápa Huã Páulo II. 21 jasyrundy: Brasilia omboty 60 ary. 30 jasyrundy: 45 ary opa guive Vienã ñorairõ. 1 jasypo: 75 ary Adolf Hitler ojejuka guive. 20 jasypokõi: ojapo 210 ary Kolómbia isãso guive. 6 jasypa: ojapo 150 ary oiko guive táva Rróma tetã Itália itavusúicha. 1 jasypakõi: ojapo 1 ary oñepyrũ guive COVID-19 mba'asy. 16 jasypakõi: ojapo 250 ary Ludwig van Beethoven heñói guive. Joaju ...2019-2020-2021... 2021 ha'e ary oúta, oñepyrũta arapoteĩme, upe arapapaha Gyregório pegua ojepapávo. Ñemandu'arã ko arýpe 22 jasyteĩ: ojapo 120 ary omano guive mburuvichavete Vitória Tavetã Joaju pegua. 11 jasyapy: ojapo 1 ary Tesãi Arapygua Atyguasu omomarandu guive oiko oparupi COVID-19 ñemosarambi guasu. 5 jasypo: 200 ary omano guive mburuvicha Napoleón Bonaparte. 21 jasypokõi: ojapo 200 ary Perũ isãsoha. 15 jasyporundy: ojapo 200 ary Mbyteamérika isãsoha (Guatemala, El Salvador, Honduras, Nicaragua ha Costa Rica). 28 jasypateĩ: ojapo 200 ary Panama isãsoha. Joaju ...2020-2021-2022... Avána (karaiñe’ẽme: La Habana) ha'e Kúva retã tavusu ha upe tetã táva hetave tapichakuéra ipype orekóva, yga rupa tuichavéva ha oñeñemuvehápe. Ko távape oiko amo 2.100.000 tavaygua, ijyvy apekue oñemuasãi amo 781.58 km² rupive – upéicha niko ko táva hína tuichavéva opa umi Karíva ypa'ũnguéra táva apytépe. Umi Epáña pegua omoñepyrũ va'ekue ko táva saro'y XVI-me. Mburuvichavete Felipe II Epáña pegua omoĩ "La Habana" rehe "táva" jehero tee ary 1592-me. Ta'ãnga Mandu'apy Kúva táva Juventud ypa'ũ (karaiñe'ẽme: isla de la Juventud) niko peteĩva Karíve ypa'ũnguéra apytépe, ypa'ũ tuichavéva 5ha Antillas Tuichavéva ypa'ũ atýpe, con una extensión territorial de 2200 km². Ko ypa'ũ ha 600 kájo ha ypa'ũmi ambuéva ojapo pe Canarreos ypa'ũ aty, Kúva retã ñemby kuarahyreiképe, 60 kilómetro Kúva ypa'ũgui ha 142 kilómetro La Habana távagui. Ary 2017-pe ojehecha oiko ko ypa'ũme 84.013 tapicha. Mandu'apy Joajuha Kúva Ypa'ũnguéra Karíve pegua Puerto Rríko, héra tee niko Estado Libre Asociado de Puerto Rico karaiñe'ẽme, ha'e hína peteĩ yvy pehẽngue noĩri Tetãvore Joapykuéra ipype, hákatu oĩ ipoguýpe, hekosãsóva iñesãmbyhýme. Ojejuhu Amérikape, Karíve pehẽngue yvate kuaharyresẽme, ypa'ũ La Española (Haiti ha Tavakuairetã Ndominikagua) kuarahyresẽme ha umi Tetãvore Joapykuéra Virgin ypa'ũ kuarahyreiképe. Puerto Rríko ypa'ũ aty niko ko ypa'ũ tuichavéva ojehero avei Puerto Rríko (8896 km² ijyvy apekue) ha heta kájo ha ypa'ũmi ambuéva; umívagui ã hína tuichavéva: Vieques (135 km²), Mona (55 km²) ha Culebra (30 km²). Ko ypa'ũ niko hi'ára haku ha imichĩramo, ijyvy opaichagua jepe: ojehecha ka'aguy guasu okyitehápe, ka'aguy sa'i okyhápe ha ñu guasu itakua henyhẽva, yvyty ha yvytyrysýi, yrembe'y guasu, ypa ha ambuéva. Puerto Rríko oĩ va'ekue Epáña poguýpe oguahẽ guive Cristóbal Colón ary 1493-pe omosẽ peve upe Puerto Rríko Kuatiañe'ẽ Tekosãsorã ary 1897-pe, ha oiko peteĩ Epáña retãvoréicha ary 1897 guive oiko peve upe Epáña-Tetãvore Joapykuéra ñorairõ ary 1898. Ohaságui ko ypa'ũ irundy saro'y Epáña poguýpe heta ojehecha tavarandu Amérika-Epáña tetãyguakuéra rekópe, upéicha niko iñe'ẽ tee hína karaiñe'ẽ ha ijerovia tuichavéva niko katóliko. Umi Epáña pegua ojapo ko ypa'ũme heta óga mbarete oipuru hag̃ua ñorairõme, upéicha avei tupão ha opaichagua tetã remimoĩmbyre róga, ñemuha róga ha ambuéva, ojapo avei ygarupa guasu, óga yvate ohesapéva ha tape guasu. Umi Puerto Rríko pegua niko Tetãvore Joapykuéra retãygua tee ary 1917-pe, Tetãvore Joapykuéra Amandaje guasu ohechakuaa upéicha. Oikoramo Tetãvore Joapykuéra poguýpe, ojereko jepe chupe peteĩva umi tetãvore teéicha ha ojeheja avei ojapo hag̃ua iléi guasurã. Puerto Rríko ñesãmbyhy rekosãso oĩ jepe Tetãvore Joapykuéra Amandaje guasu poguýpe, umi Puerto Rríko pegua ndaikatúi oiporavo Tetãvore Joapykuéra mburuvicharã. Héra Ko ñe'ẽ «Puerto Rico» oĩ karaiñe'ẽme ha he'ise "ygarupa mba'ehetáva", San Juan Bautista ygarupágui heta mba'e porã osẽ ha ojegueraha Epáñame, ha oñembohasa avañe'ẽme Puerto Rríko oñemoñe'ẽporãve hag̃ua oje'eháicha karaiñe'ẽme. Cristóbal Colón ombohéra kuri ko ypa'ũ "San Juan Bautista". Ko ypa'ũ ypykuekuéra ombohéra va'ekue, taíno kuéra, Borikén, he'iséva «Ore Jára Guasu retã», upévare karaiñe'ẽme ojehero umi Puerto Rríko pegua «boricua». Epáña pegua ombohéra ko ypa'ũ tavusu Puerto Rríko, hákatu ko'ãga niko itavu oñembohéra San Juan. Mandu'apy Joaju Eva María Duarte (Junín térã Los Toldos, 7 jasypo 1919-Ciudad de Buenos Aires, 26 jasypokõi 1952), héra avei María Eva Duarte de Perón ha oñemboherave chupe Eva Perón térã Evita, ha'e akue ojokuaikuaáva ha mba'eapohára Arhentína retãygua, ha'e kuri Arhentína retã kuñakarai peteĩha iména, Juan Domingo Perón, oiko aja tetã mburuvicháramo 1945 guive 1952 peve, ha'e kuri avei Partido Peronista Femenino ruvicha ha Fundación Eva Perón rendota. Ojegueromandu'a chupe omano rire léi rupive «Tetã Mokyre'ỹha Guasu» ary 1952 guive. Hogaygua mboriahumi, omboty jave 15 ary ova kuri Buenos Aires távape, upépe oñepyrũ omba'apo mba'eapohára ramóicha, herakuã guasu porã ñoha'ãnga rechaukahápe, ñoha'ãnga puhoe rupive ha ta'angamýime. Ary 1943-pe ha'e kuri peteĩ umi omoñepyrũva apytépe upe Asociación Radial Argentina (Arhentína Puhoe Atyvete) ha ojeiporavo chupe imburuvicharaicha. Ary 1944-pe oikuaa kuri Juan Domingo Perón-pe, upe jave ha'e omba'apo upe tetã remimoĩmbyre Trabajo y Previsión pytyvõháraicha, tembiapu guasúpe oipytyvõ hag̃ua umi ohasa asýva San Juan yvyryrýi 1944-pe oiko rire. Omenda rire Perón rehe, heta omba'apo ha oipytyvõ ojeiporavo hag̃ua iména tetã mburuvicháicha ary 1946-pe, kuña ojokuaikuaáva peteĩha Arhentína retãygua ojapóva upéicha. Ary 1947-pe ha'e omba'apo toiko hag̃ua léi ohejáva opa kuñanguéra toiporavo tetã mburuvicharã, upéicha osẽ léi 13.010, omba'apo avei toiko teko joja túva ha sy apytépe oiporavo hag̃ua iñemoñare ñangarekóre. Ary 1948-pe ha'e omoñepyrũ ku Fundación Eva Perón, aty guasu oipytyvõ ojapo hag̃ua heta tasyo pyahu, óga kuéra oñangarekóva umíva itujápe, mbo'ehao, oipytyvõ toiko hag̃ua jetepyso mitãnguéra apytépe ñembosarái guasu rupive, ome'ẽ tekombo'e hepyme'ẽ'ỹva umíva oñemoarandusévape, omba'apo avei toiko teko joja kuimba'e ha kuña apytépe ha oheka avei umi omba'apóva rekoiterape kuéra, upéicha oñepyrũ Juan Domingo Perón rekuái ha sindicato kuéra joajuha. Ary 1949 omoñepyrũ ku Partido Peronista Femenino. Ary 1951-pe, oiko raẽgui poravo guasu Arhentína mburuvicharã 1951-pe kuña ha kuimba'e ikatu oiporavohápe, mba'apohára kuéra atyvete ojerure Evita toiko Perón irũicha, mburuvicha ombuekoviáva ramóicha. Ha'e katu ndoipotavéima upéicha ha osẽ jeporavo guasúgui 31 jasypoapýpe, umíva ombohovái iména rekuái oñe'ẽ vaiete hese ha imembyryru akytã'ai, ohechakuaáicha ary 1950 guive ha sapy'ánte oñembyaive, umi mba'e niko omosẽ chupe jeporavo guasúgui. Omano kuri ára 26 jasypokõi 1952-pe imembyryru akytã'aígui, oreko ramo 33 ary. Omano rire heta oñemomba'eguasu chupe, ivelório ijejapo kuri Arhentína Amandaje Guasu Rógape ha Confederación General del Trabajo róga guasúpe (Mba'apo Pavẽ Joaty), oñembosako'i mba'e guasu araka'éva ndojehechái hetãme. Héte oñemoĩ pohã ani hag̃ua haguino ha oñembyai, he'õngue opyta Confederación General del Trabajo rógape, oiko jave porokuái hatã Arhentína-pe, porokuái hatã ojehero upe aja «ñepu'ã omosãsóva», oñemonda ha oñembyai he'õngue ary 1955-pe, ikañy 16 ary aja. Ko'ãga he'õngue oĩ Recoleta tyvytýpe táva Buenos Aires-pe. Ha'e ohai kuri mokõi aranduka La razón de mi vida (1951) ha Mi mensaje (1952). Heta herakuã porã ha jopói guasu oñeme'ẽ chupe, Arhentína-pe oñemoĩ chupe Jefa Espiritual de la Nación ramóicha, jopói guasu Orden de Isabel la Católica España retãme Francisco Franco ome'ẽ chupe, Gran Cruz de Honor Arhentína Kurusu Pytã pegua, ha pe jopói tuichavéva Arhentína-pe, ku Collar de la Orden del Libertador General San Martín. Oĩ avei ta'angamýi, mba'epu porã, ñoha'ãnga ha tembiasapuku oñe'ẽva hekovére ha hembiasáre. Mandu'apy Tekove Argentinagua Juan Domingo Perón (Lobos, Buenos Aires; 8 jasypa 1895-Olivos, Buenos Aires; 1 jasypokõi 1974) ha'e akue ojokuaikuaáva, milíko ha haihára Arhentína retãygua, mbohapy jey ojeiporavo chupe Arhentína retã mburuvicháicha ha ha'e omoñepyrũ kuri peronismo, oĩva tetãygua aty omongu'éva mba'eguasuvéva apytépe Arhentína rembiasakuépe. Ha'e tapicha peteĩha ojeiporavo raẽva kuri mbohapy jey hetã mburuvicháicha ha ojeiporavo raẽva avei vóto pavẽ rupi, upéva he'ise kuñanguéra ikatu oiporavo avei mburuvicharã, kuimba'ekuéraicha. Perón ohekaite umi omba'apóva rekoiterape, ohupyty hag̃ua hikuái ñeñangareko omba'apohápe, ojehepyme'ẽ porãve chupekuéra ha toiko tekojoja umi omba'apóva ha umi oporomomba'apóva apytépe. Upéicha umi mba'apohára aty guasúpe iporã ha'e hetã mburuvicha ha umíva oporomomba'apóva katu naiporãi chupekuéra hembiapo, ary 1945 guive okakuaa umi aty ombohováiva chupe ha oñemoĩva hese. Upe ary jasypápe, aty milíko oñemoĩ hese ha omosẽ chupe tetã rekuáigui, upéi oñemoĩ chupe ka'irãme, upéicha oñepyrũ ñepu'ã umi mba'apohára aty apytépe, ára 17 jasypa 1945-pe, ojerure isãsorã ha'e osẽ peve ka'irãgui. Upe aryitépe omenda kuri María Eva Duarte rehe, ha'e imba'eguasuite Perón ñesãmbyhýme ha rekuáipe. Ojeiporavo chupe Arhentína mburuvicharã ary 1946-pe, upe rire ojapo Partido Peronista (aty ojokuaikuaáva); oñemoambue rire Arhentína léi guasu ary 1949-pe, ojeiporavo jey chupe ary 1951-pe, oiporavohápe raẽ kuimba'ekuéra ha kuñanguéra. Oiko aja hetã mburuvicha ramo ha'e nomoingeséi Arhentína Ñorairõ Ro'ýpe, upe ñorairõ ojapo URSS ha Tetãvore Joapykuéra. Oporoheka avei umíva ombohováiva iñesãmbyhy, upéicha omongakuaa myangekõi umíva oimo'ãva iporãha iñesãmbyhy ha umíva oñemoĩ hese apytépe. Tetãygua aty ha milíko aty oñepyrũ oñepu'ã ha oñemoĩ hese, oiko ñorairõ ha ñepu'ã guasu ary 1955-pe, Perón osẽ va'erã tetã rekuáigui upe ary jasyporundýpe. Opa rire porokuái hatã Arhentína-pe ha ojeiporavo rire Héctor José Cámpora tetã mburuvicharã 1973-pe, Perón oho jey Arhentína-pe ha pya'e ojeiporavo jey chupe tetã mburuvicha ramo, mbohapyha. Hembireko mbohapypa, María Estela Martínez, iporavopyre mburuvicha ombuekoviáva avei, Perón omano rire ary 1974-pe ha'e niko oiko tetã mburuvicháicha. Mandu'apy Joajuha Discursos de Juan Domingo Perón Instituto Nacional Juan Domingo Perón Tekove Argentinagua Trinidad ha Továgo, héra avei Trinidad ha Tavágo, héra tee niko Tavakuairetã Trinidad ha Továgo (ingleñe'ẽme: Republic of Trinidad and Tobago), ha'e tetã hekosãsóva ypa'ũme ojejuhúva, upe Antillas ypa'ũ atýpe para Karívepe, peteĩ umi 13 tetã hekosãsóvagui para Karíve ypa'ũnguérape oĩva ha peteĩ umi 35 tetã hekosãsóvagui Amérikape oĩva. Ko tetã itavusu niko Puerto Epáña ha itáva orekovéva tavayguakuéra hína Chaguanas. Ojejuhu Antillas ypa'ũnguéra ñembyitépe, ijerére oĩ yvate gotyo tetã Gyranáta ha ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu Venesuéla y rembe'y. Oikove ypa'ũnguérame 2015-pe 1 349 667 tapicha, upéicha ko tetã niko tetã orekovéva tapichakuéra poteĩha umi para Karíve ypa'ũ apytépe, umi tetã ku atýgui orekovénte tapichakuéra niko Kúva, Tavakuairetã Ndominikagua, Haiti, Puerto Rríko ha Hamáika. Ijyvy apekue niko mokõi ypa'ũ guasu, Trinidad —ituichavéva ha orekovéva tapichakuéra— ha Tobago, ha heta ypa'ũmi umi mokõi guasu ijerére, upéicha ijyvy oñemohenda 14 tetãvore rupive. Ko tetã rekuái oñemohenda peteĩ tavakuairetã amandajerapépe ramóicha. Umi Epáña retãygua oguahẽ mboyve saro'y XV, ku ypa'ũme ko'ãga héra Trinidad oiko umi ypykue ojeheróva karivekuéra, ha ku ypa'ũme ko'ãga héra Továgo oiko kalugokuéra. Mandu'apy Trinidad ha Továgo Puerto Epáña ha'e voi Trinidad ha Továgo retã itavusu, ojejuhu pe ypa'ũ guasu Trinidad hembe'y yvate kuarahyreiképe. Ko távape oikónte 37.074 tapicha, hákatu ojeipapávo opa umi táva ambuéva ijereré ojehecha oiko amo 600.000 tavaygua, ary 2011-me ojeipapaháicha. Mandu'apy Trinidad ha Továgo táva Chaguanas ha'e voi Trinidad ha Továgo táva orekovéva tapichakuéra, ojejuhu pe ypa'ũ guasu Trinidad hembe'y mbyte kuarahyreiképe. Ko távape oiko niko amo 83.489 tapicha, ojeipapaháicha ary 2011-me. Mandu'apy Trinidad ha Továgo táva. Tesãi Arapygua Atyguasu térã OMS (ñe'ẽmbyky karaiñe'ẽgui: Organización Mundial de la Salud) atyvete Tetãnguéra Joaju atyguasúgui (ONU) oñangarekóva umi tembiapo guasúre opaite yvypóra resãi rehegua, ko atyguasu rekorãme "tesãi" he'ise yvypóra pireporãmba reko, hete, iñapytu'ũ ha ijokupyty oiko hekopetévo, ha ndaha'éi hasy'ỹnte ha mba'asy'ỹnte. Ko aty oñepyrũ peteĩ amandajéicha ombohapéva mba'épa ojapo va'erã ONU avano'õre ha viru remimono'õre, ha upéi mante oñemoambue ha oñemohenda ko'ãga oikóicha. Ko aty guasu ñembyaty peteĩha oiko táva Ginebra-pe (Suísa retãme) ary 1948-pe. OMS ñembyatýpe oike 194 tetã, opa umi tetã ONU ñembyatýpe oikéva, hákatu ndaipóri OMS-pe Liechytenteĩ, Tetãvore Joapykuéra ha mokõi yvy pehẽngue noĩri ONU-pe: Niue ha Ypa'ũnguéra Cook. Joaju Joajuha OMS karaiñe'ẽme Tetãnguéra Joaju Tesãi niko yvypóra ha mymba reko ha rete oiko hekópe. He'iseháicha Tesãi Arapygua Atyguasu, tesãi hína ndaha'éi hasy'ỹnte ha mba'asy'ỹnte, tesãi niko he'ise yvypóra pireporãmba reko, yvypóra rete, iñapytu'ũ ha ijokupyty oiko hekopetévo. Yvypóra rete nahesãiramo, oje'e hasyha ha imba'asýva. Yvypóra hesãirã Oñemongaru porãvo: yvypóra niko ho'u porã va'erã, oikotevẽ y satĩ, tembi'u omombaretéva ha ombokakuaáva, tembi'u opaichagua. Ndokarueterei va'erã hesãi porã hag̃ua. Hete omongu'évo: naiporãi yvypórape opyta oku'e'ỹre, jetepyso niko mba'e porãitéva yvypórape, omoporã hete ha iñapytu'ũ. Yvypóra omongu'e va'erã hete opa ára, heta mba'asy ojehapejoko upéicha, oke porãve ha hete omba'apo porãve. Naiporãi oguapyitéva, ndoguatáiva ha noñembosaraimíriva. Opytu'u porãvo: mba'eguasuite yvypórape opytu'umi ára ha ára, upéicha niko ipy'arory, ipireporã ha ipy'ajopy'ỹ. Oñemopotĩ porãvo: heta mba'e ojejapo arã óga ha tenda ambuéva ipotĩrã, yvypóra omopotĩ porã arã hendakuéra upéicha ndaipóri tymbachu'i ha mba'e ky'a ambuéva ogueraháva mba'asy. Oñemopotĩ avei, ojahu va'erã ha ojepoheimeme va'erã havõ ha ýre, iñakãjohéi porã ha ojohéi avei hãi ha ijuru. Yvypóra rete ipotĩrõ, ojokóta heta mba'asy. Oñangarekóvo iñapytu'ũre: iñakã reko iporãite va'erã, ipy'aguapy ha ipy'apytu'u hag̃ua, oĩgui heta mba'asy oñepyrũva apytu'ũme. Ára ha ára ojehechauka heta mba'e oporombopy'apýva, upévare yvypóra iñakãguapy arã ha opytu'u porã arã. Mandu'apy Joajuha OMS karaiñe'ẽme Pohanokuaa Wuhan (Chinañe'ẽme: 武汉市 térã 武漢市) niko peteĩ táva Chína Tetarã Retãme, tetãvore Hubei tavusu ha upe tetã pehẽngue mbytegua táva orekovéva tapicha, oikógui ko távape amo 11 sua tavaygua ha ijyvy apekue ohupyty amo 8467 km². Ko táva ojejuhu ysyry Yangtze ha ysyry Han ojoajuhápe. Wuhan niko hembiasa puku, ojeikuaa oñepyrũ ojapo amo 3500 ary ha heta mba'eguasu Chína retãme ojehu ko távape. Mandu'apy Joajuha Wuhan táva rekuái Chína Tetarã Retã táva Pantanal jekái 2020-pe oñepyrũ jasyteĩ upe arýpe, jekái guasu ohapyite Pantanal umi Pindoráma retãvore héra Mato Grosso ha Mato Grosso do Sul. Ko jekái 2020 pegua niko pe tata tuichave ndojehecháiva ijojaha Pantanal-pe ojapo 14 ary ha ombyaivéma porundy jey opa umi jekái ambuévagui mokõi ary ohasámava pegua. Opa umi táva Pantanal-pe oĩva ohechakuaa oikoha jekái ijyvy apekuépe jasypokõi ha jasyporundy mbytépe. Táva Poconé ha táva Barão de Melgaço, Mato Grosso-pe, ha'e umi mokõi ojehechavehápe jekái. Tata guasu ohupytýma po Ypykuekuéra Retã (yvy pehẽngue guasu Amérika ypykuekuéra oikohápe), ha poapy yvy rekoha ñuvãmbyréva. Ojehechaháicha upe atyguasúre héra Laboratório de Aplicações de Satélites Ambientais (LASA), tataguasu ohapýma ha oñemuasãma amo 2,3 sua hectárea Pantanal yvy apekuére 2020-pe, upéicha ojehecha ára 1 jasyteĩ guive ára 7 jasyporundy peve, kóva niko ijojaha mokõi jeýre táva Rio de Janeiro apekuégui. Jasypokõi ha jasypoapýpe mante ojehecha tataguasu ohupyty amo hectárea Pantanal apekuépe. Jekái ombyai 30 su hectárea umi ka'aguýgui ysyry Paraguay rembe'ýre oĩva. Amo 50 ary ikatu ohasa arã ko tekoha oñemombarete ha oñemoporã jey hag̃ua. Oĩ ñehesa'ỹijo ohechauka heta jekái Pantanal-pe yvypóra rembiapo hína, upéva he'ise yvypóra ohapy ka'avo ha yvy ojapo hag̃ua iñemitỹrã ha ivakakuéra rendarã.. Ikatu rehecha avei Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2020-pe Mandu'apy Pindoráma ka'aguykuéra jekái 2020 Elpidio Alcaraz Segovia (9 jasypo ary 1933-pe - 2 jasypa ary 2020-pe) ha’éniko momaranduhára, haihára ha ñande reko myasãihára. Elpidio Alcaraz Segovia niko heñoiva’ekue Táva Paraguari, Tetãpehe Paraguarípei, Paraguay Retãme; ára 9 jasypo ary 1933-pe. Itúva herava’ekue Trifón Alcaraz ha isýkatu herava’ekue Juliana Segovia. Elpidio Alcaraz Segovia orekókuri mokõi joyke’ykuña. Orekórõguare 17 ary ova ha oikókuri Táva San Lorenzo-pe omano meve. Táva San Lorenzo-pe, ary 1960-pe, Elpidio Alcaraz Segovia oñepyrũkuri omba’apo Puhoe Central-pe ha upéi oîkuri Puhoe Nuevo Mundo mopu’ãhára apytépe. Avei omba’apojepékuri ambue puhoépe, umíva apytépe: Puhoe Ysapy, Puhoe Nacional del Paraguay ha Puhoe Cardinal-pe. Oikuaa pypuku ñane tavarandu ha ohayhuañetékuri ñane ñe’ẽ Guarani. Maymave momaranduhakuéra (kuatiahaipyre, puhoe ha ta'ãngambyry) ohenoimiva’erã chupe omyesakã hag̃ua taha’eha’éva mba’e ñande reko rehegua. Opaite iñe’ẽ’asãime ome’ẽkuri pa’ũ hetaiterei ñe’ẽpapára ha puraheihára okarayguávape ha umi herakuãguasúvape. Hekove pukukuépe ombyatýkuri hetaiterei ñe’ẽpapára ha puraheihára rekovekue ha rembiapokue. Elpidio Alcaraz Segovia ombojoajúkuri hekove Benjamina Ortíz rehe. Ombo’eva’ekue heta ary Escuela Municipal de Locución, Radial y Televisiva-pe, Tavaguasu Paraguaýpe. Upéicha avei oĩjepékuri Dirección de Cultura y Arte Motenondehárarõ, Táva San Lorenzo-pe ha avei oĩjepékuri Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandajeme. Ohaíkuri heta ñe’ẽpoty Guarani ha castellano-pe, umíva apytépe oĩ oñemondeva’ekue purahéipe. Hembiapo ojehecharamovéva apytépe oî ko’ãva: "Maitei chokokue che retãyguápe", "Un canto a la Patria" ha hembiapo tuichavéva hérava: "Artífices, semblanzas de poetas, músicos y cantores nacionales", ombyatyhaguépe 200 ñe’ẽpapára ha puraheihára rekovekue. Elpidio Alcaraz Segovia ñemoñare niko ko’ãva: José Elpidio, Colomba, Gladys Carmen, Gloria ha Ramona. Hembiapo porãitáre heta aty ojapókuri chupe opaichagua jehechakuaa, umi aty apytépe oĩ: Asociación de Escritores Guaraníes, Sintratel, Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje, Municipalidad de San Lorenzo, Rotary Club de San Lorenzo ha Club de Leones de San Lorenzo. Elpidio Alcaraz Segovia omanókuri Táva San Lorenzo-pe, ára 2 jasypa ary 2020-pe. *** ELPIDIO ALCARAZ SEGOVIA, Ohai: David Galeano Olivera. Segovia Mbaipy he'ẽ ha'e peteĩ tembi'u he'ẽmbýva oje'uséva ha héva tetãyguára rembi'u Paraguaigua; peteĩ tembi'upaha hetereíva ojejapoóva avati ku'ígui ha oñemohe'ẽva eíra hũme. Aporã Ndahasyiete ijejapo ha ikatu oñembosako'i kóicha: 1. Emoĩ asuka michimi peteĩ japepópe ha ehapy. Eha'arõ heseve 2. Upe rire, emoĩ kamby pype ha eha'arõ oñepyrũ haku. 3. Upépe epoi pype michimimi avati ku'i ha eipyvu kyre'ỹ. 4. Emoĩ pype eíra hũ, juky michimi, narã pire ku'i ha “canela” 5. Eipyvu ha eheja tojy 5 aravo'i rupi. 6. Ikatu emoĩ mba'yrúpe ha eheja ho'ysã he'u hag̃ua. Tembi'u Paraguái Tembi'u arigua Peteĩ golpe de Estado (karaiñe'ẽme oúva hyãsiañe'ẽgui coup d'État) niko oiko tapichakuéra sapy'ánte oitývo hetã rekuái omoĩ katuete hag̃ua ñesãmbyhy pyahurã, ojapóvo upéicha ojoko hetã rekorã ha reko me'ẽ oipe'águi hetã ruvicha. Golpe de Estado niko nde'iséi ñepu'ã, ñorairõ térã revolusiõ, jey jey ojejavy ha oñembojehe'a umíva. Amérika Latína hetaiterei golpe de Estado rehe ohasa, oñepyrũ guive tetãnguéra hekosãso ha hetaite upe Ñorairõ Ro'y oiko aja, URSS ha Tetãvore Joapykuéra oñorairõvo, ojehechave Ñemby Amérikape. Mandu'apy Tekuái reko Jokuaikuaa Kájo ha'e niko peteĩ ypa'ũ michĩete, y rembe'y ndahypýiva ha pe y ipererĩetéva, ojejuhúva yñu ári. Ypa'ũ ndaiporihápe yvyty ha yvytyrysýi. Kájo kuéra ojehechavéva yguasu akúvape, tenondeite paraguasu Atlántiko (para Karíve), paraguasu Py'aguapy ha Índiko. Ojehechahápe oikoha heta kájo, oje'e oĩha peteĩ "kajoty". Oĩ kájo ituicháva avei, techapyrãme pe kájo Romano ha pe kájo Coco, umíva niko ypa'ũ tuichavéva mbohapyha ha irundyha Kúva retãme. Ko ñe'ẽ kájo niko ou taíno ñe'ẽgui káiku ha he'ise "ypa'ũmi", oñembohasa rae karaiñe'ẽ cayo ha upéi oguahẽ avañe'ẽme. Mandu'apy Yvy ape ysaja 1836 - ary Oararecha'akue Rosalía de Castro - 24 jasykõi Omano'akue Joaju ...1835-1836-1837... Ary 1800 - 1899 Ryguasu rupi'a () ha'e voi hi'upy. Joaju Tembi'u Tegucigalpa ha'ehína táva guasu Ondúra, oĩ kuarahy resẽ tetã retãme. Ko távape oiko 1 259 646 ava. Mbyteamérika táva Ondúra Príncipe-í () ha'e peteî aranduka ohai karai Antoine de Saint-Exupéry. Mandu'apy Aranduka Hyãsiañe'ẽ Língua geral (Poytugañe'ẽme: Ñe'ẽ pavẽ) niko peteĩ tupi ha guarani ñe'ẽ oñeñe'ẽ akue Pindoráma retãme saro'y XVII pahápe guive ha saro'y XX meve, ko'ãga katu noñeñe'ẽvéima. Ko ñe'ẽ ou tupi ñe'ẽgui, oñemoambuévo ha ojejoparávo ambue tupi ha guarani ñe'ẽre. Oñembovo mokõi ñe'ẽ ambuéva: ku língua geral amazônica (oñeñe'ẽvagui Amasónape) ha língua geral paulista (oñeñe'ẽvéva São Páulo retãvorépe ha ijerére). Upe ñe'ẽ Amasonagua oñemoambue ha saro'y XIX guive omoheñói ko ñe'ẽ ko'ãgagua héra ñe'ẽngatu (nheengatu), oñeñe'ẽitéva Pindoráma rembe'y Venesuéla ha Kolómbia rehe. Heta ñe'ẽngue Pindoráma poytugañe'ẽme ou ko língua geral pegua, upéicha avei heta táva réra ha tetãvore réra, techapyrãme oĩ Aricanduva, Batovi, Aracu, Amapa ha heta ambuéva. Mandu'apy Tupi ha guaraniñe’ẽ Pindoráma ñe’ẽnguéra Paulista niko peteĩ tupi ha guarani ñe'ẽ oñeñe'ẽ akue São Páulo retãvorépe ha ijerére, Pindoráma retãme saro'y XVI pahápe guive ha saro'y XX meve, ko'ãga katu noñeñe'ẽvéima. Ko ñe'ẽ ou tupi ñe'ẽgui, oñemoambuévo ha ojejoparávo ambue tupi ha guarani ñe'ẽre, umi bandeirante kuéra oñepyrũ oipuruite tupinamba ñe'ẽ, ha upéi omoambue ha ojehe'a ambue ñe'ẽre ha upéicha oñepyrũ ko língua geral paulista. Mandu'apy Tupi ha guaraniñe’ẽ Pindoráma ñe’ẽnguéra Língua geral amazônica (Poytugañe'ẽme: Ñe'ẽ pavẽ Amasóna pegua) niko peteĩ tupi ha guarani ñe'ẽ oñeñe'ẽ akue Amasónape, Pindoráma retãme saro'y XVII pahápe guive ha saro'y XX meve, ko'ãga katu noñeñe'ẽvéima oñemoambuégui ha ojejoparágui ambue tupi ha guarani ñe'ẽre, upéicha oĩ ko'ãga ko ñe'ẽ héra ñe'ẽngatu (nheengatu), oñeñe'ẽitéva Pindoráma rembe'y Venesuéla ha Kolómbia rehe, ha oúva língua geral amazônica pegua. Língua geral amazônica niko língua geral peteĩ iñembovo yvate pegua, upe ñembygua niko héra língua geral paulista ha oñeñe'ẽ akue São Páulo retãvorépe ha ijerére. Mandu'apy Tupi ha guaraniñe’ẽ Pindoráma ñe’ẽnguéra Lugo ha'e táva tetã Epañagua. Ko távape oiko 98.276 ava (2019 ary jave). Mandu'apy Joaju Galicia táva La Española (Hyãsiañe'ẽme: Hispaniola; Haiti krióllo Ispayola) niko peteĩ ypa'ũ para Karívepe orekóva ijyvy apekue mokõi tetã hekosãsóva, Haiti ipehẽngue kuarahyreikeguápe ha Tavakuairetã Ndominikagua ipehẽngue kuarahyresẽyguáme. Ko ypa'ũre niko ojejuhu ijerére Kúva ha Hamáika kuarahyreike gotyo ha tetã Puerto Rico ypa'ũ kuarahyresẽ ngotyo. Ypa'ũ La Española niko ypa'ũ tuichavéva mokõiha umi para Karíve ypa'ũ apytépe ha ypa'ũ orekovéva tapichakuéra ipype opa Amérikape. Kiritóval Kolõ oguahẽ va'ekue ko ypa'ũme oúvo rae Amérikape ary 1492-pe, ha'e ha Epáña retãygua nguéra oguahẽvo oikove ko ypa'ũme ijypykue kuéra, umi taíno. Mandu'apy Ypa'ũnguéra Karíve pegua Ourense ha'e táva tetã Epañagua. Ko távape oiko 105.233 ava (2019 ary jave). Mandu'apy Joaju Galicia táva Pontevedra ha'e táva tetã Epañagua. Ko távape oiko 83.260 ava (2020 ary jave). Mandu'apy Joaju Galicia táva A Coruña ha'e táva tetã Epañagua. Ko távape oiko 245.711 ava (2019 ary jave). Mandu'apy Joaju Galicia táva Ferrol ha'e táva tetã Epañagua. Ko távape oiko 66.065 ava (2019 ary jave). Mandu'apy Joaju Galicia táva Vevúi rasy térã neumonía ha'e niko peteĩ mba'asy ombyaíva ñe'ãvevúi, ombohasy ha omboruru umi vevuikue vosami (alvéolos). Umi mba'asyapypẽ ha techaukaha ojehecha jepíva niko hu'u, ambýu marrõ térã hovyũ, pyti'a rasy, akãnundu ha ahógo. Vevúi rasy niko ikatu oporombohasa'asyite ojehechakuaáramo hasyha hi'ára rire, ikatu avei oporojuka, tenondeite umi hasýva itujaitérõ. Ko mba'asy pya'eite ikatu oñemosarambi tapicha tapicháre, umi tymbachu'i ha víru ojapóva ko mba'asy ova voi yvytúre ha ikatu oñemuasãi upe hasýva hu'u térã iñatĩa; upéicha avei ojehecha heta ára aja opyta neumonía apañuái nguéra upe hasýva retépe, opyta jepe ndahasyvéimava, umi mba'asypararã hasýva avei pya'eve ikatu ivevúi rasy noñeñangarekóivo, upéicha avei umi opitáva. Umi vevúi rasy oúva vírugui tuichaite ou upe víru ome'ẽva mba'asypararã. Koronavíru, upe víru vai ojapo COVID-19 ñemosarambi guasu 2019 ha 2020 aja, ombyaietévo yvypóra rete ikatu ome'ẽ vevúi rasy. Ojehechaitégui heta umi neumonía hasýva Chína retãvorépe héra Wuhan jasypakõi 2019-pe, ojeikuaa ko COVID-19. Mandu'apy Mba'asy 1732 ary. Oararecha'akue George Washington, tendota peteĩha Tetãvore Joapykuéra pegua Omano'akue ...1731-1732-1733... Ary 1700 - 1799 1864 ary. Tembiasakue Oararecha'akue Toulouse Lautrec - 24 jasypateĩ Omano'akue ...1863-1864-1865... Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao (Rianxo, 29 jasyteĩ ary 1886 - Buenos Aires, 7 jasyteĩ ary 1950) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue Ñemombe'u rehegua Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete (1922) Cousas (1926, 1929) Os dous de sempre (1934) Retrincos (1934) Ñoha'ãnga Os vellos non deben de namorarse (1941) Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua 1836 - ary Oararecha'akue Alfonso Daniel Rodríguez Castelao - 29 jasyteĩ Florentino López Cuevillas - 14 jasypateĩ Omano'akue ...1885-1886-1887... Ary 1800 - 1899 Eduardo María González-Pondal Abente (Ponteceso, 8 jasykõi ary 1835 - A Coruña, 8 jasyapy ary 1917) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue Ñe'ẽpoty Rumores de los pinos, 1877 Queixumes dos pinos, 1886 Pondal. Versos iñorados ou esquecidos, 1961 Os Eoas: unha aproximación, 1992 Poesía galega completa I. Queixumes dos pinos, 1995 Poesía galega completa II. Poemas impresos, 2001 Poesía galega completa III. Poemas manuscritos, 2002 Poesía galega completa IV. Os Eoas, 2005 Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua 1835 - ary Oararecha'akue Eduardo Pondal - 8 jasykõi Omano'akue Joaju ...1834-1835-1836... Ary 1800 - 1899 Francisco Añón Paz (Outes, 9 jasypa ary 1812 - Madrid, 20 jasyrundy ary 1878), ñe’ẽpapára Galiciagua. Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua Ára 9 jasypa ha'e ára 282ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 283ha umi ary hekope'ỹme. Umi 83 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Francisco Añón (1812): ñe’ẽpapára Galiciagua. John Lennon (1940) Mano Che Guevara: (1967) Joaju Jasypa 1812 - ary Oararecha'akue Francisco Añón - 9 jasypa Omano'akue Joaju ...1811-1812-1813... Ary 1800 - 1899 1878 - ary Oararecha'akue Omano'akue Francisco Añón - 20 jasyrundy Joaju ...1877-1878-1879... Ary 1800 - 1899 Ára 8 jasypa ha'e ára 281ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 282ha umi ary hekope'ỹme. Umi 84 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Ramón Artemio Bracho (1924) Mano Joaju Jasypa Ára 7 jasypa ha'e ára 280ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 281ha umi ary hekope'ỹme. Umi 85 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Vladímir Putin (1952) Mano Joaju Jasypa Ára 6 jasypa ha'e ára 279ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 280ha umi ary hekope'ỹme. Umi 86 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 5 jasypa ha'e ára 278ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 279ha umi ary hekope'ỹme. Umi 87 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Roberto Juarroz (1925) Mano Steve Jobs (2011) Joaju Jasypa Ára 4 jasypa ha'e ára 277ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 278ha umi ary hekope'ỹme. Umi 88 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Rembrandt (1669) Joaju Jasypa Ára 3 jasypa ha'e ára 276ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 277ha umi ary hekope'ỹme. Umi 89 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Francisco de Asís (1226) Joaju Jasypa Ára 2 jasypa ha'e ára 275ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 276ha umi ary hekope'ỹme. Umi 90 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Elpidio Alcaraz Segovia (2020) Joaju Jasypa Ára 1 jasypa ha'e ára 274ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 275ha umi ary hekope'ỹme. Umi 91 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Kakuaavéva Ára Tembiasa Teñõi Mano Luis Alberto Riart (1953) Joaju Jasypa Ára 30 jasypa ha'e ára 303ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 304ha umi ary hekope'ỹme. Umi 62 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 29 jasypa ha'e ára 302ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 303ha umi ary hekope'ỹme. Umi 63 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Narciso Ramón Colmán (1876) Mano Joaju Jasypa Ára 28 jasypa ha'e ára 301ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 302ha umi ary hekope'ỹme. Umi 64 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 27 jasypa ha'e ára 300ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 301ha umi ary hekope'ỹme. Umi 65 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Lorenzo Prieto (1943) Luiz Inácio Lula da Silva (1945) Mano Joaju Jasypa Ára 26 jasypa ha'e ára 299ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 300ha umi ary hekope'ỹme. Umi 66 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Virgílio Teixeira (1917) Mano Joaju Jasypa Ára 25 jasypa ha'e ára 298ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 299ha umi ary hekope'ỹme. Umi 67 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Pablo Picasso (1881) Mano Alfonsina Storni (1938) Joaju Jasypa Televisa ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Méhikogua. Japopapyre 1 jasyteĩ 1973-pe. Ta'angambyry mbohasáva Méhikogua American Broadcasting Company (ABC) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 15 jasypo 1943-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Columbia Broadcasting Company (CBS) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 15 jasyteĩ 1929-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua National Broadcasting Company (NBC) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 19 jasypoteĩ 1926-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Fox Broadcasting Company (FOX) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 9 jasypa 1986-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua The CW Television Network (The CW) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 18 jasyporundy 2006-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Telemundo ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 28 jasyapy 1952-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Ugánda, héra teéva Tavakuairetã Ugánda, ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva ha yguasu rembe'y'ỹva, ojejuhu niko Áfrika ipehẽngue kuarahyresẽyguápe. Ijerére ojejuhu kuarahyresẽ ngotyo tetã Kéña, yvate gotyo oĩ Ñemby Sundã, kuarahyreike gotyo niko Kóngo Jekopytyjoja Retã, ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu tetã Rruánda ha ñemby gotyo oĩ Tãsáña. Ugánda niko pe tetã mokõiha yguasu rembe'y'ỹva orekovéva tetãygua opa umi tetã Áfrikape. Ko tetã pehẽngue ñembyguápe ojejuhu ypa Victoria, ypa guasu omohembe'ýva avei Kéña ha Tãsáña rehe, upéicha ko tetã oĩ Áfrika Ypa Guasukuéra jerére. Ugánda ojejuhu avei ysyry Nílo jerére ha ojehecha hi'ára hakumeméva ha ndoky jepíriva. Ko Ugánda réra ou ku tavetã ymaguare héra Vugánda, ko'ãga oiko chugui tetã hekosãsomíva ha iñesãmbyhy Ugánda poguýpe, ko tavetãme oĩ Ugánda tavusu, táva Kampála, ha ijyvy apekue oñemyasãi opa tetã pehẽngue mbytegua. Kasúvi tyvykuéra (Vugánga ruvichakuéra ymaguare ñeñotỹha renda), oiko chugui yvypóra reko rembiejakue. Ko tetã ypykuekuéra ñepyrũgua niko avano'õ noñemitỹiva, ojapo amo 2000 ary, ha upéi ou umi vántu oñe'ẽva, ko tetã ipehẽngue ñembygua rupive. Ary 1800 guive, oiko ko tetãgui kolónia Tavetã Joaju pegua, opaite Ugánda retãre oisãmbyhýva. Ugánda oñemosãsónte Tavetã Joaju poguýgui ára 9 jasypa ary 1962-me. Upe guive, Ugánda retãygua heta oñorairõ, amove peteĩ sua tapicha ova va'erã hógagui ha hetaite omano oñepyrũ guive ñorairõ Ñandejára ñorairõhára aty ojepytasóva rehe, peteĩ aty oporomongyhyjéva ha oityséva Ugánda rekuái omoĩ hag̃ua ombuekoviáicha Tupã rekuái. Ko tetã iñe'ẽ tee niko ingleñe'ẽ ha suahíli. Lugánda ñe'ẽ, peteĩ umi vántu ñe'ẽ apytépe, heta umi oñe'ẽkuaáva ko tetã ipehẽngue yvategua, tuichaite ojehecha Tavetã Vugándape. Ugánda mburuvicha ko'ãga niko karai Yoweri Kaguta Museveni, ha'e ohupyty hetã rekuái ojapo rire peteĩ "golpe de Estado" ary 1986-me. Mandu'apy Joajuha Ugánda rekuái (ingleñe'ẽme) Ugánda Amandaje guasu (ingleñe'ẽme) Ugánda mba'ekuaarã tee Kampála (Ingleñe'ẽme: Kampala) ha'e niko tetã Ugánda tavusu ha táva orekovéva tavaygua upe tetãme. Ojehecha oiko ko távape amo 1.650.800 tavaygua ojeipapávo ára 31 jasypokõi 2019-pe ha oñemohenda po tavavo rupive, ojeipapáramo jepe umi táva ijerére ojehecha oiko amo 6.709.900 tavaygua. Kampála niko oĩ umi Áfrika táva pya'evéva oñemomba'ehetáva apytépe, ha ojehecha oiko chugui táva porãvéva ojeikove hag̃ua África ipehẽngue kuarahyresẽyguápe, upéicha ko táva iporãve ojeikove hag̃ua táva guasu ambuéva Nairóvi ha Kigali techapyrãme. Mandu'apy Joajuha Ugánda táva Vugánda ha'e niko peteĩ tavetã vántu ojejuhúva Ugánda retãme. Umi vántu ojeheróva gandakuéra hetã tee, ko'ãga oiko chugui tetã hekosãsomíva ha iñesãmbyhy Ugánda poguýpe, ko tavetãme oĩ Ugánda tavusu, táva Kampála, ha ijyvy apekue oñemyasãi opa tetã pehẽngue mbytegua. Ko tavetãme ojejuhu Kasúvi tyvykuéra (Vugánga ruvichakuéra ymaguare ñeñotỹha renda), oiko chugui yvypóra reko rembiejakue, umi Vugánda ruvicha guasu ojehero "kaváka". Gandakuéra niko amo 6.000.000 ha upéicha ojehecha ha'ekuéra hína 16.9% opaite Ugánda retãygua hetakuégui. Vugánda oñepyrũ amo ary 1300 jave, karai guasu Kato Kintu ombojoajúvo heta táva ojapo hag̃ua tetã guasu. Oguahẽ rire umi Tavetã Joaju retãygua, Európa pegua, Vugánda oike tetã ambuéva poguýpe ha oiko chugui kolónia Tavetã Joaju pegua. Tetã Ugánda oñemosãso rire Tavetã Joaju poguýgui ára 9 jasypa ary 1962-me, oiko Vugándagui tetã hekosãsomíva ha iñesãmbyhy Ugánda poguýpe. Mandu'apy Ugánda Kasúvi tyvykuéra ha'e niko upe tavetã hérava Vugánda imburuvichakuéra ymaguare ñeñotỹha renda, umíva ojehero kaváka, upéicha ojeherógui Vugánda ruvicha guasu. Kasúvi tyvykuéra ojejuhu yvyty Kasúvipe, táva Kampála, Ugánda retãme. Oiko chugui yvypóra reko rembiejakue, Unesco oiporavo rire ko tenda ary 2001-me, ha oje'e hese "peteĩ óga guasu imba'eguasuitéva ha ijapopyre ka'avo ha yvyramáta añónte". Haimete opa óga guasu oñembyai oiko rire jekái guasu jasyapy 2010-pe, upe guive heta oñeha'ã oñeñangareko porãve ha ojejogapo jey. Mandu'apy Ugánda Áfrika Ypa Guasukuéra ha'e umi ypa ituicháva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue kuarahyresẽyguápe, ko atýpe oĩ ypa Victoria, ypa tuichavéva mokõiha opa Yvýgui. Umi tetã ojejuhúva ã ypa jerére niko Vurundi, Kóngo Jekopytyjoja Retã, Kéña, Maláui, Rruánda, Tãsáña ha Ugánda. Áfrika ypa guasu niko ko'ãva: Ypa Victoria Ypa Tanganíka Ypa Maláui Ypa Vanguéulu Ypa Turkana Ypa Alberto Ypa Moero Ypa Kívu Ypa Rukua Ypa Eduardo Ypa Kyoga Ypa Eyasi Ypa Natron Mandu'apy Ypa Áfrika pegua Kilómetro ha'e hína pe pukukue ra'ãha ohechaukáva su metro (1000 m), ojehechauka tai km rupive. Kilómetro hína pe mba'e ra'ãha Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãgua oipurúva (SI), ojeipurúva opa tetãme, mbohapýnte ndoipurúi: Tetãvore Joapykuéra, Miama ha Livéria. Mandu'apy Pukukue ra'ãha Para Árave térã para Arávia pegua ha'e niko yguasu upe paraguasu Índikope oĩva ha ojejuhúva Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyreikegua rembe'ýre, Arávia yvyapy ha Índia mbytépe. Ko yguasu apekue niko 3 862 000 km², tetãnguéra ko para omohembe'ýva hína Jemẽ, Omã, Pakitã, Irã, Índia ha Mayndíva. Mandu'apy Yguasu paraguasu Índikope Vengála parapyte ha'e niko yguasu upe paraguasu Índikope oĩva ha ojejuhúva Ásia ipehẽngue ñembygua rembe'ýre, Miama ha Índia mbytépe. Ko yguasu apekue niko 2.172.000 km², tetãnguéra ko para omohembe'ýva hína Seilãu, Indonésia, Miama, Índia ha Vangalande. Mandu'apy Yguasu paraguasu Índikope Seilãu Indonésia Miama Índia Vangyladẽ Mumbái (marati ñe'ẽme: मुंबई, ingleñe'ẽme: Mumbai) ha'e niko Índia retãvore héra Maharastra tavusu. Ko táva hína táva orekovéva tapichakuéra Índia retãme, ha upéi ou tetã tavusu, Ndéli Pyahu, ha táva tuichavéva irundyha opa Yvýgui amo 14 475 568 tavaygua oikovégui ipype. Mandu'apy Joaju Índia táva Ysyry Índo ha'e niko peteĩ ysyry puku Ásiape oĩva, oñepyrũ Chína Tetarã Retã ipehẽngue kuarahyreikeguápe, ohasa Índia ipehẽngue yvateguáre ha upéi osyry Pakitã retã mbytére osẽ meve para Áravepe, paraguasu Índiko. Ko ysyry rembe'ýpe ojehecha akue Índo avano'õ ñepyrũ (tekovekuéra oiko va'ekue 3300 Kirito mboyve guive 1300 Kirito rire peve ysyry Índo jerekuévo), upéicha avei ko ysyry ome'ẽ Índia retã herarã heta ñe'ẽme. Ysyry Índo pukukue ohupyty hína amo 3.180 km, upéicha niko pe ysyry ipukuvéva 21ha opa Yvýgui. Mandu'apy Ehecha avei Ysyrykuéra rysýi pukukuére Ysyry Ásia pegua Índo avano'õ niko opa tekovekuéra oiko va'ekue 3300 Kirito mboyve guive 1300 Kirito rire peve ysyry Índo rembe'y jerekuévo, Ñemby Ásia ipehẽngue yvate kuarahyreikeguápe, umi tetãme ko'ãga ojehero Ahyganitã, Pakitã ha Índia. Ojehechakuaa ko avano'õ ikatupyryite ha itávakuéra ituicha, hogakuéra ita ijapopyre, oñemitỹkuaa ha oipurukuaa ysyry Índo y oñemitỹ porãve. Ko avano'õ tava tuichavéva niko Mohenjo-daro ha Harappa, oñeimo'ã orekoha amo 30.000 térã 60.000 tavaygua. Mandu'apy Joajuha Asia Televisión Nacional de Chile (TVN) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua. Japopapyre 18 jasyporundy 1969-pe. Ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua Canal 13 ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua. Japopapyre 21 jasypoapy 1959-pe. Ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua Red Televisiva Megavisión (Mega) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua. Japopapyre 23 jasypa 1990-pe. Ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua Chilevisión (CHV) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua. Japopapyre 4 jasypateĩ 1960-pe. Ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua La Red Chilena de Televisión (La Red) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua. Japopapyre 12 jasypo 1991-pe. Ta'angambyry mbohasáva Chíle pegua MTV (Music Television) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasypoapy 1981-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua HBO (Home Box Office) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 8 jasypateĩ 1972-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Nickelodeon ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasyrundy 1979-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Cartoon Network ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasypa 1979-pe. Ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva mba'e Warner Bros Discovery Networks mba'e, Warner Bros Discovery mba'e. Tembiasakue Osẽ ára 1 jasyporundy ary 1992-pe, Ted Turner ojogua rire pe estudio de animación orekóva diseños Hanna-Barbera ary 1991-pe. Oservi 24 aravo'i ñemuha ramo umi propiedad animación clásica umi biblioteca Turner Broadcasting-gui. Ko serie original oñepyrü ary 1992 jave "Space Ghost Coast to Coast", omoirüva caricatura ha'eháicha "Cow and Chicken", "Dexter's Laboratory", "The Powerpuff Girls", "Johnny Bravo", "Ed, Edd n Eddy", "Courage the Cowardly Dog", "Tom and Jerry", "Looney Tunes", ha "Pet Alien". Opavave ha'ekuéra oike kuri "What a Cartoon! Show"-pe. Cartoon Network programación original ko'ágã oike umi espectáculo ha'eháicha "The Amazing World of Gumball", "Craig of the Creek", "Teen Titans Go!", "Ben 10", ha "We Baby Bears". Ko red programación ypykue ojejapo Cartoon Network Studios-pe, ambue jehechauka katu ojejapo oñondive térã ojejogua ambue estudio-gui, umíva apytépe Warner Bros Animation afiliado. Ymave, Cartoon Network ojapo ha ombohasa avei programa híbrido acción en vivo ha animada. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Cartoon Network Discovery Channel ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 17 jasypoteĩ 1985-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua National Geographic ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 12 jasyteĩ 2001-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua AMC (American Movie Classics) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasypa 1984-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Showtime ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasypokõi 1976-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua USA Network ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 22 jasyporundy 1976-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Freeform ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 29 jasyrundy 1977-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Comedy Central ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasypoteĩ 1991-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Lifetime ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasykõi 1984-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua ESPN ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 7 jasyporundy 1979-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua TNT (Turner Network Television) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 3 jasypa 1988-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua A&E ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasykõi 1984-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua TLC ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1972-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua VH1 ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasyteĩ 1985-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Univision ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 29 jasyporundy 1962-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua TV Azteca ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Méhikogua. Japopapyre 2 jasypoapy 1993-pe. Ta'angambyry mbohasáva Méhikogua Imagen Televisión ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Méhikogua. Japopapyre 17 jasypa 2016-pe. Ta'angambyry mbohasáva Méhikogua Jain Dharma ha'e niko peteĩ jeroviapy ymaguareite oñepyrũ Índia retãme. Oĩ amo 6 sua ojeroviáva, tenondeite oiko Índia retãme. Ombo'éva opaite tekove hi'ánga hína (taha'e ha'éva yvypóra térã mymba), arapy oñemboguata ha oñemohenda tupã'ỹre, arapy ipaha'ỹre ha upe tapicha ohenonde'áva umi mba'e vai ipy'apýgui ha ohypyty teko yvategua oñembohéra «ipu'akáva» (jáina). Jain Dharma ombo'e kóva niko peteĩ jeroviapy iñepyrũ'ỹva ha ipaha'ỹva, oĩramo jepe ñehesa'ỹijo ohechaukáva ko jeroviapy ypy ha iñemohenda peteĩha ikatu oñepyrũ akue amo saro'y IX Kirito mboyve. Upéicha ikatu ja'e ko jeroviapy oñepyrũ akue Índo avano'õme (tekovekuéra oiko va'ekue 3300 Kirito mboyve guive 1300 Kirito rire peve ysyry Índo jerekuévo), heta Indu jerovia rekóicha ikatu ja'e oñepyrũ avei upépe. Mandu'apy Joajuha «La meditación en el jainismo», artículo en el sitio web Alcione (Chile). Jerovia CNN (Cable News Network) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasypoteĩ 1980-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Fox News ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 7 jasypa 1996-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Animal Planet ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasypa 1996-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Paramount Network ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 7 jasyapy 1983-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua History ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 1 jasyteĩ 1995-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Canadian Broadcasting Corporation (CBC) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Kanatãgua. Japopapyre 6 jasyporundy 1952-pe. Ta'angambyry mbohasáva Kanatãgua CTV Television Network (CTV) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Kanatãgua. Japopapyre 1 jasypa 1962-pe. Ta'angambyry mbohasáva Kanatãgua Global Television Network (Global) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Kanatãgua. Japopapyre 6 jasyteĩ 1974-pe. Ta'angambyry mbohasáva Kanatãgua ITV (Independent Television) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tavetã Joajugua. Japopapyre 6 jasyteĩ 1974-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tavetã Joajugua Channel 4 ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tavetã Joajugua. Japopapyre 2 jasypateĩ 1982-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tavetã Joajugua Marimar ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 31 jasyteĩ-pe ha opa ára 26 jasypoapy 1994-pe iñembyatýva 150 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Thalía ha Eduardo Capetillo. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua María la del Barrio ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 31 jasypoapy 1995-pe ha opa ára 26 jasyrundy 1996-pe iñembyatýva 92 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Thalía, Fernando Colunga ha Itatí Cantoral. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 1995 María Mercedes ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 14 jasyporundy 1992-pe ha opa ára 5 jasyteĩ 1993-pe iñembyatýva 150 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Thalía ha Arturo Peniche. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua La usurpadora ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 8 jasykõi-pe ha opa ára 24 jasypokõi 1998-pe iñembyatýva 102 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Gabriela Spanic, Fernando Colunga ha Libertad Lamarque. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Rosalinda ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 1 jasyapy-pe ha opa ára 18 jasypoteĩ 1999-pe iñembyatýva 102 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Thalía, Fernando Carrillo, Angélica María ha Lupita Ferrer. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Amor real ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 9 jasypoteĩ-pe ha opa ára 17 jasypa 2003-pe iñembyatýva 95 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Adela Noriega, Fernando Colunga, Mauricio Islas ha Helena Rojo. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 2003 Rubí ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 17 jasypo-pe ha opa ára 22 jasypa 2004-pe iñembyatýva 115 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Bárbara Mori, Eduardo Santamarina, Jacqueline Bracamontes, Sebastián Rulli ha Ana Martín. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua La madrastra ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 7 jasykõi-pe ha opa ára 29 jasypokõi 2005-pe iñembyatýva 120 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Victoria Ruffo, César Évora, Eduardo Capetillo, Jacqueline Andere, Ana Martín, Cecilia Gabriela, Martha Julia, Guillermo García Cantú, René Casados ha Sabine Moussier. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Cuidado con el ángel ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 9 jasypoteĩ 2008-pe ha opa ára 6 jasyapy 2009-pe iñembyatýva 194 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Maite Perroni ha William Levy. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Sortilegio ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 1 jasypoteĩ-pe ha opa ára 9 jasypa 2009-pe iñembyatýva 90 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Jacqueline Bracamontes, William Levy, Daniela Romo, Gabriel Soto, Chantal Andere, Ana Brenda Contreras ha David Zepeda. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Soy tu dueña ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 19 jasyrundy-pe ha opa ára 7 jasypateĩ 2010-pe iñembyatýva 146 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Lucero, Fernando Colunga, Gabriela Spanic, Sergio Goyri, Ana Martin, Jacqueline Andere, Eduardo Capetillo ha David Zepeda. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Corazón indomable ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 25 jasykõi-pe ha opa ára 6 jasypa 2013-pe iñembyatýva 161 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Ana Brenda Contreras, Daniel Arenas, Elizabeth Álvarez ha César Évora. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Mi corazón es tuyo ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 30 jasypoteĩ 2014-pe ha opa ára 1 jasyapy 2015-pe iñembyatýva 176 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Silvia Navarro, Jorge Salinas ha Mayrín Villanueva. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Muchacha italiana viene a casarse ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 20 jasypa 2014-pe ha opa ára 21 jasypoteĩ 2015-pe iñembyatýva 176 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Livia Brito ha José Ron. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Yo soy Betty, la fea ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Kolómbia pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava RCN Televisión. Oñepyrũ ára 25 jasypa 1999-pe ha opa ára 8 jasypo 2001-pe iñembyatýva 335 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Ana María Orozco ha Jorge Enrique Abello. Mandu'apy RCN Televisión Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Kolómbia pegua Mi marido tiene familia ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 5 jasypoteĩ 2017-pe ha opa ára 24 jasykõi 2019-pe iñembyatýva 269 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Zuria Vega, Daniel Arenas, Diana Bracho ha Silvia Pinal. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua La ley del corazón ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Kolómbia pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava RCN Televisión. Oñepyrũ ára 28 jasypateĩ 2016-pe ha opa ára 22 jasyrundy 2019-pe iñembyatýva 227 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Luciano D'Alessandro ha Laura Londoño. Mandu'apy RCN Televisión Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Kolómbia pegua Enfermeras ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Kolómbia pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava RCN Televisión. Ohasa peteĩháme ára 23 jasypa 2019-pe. Mandu'apy RCN Televisión Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Kolómbia pegua Carinha de Anjo ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorámagua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava SBT. Oñepyrũ ára 21 jasypateĩ 2016-pe ha opa ára 6 jasypoteĩ 2018-pe iñembyatýva 227 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Lorena Queiroz, Bia Arantes, Carlo Porto, Karin Hils, Priscila Sol, Thiago Mendonça, Lucero ha Dani Gondim. Mandu'apy SBT Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua 2016 2017 2018 Cúmplices de um Resgate ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Pindorámagua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava SBT. Oñepyrũ ára 3 jasypoapy 2015-pe ha opa ára 13 jasypakõi 2016-pe iñembyatýva 357 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Larissa Manoela, João Guilherme Ávila, Giovanna Chaves, Juliana Baroni, Duda Nagle, Maria Pinna, Tânia Bondezan ha Camila dos Anjos. Mandu'apy SBT Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Pindoramagua Los ricos también lloran ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 16 jasypa 1979-pe ha opa ára 29 jasykõi 1980-pe iñembyatýva 248 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Verónica Castro ha Rogelio Guerra. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 1979 Rosa salvaje ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 6 jasypokõi 1987-pe ha opa ára 8 jasyrundy 1988-pe iñembyatýva 199 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Verónica Castro ha Guillermo Capetillo. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 1987 Corazón salvaje ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 5 jasypokõi 1993-pe ha opa ára 18 jasykõi 1994-pe iñembyatýva 160 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Edith González ha Eduardo Palomo. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Esmeralda ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Televisa. Oñepyrũ ára 5 jasypo-pe ha opa ára 14 jasypateĩ 1997-pe iñembyatýva 137 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Leticia Calderon ha Fernando Colunga. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua El privilegio de amar ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 27 jasypokõi 1998-pe ha opa ára 26 jasykõi 1999-pe iñembyatýva 155 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Adela Noriega, Helena Rojo, Andrés García, Enrique Rocha, René Strickler ha Cesar Evora. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Frontera verde ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Kolómbia pegua ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Netflix. Oñepyrũ ára 25 jasypoapy 2019-pe iñembyatýva 8 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Juana del Río, Nelson Camayo ha Ángela Cano. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Kolómbia pegua Hudío jerovia ha'e niko opa umi jegueroviapy hudiokuéra arandupýpe ha tavarandúpe. Ojehechakuaa tembiasakuére kóva niko jeroviapy ymaguareveha umi oroviáva peteĩ tupãre apytépe, ko atýpe oĩ Hesu rape ha islã, umi mokõiva oñepyrũ akue avei Kuarahyresẽ Aguĩguápe ha ijypy ou Hudío jeroviágui, ã mbohapy jeroviapy ojehero niko «Abraham jeroviapykuéra». Hudío jerovia hína pe oreko sa'ive ojeroviáva ã mbohapy apytépe. Ndaipóri ramo jepe aranduka peteĩnte ikatu omoĩ ñemovã'ỹme opa hudío jerovia mbo'epy ha mbo'erã, ijepokuaa ypy ojejuhu Tora mbo'épe, ojehero avei Pentatéuko, po aranduka oñemoĩ oñondive ikatu oñemoñe'ẽ Biblia-pe avei, upe aranduka marangatu Hesu rape oipurúva. Hudiokuéra orovia Tupã ome'ẽ karai marangatu Moisépe opa mbo'ekuéra ha jepokuaa ko'ãga ojejuhúva Torápe. Jegueroviapy mba'eguasuvéva hudío jeroviápe niko he'i oĩ peteĩ Tupã añónte oikuaapáva, ipu'akaitepáva ha ikatu oime opa tendápe, he'i ha'e ojapo arapy ha Yvy, ha'e oiporavo hudiokuéra ohechauka hag̃ua chupekuéra tekorã oĩva Pa Apoukapýpe ha umi jepokuaa ha ñembo'ekatu ojejuhúva aranduka mbohapyha ha irundyhápe Torágui. Mandu'apy Joajuha Información judaica en español. Jewish Encyclopedia: Judaism Hudío jerovia Síki jerovia ha'e niko peteĩ jeroviapy oñepyrũ Índia retãme karai Guru Nanak omoñepyrũva (1469-1540), ijypy niko oĩ oñembohovaiségui umi Indu jerovia ha islã mbo'e saro'y XVI ha XVII aja. Ko jeroviapy aranduka marangatu herakuãvéva ojehero Guru Granth Sahib. Umi ijegueroviapy apytépe upe mba'eguasuvéva he'i tapichakuéra ojepy'amongeta va'erãha Tupã rérape, ambuéva he'i guru oporomboguata va'erãha tekorãpe ani hag̃ua tapichakuéra ho'a ijepokuaa vaípe, ko jeroviapy ombo'e opa yvypóra heko jojaitéva ha orovia va'erã Tupã reko porãre. Mandu'apy Joajuha SikhCoalition.org (información de la Coalición Sij). Mision Sikh Hispanoamericana (información sobre la historia y actualidad del sijismo; en español). Sikh-history.com (información sobre la historia del sijismo; en inglés). Jerovia Mirada de mujer ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava TV Azteca. Oñepyrũ ára 9 jasypoteĩ 1997-pe ha opa ára 5 jasypoteĩ 1998-pe iñembyatýva 240 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Angélica Aragón, Ari Telch ha Fernando Luján. Mandu'apy TV Azteca Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Cuando seas mía ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava TV Azteca. Oñepyrũ ára 7 jasypo 2001-pe ha opa ára 26 jasyrundy 2002-pe iñembyatýva 238 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Silvia Navarro ha Sergio Basáñez. Mandu'apy TV Azteca Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua La hija del jardinero ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava TV Azteca. Oñepyrũ ára 18 jasypoapy 2003-pe ha opa ára 23 jasyrundy 2004-pe iñembyatýva 180 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Mariana Ochoa ha Carlos Torres. Mandu'apy TV Azteca Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 2003 2004 Emperatriz ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava TV Azteca. Oñepyrũ ára 5 jasyrundy-pe ha opa ára 8 jasypateĩ 2011-pe iñembyatýva 155 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Gabriela Spanic ha Bernie Paz. Mandu'apy TV Azteca Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Vivir a destiempo ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava TV Azteca. Oñepyrũ ára 25 jasykõi-pe ha opa ára 20 jasyporundy 2013-pe iñembyatýva 150 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Gabriela Spanic ha Bernie Paz. Mandu'apy TV Azteca Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Salomé ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 22 jasypa 2001-pe ha opa ára 17 jasypo 2002-pe iñembyatýva 150 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Edith González ha Guy Ecker. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Amigas y rivales ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 26 jasykõi-pe ha opa ára 9 jasypateĩ 2001-pe iñembyatýva 185 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Michelle Vieth, Angélica Vale, Arath de la Torre, Joana Benedek, Eric del Castillo, Adamari López, Rafael Inclán, Johnny Lozada, Susana González ha Ludwika Paleta. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua La dueña ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 22 jasypo-pe ha opa ára 9 jasyporundy 1995-pe iñembyatýva 95 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Angélica Rivera, Francisco Gattorno, Cynthia Klitbo, Norma Herrera, Eduardo Santamarina, Rosita Quintana ha Salvador Sánchez. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Tormenta en el paraíso ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 12 jasypateĩ 2007-pe ha opa ára 25 jasypokõi 2008-pe iñembyatýva 185 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Sara Maldonado, Erick Elías, Mariana Seoane ha Alejandro Tommasi. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 2007 2008 Al diablo con los guapos ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 8 jasypa 2007-pe ha opa ára 6 jasypoteĩ 2008-pe iñembyatýva 175 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Allisson Lozz, Eugenio Siller, César Évora, Laura Flores, Alicia Rodríguez, Marco Muñoz ha Andrés Zuno. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 2007 2008 Las tontas no van al cielo ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 11 jasykõi-pe ha opa ára 22 jasypoapy 2008-pe iñembyatýva 140 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Jaime Camil, Jacqueline Bracamontes ha Valentino Lanús. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua En nombre del amor ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 13 jasypa 2008-pe ha opa ára 12 jasypoteĩ 2009-pe iñembyatýva 170 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Victoria Ruffo, Arturo Peniche, Leticia Calderón, Laura Flores, Allisson Lozz, Altair Jarabo ha Sebastián Zurita. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Mi pecado ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 15 jasypoteĩ-pe ha opa ára 13 jasypateĩ 2009-pe iñembyatýva 110 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Maite Perroni ha Eugenio Siller. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua 2009 Triunfo del amor ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 25 jasypa 2010-pe ha opa ára 26 jasypoteĩ 2011-pe iñembyatýva 176 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Maite Perroni ha William Levy. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Teresa ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Méhikogua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Televisa. Oñepyrũ ára 7 jasypoapy 1989-pe ha opa ára 26 jasyteĩ 1990-pe iñembyatýva 125 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Salma Hayek, Rafael Rojas, Daniel Giménez Cacho y Miguel Pizarro. Mandu'apy Televisa Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Méhikogua Tavakuairetã Uvekitã (Uvekitãñe'ẽ: Ўзбекистон Республикаси, O‘zbekiston Respublikasi), hérava yma Vukária Guasu, ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Ásia ipehẽngue mbyteguápe. Ko tetã ijerére ojejuhu yvate gotyo Kasahitã, ñemby gotyo tetã Ahyganitã, yvate kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu tetã Kirigitã, Tajikitã oĩ ñemby kuarahyresẽme ha Tuykomenitã ojejuhu ñemby kuarahyreike gotyo. Uvekitã ha Liechytenteĩ mante umi mokõi tetã ohasa va'erã mokõi jey tetã ambue rembe'ýre oguahẽ hag̃ua yguasúpe. Ko tetã oiko chugui peteĩ tavakuairetã mburuvicharapépe, ijyvy oñemohenda 12 tetãvore rehe (vilayats) ha peteĩ tavakuairetã hekosãsóva, Karakalpakitã. Uvekitã tavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra niko Taskent. Ko tetã yvy apekue oĩ kuri Mburuvi samánida poguýpe ha upéi ñemoñanga timúrida oñembojára hese. Saro'y XVI aja oguahẽ heta uvéko ypykue (upe jave ono'õ hikuái ñembyaty ova memévare) ha oñembojára hikuái ko yvy apekuére, umíva oñe'ẽ peteĩ Tuykiañe'ẽ ymaguare. Ko'ãga hetaite ko tetãygua oñe'ẽ gueteri Uvekitãñe'ẽ, kóva niko oĩ Tuykía ñe'ẽnguéra apytépe. Uvekitã ho'a Rrúsia mburuvi poguýpe saro'y XIX-pe ha 1924 oiko chugui peteĩ Tavakuairetã Soviétiko, ko tetã joatýpe ojeheróva URSS. Ko tetã osẽ Rrúsia poguýgui ha oñemosãso jasypakõi 1991-me, URSS oñembovo rire. Uvekitã omboguata iviru remimono'õ ojapo ha omosẽ ijyvýgui reside en la producción de diversas materias primas, como mandyju, itaju, uránio ha gas natural. Ko tetã rekuái omomarandúramo jepe oipe'ase iñemu rembiapo, oiko hag̃ua chugui tetã iñemu rembiapo sãso'ỹ (economía de libre mercado), ko'ãga jepe, ojehecha gueteri heta jejoko ha tekorã hatã ndohejáiva ñoñemu ha omomombyry umi pytagua omoñemúva. Oĩ atyvete heta tetãguágui oñe'ẽ naiporãiha mba'éichapa Uvekitã oñangareko hetãygua tekoiterapére. Mandu'apy Joajuha Taskent ha'e niko Uvekitã tavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra, ary 2020 aja ojeipapa oiko ko távape amo 2.571.668 tapicha. Ojejuhu Uvekitã retã pehẽngue yvate kuarahyresẽyguápe, Kasahitã retã rembe'y hi'aguĩ. Mandu'apy Joajuha Uvekitã táva Reikiavik (Ilandiañe'ẽme, Reykjavík, «yjere itimbóva»; héra tee Ilandiañe'ẽme hína Reykjavíkurborg, «Reikiavik Táva») Ilándia retã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra. Ko táva ojejuhu ñemby gotyo upe yjere héra Faxaflói-gui, kóva niko tetã hekosãsóva tavusu ojejuhu yvatevéva opa Yvýgui, upéicha araro'y jave kuarahy rendy hi'are irundy aravónte ha arahaku jave pyharekuéra hesakãite pyharevéicha. Ko távape oiko amo 121 960 tekove (2015), mbohapýgui peteĩ umi oikóvagui Ilándape. Ko táva niko oĩ umi táva ipotĩvéva ha ipy'aguapyvéva apytépe. Mandu'apy Joajuha Ilándia táva Ilandiañe'ẽ (íslenska) ha'e niko Ilándia retã ñe'ẽ tee. Ko ñe'ẽ niko oĩ Heymáña ñe'ẽnguéra aty guasúpe ha Yvate Heymáña ñe'ẽnguéra atýpe. Oĩ amo 320 000 tapicha oñe'ẽva. Oipuru 32 tai latinañe'ẽ achegetýgui amo ary 1000 jave, upe mboyve oipuru akue rrunakuéra ohai hag̃ua. Mandu'apy Joajuha Vocabulario básico islandés con locuciones Európa ñe'ẽnguéra Ilándia CSI: Crime Scene Investigation ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava CBS. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy NCIS ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava CBS. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy Grey's Anatomy ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava ABC. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua ABC Hekoha'ãngandy It's Always Sunny in Philadelphia ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava FX. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua FX Hekoha'ãngandy 2005 Criminal Minds ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava CBS. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy Patria ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Epáña pegua ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava HBO. Oñepyrũ ára 27 jasypoapy 2020-pe iñembyatýva 8 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Elena Irureta, Ane Gabarain ha Loreto Mauleón. Mandu'apy HBO Hekoha'ãngandy Simbávue, héra tee hína Tavakuairetã Simbávue (Ingleñe'ẽme: Republic of Zimbabwe, upéva niko ou shona ñe'ẽgui Dzimba dza mabwe, «óga ita ijapopyre»), ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Áfrika pehẽngue ñemby kuarahyresẽyguápe, ysyry Sambése, chororo Victoria ha ysyry Limpópo mbytépe. Ko tetã hína yguasu rembe'y'ỹva ha ijerére ojejuhu kuarahyreike gotyo Votusuana, yvate gotyo tetã Sámbia, ñemby gotyo oĩ Yvyáfrika ha kuarahyresẽ ngotyo Mosambíke. Simbávue yvy apekue ko'ãgagua hína ku tetã ymaguare héra Ñemby Rodesia yvy apekue. Iñe'ẽ tee niko 16, ingleñe'ẽ ha shona umi ojeipuruvéva. Ko tetã itavusu hína táva Harare. Karai Robert Mugabe ojupi Simbávue sãmbyhyhára peteĩháicha ary 1980-pe. Ijaty ojokuaikuaáva ZANU-PF ohenonde'a rire tetã mburuvicharã jeporavo guasúpe, ha'e ojupi tetã mburuvicháicha ha ary 1987 guive oporokuái hatã aty ojokuaikuaáva peteĩnte rupive. Mugabe rekuái hatã aja, noñangarekói hetãygua tekoiterapére ha tetãyguakuéra ohasa vai. Ára 15 jasypateĩ ary 2017-pe, ohasa rire peteĩ ary tetãyguakuéra oho táva rapére ombohovái ha oñemoĩ hag̃ua Mugabe rehe, tetã ñorairõhára aty omosẽ Mugabe ha omoĩ chupe ka'irãme golpe de Estado rupive. Ary 2010 aja ojehecha kuri ko tetã naiporãitéi ojeikove hag̃ua, yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha (IDH) rupi ohupytýnte 0,140 kyta, upéicha upe aja ko tetã niko upe ivaivéva ojeikove hag̃ua. Ko'ãga niko, ojehecha tetã rekuái oñemyatyrõ ha oñemoporã oñangareko porãve hag̃ua avano'õre, upéicha yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha okakuaa ha ary 2016 aja ohupyty 0,516. Sapy'apy'a ojehechameméva oiko ko tetãre kyve'ỹmba téra tetã pehẽngue oñeñuvãmba ýpe ha oñembyaipáva. Mandu'apy Joajuha Simbávue retã rekuái (Ingleñe'ẽme) Simbávue amandaje guasu (Ingleñe'ẽme) Harare ha'e hína Simbávue retã itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra. Ko tavaitépe oiko 1.606.000 tapicha, ojeipapaháicha ary 2009-pe, ha ijerére oiko amo 2.800.000 tekove, ary 2006-me. Ojejuhu Simbávue pehẽngue yvate kuarahyresẽyguápe. Ko távape niko oñemuvehápe Simbávue retãme, upépe ojehecha oñemoñemuve petỹ, avati, mandyju ha yvakuéra, ko távape ojejapo ao opaichagua ha ojehecha ijerére itaju rupa, oñemosẽhápe itaju yvýgui. Mandu'apy Simbávue táva Houston ha'e peteĩ táva tetãvore Texas-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Texas retãvorépe, oguereko 2.099.451 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Web oficial de la ciudad de Houston Tetãvore Joapykuéra táva Phoenix ha'e peteĩ táva tetãvore Arisóna-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e Arisóna tavusu ha itáva oguerekovéva tapichakuéra, amo 1.445.632 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva Filadelfia (Ingleñe'ẽme, Philadelphia, ojehero chupe avei Philly) ha'e peteĩ táva tetãvore Pensilvania-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Pensilvania retãvorépe, oguereko 1.526.000 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva San Antonio ha'e peteĩ táva tetãvore Texas-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe mokõiha hetavéva tapicha orekóva Texas retãvorépe, oguereko 1.327.407 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva San Diego ha'e peteĩ táva tetãvore Kalifórnia-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe mokõiha hetavéva tapicha orekóva California retãvorépe, oguereko 1.394.928 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Kalifórnia Tetãvore Joapykuéra táva Dallas ha'e peteĩ táva tetãvore Texas-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe mbohapyha hetavéva tapicha orekóva Texas retãvorépe, oguereko 1.197.816 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva San José ha'e peteĩ táva tetãvore Kalifórnia-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe mbohapyha hetavéva tapicha orekóva California retãvorépe, oguereko 945.942 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Kalifórnia Tetãvore Joapykuéra táva Detroit ha'e peteĩ táva tetãvore Michigan-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Michigan retãvorépe, oguereko 706.585 tavayguakuéra (ary 2011). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva Jacksonville ha'e peteĩ táva tetãvore Florida-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Florida retãvorépe, oguereko 821.784 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva San Francisco ha'e peteĩ táva tetãvore Kalifórnia-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe irundyha hetavéva tapicha orekóva California retãvorépe, oguereko 884.382tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Kalifórnia Tetãvore Joapykuéra táva Indianápolis ha'e peteĩ táva tetãvore Indiána-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Indiána retãvorépe, ha ha'e itavusu avei, oguereko 829.718 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha IndyGov - página web oficial del gobierno de la ciudad Datos geográficos Tetãvore Joapykuéra táva Austin ha'e niko tetãvore Texas itavusu, Tetãvore Joapykuérape. Ko táva ha'e upe irundyha hetavéva tapicha orekóva Texas retãvorépe, oguereko 842.592 tavayguakuéra (ary 2012). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva Columbus ha'e niko Ohio itavusu, Tetãvore Joapykuérape. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Ohio retãvorépe, oguereko 754.885 tavayguakuéra (ary 2008). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva Fort Worth ha'e peteĩ táva tetãvore Texas-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe poha hetavéva tapicha orekóva Texas retãvorépe, oguereko 741.206 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva Charlotte ha'e peteĩ táva tetãvore Yvate Karolina-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Yvate Karolina retãvorépe, oguereko 730.000 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva Memphis ha'e peteĩ táva tetãvore Tenesi-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe mokõiha hetavéva tapicha orekóva Tenesi retãvorépe, oguereko 646.849 tavayguakuéra (ary 2010). Ko táva ojeikuaaite Elvis Presley távaicha. Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva Baltimore ha'e peteĩ táva tetãvore Maryland-pe, Tetãvore Joapykuéra. Ko táva ha'e upe hetavéva tapicha orekóva Maryland retãvorépe, oguereko 619.493 tavayguakuéra (ary 2010). Joajuha Tetãvore Joapykuéra táva The Mentalist ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava CBS. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy Glee ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava FOX. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua FOX Hekoha'ãngandy The Vampire Diaries ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava The CW. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua The CW Hekoha'ãngandy 2009 Hawaii Five-0 ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava CBS. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy Beverly Hills, 90210 ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava FOX. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua FOX Hekoha'ãngandy The Good Wife ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava CBS. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua CBS Hekoha'ãngandy 2009 Riverdale ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava The CW. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua The CW Hekoha'ãngandy Legends of Tomorrow ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava The CW. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua The CW Hekoha'ãngandy The Flash ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava The CW. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua The CW Hekoha'ãngandy Jane the Virgin ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava The CW. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua The CW Hekoha'ãngandy Guadalupe ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Telemundo. Oñepyrũ ára 31 jasypo 1993-pe ha opa ára 17 jasypoteĩ 1994-pe iñembyatýva 210 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Silvia Navarro, Adela Noriega ha Eduardo Yáñez. Mandu'apy Telemundo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Aguamarina ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Telemundo. Oñepyrũ ára 1997-pe iñembyatýva 126 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Ruddy Rodríguez, Leonardo García ha Mara Croatto. Mandu'apy Telemundo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Pasión de gavilanes ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Kolómbia pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Caracol Televisión. Oñepyrũ ára 21 jasypa 2003-pe ha opa ára 14 jasyporundy 2004-pe iñembyatýva 188 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Danna García, Mario Cimarro, Paola Rey, Juan Alfonso Baptista, Natasha Klauss ha Michel Brown. Mandu'apy Telemundo Hembiasagua'u Caracol Televisión Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Kolómbia pegua 2003 2004 Amarte así, Frijolito ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Telemundo. Oñepyrũ ára 5 jasyrundy-pe ha opa ára 19 jasyporundy 2005-pe iñembyatýva 118 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Litzy, Mauricio Ochmann, Roberto Mateos, Alejandro Felipe ha Carla Peterson. Mandu'apy Telemundo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua 2005 El cuerpo del deseo ha'e peteĩ tembiasagua'u ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva herava Telemundo. Oñepyrũ ára 18 jasypokõi 2005-pe ha opa ára 17 jasykõi 2006-pe iñembyatýva 143 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Andrés García, Lorena Rojas, Mario Cimarro ha Martín Karpan. Mandu'apy Telemundo Hembiasagua'u Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Chóna ñe'ẽ ha'e upe ñe'ẽ bantú oñeñe'ẽvéva Simbávue retãme, ha'e peteĩ umi ku tetã iñe'ẽ teégui. Oñeñe'ẽ avei Mosambíkepe, Sámbiape ha Votusuánape. He'iháicha kuatiañe'ẽ héra Ethnologue, oĩ amo 10.800.000 tapicha oñe'ẽ Chóna, oñembojoajúvo iñe'ẽ dialecto héra Karánga, Zezuru ha Korekore, upéicha Chóna oĩ umi bantú ñe'ẽ oñeñe'ẽvéva apytépe. Mandu'apy Áfrika ñe'ẽnguéra Simbávue Ysyry Sambése ha'e hína peteĩ ysyry ipukúva oĩ Áfrika ipehẽngue ñembyguápe, pe ysyry pukuvéva irundyha opa Áfrika-gui (Nílo, Kóngo ha Níher mante ipukuvéva). Ipukukue niko amo 2574 km. Oñepyrũ Sámbiape, oñemohembe'yhápe Kóngo Jekopytyjoja Retã ha Angola, ha ohasa Angola, Sámbia, Namívia, Simbávue, Votusuana ha Mosambíke rehe, osẽ meve paraguasu Índiko-pe. Chororo Victoria, ytu tuichavéva opa Yvýgui, ojejuhu ko ysyrýpe. Mandu'apy Joaju Ysyry Áfrika pegua Limpópo ha'e hína peteĩ ysyry oĩ Áfrika ipehẽngue ñembyguápe. Oñepyrũ Yvyáfrika retãme, ohasa Votusuana ha Simbávue rehe, osẽ meve paraguasu Índiko-pe, Mosambíke retãme. Ipukukue niko amo 1800 km, pe ysyry pukuvéva mokõiha opa Áfrika ipehẽngue ñembyguápe. Mandu'apy Joaju Ysyry Áfrika pegua Chororo Victoria ha'e niko ytu guasu ysyry Sambésepe, ojejuhúva oñomohembe'yhápe Simbávue ha Sámbia retã, Áfrika pehẽngue ñemby kuarahyresẽyguápe. Kóva niko ytu tuichavéva opa Yvýgui, ijyvatekuégui 108 métro ha ipukukue niko 1,7 km. Ary 1989 guive, Unesco ohechakuaa Chororo Victoria ha'eha yvypóra reko rembiejakue. Mandu'apy Joaju Simbávue Sámbia Afrika Para Ojotsk térã Para Ojotsk pegua ha'e peteĩ y pehẽngue guasu ojejuhúva paraguasu Py'aguapýpe, Ásia pehẽngue kuarahyresẽygua pýpe. Ijerére niko ojejuhu yvate gotyo Rrúsia pehẽngue kuarahyresẽygua, Sivéria, ha ñemby gotyo Hapõ ypa'ũnguéra. Mandu'apy Yguasu paraguasu Py'aguapýpe Hapõ Rrúsia Para Kuarahyresẽ Chína ha'e peteĩ y pehẽngue guasu ojejuhúva paraguasu Py'aguapýpe, omohembe'ýva Chína Tetarã Retã pehẽngue kuarahyresẽygua, Hapõ ypa'ũnguéra pehẽngue ñembygua, Taiuã pehẽngue yvategua, Yvate Koréa ha Ñemby Koréa pehẽngue kuarahyreikegua. Ko yguasu ipehẽngue yvategua ojehero para Sa'yju. Joajuha Yguasu paraguasu Py'aguapýpe Kanji ha'e hína opa Chinañe'ẽ taikuéra ojeipurúva Hapõñe'ẽme. Umi kanji niko peteĩ umi mbohapy ypykatu jehairãgui ojeipurúva ojehai hag̃ua Hapõñe'ẽme, umi mokõi ambuéva ojehero hiragana ha katakana, ojeikuaa rae va'erã mba'épa umívagui ojeipuru arã ojehaisévo peteĩ ñe'ẽngue. Ñavõ kanji omoha'anga peteĩ he'iseha Hapõñe'ẽme, ndaha'éi Chinañe'ẽme ojejapoháicha, ikatúva omoha'anga he'iseha térã ojeipuruvéva omoha'anga ñe'ẽ pukuéra. Mandu'apy Joajuha Aprendiendo kanji, en español. Diccionario Rui, español-japonés y japonés-español. Hapõñe'ẽ Tókio Guasu Pehẽngue ha'e niko upe yvy pehẽngue ojejuhuhápe Tókio, Hapõ retã itavusu, ha opa umi táva ijerekuévo. Kóva niko pe táva aty hetavéva tapicha orekóva opa Yvýgui, oiko ko yvy pehẽnguépe amo 38.140.000, he'iháicha Tetãnguéra Joaju atyvete guasu, ary 2016-pe. Ijapekue niko amo 13.500 km2. Ko yvy pehẽnguépe oĩ umi 23 Tókio tavavo ha opa umi táva oñembojoapy Tókiore, ituichaitégui ha mombyry guive hi'ã hikuái peteĩ távante. Mandu'apy Hapõ Ojehero Aty umi Pokõi pegua (térã G7 ha G-7, ingleñe'ẽgui) peteĩ aty ipype oĩ tetãnguéra hekosãsóva imbareteitéva, hetã jokuái ha iviru remimono'õ rembiapo imba'eguasuitégui opa umi tetã ambuévape ha iñorairõha aty ipokatúva. Oike ko atýpe umi pokõi tetã imba'ehetaitéva, Alemáña, Kanatã, Tetãvore Joapykuéra, Hyãsia, Itália, Hapõ ha Tavetã Joaju. Upéicha avei Európa Joaju oike ko atýpe tekuái ombuekoviáva ramoguáicha. Opa umi tetã G-7 pegua ojapo amove 64 % opa mba'ehetágui oĩ Yvýpe.. Mañahára ramóicha, oike ko atýpe Európa Joaju, Tetãnguéra Ñembojoaju, Comunidad de Estados Independientes, Liga Árabe ha Chína Tetarã Retã, umíva niko ikatu oñembyaty G-7 rehe, hákatu ndaikatúi oiporavo ko aty hekorã. Mandu'apy Joajuha Los países del G-7 acuerdan la reforma del FMI. G-7 pide evitar proteccionismo. Jokuaikuaa Gales (Gales ñe'ẽme: Cymru; ingleñe'ẽme: Wales) ha'e peteĩ tetã oĩva Tavetã Joajúpe. Ojejuhu peteĩ yvyapýpe upe ypa'ũ Vyretáña Guasu pehẽngue kuarahyreikeguáre, omohembe'yhápe kuarahyresẽ ngotyo Ingyatérra ha kuarahyreike gotyo umi para Irilandagua ha Sélta, paraguasu Atlántiko-pe. Ko tetãme oiko amo mbohapy sua tapicha ha iñe'ẽ tee mokõiva, Gales ñe'ẽ ha ingleñe'ẽ. Gales oĩ tetãnguéra sélta apytépe ha heko tee ae arandupýpe ha tavarandúpe, ko tetã reko tee oñemombarete osẽ rire Rróma mburuvi Vyretáña Guasúgui. Eduardo I ipu'aka rire Llewelyn rehe saro'y XIII-pe, Ingyatérra retãyguakuéra oñepyrũ oñembojára Gales rehe. Ingyatérra omoĩ ijyvy apekuépe Gales retã upe Tekorã Rhuddlan pegua rupi, ary 1284-pe ojejapóva, ha upéi upe Kuatia Joajurã ary 1536 pegua, upéicha ojejapo ku tetã ko'ãga ñambohéra Ingyatérra ha Gales. Saro'y XIX-pe oñepyrũ oñemboguata ojehe oporokuái ae. Ary 1955-pe, oiporavo Cardiff itavusurã ha 1999-pe ojejapo Gales Retã Amandaje, oñangarekóva tetã mba'ére. Itekuái ruvicha ojehero sãmbyhyhára peteĩha (First Minister). Ko tetã itavusu ha itáva tuichavéva ha'e Cardiff (Gales ñe'ẽme: Caerdydd), oikóva ko távape 354 000 tekove. Heta ary aja, ko táva ha'e akue ygarupa mba'eguasuvéva omoñemu hag̃ua tatapỹi ha, sa'i ary aja Ñorairõ Guasu Peteĩha mboyve, ko táva rapekuéra rupi ohasave mba'yrumýi Londye-gui ha Liverpool-gui. Mbohapýgui mokõi Gales retãyguágui oiko Ñemby Gales-pe, ojehecha avei heta tapicha oiko Yvate Gales pehẽngue kuarahyreikeguápe. Saro'y XIX guive, ojehechakuaa ko tetã itavarandu mba'eguasuiteha ha oñepyrũ oñemoherakuã, upéicha oiko oñepyrũgui ojegueromandu'a jey upe tavarandu arete guasu hérava eisteddfod. Táva Londres rire, Cardiff ha'e ojejuhuvehápe aty omomarandúva opaite Tavetã Joajúpe. Mandu'apy Joajuha Portal Oficial del País de Gales. Tavetã Joaju retãnguéra ha'e umi tetã oñembojoaju ojapo hag̃ua tetã eĩ hérava Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Yvate Irilánda pegua, tetã hekosãsóva, umi tetã hína Ingyatérra, Yvate Irilánda, Ekósia ha Gales. Tavetã Joaju añónte hekosãso hína, ha'e mante ojehechauka umi ñembyatýpe ono'õhápe heta tetã, techapyrãme pe ONU ha Európa Joaju, upe pahágui osẽma 1 jasykõi 2020-me. Ypo'i ypa'ũnguéra ha ypa'ũ Man ha'e niko yvykuéra Vyretáña porokuái peteĩme poguýpe, upe he'ise noĩri umi ypa'ũ Taveta Joajúpe. Mandu'apy Tavetã Joaju Manuel Curros Enríquez (Celanova, 15 jasyporundy ary 1851 - La Habana, 7 jasyapy ary 1908) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue El maestre de Santiago (1874) Cartas del norte (1875-1876) A Virxe do Cristal (1877) Paniagua y Compañía. Agencia de sangre (1877) "La señorita de aldea" (1878) Aires da miña terra (1880) El último papel. Zarzuela cómica en un acto, prosa y verso (1887) O divino sainete (1888) Eduardo Chao. Estudio biográfico-político (1893) Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua 1851 - ary Oararecha'akue Manuel Curros Enríquez - 15 jasyporundy Omano'akue Joaju ...1850-1851-1852... Ary 1800 - 1899 Ára 15 jasyporundy ha'e ára 258ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 259ha umi ary hekope'ỹme. Umi 107 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi 1851: Manuel Curros Enríquez, ñe’ẽpapára Galiciagua. Mano Joaju Jasyporundy Vyretáña Guasu (Ingleñe'ẽme: Great Britain) ha'e niko peteĩ ypa'ũ ojejuhúva paraguasu Atlántiko pehẽngue yvateguápe, yvyrusu Európa pehẽngue yvate kuarahyreikegua rembe'y renondépe. Kóva niko pe ypa'ũ tuichavéva oĩva upe ypa'ũ atýpe hérava Vyretáña ypa'ũnguéra. Ijyvy apekue ha'e niko 229 850 km², upéicha hína ypa'ũ tuichavéva oĩva Európape, ha upe porundyha Yvýpe ha upe mbohapyha orekovéva tapichakuéra, Java (Indonésia) ha Honshu (Hapõ) rire. Vyretáña Guasúpe oĩ mbohapy tetã: Ingyatérra, Gales ha Ekósia, umíva niko oñembojoaju Yvate Irilánda rehe ojapo upe tetã heko peteĩva héra Tavetã Joaju Vyretáña Guasu ha Yvate Irilánda pegua. Mandu'apy Joajuha Tavetã Joaju Európa ypa'ũnguéra Yvate Irilánda (ingleñe'ẽme, Northern Ireland) ha'e peteĩ tetã oĩva Tavetã Joajúpe. Ojejuhu ypa'ũ Irilánda pehẽngue yvate kuarahyresẽyguápe. Ijerére ojejuhu ñemby ha kuarahyreike gotyo Tavakuairetã Irilánda, oñomohembe'y yvy rupi, yvate gotyo oĩ yrape Yvatevogua ha kuarahyresẽ ngotyo para Irilánda, upéva ombojeíva chupe Vyretáña Guasúgui. Yvate Irilánda yvy apekue ha'e 14.130 km², oikohápe 1.870.451 tapicha ojeipapaháicha ary 2017-pe, upéicha ijyvy mbohapýgui peteĩ opa Irilánda ypa'ũgui ha umíva oiko upépe niko 3% Tavetã Joaju retãygua hetakuégui. Itavusu ha itáva tuichavéva ha'e niko Belfast. Tavetã Joaju Amandaje Guasu omoñepyrũ ary 1921me ko tetã, ohekome'ẽ "Tekuái Kuatia 1920 pegua" rupi ha omboja'o Irilánda mokõime: Yvate Irilánda ha Ñemby Irilánda. Ipehẽngue yvategua oreko poteĩ kondádo (Antrim, Armagh, Down, Fermanagh, Derry ha Tyrone).{{Cita web|url=https://www.theguardian.com/notesandqueries/query/0,5753,-26602,00.html|título=Why is Northern Ireland known as Ulster? Is it the direct Irish translation of the countrys name?|fechaacceso=14 de agosto de 2017|autor=|enlaceautor=|fecha=|periódico=The Guardian|editorial=|idioma=en}} Umi Ñemby Irilánda retãygua oñemosãsóvo ojapo hag̃ua itavakuairetã, Yvate Irilánda Amandaje Guasu ohechauka oipotaha Tavetã Joaju poguýpe jepyta. Yvate Irilánda retãyguakuéra apytépe ojehecha mokõi aty ijerovia oikoéva: vore tuichavéva iprotestante, ha vore michĩ ikatóliko. Upéicha avei, hetãyguakuéra apytépe ojehecha mokõi aty hemiandu tetã rekuái oikoeitéva, umi oipotáva toiko Irilánda Tavetã Joajúpe ha umíva oipota toiko mokõi Irilandagui peteĩ tetã hekosãsóva añónte. Ypa'ũ Irilánda rembiasakue saro'y XX aja henyhẽmba ñorairõgui umíva ombojoajuséva Irilánda ha umíva opytaséva Tavetã Joaju poguýpe oñombohováigui. Oñepyrũvo, ary 1968-pe, upe Yvate Irilánda ñorairõ omoinge Úlster (Irilánda ipehẽngue yvate kuarahyresẽyguápe) sarambípe ha ñerairõme hi'are 30 ary aja, ojejapo peve Arapoteĩ marangatu jekupytyha ary 1998-pe, upéicha oñepyrũ tetã rekuái pyahu ohejáva umíva iprotestante'' ha umíva ikatóliko tomba'apo oñondive tetã ñesãmbyhýre. Mandu'apy Joajuha Florentino López Alonso-Cuevillas (Ourense, 14 jasypateĩ ary 1886 -Ourense, 30 jasypokõi ary 1958) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue A mansión de Aquis Querquernis, Nós n.º 9 (1921). Bibliografía da prehistoria galega. A Coruña: Nós (1927) Prehistoria e folklore da Barbanza. A Coruña: Nós (1927-1928) Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofiolatría en Galiza (1929) Vila de Calvos: notas etnográficas e folklóricas. SEG (1930) La civilización neo-eneolítica gallega. Junta para la Ampliación de Estudios (1931) Cómo nasceu a cidade de Ourense, Seminario de Estudos Galegos (1934) Puertas de castros gallegos. Madrid (1935). Parroquia de Velle. (1936) Las joyas castreñas. Madrid: Consello Superior de Investigacións Científicas (1951) La civilización céltica en Galicia, Porto y Cía. Editores (1953) La Edad del Hierro en el Noroeste: la cultura de los castros, Madrid (1954) Trabajos inéditos. Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos (1958) Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua Ára 14 jasypateĩ ha'e ára 318ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 319ha umi ary hekope'ỹme. Umi 47 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi 1886: Florentino López Cuevillas, ñe’ẽpapára Galiciagua. Mano Joaju Jasypateĩ Ára 30 jasypokõi ha'e ára 211ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 212ha umi ary hekope'ỹme. Umi 154 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano 1958: Florentino López Cuevillas, ñe’ẽpapára Galiciagua. Joaju Jasypokõi Ypa'ũ Irilánda (Irilandañe'ẽme: Éire, ingleñe'ẽme: Ireland) ha'e niko ypa'ũ tuichavéva mbohapyha Európape ha ituichavéva 20ha opa Yvýgui. Ojejuhu yvyrusu Európa pehẽngue yvate kuarahyreikegua rembe'y renondépe ha ijerére oĩ heta ypa'ũmi. Ymaitépe, ijapekuére ojehecha ka'aguy guasu oparupi, hi'ararova porãitégui, ndahakuitéi ha ndaro'yitéi, ko'ãga katu ko ypa'ũ oĩ umi tenda Európape ojehechavehápe ka'aguykue apytépe, yvypóra oikytĩmbágui. Irilánda ijerére ojejuhu, kuarahyresẽ ngotyo, ypa'ũ Vyretáña Guasu, ombojeíva umi mokõi ypa'ũ para Irilánda. Ku tetã hekosãsóva héra Tavakuairetã Irilánda oñuvã ypa'ũ ipehẽngue kuarahyreikére ha mbytére, ha ku tetã héra Yvate Irilánda, peteĩ umi Tavetã Joaju retãgui ojaho'i ypa'ũ apekue ipehẽngue yvate kuarahyresẽyguáre. Mandu'apy Joajuha Irilánda Tavetã Joaju Európa ypa'ũnguéra Para Yvatevogua ha'e peteĩ yguasu ojejuhúva paraguasu Atlántikope, Európa ipehẽngue yvate kuarahyreikeguápe. Ko yguasu jerére oĩ ã tetã: Noruéga, Ndinamáka, Alemáña, Tetãnguéra Yvýi, Véyhika, Hyãsia ha ypa'ũ Vyretáña Guasu, Tavetã Joaju poguýpe. Ijapekue hína 750 000 km². Mandu'apy Joajuha Yguasu paraguasu Atlántikope Yvy Sundã, héra tee Tavakuairetã Yvy Sundã (Suahíli ñe'ẽme: Jamhuri ya Sudan Kusini, ingleñe'ẽme: Republic of South Sudan) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva yguasu rembe'y'ỹva ojejuhúva Áfrika pehẽngue kuarahyresẽyguápe, itavusu ha'e Júva. Yvy Sundã jerére ojejuhu yvate gotyo Sundã, kuarahyresẽ ngotyo tetã Etiopía, Kéña, Ugánda ha Kóngo Jekopytyjoja Retã ñemby gotyo ha Tavakuairetã Mbyteafrikagua kuarahyreike gotyo. Yvy Sundã yvy apekue ko'ãgagua oime kuri Sundã Ingyatérra ha Ehíto pegua yvy pehẽnguépe ha upéi, Sundã poguýpe hekosãso guive ary 1956-me. Yvy Sundãre oiko avano'õ opaichagua, avano'õ ojehero nilótiko, tenondeite umíva ijerovia angue rehegua térã Hesu rape rehegua, opyta hikuái Yvate Sundã poguýpe, ojehechavehápe aravekuéra ha umíva ijerovia musulmã. Jasyporundy 1983-pe, upe aja Sundã ruvicha, Yaafar Mohammed Numeiri, ojapo tetãvore joatyguigua orekóva ipype mbohapy tetãvore Yvy Sundã apekuépe, upéi katu ombojei chupekuéra, upéicha oñepyrũ Sundã retãygua ñorairõ mokõiha, oñombohovairõ guare Sundã ñorairõha aty ha umíva omohekosãsose Yvy Sundã. Oheja Sundã rekuái toñemosãso ko yvy pehẽngue ojejapo rire peteĩ jekupytyha py'aguapyrã ára 9 jasyteĩ ary 2005-pe táva Naivasha-pe, Kéña retãme. Ojejapógui pe jekupytyha, Yvy Sundã oiko ijyvy pehẽnguégui peteĩ tetã rekuái teéva ndaiporivéima Sundã poguýpe, ojejapo avei iléi guasurã oñepyrũ oheko me'ẽ ára 5 jasypakõi ary 2005-pe, upe léi guasúre ojejapo Porandu Guasu opaite Yvy Sundã retãyguápe ára 9 guive 15 jasyteĩ meve 2011-pe, ojeikuaa hag̃ua oipotápa hikuái hetã toñemosãso. Ára 7 jasykõi ary 2011-pe, tetã rekuái oporombokuaa mba'éichapa osẽ Porandu Guasu, umíva oipota hetã toñemosãso niko 98,83 %, upéicha oñemoherakuã Yvy Sundã isãsoiteha 9 jasypokõi ary 2011-me. Upe guive, oiko chugui tetã hekosãso ipyahuvéva opa umi tetã ambuéva apytépe. Jasyapy ary 2015-pe, Yvy Sundã oike G77 atýpe. Ko tetã ohasa asy oiko upépe ñerairõ umi avano'õ oikoéva apytépe ha ohasa avei Yvy Sundã retãygua ñorairõ ary 2013 guive 2020 peve. Mandu'apy Joajuha Página del Gobierno de Sudán del Sur Júva (Ingleñe'ẽme Juba) ha'e niko Yvy Sundã tavusu, táva ojejuhúva ysyry Nílo rembe'ýpe. Ko távape oiko 525.953 tavaygua, ojeipapávo ary 2017-pe, upéicha niko ko táva upe ituichavéva Yvy Sundã retãme. Joajuha Yvy Sundã táva Ju ha'e niko oimeraẽ tembiporu po'i ha michĩ yvypóra oipuru ombovyvy hag̃ua, ijapy tuichave ikuáva ha ijapy michĩve hakua porãva. Ymaite, jukuéra mymba kanguégui térã yvyrágui ijapopyre, ñehesa'ỹijo rupi jahecha ju tujavéva ojejuhúmava hi'are 41.000 ary (karai Srečko Brodar [1893 – 1987] ojuhu Elovéña retãme). Ko'ãga yvypóra oipuru kuarepoti ojapo hag̃ua jukuéra. Mandu'apy Joajuha Ñembovyvy rembiporu Tuykomenitã (Tuykománo ñe'ẽme: Türkmenistan Respublikasy) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Mbyte Ásiape ha omohembe'y Kasahitã rehe yvate kuarahyreikévo, Uvekitã retãre yvate ha yvate kuarahyresẽ ngotyo, ñemby kuarahyreikévo omohembe'y Irãre, ñemby kuarahyresẽ ngotyi Ahyganitã rehe ha kuarahyreikévo para Káspio rehe, ojehechakuaa ramo jepe ko tetã yguasu rembe'y'ỹvaha. Tave'ỹ Karakũ, yvy ojeiko'ỹha oñuvãmba haimete opa tetã apekuére, ysyry mba'eguasuvéva ijapekuére osyrýva niko Amu Daria, Atrak ha Murgab. Itavusu ha táva tuichavéva ha'e Achagaváte. Oñemosãso osẽvo URSS poguýgui ára 27 jasypa ary 1991-me. Ko'ãga, Tuykomenitã yvy apekue ojaho'i yvy pehẽngue oñoñuvaitĩhápe avano'õ opaichagua ymaguare guive. Amo ary 1000 jave, Merv (ko'ãga niko ojehero Mary) oĩ akue umi Islã táva tuichavéva apytépe ha pytaha mba'eguasúva umívape guarã oipurúva pe Aopo'i Rape, tape ojeipuru va'ekue oñeñemu hag̃ua Chína rehe amo saro'y XV peve. Rrúsia mburuvi oñembojára hese ary 1881-me, Ary 1924-pe, oiko Tuykomenitãgui peteĩ Tavakuairetã Soviétiko. Ko tetã osẽ Rrúsia poguýgui ha oñemosãso jasypakõi 1991-me, URSS oñembovo rire. Oñemosãso rire, Tuykomenitãre oisãmbyhy mburuvicha Saparmurat Niyazov —ojeheróva Türkmenbaşy térã «tuykomenokuéra ruvicha»— omano meve ára 21 jasypakõi ary 2006-pe. Ojeporavo Gurbanguly Berdimuhamedow tetã ruvicharã pyahu ára 11 jasykõi 2007-me. He'iháicha ku atyvete ohechakuaáva mba'éichapa oĩ tekoiterape opa tetãme, Human Rights Watch, Tuykomenitã «ha'e gueteri tetã oñemoha'eñóva ha oporojopýva, mburuvicha Gurbanguly Berdymukhamedow rekuái hatã ha iñirũnguéra poguýpe», «onupã ha ombohasa asy umi omomaranduséva hemiandu tetã rekuái rehe térã jeroviapy rehe. Tetã rekuái ndohejái tapichakuéra tohecha mba'ekuaarã ohechaséva. Ndohejái toiko ijyvýpe atyvete ohechakuaáva mba'éichapa oĩ tekoiterape. Oñeimo'ã oĩ hetaite tetã rekuái omokañýva ka'irãme». Mburuvicha Berdimuhamedow ojapouka hetãyguakuéra tomomba'eguasu chupe, upéicha hogayguakuéra ha iñirũnguéra ikatu ojapo ojaposéva ha oporokuái hendive. Okakuaaháicha PIB Tuykomenitã retãme, amo 11 % 2012 arýpe, upe hína heta ary aja ko tetã viru remimono'õ okakuaágui, ndaha'éi ramo jepe oreko apopy opaichagua oñemu hag̃ua tetã ambuévare, peteĩ mba'epy mante oreko ha oñemu, gas natural ojejuhúva ijyvy guýpe, ko tetã niko pe irundyha orekovéva gas natural opa tetã ambuéva apytépe. Oreko ramo jepe ijyvy apekue guýpe hetaite mba'epy omoñemu hag̃ua, ko tetã apekue pehẽngue tuichavéva rehe ojaho'i pe tave'ỹ Karakũ, héra he'ise «yvyku'i hũ». Ary 1993 guive, tetãyguakuéra oreko hógape tendyry, y ha gas natural hepyme'ẽ'ỹre, tetã rekuái ome'ẽ chupekuéra, upéicha ojapose ary 2030 peve. Peteĩ umi gas natural rupa herakuãvévagui ha'e Darvaza yvykua, ojeheróva avei «añaretã rokẽ», ombou ko tetãme heta pytagua ohecha ha oikuaa chupe. Mandu'apy Joajuha Página oficial del gobierno de Tuykomenitã Jean-Baptiste Jeangène Vilmer, Turkménistan, Paris, Non Lieu, 2009 Achagaváte (Tuykománo ñe'ẽme: Aşgabat, Rrusiañe'ẽme: Ашхаба́д / Ашгабáт) ha'e Tuykomenitã tavusu ha itáva tuichavéva, ojejuhu tave'ỹ Karakũme, oikohápe y ha yvyramáta yvyku'i tuicha pa'ũme, Tuykomenitã omohembe'yhápe Irã rehe hi'aguĩ. Ojeipapa haguéicha 2012 aja, oiko ko távape 1.031.992 tapicha. Mandu'apy Joajuha Ashgabat Photo Gallery. Tuykomenitã táva Karakũ ha'e peteĩ tave'ỹ ojejuhúva Mbyte Ásiape. Ko tave'ỹ oñuvã amo 70% opaite Tuykomenitã apekuégui, 350.000 km². Héra ikatu avei Kara-Kum ha Gara-Gum, ha ko ñe'ẽngue mokõiha he'ise "yvyku'i"; ñe'ẽngue peteĩha he'ise "pytũ" térã "hũ", Tuykomenitã ñe'ẽme. Mandu'apy Joajuha Tuykomenitã Yvy ojeiko'ỹha Asia Tunísia (Vereve ñe'ẽme: Tunest, araveñe'ẽme: تونس) héra tee niko Tavakuairetã Tunísia ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue yvateguápe, upe para Yvy mbytépe rembe'ýre. Ko tetã rekuái heko tavakuairetã hína, oñesãmbyhýva mburuvichavy rapépe. Ijyvy apekue oñemohenda 24 tetãvore térã wilayat. Itavusu ha'e niko Túne, ko tetã táva orekovéva tapichakuéra ipype, ko táva ombohéra ko tetã. Kóva niko Mageréve retã michĩvéva, ojejuhu para Yvy mbytépe ha yvytyrysýi Atlas ijapykuéra yvatéva kuarahyresẽygua mbytépe. Tunísia yvy apekue ha'e 163 610 km², hetãygua retakue ha'e amo 11,8 sua tetãygua. Haimete amo 40 % ko tetã yvýgui oñemo'ã Saára tave'ỹme, hembýva katu yvy porã hína, ikatúva oñemitỹhápe; hi'ariete, ijerére y rembe'y pukukue niko 1148 km. Kuarahyreike gotyo ijerére ojejuhu Ahélia retã ha ñemby kuarahyresẽ ngotyo Lívia ojejuhu. Ymaitépe, Tunísiape oiko verevekuéra añónte. Umi Fenísia retãygua oñepyrũ oguahẽ Tunísiape amo saro'y XII Kirito mboyve aja. Umi oguahẽva omoheñói Kártago, táva guasu oñeñemuitehápe ha ombohováiva ñorairõhápe Rróma tavakuairetãre. Umi Rróma retãygua ipu'aka Kártago rehe, ary 146 Kirito mboyve. Umíva opyta Tunísia apekuépe 800 ary aja ha omoguahẽ upépe Hesu rape, upéicha avei oheja hikuái óga guasu opaichagua, techapyrãme upe óga ñoha'ãngarã El Djem pegua. Musulmãnguéra oñembojára Tunísiare amo ary 697-pe, oñepyrũ rire oñeha'ã omoĩ hag̃ua ipoguýpe ko tetã ary 647 guive, ha upéi Mburuvi otománo oñeha'ã oñembojára hese 1534 guive 1574 peve. Otomanokuéra ipoguýpe oĩ akue ko yvy pehẽngue amove 300 ary aja, oiko peve imburuvi oñemokangy ha ko yvýgui oiko Hyãsia retãvore 1881-me. Ary 1956-me, ko tetã oñemosãso Hyãsiagui ha oiko chugui peteĩ tetã oporokuái peteĩme léi guasu rupive, hákatu peteĩ ary rire oñemosẽ porokuái peteĩme. Aty ojokuaikuaáva héra Neo-Destour ruvicha, Habib Bourguiba, ojapo ko tetãgui peteĩ tavakuairetã ha opyta imburuvicháicha oñemosẽ meve chupe 1987-me, oñemoĩ hendáre ombuekovia hag̃ua chupe karai Zine El Abidine Ben Ali, oúva ambue aty ojokuaikuaávagui. Ben Ali oisãmbyhy ha'eño ha hatã hetãre osẽse peve tetã rekuáigui ára 14 jasyteĩme ary 2011-me, oiko aja upe Tunísia ñepu'ã, avano'õ revolusiõ guasu opáva oiko peve jeporavo guasu opavavépe ha ojejapo peve léi guasu ipyahúva, tekorãnguéra oheko me'ẽ ko tetã 2014 guive. Upe aryitépe, tetãyguakuéra ikatu oiporavo peteĩháme hetã mburuvicharã ha umi hetã rekuái ruvichakuéra ambuéva. Upe léi guasu pyahu rupive, oiko Tunísiagui peteĩ tavakuairetã oñesãmbyhýva mburuvichavy rapépe ha heko peteĩva, tetã rekuái oguata jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive. Hetaite atyvete ohechakuaáva mba'éichapa oĩ tekoiterape opa tetãme he'i Tunísia añónte upe tetã jekopytyjojáre oikóva añetehápe tetãnguéra Árave apytépe. Ojehechakuaa avei ko tetã oĩha umi iporãvéva yvypóra oikove hag̃ua Áfrika-pe, yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha rupive. Héra Tunísia ou ñe'ẽnguegui Tunis, umíva Gyrésia retãygua ymaguare ombohérava Tynes, Tunísia retã itavusu ko'ãgagua. Karaikuéra Hyãsia pegua ombohéra ko tetã Tunisie saro'y XIX guive, haimete opa ñe'ẽme oiko upéicha, karaiñe'ẽme katu oipuru gueteri Túnez ombohéra ko tetã ha itavusu, upéicha avei ojejapo araveñe'ẽme, upe ñe'ẽ ymaguare Tunicia ndojeipuruvéiva karaiñe'ẽme. Mandu'apy Joajuha Tógo, héra tee Tavakuairetã Tógo (Hyãsiañe'ẽme:République togolaise) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Áfrika ipehẽngue kuarahyreikeguápe. Ko tetã ijerére ojejuhu Vukína Fáso yvate gotyo, tetã Mbenĩ kuarahyresẽ ngotyo, paraguasu Atlántiko ñemby gotyo ha kuarahyreike gotyo ojejuhu tetã Gána. Tógo itáva tuichavéva ha itavusu niko Lome, oñeñemuitehápe oĩ upépe ygarupa guasu. Iñe'ẽ tee ha'e hína Hyãsiañe'ẽ; oñeñe'ẽ katu avei ñe'ẽnguéra ambuéva, techapyrãme gbe ñe'ẽnguéra, Kotocoli ha Kabiye. Opaite Tógo retãyguágui amo 38,7% imboriahuite ha orekónte 1,25 US$ oipuru hag̃ua oñekotevẽháicha ára ha ára, ha amo 69,3% retãygua hetakuégui orekónte 2 US$ mante. Ko tetã réra ou ypa Tógogui, he'iséva ewe ñe'ẽme "y rembe'y", to he'ise "y", ha go he'ise "tembe'y". Tógo isãso Hyãsia poguýgui 1960-pe. Ary 1967-me, Gnassingbé Eyadéma omyakã peteĩ golpe de Estado milíko ha osẽ pu'akapópe, upe rire oiko chugui hetã ruvicha. Eyadéma ha'e akue tetã mburuvicha hi'arevéva opaite Áfrikape (oisãmbyhýgui hetãre 38 ary aja) omano meve 2005-pe. Upe aryitépe, ita'ýra Faure Gnassingbé ohupi hetã ruvicháicha. Mandu'apy Joajuha OMS marandukuéra Tógo rehegua, karaiñe'ẽme Kuarahyresẽ Timor, héra tee hína Tavakuairetã Jekopytyjojáva Kuarahyresẽ Timor (Poytugañe'ẽme: República Democrática de Timor-Leste; tétũ ñe'ẽme: Republika Demokrátika Timor Lorosa'e) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Ásia ipehẽngue ñemby kuarahyresẽyguápe. Ijyvy apekue oñuvã ypa'ũ Timor pehẽngue kuarahyresẽygua, umi mokõi ypa'ũmi Atauro ha Jako, ha upe yvy pehẽnguemi héra Oecusse (Oecussi-Ambeno), ijerepáre Indonésia pehẽngue Timor ypa'ũgui. Ijapekue ohupyty amo 14 874 km², oikohápe amove 1 100 000 tetãygua Kuarahyresẽ Timor yvy pehẽngue ko'ãgagua ha'e akue peteĩ Poytuga kolónia saro'y XVI guive ha oñembohéra Timor Poytuga pegua. Ko kolónia isãso 1975-pe, hákatu ohasa rire arami Indonésia oñembojára hese ha oiko chugui Indonésia retãvore papaha 27. Ary 1999-pe, ONU ojapo rire upépe porandu guasu umi Timor retãyguápe, Indonésia osẽ Timor yvýgui, ONU oisãmbyhy ha oñangareko ko tetãre 2002 peve, ha upe rire, ára 20 jasypo 2002-me, oiko Kuarahyresẽ Timor-gui tetã hekosãsóva peteĩha saro'y XXI-me. Isãso rire, oike ONU atýpe ha upe Tetãnguéra Oñe'ẽva Poytugañe'ẽ Atyvetépe. Hi'ariete, Kuarahyresẽ Timor ha'e peteĩ umi mokõi tetã apytépe ijerovia mba'eguasuvéva ha'e katóliko jerovia (upe ambuéva niko Filipína). Kuarahyresẽ Timor iviru remimono'õ naiporãitéi ha ndaivaietéi. Ary 2014 aja, ko tetã PIB per cápita ha'e akue 5 479 dólar he'iháicha Viruróga Yvoragua. Amo 40 % opaite Kuarahyresẽ Timor retãygua hetakuégui orekónte 1,25 dólar oikove hag̃ua ára ha ára, ha amo mbyte opaite tetãyguágui noñe'ẽkuaái. Upéicha avei, Kuarahyresẽ Timor ohasa asy gueteri Indonésia oñembojáragui hese heta ára jave, heta tetã remimoĩmbyre oñembyai ha amove 100.000 tekove omano. Ojehecha ramo jepe mbeguehápe oñemoporãha yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha ko tetãme, oñeimo'ã avei iviru remimono'õ okakuaataha.. Kuarahyresẽ Timor añónte upe Ásia retã iñe'ẽ teéva ha'e niko Poytugañe'ẽ ha tétũ ñe'ẽ. Mandu'apy Joajuha Yvyra'anga (Poytugañe'ẽme) Kuarahyresẽ Timor rekuái (Poytugañe'ẽme, ingleñe'ẽme ha tétũ ñe'ẽme) Copa América 2019 térã Kópa Amérika 2019 ha'e akue tembiesarái 46ha upe Copa América ojapo Conmebol, jey pokõiha ojejapo Pindoráma retãme ára 14 jasypoteĩ guive ára 7 jasypokõi meve 2019 arýpe.​ Oha'ã opa tetãnguéra oĩva Conmebol atýpe ha mokõi tetã ou Concacaf pegua. Aty oñeha'ãva Aty A 14 Jasypoteĩ 2019 21:30 - 3-0 15 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 0-0 18 Jasypoteĩ 2019 18:30 - 1-3 18 Jasypoteĩ 2019 21:30 - 0-0 22 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 0-5 22 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 1-3 Aty B 15 Jasypoteĩ 2019 19:00 - 0-2 16 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 2-2 19 Jasypoteĩ 2019 18:30 - 1-0 19 Jasypoteĩ 2019 21:30 - 1-1 23 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 0-2 23 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 1-0 Aty C 16 Jasypoteĩ 2019 19:00 - 4-0 17 Jasypoteĩ 2019 20:00 - 0-4 20 Jasypoteĩ 2019 20:00 - 2-2 21 Jasypoteĩ 2019 20:00 - 1-2 24 Jasypoteĩ 2019 20:00 - 0-1 24 Jasypoteĩ 2019 20:00 - 1-1 Ñembosarái pahague Irundýva 27 Jasypoteĩ 2019 21:30 - 0-0 (4-3 pen.) 28 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 0-2 28 Jasypoteĩ 2019 20:20 - 0-0 (4-5 pen.) 29 Jasypoteĩ 2019 16:00 - 0-0 (4-5 pen.) Mokõiva 2 Jasypokõi 2019 21:30 - 2-0 3 Jasypokõi 2019 21:30 - 0-3 Ipu'akáva mbohapyha 6 Jasypokõi 2019 16:00 - 2-1 Paha 7 Jasypokõi 2019 17:00 - 3-1 Copa América 2019 Dengue ha'e peteĩ mba'asy víru ombohasáva ñati'ũ (Aedes Aegypti) rupive. Pe ñati'ũ ojopíramo ava hasývape ha upéi ojopi ambuépe ombohasáma hese ko mba'asy, péva oñepyrũ ñati'ũ kuñágui, oĩ 4 ko dengue víru juehegua, upe ojehechavéva ome'ẽ akãnundu tuicha, tete ro'o rasy, rete kangypa, resa kupe rasy, ikatu ome'ẽ ñandéve py'avai, ndaja'uséi tembi'u, heta jey ikatu sapy'ánte opa ñañandu'ỹ ko mba'asy. Ko ambue katu ivaive ha ikatu ñande juka, ko'a ha'e dengue hemorrágico, ikatu huguy pe ñande retepýpe, tĩ ruguy ha tuicha pe ñande rygue rasy. Upéicha ikatu oiko ñande rehe ko mba'asy: mba'asyapypẽ oñepyrũ 3 térã 5 ára ñande jopi rire pe ñati'ũ, umíva ha'e hína akãnundu tuicha, akãrasy vai, rete rasypa ha ambuéva. Sapy'ánte oĩ tapicha oikéva dengue reko ivaivévape. Jaha va'erã tasyo hi'aguĩvehápe ñandégui pe ñañanduve ñande ruguy oĩ yvate, umi tapicha orekóva dengue opytu'u va'erã, ho'u heta va'erã pe y, ani ja'u pohã mba'eve chagua he'iỹre ñandéve pohanohára mba'épa ikatu ja'u, 10 térã 15 ára ikatu japytu'u ñañemoporã porãve hag̃ua, opakuévo ko mba'asy osẽmba ñande pirére apeno. Ikatu jajoko hína ko mba'asy jaipurúrõ repelente, ñamonde ao omo'ãva pe ñande retére ani ñande jopi pe ñati'ũ, avei ñamopotĩ umi mba'yru ombyatýva y ky'a, ha pyhare jake hag̃ua jaipurukuaa mosquitero. Kóva ha'e peteĩ mba'asy oĩva opárupi, hakuitehápe ha hakuvyhápe, te'õ oĩ hápe, hetaitereive ojehecha oĩ umi táva hápe. Mandu'apy Joajuha Texto acerca del dengue en el sitio web de la Universidad de Buenos Aires «Dengue», artículo en español en el sitio web de la Organización Mundial de la Salud. «Dengue y dengue hemorrágico», artículo en el sitio web de los Centros para el Control y la Prevención de Enfermedades. Mba'asy víru Tónga, héra tee hína Tónga Mburuvi, (Tónga ñe'ẽme: Pule'anga Fakatu'i 'o Tonga; ingleñe'ẽme: Kingdom of Tonga) ha'e hína peteĩ tetã hekosãsóva Oseaníape, ojejuhúva ypa'ũ aty Polinésiape ha heko rekuái oporokuái peteĩme amandajére. Ijapekue yguasúpe rupive oñemohembe'y yvate gotyo upe Hyãsia retãvore hérava Wallis ha Futuna ha Samóa retã; yvate kuarahyresẽ ngotyo Samóa Amérika pegua; kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu Niue ha ypa'ũnguéra Cook, oĩva Selánda Pyahu poguýpe; ha kuarahyreike gotyo Fíji retã ojejuhu. Ñemby gotyo, ypa'ũnguéra hi'aguĩvéva ha'e niko ypa'ũnguéra Kermadec, Selánda Pyahu ipoguýpe. Itavusu ha itáva orekovéva tapichakuéra ha'e Nukualofa. Ijyvy apekue niko 747 km², upéicha Tónga niko tetã tuichavéva 186ha opa umi tetã ambuéva apytépe. Amo 177 ypa'ũ ha'e niko ko tetã yvy apekue, umívagui 36 ypa'ũme añónte ojehecha oĩ tapichakuéra rekoha. Ko mburuvípe oikove amo 100 000 tetãygua. Tónga retãyguakuéra hetakue tuichavéva ijerovia Hesu rapére ha iñe'ẽ ingleñe'ẽ ha Tónga ñe'ẽ. Mandu'apy Joajuha El Reino de Tonga Photo-Banco (ingleñe'ẽme) Peysiañe'ẽ (پارسی) ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ oñeñe'ẽva Iran, Ahyganitã ha Tajikitã retãme. Oĩ amo 110.000.000 oñe'ẽkuaáva. Oipuru araveñe'ẽ achegety ohai hag̃ua. Indoeuropa ñe'ẽ Darío Gómez Serrato (1900-1985), heñói Santísima Trinidad, Paraguai pe, ha ha'e hína ñe'ẽpapára, haihára ha mbo'ehára. Hekove Darío Gómez Serrato niko heñóikuri Santísima Trinidad, Táva Paraguay; Paraguay retãme, ára 18 jasyteĩ ary 1900-pe; itúva niko Florencio Gómez ha isýkatu Angela Serrato; itúva heñoi'akue ary 1850-pe Corrientes-pe, Argentina retãme, ñemitỹhára, omanókuri ary 1909-pe; isy heñóikuri ára 13 jasykõi ary 1855-pe, táva Paraguaýpe, ha'éngo mbo'ehára ha ao'apohára, omanókuri ára 16 jasyporundy ary 1912-pe. Ha'éngo okakuaákuri itúva rógape opytáva Loma Pytã ha Santísima Trinidad-pe, Parque de Guerra-pe, tenda ko'ág̃a oîháme Caballería, Primer de Cuerpo de Ejercito-kue. Imitãrusúpe ojuhúkuri apañuãi peteĩha ohasava'erã, ha'éva itúva ha isy mano, upéicha rupi opytávo tyre'ỹ, ojapókuri opa mba'e oikove hag̃ua. Omba'apókuri “tropéro” ramo, ha upekuévo oiko ichugui “vichéro” Jardín Botánico-pe ha omongaru mymbakuéra upepeguápe ka'i, jaguarete, guyrakuéra ha ambuéva. Jepémo upéicha avei oñemoarandu'arâkuri ha péicha omohu'ã rire mitãmbo'ehao oikékuri Mbo'ehao “Jorge López Moreira”-pe, táva Paraguaýpe, oĩhaguépe motenondehárarõ Mbo'ehára Campos ha upépe omohu'ãkuri mbo'esyry mbohapyha ha upéi osẽkuri hetave mba'ére, iñasãigui pe mba'asy vaiete ha'éva mba'asypararã (1915-1918) ojukava'ekue heta tapichápe ha ambuévapekatu tuicha omoapañuãi; ijoyke'y tuichavéva ndive hasykatujepe heta ára, upévare ohejákuri iñemoarandu. Péicha upéi oreko mboyve pe ary tekotevẽva, oikékuri Guardia de la Cárcel-pe, guarinírõ, oihaguépe ary 1917 peve. Jepémo imitã guive ohecharamo purahéi, ñe'ẽpoty ha tekojegua, ary 1918-pe ae ojapókuri peteĩ mba'e ndetuichapajepéva oikérõguare Tahachi Mba'epu Atýpe (Banda de Músicos de la Policia) upépe ha'e oñembokatupyrýkuri mba'epúpe; oñepyrũkuri ombopu “pistón” ha ambuéva, ysapu, mbaraka, violín umíva. Umi mba'ekuaa ha'e ohupytýkuri oisãmbyhýre chupe umi mokõivéva Tahachi Mba'epu Aty motenondehára, Salvatore Dentice ha Nicolino Pellegrini (mokõivéva Italia retãmegua), upépe oĩkuri 1928 peve. Orekórõguare 20 ary oñepyrũkuri ohai iñe'ẽpoty ha oñeha'ãkuri oipuru porã Guarani ñe'ẽ ha avei karaiñe'ẽ, upe hembiapo peteĩha niko ohaíkuri karaiñe'ẽ-pe ha héra “Huerfanita” ha oikuave'ẽkuri Anselma Heyn-me. Umi árape oikuaa ypy ha oñemoangirũ Emiliano R. Fernández, Félix Fernández, Manuel Ortiz Guerrero, José Asunción Flores, Manuel D. Cardozo, Narciso R. Colman, José V. Rognoni, ha ambue tapicha katupyrýre omyasãiva avei ñande reko ha ñane Avañe'ẽ. Ary 1922-pe oñepyrũ iñapysẽ umi hembiapokue, omboguapyhápe héra tee hesekuéra ha ambuépe katu oipuru ambue jehero, péicha, techapyrãrõ: Arribeño, Calandria, Pombéro Manso, Jakare Kachi, Eligio San Nicolás, Isidro Labrador, Juan Pío González, José Asunción Churena, Paragui, Maestro pluma de oro ha Chingolito. Avei upe arýpe ohaíkuri iñe'ẽpoty oĩva umi iporãvéva ha herakuãvéva apytépe “Jasy Morotĩ” ombopuraheiva'ekue Herminio Giménez. Mbeguekatúpe ha tekotevẽháicha ko ñe'ẽpapára tuichaitéva oñepyrũ iguata peteĩ tapére oguerahátava chupe ohechaukávo opavavépe ikatupyryha jehaípe. Upéva rehegua opytáva mandu'arãme niko pe jopói guasuete ohupytyva'ekue orekórõguare 26 ary (1926); ojegueromandu'árõguare sa ary heñoihague Mburuvichapavẽ Francisco Solano López, upérõ oñeme'ẽkuri chupe jopói peteĩha iñe'ẽpoty “Yvoty Reka” rehe, osẽva'ekue ára resáre Cancionero Paraguayo-pe. Umi arýpe oiporavókuri umi iñe'ẽpoty porãporãvéva, upéi onohẽva'ekue irundyvéva yvytu pepóre Imprenta “Suruku'a” rupi ha'éva Manuel Ortíz Guerrero mba'e, iñaranduka oñembohérakuri “Jasy Jatere”. Upe aranduka niko upe rire oñenohẽjeyva'ekue, omyatyrõ ha ombohetave rire ary 1959-pe, upe ñesẽ mokõiháre oñangarekókuri Karai Pedro Encina Ramos ha Rubén Darío Céspedes. Ohasávo ary 1927-1928, ojapókuri peteĩ mba'e ndetuichapajepéva. Umi angirũ apytépe ha omyasãiva avei ñande reko oĩkuri José Asunción Flores ha Manuel Ortíz Guerrero. Darío Gómez Serrato omombe'úkuri Manuel Ortíz Guerrero-pe oikuaaha peteĩ angirũ ikatupyryetereíva jehai ha purahéipe, ha he'i avei chupe upe tapicha rembiapo iñambueha upe ojekuaávagui, upéva ohendúvo Manuel Ortíz Guerrero he'íkuri chupe oikuaaseha upe tapichápe, ha upéicha oñomoĩkuri peteĩ ñe'ẽme ha py'arorýpe ojokuaa hikuái. Péicha oñomoangirũkuri Manuel Ortíz Guerrero ha José Asunción Flores, oikuaa'ỹre upe rire mokõivéva omoheñoitaha upe “Guarania”; Darío Gómez Serrato niko he'iva'ekue tapiaite Guarania omoheñoihague José A. Flores ha Manuel Ortíz Guerrero. Flores oheja mandu'arã ijehechakuaa iñangirũ Darío Gómez Serrato-pe ohaírõguare heraitépe ¡Punta Karapãme Serrato ndive! Oñemboaóva purahéi porãme ha oikuaaukáva peteĩ vy'a guasu oikova'ekue Chacarita-pe. Kóva ko ary 1928-pe Mayor Rafael Franco oguerahákuri chupe Bahía Negra-pe, ha oike ñane retã ñorairõhára apytépe ha oisãmbyhy R.I. 5 General Díaz Mba'epu Aty, ha upépe oiko ichugui mba'epukuaahára añetete oisãmbyhýgui peteĩ Mba'epu Aty ha upekuévo avei oñembokatupyry pytyvõ pya'épe, mitãrusu aty ndive. Pe Mba'epu Aty niko omboheti'eva'erã ñane ñorairõharakuérape, ha upéicha avei omomaitei umi upérupi ohóvape og̃uahẽ jave ha ohojey jave upégui. Mba'e ohechaukáva ohayhuetereiha ñane retãme niko ojehúkuri, ary 1932 guive 1935 peve, oikórõguare Cháko ñorairõ ha ha'e ohorõguare oñorairõ upépe ha ombojopyruhaguépe mba'epu ha mboka, upe aty oĩháme, oikohaguépe avei ichugui tupamboguataha, hasyvarerekua ha avei ñorairõhára, pytu'u jave katu ojapo purahéi, vals, polka ha ohai ñe'ẽpoty ñorairõ rehegua, ombopy'arory hag̃ua hapicha ñorairõhárape. Opávo ñorairõ oĩkuri Escuela Militar Ñu Guasupegua moingovepyahúpe, motenondehára mokõihárõ Remberto Giménez ndive, ha ijykére oikuaaporãve mba'epureko. Péicha Cháko tuichakuépe oikókuri ichugui Kapitã, Okarusu Ruvicha, Guaranikuéra Rekoha Ñangarekoha ha avei Mba'epu Aty Motenondehára. Ambue mba'e guasuete oikova'ekue hekovépe niko ojehúkuri ára 17 jasypoteĩ ary 1945-pe oĩrõguare Chákope táva Mariscal Estigarribia-pe, upe árape omendákuri Petrona Belotto Cristaldo rehe (upe ñemendágui heñóikuri 11 ñemoñare, ha'éva: Darío Antonio, Natividad Libertad, Hortensia, Juana de Dios, Florencio Juan. Ángel Solano, Ásela Josefina, Prisco Buenaventura, Aurora, + Felipe Ramón Augusto ha Cándido). Darío rekove niko akóinte ojajái ha'égui peteĩ kuimba'e ndaijapúiva, ijejapo'ỹva, omoañetéva iñe'ẽ ha imbaretéva ijeroviápe, umíva rapykuére jajuhukuaa hemiandúpe, ohaiva'ekue ha opytáva mandu'arãme ohechaukáre pe mborayhu oñanduva'ekue hembijeroviáre. Oĩ aja Camacho (Cháko)-pe Mba'epu Aty motenondehárarõ, oñepyrũkuri pe Ñorairõ Ojoapytepegua ary 1947-pe, ha'éva Tetãygua Ñorairõ, ha ha'e oikékuri umi revolucionario apytépe, ha upéi ohókuri ka'irãime Peña Hermosa-pe oĩhaguépe 3 ary ha 9 jasy, jasypoapy ary 1947 guive, jasyrundy ary 1951 peve. Upévango ndaha'éikuri mba'eve ichupe g̃uarã, hembiapo hetáre. Ohai ha omoñe'ẽ heta, oguereko heta tapicha oúva hendápe, avei oñemog̃uahẽmi chupe heta jopói, ápe herakuã avei imba'ekuaa pohãno rehegua ha'éva peteĩ mba'e hesegua oĩva'ekue ñemimbýpe. Omopu'ãkuri peteĩ mbo'ehao “mandi'i” umi oikóva ypa'ũme g̃uarã, mitãrusu ha mitã'i akóinte oikóva tavy poguýpe. Upéi ijerure rupi, mburuvichakuéra omoneĩ upe mbo'ehao ha umi ka'irãimegua ipirapirehetavéva ome'ẽkuri ojejogua hag̃ua ogykehai, itahai, kuatiahai, haiha, aranduka umíva ha oguereko'ỹre mbo'ehára kuatia'atã, oñepyrũkuri ombo'e mbohapy mbo'erã oñekotevẽvéva: moñe'ẽ, jehai, papapykuaa, oguerekókuri 17 temimbo'e kuimba'e ha kuñáva, ha hese ae umi oikóva ypa'ũme oñembokatupyry ha oñe'ẽkuaave. Ambue mba'e ojapóva py'arorýpe ára ha ára niko pe pirakutu ha imandu'ájepi oguerekohague peteĩ omoirũvajepi chupe ha ñavõ ka'aru ohasávajepi hendápe ha he'ími chupe: “Kapitã jahápy japirakutu” ha ha'e akóinte omoneími chupe. Osẽ rire Peña Hermosa-gui ojevy Santísima Trinidad-pe ohasahaguépe hekove ipahaite peve, haimete 34 ary, hógape (ko'ág̃a opytáva Tape Primer Presidente 2562-pe) hekovepy ityarõve, oĩ oñorairõve hag̃ua hemiandúre, omba'apo ñande reko mombaretevére, tekombo'ére ha omyasãi ha oñeha'ã oikuaaporãve Guarani ñe'ẽ ha upeichahápe oikuaauka mba'e pyahu ha hembikuaa upéva rehegua, ha oike peteĩ atýpe omyasãiva Guarani jepivegua. Hembiapokue Haiháraicha, opyta mandu'arãme umi hembiapokue oñemyasãiva'ekue kuatiahaipyrépe, omboguapyhaguépe ikerayvoty ha hemiandu ñane retã rayhupápe; arykuéra 1929-1930-pe, oîkuri “El Diario” haihárarõ ha'éva Karai Eliseo da Rosa mba'e, oisãmbyhýva Justo Pastor Benítez; arykuéra 1936-1937-pe omba'apókuri “El Día” ha “La Hora”-pe oĩhaguépe ipoguýpe Guarani ñe'ẽ pa'ũ; avei “La Tribuna”-pe. Upéicha avei ohaíkuri heta ambue kuatiahaipyrépe, umíva apytépe: Cancionero Paraguayo, Okára Potykuemi, Ñane retã, Ysyry, Yvypyte, La Voz del Mutilado, oisãmbyhýkuri kuatiahaipyre “Ñande Purahéi” ary 1956-pe (tavarandu rehegua), “El Orden” ha ambuéva. Hetaiterei hembiapokue ojekuaajepe karai Félix J. Trujillo rupive ha'éva Okára Potykuemi jára. Avei ombo'ékuri heta mbo'ehaópe, umíva apytépe, Seminario Metropolitano-pe oĩhaguépe mbo'ehárarõ ha avei oisãmbyhy ñe'ẽporãhaípe Academia Guarani upepegua ary 1951 guive ary 1956 peve; upéicha avei ombo'ékuri upérõ Mbo'ehao Cristo Rey-pe. Guarani rayhuhára ha pysyrõháraicha omopu'ãkuri ambue tapicha ndive A.P.A. (Autores Paraguayos Asociados) ha upe rire oikókuri ichugui motenondehára mokõiha. Ambue tapichakuéra ndive ha'éicha ikerayvotýva, ohayhúva ñande reko ha Guarani ymaguare, omopu'ãkuri hikuái A.D.E.G. (Guarani Haihára Aty) oĩhaguépe Pytyvõhára ramo ha avei Sãmbyhyhára Atýpe. Hekove pukukuépe oñeme'ẽkuri chupe hetaiterei pyti'ajegua ha jehechakuaa, ñe'ẽpapáraicha niko ha'e upe hetave jopói ohupytyva'ekue. Ichupe ojehechakuaajepe mokõi jey Mariscal Francisco Solano López sa ary ombotýrõguare 1926-pe yvotyty ñembosaráipe ojapova'ekue Cancionero Paraguayo, oñembojoapyva'ekue ohupytýrõguare jopói peteĩha “Ñe'êpoty” ñeha'ãru'ãme ojapova'ekue Ateneo Paraguayo, ary 1942-pe; yvotyty ñembosarái Tupãsy rérape oikova'ekue ohupytýkuri jopói peteĩha, mba'epu ñeha'ãru'a, oñeme'ẽhaguépe chupe 5.000 Guarani, hembiapokue “Virgen Sacrosanta” rehe, ary 1954-pe; ára 10 jasyporundy ary 1951-pe ohupyty jopói mokõiha ha kuatia'ãta ome'ẽva chupe Aty Amigos del Arte iñe'ẽporãhaipyrére. Ára 31 jasypoapy ary 1952-pe Centro de Estudios Antropológicos del Paraguay ome'ẽkuri chupe peteĩ kuatia'atã. Ary 1953-pe ohupytýkuri jopói peteĩha Ateneo Paraguayo-pe; ára 30 jasypateĩ ary 1953-pe Ministerio de Educación y Culto ome'ẽkuri chupe peteî kuatia'atã ohechakuaávo hembiapo guasu ñane retã mba'epu rehehápe. Ary 1960-pe peteĩ amandaje Guarani ñe'ẽ reheguápe, oñemboajehaguépe Guarani jehai, Ministerio de Defensa Nacional ome'ẽkuri chupe peteĩ pyti'ajegua ohechakuaávo ichupe hembiapo porãita Guarani ñe'ẽ rayhupápe; ára 29 jasyporundy ary 1962-pe ojehechakuaákuri chupe hembiapoitáre Asociación de Mutilados de la Guerra del Chaco-pe. Ohasávo umi ára, hekove kangy ñepyrũkuri, hete rasy mbeguekatu, ha'éramojepe pe kuimba'e jepivegua, omba'eporandúva, ipyapýva iñe'ẽmondópe ha ohayhúva añetegua. Hákatu kane'õ oñemomba'e hetére heta mba'ére, umíva apytépe ho'árõguare peteĩ mba'yruguatágui ohejava'ekue chupe tupápe heta ára, mba'e nombovy'áiva chupe, upéi avei oike tasyópe oñembovohaguépe, jasypo ary 1962-pe ha'evoi ogueromandu'áva oĩrõguare Tasyo San Roque-pe ha tenondevévo Hospital Militar-pe. Ary 1972-pe osẽkuri ára resáre aranduka imba'éva hérave “Visión de la Patria”, Dirección General de Turismo pytyvõ rupive, ombyatýva 42 jehai omyasãiva'ekue kuatiahaipyrépe ha omboguapyhápe hemiandu tavarandu rehegua, jehai porãme, hesakuaitépe ha ipypukúva. Mano Hekove paha og̃uahẽkuri chupe hogamíme, hembireko ykére, ha'éva hekove irũ hekokatuetéva, sy henyhẽva kunu'ũ ijojaha'ỹvagui ha avei hemiarirõkuéra ndive omyenyhẽva'ekue hekove vy'águi. Ary 1983-pe hasykatu tuguykyrágui, ohejáva chupe tupápe, ha upéva rire ojapyhy chupe tuguysyrypa'ã ojukava'ekue chupe. Ojehekýikuri ñande apytégui orekórôguare 85 ary, peteĩ arapoteĩ 13 jasypakõi ary 1985-pe, 19 aravo jave; hetekue oñegueroko'ẽ hogamíme Santísima Trinidad-pe ha upéi ojererahákuri tyvyty Recoleta-pe. *** DARÍO GÓMEZ SERRATO: TEKOVEHAI, Ohai Guaraníme: David Galeano Olivera. Joaju Ver LECTURA DE LA BIOGRAFÍA – YOUTUBE Ñe'ẽpapára Paraguáigua Tuválu (Tuválu ñe'ẽme, Tuvalu; ingleñe'ẽme, Tuvalu), oñembohéra akue Ypa'ũnguéra Ellice ary 1974 peve, ha'e peteĩ umi irundy tetã hekosãsóvagui ojapóva Polinésia, ha peteĩ umi parundýgui ojapóva Oseanía. Ko tetã itavusu ha'e hína Funafuti. Ko tetã yvy apekue oñuvã heta ypa'ũ paraguasu Py'aguapýpe ha ojejuhu amo 4000 km Havái'i ypa'ũgui ha Autarália retãgui. Umi tetã Tuválu hi'aguĩvéva niko Kiriváti, Samóa ha Fíji. Ijyvy ha'e 4 yñu ha 5 ykuãirũ, upéicha ijapekue niko 26 km². Táva Vatikáno rire (oikohápe 932 tapicha) ha Náuru retã rire (oikohápe 13 048 tekove) ko tetã niko upe tetã hekosãsóva hetãyguakuéra hetakue imichĩvéva. Upéicha avei Tuválu niko upe tetã ONU atýgui hetãyguakuéra hetakue imichĩvéva, ijyvy apekuére oikónte 11 810 tapicha. Ko ñe'ẽngue Tuválu ou ko tetã ypykuéra ñe'ẽ teégui ha he'ise poapy ypa'ũ. Mandu'apy Joajuha Sitio web del gobierno de Tuvalu (Tuválu ñe'ẽme ha ingleñe'ẽme) Guía de Tuvalu Estadísticas OMS Tuvalu Online (Tuválu ñe'ẽme ha ingleñe'ẽme) The Sinking of Tuvalu (uválu ñe'ẽme ha ingleñe'ẽme) Guarimbo pytã () ha'e niko peteĩ guyra juehegua, guarimbonguéra juehepehẽme oĩva. Ijyvatekue ohupyty amo 1,10 térã 1,30 m, hague pytãngymi, huguáre hague hũ. Itĩ guasu ha karapã ha hesa sa'yju. Ohaitypo ã tetãme: Argentína, Vorívia, Chíle, Paraguái (Cháko), Perũ ha Uruguái, ha Pindoráma pehẽngue ñembyguáre ohasánte oikomi ha ndohaitypói upépe. Ojehecha chupe sapy'apy'a Ekuator retãme ha ypa'ũnguéra Malvína-pe. Oiko y ndahypýiva, taha'e ha'éva ypa, yno'õ ha osẽhápe ysyrykuéra paraguasúpe. Ho'ukuaa tymbachu'i, vícho oiko ýre ha syrymbe. Mandu'apy Joajuha Guyra Baskin Robbins ha'e peteî cadena global de heladería orekóva franquicia ohasáva 30 tetãme. Umi 5800 lugár apytégui, 2800 oĩ Estados Unídospe. Oñemopyenda ary 1953-pe oñembojoajúvo mokõi emprendimiento helado separado Burt Baskin ha Irv Robbins, ha'éva cuñado. Oñembojoaju mboyve, umi mokõi emprendimiento helado rehegua añónte oñembohéra Burt’s Ice Cream Shop ha Snowbird Ice Cream. Helado Snowbird oguereko 21 sabor upe jave, ojeguerohorýva novedoso ha ipyahúva ramo. Oñembojoaju rire umi mokõi emprendimiento Baskin-Robbins-pe, upéi oikótava chugui peteĩ heladería mundialmente famoso, oempuja consigna ‘31 sabores.’ Baskin-Robbins ha’e creativo enfoque orekóva omoĩ haguã tenonde gotyo sistema de muestreo —ohejávo tapichakuérape oproba umi helado sabor iñambuéva peteĩ cuchara rosa reheve ojuhu peve pe sabor oipotáva. Avei, Baskin-Robbins ha’e peteĩha oikuaaukáva torta de helado tavayguakuérape. Marcas de helado Xela Arias Castaño (Sarria, 4 jasyapy ary 1962 - Vigo, 2 jasypateĩ ary 2003) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue Gallégo ñe'ẽme Ñe'ẽpoty Denuncia do equilibrio (1986), Edicións Xerais de Galicia Lili sen pistolas (1986). Tigres coma cabalos (1990), Xerais Darío a diario (1996) Intempériome (2003) Maldito lindo Xela Arias. Poesía reunida (1982-2004) (2018), Xerais Ñemombe'u rehegua Non te amola! (2021) Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua Hirochíma ha Nagasáki ojekapupárõguare, oiko karai Harry S. Truman, Tetãvore Joapykuéra rendota, oityka rire mokõi tembipu mboka guasu Hapõ mburuvi ári. Upe niko oiko ára 6 ha 9 jasypoapy ary 1945-pe, táva Hirochíma ári peteĩháme ha upéi Nagasáki ári, upe rire Hapõ ndaipu'akái ñorairõme ha oñeme'ẽ, upéicha opákuri Ñorairõ Guasu Mokõiha. Poteĩ jasy aja, Tetãvore Joapykuéra oity mboka Hapõ tavakuéra ári, upe rire oity ku tembipu mboka guasu héra Little Boy táva Hiroshima ári arakõime 6 de agosto de 1945, ha upéi ombokapu ku mboka guasu héra Fat Man táva Nagasáki ári arapópe, 9 jasypoapy. Amo 105 000 térã 120 000 tekove omano ha 130 000 tekove hasyite, ojekapupa rire. Ko'ãga peve, ã jekapupa añónte niko tembipu mboka guasu jeporu oporojuka hag̃ua. Manhattan Rembiaporã rupive, yvypóra ojapókuri mboka guasu okapúva, átomo rendyry ijapopyréva. Mokõi umi mbokágui ojapo hikuái upe tembiaporãre. Oñembohérakuri mboka peteĩha Little Boy, ha ojeitykasékuri Hirochíma ári, upe ambuéva oñembohéra Fat Man, ojeity hag̃ua Nagasáki ári. Umi tembipu mboka guasu oipurúva tumingue'a rendyry (energía atómica) imbareteveite mboka okapúva ambuévagui, ha ombyaiveite avei. Upe guive, araka'evéma yvypóra ndoipuru jeýi mboka umícha oñorairõvo. Amo ary 1945 ipahápe, oñeimo'ã 166 000 tekove omano Hirochíma távape ha 80 000 Nagasáki-pe ho'a guive umi mokõi mboka guasu, amo 246 000 omanóva, ojeipapárõ, hákatu ojeikuaa 120 000 omanónte umi ára mboka guasu ho'a. Umi omanóva apytepe, 15 térã 20 % omano hasyitégui randipytu (radiación) oporojukáva rupive. Upe guive, hetáva umi omano huguy iñakytã'aívagui (leucemia) (231 tekove) ha opaichagua akytã'ai mba'asy ambuéva (334 tekove), umi hasýva ijágui hetére randipytu osẽva mboka guasúgui. Ã mokõi távape, umi omanóva hetakue tuichavéva ha'e akue tapichakuéra ndaha'éiva ñorairõhára. Ohasa rire 6 ára Nagasáki ojekapupa, 15 jasypoapy aja, Hapõ mburuvi oñeme'ẽ ha omomarandu ndaipu'akái Ñorairõ Guasu Mokõihápe, upéva hekópe oñemoĩkuri kuatiápe ára 2 jasyporundy. Hapõ oñeme'ẽvo, opáma paraguasu Py'aguapy ñorairõ, ha upéicha avei, Ñorairõ Guasu Mokõiha opa. Hapõ daipu'akáigui, oike ijyvy apekuépe Tetãvore Joapykuéra ha umi iñorairõhára irũ —ha oipytyvõ avei chupe tetã Autarália, Índia, Tavetã Joaju ha Selánda Pyahu— ha Hapõ ojeheko me'ẽ va'erã umi Mbohapy Tekorã rupive, he'íva Hapõ ndaikatúi oreko, ojapo térã omoinge mboka guasu oipurúva tumingue'a rendyry ijyvýpe. Ta'anga Mandu'apy Joajuha "La bomba atómica de Hiroshima: Lo que fue el infierno en la Tierra" Ñorairõ Guasu Mokõiha Hapõ Ñorairõ Guasu Mokõihápe Tetãvore Joapykuéra Ñorairõ Guasu Mokõihápe 1945 Ñorairõ niko oñombojováivo rairõhápe yvypóra aty, avano'õ térã tetãnguéra, oipuru hikuái mboka opaichagua oñombohovái hag̃ua oñombohovake mbaretépe aja. Ñorairõhápe hetaite omano, oñehundi táva, koga'a, ñemitỹ ha oñembyai yvypóra rembiapo. Mandu'apy Estadio General Pablo Rojas (ojeikuaave chupe hína La Nueva Olla rehe) ha'e peteĩ vakapipopo estadio club Cerro Porteño mba'e, oiméva tavavo Obrero, Paraguaýpe. Heñói peteĩ 24 jasypo ary 1970 ha ikatu 45 000 tapicha kuéra oike ko'ápe. Péva ha'e estadio tuichaitevéva oĩva Paraguáipe ha hepyvéva (50 000 000 dólar). General Pablo Rojas peteĩ tendotakue Cerro Porteño guare, ha'e oime va'ekue hendivekuéra 14 ary, ha avei tuicha ohupi Cerro Porteño-pe, upévare oñembohéra avei péicha ko estádio. Ko estádio pe oñembosarái va'ekue avei hikuái peteĩ partido Copa América 1999 peguare. Joajuha Paraguay Guillermo Alberto Santiago Lasso Mendoza ha'e 47ha mburuvicha porokuái Ecuador pegua. Ojupi ára 24 may ary 2021-. Mburuvicha Ekuador-pegua Holocausto —ojeheróva evréo ñe'ẽme השואה, Shoá, he'iséva «Ñehundi»—, ojehero nási ñe'ẽnguépe «ñemyatyrõ pahague» — Alemañañe'ẽme, Endlösung— «apañuái hudío ñemyatyrõ pahague», ha'e akue jejuka heta ojehu Európape oiko aja Ñorairõ Guasu Mokõiha, Alemáña nási poguýpe. Opaite yvy pehẽngue Európape Alemáña oñembojarahague oiko akue jejuka. Nási rembipota, ojejapose ko jejuka heta, oñepyrũ arahaku paha ha araroguekúi ñepyrũ aja ary 1941-me ha ko ñeimo'ã oporojukarã oñembotuichave amo ary 1942 arapotýpe —ary 1942 paha guive, nási kuéra opororaha py'ỹi mba'yrumýi puku rupive tekoha manorãme, tapicha kuéra nomanóirõ mba'yrumýi nási kuéra orahauka chupekuéra tomano hag̃ua koty'i oporojukávape, oipurúva mba'etĩ ojukáva—. Karai nási Heinrich Himmler niko oimo'ã mba'éichapa ojejapóta ko jejuka guasu, ha'e voi omoakã ha oma'ẽ ko tembiapóre oho hag̃ua hembipotáicha. Hi'ári, Adolf Hitler heta oñemoñe'ẽ oporomokyre'ỹ hag̃ua tombojeguaru chupekuéra umi hudío, upéicha omokyre'ỹ tojejuka chupekuéra, omosẽgui avei apoukapy tojejapo hag̃ua upéicha. Kóicha, ary 1941 guive 1945 peve, nasikuéra omuña ha ojuka opaite hudiokuérape Európape, kóva niko jejuka heta tuichavéva ijojaha'ỹva saro'y XX pegua. Ndaha'éi ramo jepe hudiokuéra mante umíva nasikuéra ojukapase va'ekue, ojopy vai ha ojuka hikuái heta tapicha ambuévape, taha'e ha'éva hetã ambuégui térã ijerovia jokuaikuaáre ambuégui. Opaite Alemáña retã remimoĩmbyre oipytyvõ ko jejuka hetáre, upéicha ikatu ja'e Reich Mbohapyha niko «Tetã oporojukaiteha». Umívape nasikuéra ojuka ha ndaha'éi va'ekue hudío niko hetaite poláko, komunísta kuéra ha heta umíva ijerovia jokuaikuaa asuguáre, tapicha hekojopara, hitanokuéra, tapicha ikatupyry ambuéva ha umi soviétiko oñemoĩ ka'irãme ñorairõ aja. Ndaikatúigui ojeipapa porãmbaite mbovýpa omano oñemoĩ papapy techaukarã, 6.000.000 omanóva hudiokuéra apytépe. Oñeimo'ã amo 11 sua tapicha omano, ojeipapa porãitérõ, umíva apytépe peteĩ sua niko mitãnguéra ha peteĩ mbohapýgui omano umi hudío apytépe oiko va'ekue Európape Holocausto mboyve. Holocausto oñemboguata amo 42 500 temimoĩmbýre oparupi Európape ojeipuru va'ekue omoinge ka'irãme ha ojuka hag̃ua umi tapicháre ija'e'ỹvape amo 100 000 térã 500 000 tapicha omba'apo toiko oikova'ekuéicha. Nasikuéra oipuru mba'e opaichagua oporojuka hag̃ua, ha'ekuéra oporombopytujoko oipurúvo mba'etĩ ojukáva, oipuru mbokakuéra, oporojuvy, oporomba'apouka hatãme, oporombopy'arasy vare'áre, oipuru tapicha retekuéra ojapo hag̃ua techaukarã, oporombohasa asy vai pohãnóre ha oporonupã mbaretépe. Oiko aja Holocausto hetaite umi oñemoĩ nasikuéra rehe, oipuru hikuái mboka oho hag̃ua ñorairõháme. Techapyrã ojeikuaavéva niko Varsóvia Géto Ñepu'ã 1943-pe, umi hudío oiko va'ekue upe tavapýpe ombohovakérõguare irundy arapokõindy jave SS ñorairõhára atýpe (tahachi nási). Európa Joaju oheko me'ẽ peteĩ apoukapy ary 2007 pahápe ndohejáiva tapichakuéra te'i ndaiporiha Holocausto ha opa umi mba'e vai ambuéva umi nási ojapo va'ekue; ojapo avei ary 2010-pe mba'ekuaarã ñongatuha guasu Holocausto rehegua (EHRI), oñembyaty ha omohenda opaite marandu ko jejuka heta rehegua. ONU avei omomandu'a ha oñembotuicha ary 2005 guive umíva ohasa asy Holocausto rehe, omoĩ ára 27 jasyteĩ Umi Holocausto rehe ohasa asýva mandu'arã ára, upe araitépe katu amo ary 1945 aja, URSS ñorairõhára aty omohekosãso upe Auschwitz rekoha manorã. Oñemboherarã Marandeko hesa'ỹijohára hudío niko umíva oipuru raẽ ko ñe'ẽngue «Holocausto» amo 1950 arykuéra pahápe; hákatu ojeipuruve oparupi amo 1960 arykuéra pahápe. Ko ñe'ẽngue «holocausto» ou Gyresiañe'ẽgui olokaustos (ojehaiháicha iñe'ẽme ὁλόκαυστος: ὁλον pegua, ha καυστος pegua, he'iséva "ikaipaitéva") ha ombohasa Gyresiañe'ẽme peteĩ ñe'ẽngue evréo ñe'ẽgui he'iséva mymba ojehapýva oñekuave'ẽrã Tupãme. Oñeñe'ẽrõ ko ñe'ẽngue «holocausto» jepuru rehegua, jahecha saro'y XVI guive ojeipuru holocaust ingleñe'ẽme oje'e hag̃ua oiko peteĩ tata guasu oporombohasa asyetéva. Amo saro'y XVIII jave oñepyrũ ojeipuru ko ñe'ẽngue oje'e hag̃ua mba'e vai guasu oporojukaitéva. Oiko mboyve hudiokuéra jejuka heta ojapo umi nási, karai Winston Churchill oipuru ko ñe'ẽngue holocaust ikuatiañe'ẽme Yvóra kyhyjepópe oñe'ẽ hag̃ua Ayméña retãyguakuéra jejuka heta rehegua, oiko va'ekue Tuykía-pe. Mba'érepa nasikuéra ojukase hudiokuérape? Hetaite ára aja ojehecha oparupi Európape tapichakuéra ndaija'éi umi hudíore, omuña ha omboyke hesekuéra. Tapichakuéra oimo'ã hudiokuéra gua'u oñemomba'eheta omondávo pirapire tapicha ambuégui, umi Hesu rapégui techapyrãicha; oimo'ã hikuái hudiokuéra ojeguaru umíva ndaha'éiva hudío térã ndaha'éiva ijeroviágui; oimo'ã avei hudiokuéra oipuru gua'u mitãnguéra ruguy ijerovia rembiapópe. Umi mba'e niko ijapu ha oporombotavy va'ekue, ojapo hikuái upéicha oporomboyke hag̃ua. Hákatu heta oñemyasãi umi ñeimo'ã gua'u hudiokuéra rehegua umi tetãme oñeñe'ẽhaguépe Alemañañe'ẽ ha umi tetã ambuéva ijykeguápe amo 1800 sa'ary pahápe. Adolf Hitler heñói Áuteria retãme upe ára aja, heta umi hudiokuérare ija'e'ỹva jave. Ha'e katu ohai ikuatiañe'ẽme hérava Mein Kampf ("Che ñeha'ã") Alemáña ha Áuteria ndaipu'akái Ñorairõ Guasu Peteĩhápe hetaitégui umi hudío, ha'e omboja hudiokuérare opa jehasa asy hetãgui. Heta tapicha he'i upe jave iporãha umi mba'e ha omokyre'ỹ Hitler ñeimo'ã ha'e ohupi vove nasikuéra ruvicháicha. Mandu'apy Alemáña nási niko ojeheroháicha Alemáña oĩrõguare Adolf Hitler ha ijaty nási poguýpe. Ikatu ojehero avei Reich Mbohapyha (Alemañañe'ẽme: Drittes Reich), he'iséva 'Mburuvi Mbohapyha' térã 'Tavetã Mbohapyha'. Alemáña mburuvi peteĩha ha'e akue upe Rróma Mburuvi Marangatu. Upe mokõiva ha'e Alemáña Mburuvi ary 1871 guive 1918 peve. Nasikuéra he'i ojapo hikuái upe mbohapýva, araka'eve ndaha'éi ramo jepe tetã ijokuái peteĩme umi mburuvi teéicha. Ojeipuruve jepe tetãnguéra ambuévape 'Reich Mbohapyha' omboherarã ko tetã. Adolf Hitler oisãmbyhy Alemáña násire ndaipu'akái peve Ñorairõ Guasu Mokõihápe, upe Berlin ñorairõ pahaguépe, ha'e ojejukávo amo ary 1945. Nási aty oñehundi upe aryitépe ha umi mburuvicha nási okañy hetãgui, umíva apytépe oĩ heta oñemoĩ va'ekue ka'irãme ha heta ambuéva ojejuka. Ñorairõ Guasu Mokõiha Oñoirũva (tetãnguéra oñoirũ ombohovakerã nasikuérare) ha URSS ojuka avei heta nási mburuvi umi mba'e vaíre ojapo hikuái ñorairõme. Oĩ avei umíva nomanói ha umíva apytépe heta ohupyty omba'aporã mba'eguasuitévape. Hákatu, araka'eve ojejapose jeýta hembipota nási Alemáña-pe. Tembirekuái nási oñepyrũ tembipotápe he'i gua'u va'ekue upe "ñemoñare ária" (upe tetãme he'iséva Alemáña retãygua tee ipire morotĩva) oisãmbyhy va'erã opaite umi ñemoñare ambuévare. Ko tembipota oñembotuicha Alemáña ndaipu'akái rire amo Ñorairõ Guasu Peteĩhápe, heta Alemáña retãygua mba'ehetáva sapy'ánte imboriahúgui. Hitler omboja hudiokuérare opa jehasa asy hetãgui, omuñase avei polakokuéra, komunísta kuéra ha heta umíva ijerovia jokuaikuaa asuguáre, tapicha hekojopara, hitanokuéra ha tapicha ikatupyry ambuéva. Oñehundi rire nási rekuái, opávo Ñorairõ Guasu Mokõiha, Alemáña oñemboja'o ha oñemoĩ umi Tetã Ñorairõ Guasu Mokõiha Oñoirũva poguýpe. URSS oñembojára Kuarahyresẽ Alemáña rehe ha Tavetã Joaju, Hyãsia, ha Tetãvore Joapykuéra oñemomba'e Kuarahyreike Alemáña rehe. Mandu'apy Joajuha United States Holocaust Memorial Museum. Karaiñe'ẽme. Alemáña rembiasakue 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Alemáña ondyryrõguare Polóñare 1939-pe oiko Alemáña nási oñorairõvo oñemomba'e hag̃ua Polóña yvy apekuére. Alemáña oñepyrũ oñorairõ ára 1 jasyporundy ary 1939-pe ha Polóña ñorairõhára aty pahague oñeme'ẽ ára 6 jasypa upe aryitépe. Upéicha niko Európa-pe oñepyrũ Ñorairõ Guasu Mokõiha (ñorairõ vaivéva ndaipóri ijojaha ko'ãga peve) ha upéicha avei opa Tavakuairetã Polóña Mokõiha. Alemáña ondyry Polóñare niko Adolf Hitler hembiapo peteĩha oheka hag̃ua ñorairõ oiko aja Alemáña ruvicháicha. Ndahasýi kuri Alemáña-pe ipu'aka hag̃ua Polóña ñorairõhára atýre, ondyrýgui avei hese tetã URSS ára 17 jasyporundy ha umi tetã ambuéva oñoirũ va'ekue Polóñare (Tavetã Joaju ha Hyãsia) ndohói oipytyvõ hag̃ua chupe. Polóña ndaipu'akái rire, heta ohasa asy umi Polóña retãygua ha tuicha oñembovai hekove, tenondeite umi hudío oiko upépe upe aja. Alemáña ondyry aja Polóñare, amo 20 % opaite Polóña retãyguágui omano. Mandu'apy Joajuha Mapa de las Zonas industriales polacas previas a 1939 Mapa de las posiciones de Polonia Mapa de las posiciones alemanas en 1939 Ñorairõ Guasu Mokõiha Alemáña rembiasakue 1939 Tetã mbaretete ha'e niko tetã ipokatúva ha ituicháva ikatu omboguata hembipotáicha tetã ambuéva, taha'e ha'éva ko tetã mbaretete imba'ehetaitégui, iñorairõhára aty ituichaitégui térã ojekopyty porãvégui tetã ambuére. Tetãnguéra ambuéva ohechakuaa umi tetã mbaretete rembiapo ha reko tee, ha'ekuéra niko ikatu oñorairõ oparupi, oipotárõ, ha ikatu ojekopyty hasy'ỹ oimeraẽ tetã ambuévare. Umi tetã mbaretete ary 2000 guive: Chína Alemáña Hapõ Rrúsia Tetãvore Joapykuéra Mandu'apy Tetã Jokuaikuaa Nási (térã Nási reko; Alemañañe'ẽme:Nationalsozialismus) ha'e upe ñeimo'ã oñemboguata haguépe ñesãmbyhy oporokuái va'ekue Alemáña rehe 1933 guive 1945 peve, karai Adolf Hitler ha ijaty nási ohupírõguare oisãmbyhy hag̃ua Alemáñare. Ko ñeimo'ã oñepyrũkuri amo umi ary 1920 jave ha oñembotuicha 1933-pe, ku aty nási oñepyrũ oporojokuái ha oiko Alemáñagui Reich Mbohapyha, nasikuéra oñembohéraicha hetã. Nasikuéra oisãmbyhy Alemáñare ary 1945 peve, opávo Ñorairõ Guasu Mokõiha ha Alemáña ndaipu'akái. Oiko aja upe ñorairõ guasu, nasikuéra oñemomba'e heta tetã ambuéva yvy pehẽnguére, umíva apytépe oĩ va'ekue Áuteria, Polóña, Hyãsia, Chekía-Elovákia, Hungyria, Tetãnguéra Yvýi, Ndinamáka ha Noruéga. Umi ohóva nási ñeimo'ã hapykuéri ojerovia va'ekue upe "ñemoñare ária" (chupekuérape he'iséva Alemáña retãygua tee ipire morotĩva) oisãmbyhy va'erã opaite umi ñemoñare ambuévare, ha oimo'ã hikuái umi ñemoñare ha avano'õ ambuéva ohundíta hetã, tenondeite umi hudío, omboja hikuái hudiokuérare Alemáña jehasa asy, ha he'i hetã ndaipu'akái Ñorairõ Guasu Peteĩhápe hetaitehágui umi hudío, upévare tapichakuéra ndaija'éi umi hudíore, omuña ha omboyke hesekuéra, ha ohecha chupekuéra ha'e "ñemoñare ária" jopyhára. Oñemboguata hag̃ua ko tembipota oporomboykéva, ary 1935-pe Adolf Hitler omosẽ Núremberg apoukapykuéra tojejapo hag̃ua hembipotáicha, umi apoukapy he'i va'ekue ndaikatuiha umi "ñemoñare ária" pegua oñoirũ hudiokuérare ha opaite umi oñembohováiva nási rembipotáre, ha ndohejái avei hudiokuéra oipuru tetã remimoĩmbyre. Upéicha, nasikuéra opororaha py'ỹi mba'yrumýi puku rupive tekoha manorãme, tapicha kuéra nomanóirõ mba'yrumýi nási kuéra orahauka chupekuéra tomano hag̃ua koty'i oporojukávape, oipurúva mba'etĩ ojukáva, hetaite umíva omano va'ekue ha umi apytépe oĩ tenondeitépe hudiokuéra, hitanokuéra, umi Polóña retãygua, komunísta kuéra ha heta umíva ijerovia jokuaikuaa asuguáre, tapicha hekojopara, hitanokuéra ha tapicha ikatupyry ambuéva. Ko jejuka guasu ojehero ko'ãga Holocausto. Ehecha avei Adolf Hitler Holocausto Meine Ehre heißt Treue Mandu’apykuéra Nási reko Oñoirũvakuéra ha'e va'ekue umi tetã ombohovake tee umi Tetã Mbaretete Mbyteguágui rehe oiko aja Ñorairõ Guasu Mokõiha. Oñepyrũvove ñorairõ guasu, 1 jasyporundy 1939, umi tetã ombohovái va'ekue Alemáña nási rehe ha'e Hyãsia, Polóña ha Tavetã Joaju, upe pahaguére ojoapy umíva Tetãnguéra Ñembojoaju pegua (Kanatã, Autarália, Selánda Pyahu ha Yvyáfrika), Índia Vyretáña pegua ha Nepal. Amo ary 1940-pe, oike ko atýpe Hyãsia Hekosãsóva, Ndinamáka, Noruéga, Véyhika, Luxemburgo, Tetãnguéra Yvýi, Gyrésia ha Jugolávia (1941). Alemáña oha'ã rire ondyry URSS rehe, jasypoteĩ 1941-me, ko tetã oike avei Oñoirũvakuéra atýpe. Tetãvore Joapykuéra oñembojoaju avei 1941 jasypakõime, Hapõ ondyry rire Pearl Harbor rehe, upéicha avei oñembojoaju Tavakuairetã Chína ha Ñemby Amérika retãnguéra (Argentína, Pindoráma ha Paraguái techapyrãme). Mandu'apy Oñoirũvakuéra Umi Tetã Mbaretete Mbyteguágui ha'e va'ekue aty ojapo Alemáña nási, Itália ha Hapõ oñembojoajúvo ombohovake hag̃ua umi Tetãnguéra Oñoirũva rehe oiko aja Ñorairõ Guasu Mokõiha. Ko aty ndaipu'akái opávove ñorairõ. Oñepyrũvo ñorairõ, umi Tetã mbaretete Mbyteguágui ha'e akue Alemáña, Itália ha Hapõ. Oiko akue heta jekupytyha ha ñembyaty ombojoaju hag̃ua ã mbohapy tetã, oho oñondive hag̃ua ñorairõme. Upe rire oñembojoaju avei hese Hĩlándia, Elovákia, Rrumáña, Vugária, Hungyria, ha Tailándia. Ñorairõ pukukuévo, oĩ tetã oheja ko atýpe ha oñembojoaju tetãnguéra oñoirũva rehe, Itália techapyrãme. Mandu'apy Oñoirũvakuéra Ñorairõ Ro'y oiko oñombohovakérõguare upe aty Kuarahyreikegua (capitalista ha Yvy pehẽngue kuarahyreikegua) Tetãvore Joapykuéra omyakãva, ha upe aty Kuarahyresẽygua (comunista ha Yvy pehẽngue kuarahyresẽygua) Joaty Soviétiko omyakãva, ojovái hikuái jokuaikuaáre, viru remimono'õre, avano'õ rekóre, jokuaikuaa ñeimo'ãre, mboka jeporúre ha mba'ekuaarãre. Upe oñepyrũ opa rire Ñorairõ Guasu Mokõiha. Ñorairõ Ro'y pehẽngue peteĩha oñepyrũ kuri opakuévo Ñorairõ Guasu Mokõiha ary 1945 jave. Tetãvore Joapykuéra ojapo ku tetãnguéra ñembojoaju ñorairõhára hérava OTAN ary 1949-pe, ojapo upéicha ani hag̃ua Joaty Soviétiko oñembotuicha Európape. Joaty Soviétiko, ombohovái hag̃ua upe ñembojoaju Tetãvore Joapykuéra ojapo, omohenda ku jekupytyha Varsóvia pegua ary 1955-pe, oñembojoajúrõguare opa umi tetã aty Kuarahyresẽyguágui omba'apo hag̃ua oñondive. Hetaite jey tetãnguéra ojehecha tesaparápe ha heta mba'e vai oiko va'ekue, techapyrãme: oñembojokórõguare Berlin rehe 1948-49, Chína retãygua ñorairõ pehẽngue mokõiha (1946-1949), Koréa ñorairõ (1950-1953), Sinai ñorairõ 1956-pe, oñemopu'ãrõguare upe Berlin mongoraha ha Kúva mbokapurã oĩrõguare tesaparápe ary 1962-pe. Joaty Soviétiko ha Tetãvore Joapykuéra oñepyrũ oñembotuichase Amérikape, Kuarahyresẽ Aguĩguápe ha umi tetãme Áfrika ha Ásia pegua ndaha'evéima kolónia, ojehechahápe comunismo imbareteha ha heta ñembohovái vai oikohápe, techapyrãme komunista kuéra malájo oñepu'ãrõguare Tavetã Joajúre ha Indochína ñorairõ. Oĩ rire tesaparápe umi mbokapurã Kúva pegua (he'ise Tetãvore Joapykuéra ojuhu ramóvo oĩhague mbokapurã ovevéva Kúva ypa'ũme) oñepyrũ pehẽngue pyahu ko ñorairõme, ko pehẽnguépe jahecha Chína ha Joaty Soviétiko ojopoírõguare (he'ise nomba'apovéima hikuái oñondive) ha upéicha komunísta kuéra apytépe ikangyve jekopyty, upe aja Hyãsia, oñoirũ va'ekue Tetãvore Joapykuéra rehe, oñepyrũ ohekave heko sãsorã omba'apo hag̃ua ha'eño ha hi'ári osẽ avei OTAN atýgui. Ary 1968 aja Joaty Soviétiko ondyry Chekía-Elovákia rehe ombopaha hag̃ua upe ojehero va'ekue Praga Arapoty (Chekía-Elovákia ojerurérõguare heko sãsove), upe aja Tetãvore Joapykuérape oiko guyryry umi apytépe ohekáva tekoiterape opaite tetãyguápe ha umi oñemoĩva Vienã ñorairõ rehe. Ary 1960 ha 1970 apytépe, oiko jeku'e guasu tetãnguéra avano'õme oheka oñondivepa toiko py'aguapy ha ñorairõ'ỹ. Tapichakuéra ono'õ oñemoĩ hag̃ua mboka guasu okapúva rehe, ani hag̃ua tetãnguéra oipuru umi mboka,ha hetaite oñembyaty va'ekue oñombohovái hag̃ua ñorairõre. Amo 1970 arykuérape, mokõi aty (Kuarahyreikegua ha Kuarahyresẽygua) mbeguehápe oñepyrũ ojojekopyty oheka hag̃ua py'aguapy ha ñorairõ'ỹ, upéicha oñepyrũ pehẽngue pyahu ojehechahápe tetãnguéra iñakãguapyve ha oñemongeta ohekávo ñe'ẽ peteĩ ani hag̃ua ojeipuru rei mboka guasu okapúva. Ojehecha avei Tetãvore Joapykuéra ha Chína Tetarã Retã ijekopyty oñemoporãha ha Joaty Soviétikore oñemokangyve. Ko ñorairõ pehẽngue py'aguapýva opa oñepyrũvo Joaty Soviétiko ha Ahyganitã ñorairõ ary 1979-pe. Amo 1980 arykuéra tetãnguéra jekopyty ojehecha jey tesaparápe. Tetãvore Joapykuéra ojopyve Joaty Soviétiko viru remimono'õ rupi, tetãnguéra ambuéve jekopyty rupi ha mboka jeporu rupi, hi'ári ohasa asýma Joaty Soviétiko iviru remomono'õ ndokakuaavéigui. Arykuéra 1980 mbytépe, ruvicha soviétiko pyahúva Mikhail Gorbachev omoinge hetã rekorãme ñemyatyrõ omoambue hag̃ua heta mba'e, umi ñemyatyrõ ojehero va'ekue Glásnost (1985-pe oheja va'ekue toiko mba'e oporomomarandúva hekosãsóva) ha Perestroika (1987-pe oheja va'ekue tetãygua viru remimono'õ heko sãsove) ha'e avei oipe'a mbaretekue ñorairõhára soviétiko Ahyganitãgui. Kuarahyresẽ Európape oñembotuicha tetãnguéra rembipota isãsorã ha Gorbachov ndoipuruséi ñorairõhára aty umi tetãme, upéicha oñepyrũ Sinatra Reko, ojeheroháicha Gorbachov ome'ẽve teko sãso umi tetãme. Upévare 1989-pe oñemyasãi guyryry guasu ipy'aguapýva Európa retãnguéra apytépe oipe'a tetã rekuáigui komunistakuéra (Rrumáña mante ndoikói upéicha). Aty ojokuaikuaáva komunísta Joaty Soviétiko katu avei ndaipu'akái hetãme ha osẽ va'erã kuri hetã rekuáigui ojapose rire peteĩ golpe de Estado jasypoapy 1991-me oipe'aségui tetã rekuáigui karai Borís Yeltsin, ombohováiva komunistakuérare. Upéicha opa hekópe Joaty Soviétiko jasypakõi 1991-me, umi tavakuairetã oñembojoaju va'ekue hese ojei ha oñemosãso, ho'a avei umi tetã rekuái komunísta Áfrika ha Ásia pegua. Ñorairõ Ro'y réra ypy Opávo Ñorairõ Guasu Mokõiha, haihára George Orwell oipuru «ñorairõ ro'y» oñe'ẽ hag̃ua heta mba'ére You and the Atomic Bomb arandukápe, osẽ 19 jasypa 1945-pe kuatiañe'ẽme héra Tribune. Peteĩ arapýpe oiko meméva tesaparápe ñorairõre ikatu ojeipuruhápe mboka guasu oipurúva tumingue'a rendyry (energía atómica), Orwell ogueromandu'a umi mba'e James Burnham he'i akue peteĩ yvóra oñombohováiva rehe ha ohai: Orwell avei ohai jey The Observer kuatiañe'ẽme ára 10 jasyapy 1946-me «Mosku amandaje rire ku jasypakõi ohasámava, Rrúsia oñepyrũ ojapo peteĩ ñorairõ ro'y Tavetã Joaju ha Vyretáña Mburuvi rehe». Karai Bernard Baruch oipuru rae ko ñe'ẽngue oñe'ẽ hag̃ua ko ñembohováire ojapo Joaty Soviétiko ha Tetãvore Joapykuéra, ha'e akue Tetãvore Joapykuéra ruvicha pytyvõhára, ára 16 jasyrundy 1947-me. He'i Baruch: «aníke jajavy: ñañapymi niko peteĩ ñorairõ ro'ýpe». Tapichakuéra oñepyrũ oipuruve ko ñe'ẽngue osẽ rire aranduka ojapo haihára Walter Lippmann héra The Cold War. Ha'e ombohovái oipe'aha ko ñe'ẽngue la guerre froide pegua, Hyãsiañe'ẽ ñe'ẽngue ojeipuru meme va'ekue amo 1930 arykuéra jave. Mandu'apy Joajuha Pearl Harbor ha'e niko y ndahypýiva yvypóra oipuru ygarupáicha ojejuhúva peteĩ ypápe upe ypa'ũme hérava Oahu, Hawái retãvorépe. Ojejuhu kuarahyreike gotyo upe tetãvore tavusúgui, Honolulu, ha Tetãvore Joapykuéra oipuru ko ypa omoĩ hag̃ua ijaty oñorairõva yguasúpe. Hembiasakuépe oiko 7 jasypakõi ary 1941-me Hapõ ondyry ko ypa'ũre ohundi hag̃ua Tetãvore Joapykuéra aty ñorairõhára Paraguasu Py'aguapýgui, upéicha ko tetã oike Ñorairõ Guasu Mokõihápe. Mandu'apy Tetãvore Joapykuéra Joeseph Robinette Biden Jr. (Pennsylvania, 1942) ha’e peteĩ sãmbyhyha ha momaranduharakue ta'ãngambyrýpe, 46ha Tetã peteĩ reko Amérikagua tendota. Biden ha’e Tetã peteĩ reko Amérikagua tendota 20 jasypeteĩ 2021 guive ha orekora’e 78 ary ijeporavóvo, tendota tujaiteve tetãgui. *** Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Natalia Krivoshein de Canese heñóikuri ára 7 jasypo ary 1926-pe, táva Prága-pe, ha’éva Chekía retã tavaguasu. Itúva herava’ekue Nicolás Krivoshein ha isýkatu Nina Lomshcov, mokõivéva heñoiva’ekue Rrúsia retãme. Ary 1930-pe og̃uahẽkuri hikuái Paraguay retãme. Itúvango oĩkuri Facultad de Físicas y Matemáticas de la Universidad Nacional de Asunción mopu’ãhare apytépe, ko’ág̃a hérava Facultad de Ingeniería (Apokatu Aranduo). Natalia Krivoshein oñemoarandúkuri Mitãmbo’ehao Antequera y Castro-pe ha Mbo’ehao Italiano-pe. Upéi, oñemoarandúkuri Mbo’ehao Internacional-pe. Tetã Mbo’ehaovusu Paraguayguápe oñemoarandúkuri apokatúpe ndaikatúiva omohu’ãkuri. Upéi oñemoarandúkuri Guarani ñe'ẽ mbo’ehararã Instituto de Lingüística Guarani (Idelguap)-pe oikohaguépe chugui mbo’ehára ha upe rire oiko ichugui Guarani ñe’ẽ mbo’ekuaahára Instituto Superior de Lenguas, Facultad de Filosofía UNA-pe. Natalia Krivoshein oikókuri paraguája okakuaapávo. Omendákuri Arquímedes Canese rehe, pohãnohára, hendive oguerekókuri poteĩ ñemoñare: Jorge, Ricardo, Marta, Juan Carlos, Miguel ha Andrés. Hemiarirõ, tembikuaajára Valentina Canese, ha’e Instituto Superior de Lenguas UNA Sãmbyhyhára Guasu. Natalia Krivoshein de Canese niko mbo’ehára, tembikuaarekahára ha Kuatiahaipyre Ñe’ẽkõi Ñemitỹ (1977) mopu’ãhare ha sãmbyhyhára, Feliciano Acosta ha Tadeo Zarratea ndive. Avei Ateneo de Lengua y Cultura Guarani (1985) mopu’ãhare. Hembiapoita apytépe oĩ ko’ãva: “Gramática de la Lengua Guarani” (1983) ha “La educación bilingüe para el Paraguay” (1986). Graziella Corvalán ndive ohaíkuri “El español del Paraguay en contacto con el Guarani” (1987). Feliciano Acosta ndive katu ohai ñe’ẽngueryry Guarani-Español “Ñe’ẽryru” (1990), “Ka’i rekovekue” (1994), “Ka’i rembiasakue” (1994), “Tetãgua remimombe’u” (1996) ha “Mombe’ugua’u” (1999). Tadeo Zarratea ndive ohaíkuri “Morangu, fábulas y cuentos populares universales” (2004). Natalia Krivoshein de Canese omanókuri ára 14 jasypoapy ary 2019-pe, táva Paraguaýpe, ha’éva Paraguay retã tavaguasu. *** 7 DE MAYO DE 1926: NACIMIENTO DE NATALIA KRIVOSHEIN DE CANESE, Ohai: David Galeano Olivera. Krivoshein Angel Antonio Gini Jara - Paraguaigua ñe’ẽ’asãihára, tavarandukuaahára, tembikuaarekahára, ñoha’ãngahára, haihára ha mbo’ehára. Niko heñoiva’ekue Táva Pirivevúipe, Tetãpehẽ Cordillera, Paraguay Retãme; ára 4 jasypo ary 1950-pe. Itúva herava’ekue Angel Elías Gini Otazo ha isýkatu Lidia Jara Zárate. . Hembireko niko Hilda Mercedes Quevedo ha iñemoñarékatu: Angel Daniel ha Humberto. Ary 1969-pe oñepyrũ omba’apo ñoha’ãngápe, hetave apytépe: Matías Ferreira Díaz, Mercedes Jané, Teresita Pesoa umíva ndive ha avei Guarani Ñoha’ãnga Aty Moliniers-Romero Cueto ndive. Ary 1972-pe oikókuri chugui Ñe’ẽmyasãihára ha Ñoha’ãngahára omohu’ã rire iñemoarandu Tavagua Mbo’ehao Puhoe ha Ta’ãngambyry Ñe’ẽmyasãihararãme (Escuela Municipal de Locución Radial y Televisiva “Roque Centurión Miranda”). Avei omba’apojepe ñoha’ãngaháraramo heta ta’ãngamýime, péicha, “Boquerón” (1974), “Capanga” (1978) ha “Miss Ameriguá” (1993). Omba’apojepe ta’ãngambyrýpe Miguel Angel Rodríguez ha Ray Armele ndive. Ary 1976-pe omoheñóikuri ha oisãmbyhy ñe’ẽ’asãi “Ñane Retã Purahéi” Puhoe Nuevo Mundo rupi oĩva táva San Lorenzo-pe, Pedro Moliniers ñemoirũ reheve. Ary 1990-pe upe ñe’ẽ’asãi osẽkuri FM Fernando de la Mora rupive, arateĩ jave 17 aravo guive 20 aravo peve, avei David Galeano Olivera pytyvõ reheve. Upe ñe’ẽ’asãi osẽjepe avei Radio Nacional del Paraguay rupive, upéicha avei Puhoe Ysapy FM rupi ha upépe hérakuri “Ysapy purahéi” ha Puhoe Yvytu FM rupi ha upépe hérakuri “Yvytu pepóre purahéi”. Angel Antonio Gini Jara oĩjepe avei ñe’ẽ’asãi “Cardinal Folklórico”-pe, osêva Puhoe Cardinal rupi, Rodolfo Schaerer Peralta, Stilver Cardozo, Elpidio Alcaraz Segovia ha Nelson Resquín ndive. Omba’apo rire 47 ary Tavao Paraguaýpe, oñembohekopytu’u oĩ rire Tavagua Mbo’ehao Ñe’ẽmyasãihararã Sãmbyhyháraramo. Avei ombo’ejepe Escuela Nacional de Educación Física-pe. Ary 1974 oñepyrũkuri Judo ra’ãkuaa ha upépe oiko ichugui mbo’ehára – 6° dan. Angel Antonio Gini Jara-gui oiko Táva Paraguay Ñemoñare Poravopyre ára 3 jasypoapy ary 2017-pe. Hembiapoita apytépe, oĩ ko’ãva: “Rubito Medina – Magistral intérprete de nuestro folklore” ha “Samuel Aguayo, una gloria del folklore”. Angel Antonio Gini Jara omanókuri Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme, ára 7 jasyrundy ary 2019-pe. Joaju ANGEL GINI - YOUTUBE *** ANGEL ANTONIO GINI JARA, Ohai: David Galeano Olivera. Gini Jara Tito Acuña, Paraguay retã ysapu jarýi, heñóikuri ára 6 jasypoapy ary 1952-pe, Táva Caballero, Tetãpehẽ Paraguari, Paraguay Retãme. Héra tee niko Justo Ilidio Acuña Vera. Itúva herava’ekue Ilidio Facundo Acuña López, ha’éva purahéi mbo’ehára Caballero-pe ha isýkatu Asunción Dominga Vera Velázquez. Tito Acuña omendákuri Eve del Rosario Domínguez Enciso rehe ha iñemoñarekuéra niko: Iván Daniel, Justo Javier, Eve Karina ha Jorge Antonio. Ijoyke’ykuéra katu ha’e: Juan, Digno, Hugo, Oscar, Ma Asunción, Leticia, Estela, Enrique, Nilda ha Teresa. Tito orekórõguare pokõi ary, itúva ombohetia’éma ichupe ombopu hag̃ua ysapu ha péicha oñepyrũkuri. Ary 1959-pe, Tito ijoyke’y Digno ha iñangirũ Pablo Rojas, imitã’írõ gueterei, omoheñóikuri peteĩ atypu imbo’ehao “Mcal. Francisco Solano López”-pe itavapegua ha opurahéimakuri hikuái vy’aguasuha rupi, Tito Acuña omoheñóikuri ijatypu peteĩha hérava “Los Canarios”, ary 1964-pe. Imitãrusúrõ, ary 1966-pe, oĝuahẽkuri táva Paraguaýpe y oikékuri Vicente Santacruz atypúpe ha uperire ary 1977-pe oikékuri atypu Los Zorzales Guaraníes-pe, omotenondéva Ireneo Ojeda Aquino. Ary 1975 guive ary 1980 peve ombopujepékuri heta tetã Suramérika ha Centroamérika-gua rupi. Ary 1980 guive ary 1984 peve ombopujepékuri heta tetã Europa-gua rupi omoirũvo Lorenzo Pérez-pe (Los Pérez y Pérez-pegua). Ijoyke’y Digno ndive oĩjepékuri heta atypúpe, umíva apytépe pe herakuãveva’ekue, ary 1984 guive, Juan Carlos Oviedo ha Los Hermanos Acuña. Ipahaite gotyo, ojapókuri hikuái peteĩ atypu Rolando Ojeda ndive. Ha’ekuéra tapiaite omyasãi purahéi ñanemba’éva. Ojoavy hag̃ua ambue ysapu mbopuháragui, Tito Acuña omoheñói ha omoherakuã mombyry pe Ysapu Jeroky, omoñepyrũmava’ekue oĩrõguare mbo’ehaópe, poteĩha mbo’esyrýpe. Tito Acuña rembiapokue niko ko’ãva: “Ndéve g̃uarã Caballero Pueblo” (Pablo Rojas ndive), “Al Sargento 1° Ozuna”, “Ambyasy la Emiliano” (Gerardo Alcaraz ndive), “Ykua Juty” (Baltazar Araujo ndive), “Poema para una amiga”, “A Karina”, “Paso Naranja’y”, “Oviedo Mbarakapu”, “Rosarito” (oikuave’ẽva hembirekópe), “Che korochire”, “Tacho’i” ha “Jutygua jeroky”. Joyke’ykuéra Acuña oikundahajepékuri heta tetãre ha ohechaukajepékuri ikatupyry heta hendápe, ohupyty hikuái heta jopói ha onohẽjepékuri heta karamambepu, ipahapegua Rolando Ojeda ndive. Ha’ekuéra niko oĩ Autores Paraguayos Asociados (APA) ha Artistas, Intérpretes o Ejecutantes (AIE)-pe. Tito Acuña niko puhoe ha ta’ãngambyry myatyrõhára. Ha’eva’ekue virurerekuaHonorable Orden Tercera de San Francisco de Asís (OFS)-pe ha ary 2006 guive 2008 peve ha’ékuri Tupão’i Santa Ana ha San Joaquín motenondehára. Tito Acuña omanókuri ára 18 jasypo ary 2021-pe, táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme, orekórõguare 69 ary. Hetekue oñeñotỹkuri táva heñoihaguépe, Caballero-pe. Joaju TITO ACUÑA – YOUTUBE GUAVIRA POTY – JUAN CARLOS OVIEDO Y LOS HERMANOS ACUÑA CHE LA REINA – LOS HERMANOS ACUÑA Y ROLANDO OJEDA PENSIÓN GRACIABLE *** TITO ACUÑA, Ohai: David Galeano Olivera Acuña, Tito Pearl Harbor rehe oñendyrýrõguare arateĩme pyharevekue 7 jasypakõi ary 1941-me, aviõ aty ñorairõha Hapõ Mburuvi pegua oñeha'arõ'ỹre oñorairõ upe ygarupáre Tetãvore Joapykuéra pegua ojejuhúva Pearl Harbor-pe (Hawaii). Hapõ oha'ã kuri ojoko Tetãvore Joapykuéra pokatu paraguasu Py'aguapýpe, ani ko tetã oipuru imba'e ñorairõhára oipe'a hag̃ua Hapõ rembipota Ñembykuarahyresẽ Ásiare, Hapõ ondyrységui umi yvy pehẽnguére Tavetã Joaju, Hyãsia, Tetãnguéra Yvýi ha Tetãvore Joapykuéra pegua. Ko ñorairõ aja, Hapõ oho ondyry heta yvy pehẽnguére Vyretáña Mburuvi pegua, ypa'ũ Hong Kong-pe, Malásia Vyretáña pegua ypa'ũnguérape ha Singapúra, umi tetãvore ho'a niko ra'e Hapõ poguýpe amo jasykõi 1942-me. Hapõ oipuru akue 353 aviõ ha oñepyrũ ondyry 7:48 pyharevekue, umi aviõ apytépe oĩ va'ekue heta pepo'atã ñorairõha pya'eitéva, aviõ oity mboka okapúva ha aviõ ojapíva, umíva niko oveve poteĩ ygarata pepo'atãrupa guive. Oñembyai umi poapy ygarata ñorarõha guasu Tetãvore Joapykuéra pegua, oime va'ekue ygarupápe, umíva apytépe irundy oñehundi. Umi poapy apytépe, mokõi ojeipe'a jey y guýgui ha irundy oñemyatyrõmba, upéicha poteĩ ygarata ikatu ojeipuru jey oiko aja ñorairõ. Hapõ ondyrývo ombyai avei poapy ygarata ambuéva. Tetãvore Joapykuéragui okañy 188 aviõ, omano 2403 tekove has 1178 ambue hasyite va'ekue. Nondyrýi ramo jepe Hapõ upe tendyry apoha rehe, yga apoha, yga ñemyatyrõrã róga, combustible ha mboka guasu róga ñongatuha, yga yguypegua kuéra rupa ha upe óga guasu ojejuhuhápe ñorairõ ruvichakuéra. Hapõgui okañy 29 aviõ ha po yga yguypegua imichĩva, omano 65 tekove. Upéicha vei, oñemoĩ ka'irãme peteĩ Hapõygua ñorairõhára. Pearl Harbor rehe oñendyrýrõguare heta omomba'embyasy Tetãvore Joapykuéra retãyguakuérape ha ogueraha ko tetã Ñorairõ Guasu Mokõiha jeiképe, oñeñorairõhápe Európape ha Paraguasu Py'aguapýpe. Oñendyry rire, ára ambuévape 8 jasypakõi, Tetãvore Joapykuéra omoañete hekópe oimeha ñorairõme Hapõ Mburuvi rehe. Ñorairõ Guasu Mokõiha ñepyrũme, Tetãvore Joapykuérape hetaite umi oñemoĩ va'ekue hetã jeikeha rehe ñorairõme, hákatu ndojehechavéima umíva ñendyry rire, upéicha avei ko tetã noipytyvõvéima kañyhápe Tavetã Joajúpe ha oñepyrũ katu oipytyvõite ñorairõme. Alemáña nási ha Itália oñepyrũ oñorairõ hekópe Tetãvore Joapykuéra rehe 11 jasypakõime, ko tetã oñepyrũgui oñorairõ mbaretépe upe Ásia retãre Aty Mbyteguágui. Ndaipóri haguére marandu tee Hapõ pegua ñorairõ rehegua, umi mokõi tetã oñoñe'ẽ aja ijejokupytyrã, Tetãvore Joapykuéra ruvicha, Franklin D. Roosevelt, he'i akue ára 7 jasypakõi 1941 ha'eha «peteĩ ára oiko meméta teko vaípe». Hapõ nomomarandúi haguére hekópe ha'e oñorarõse Tavetã Joapykuérape, ha upéicha Pearl Harbor rehe oñendyrýrõguare oñemoĩ tekojoja renondépe upe amandaje guasúpe Tókio pegua ombohekojojahápe ñorairõ mba'ekuéra, ojehechakuaa ko ñendyry ha'eha peteĩ ñorairõ angaipa. Mandu'apy Joajuha Ñorairõ Guasu Mokõiha Hapõ Ñorairõ Guasu Mokõihápe Tetãvore Joapykuéra Ñorairõ Guasu Mokõihápe 1941 Koréa ñorairõ (koreañe'ẽme: 한국전쟁) ha'e akue peteĩ ñorairõ oiko va'ekue Koréa yvyapýpe ary 1950 ha 1953 mbytépe. Donde se enfrentaron la Tavakuairetã Koréa (térã Ñemby Koréa), oipytyvõ va'ekue hese heta tetã ñorairõhára aty Tetãvore Joapykuéra omyakã va'ekue; ha Koréa Tetarã Retã Jekopytyjojáva (térã Yvate Koréa), oipytyvõ va'ekue hese Chína Tetarã Retã ha Joaty Soviétiko. Ko ñorairõ ojehu Ñorairõ Ro'y ñepyrũ aja. Amove 3 sua tetãygua omano ha haimete 15 % opaite Yvate Koréa retãyguágui omano, upéicha oĩ umi ñorairõ hetaitevéva tapichakuéra omano apytépe. Po ary mboyve, opa rire upe Ñorairõ Guasu Mokõiha, Tetãvore Joapykuéra ha Joaty Soviétiko oñoñe'ẽpeteĩ ombovo hag̃ua Koréa mokõi pehẽnguépe. Ija'opyre paralélo 38 rupi umi mokõi tetã rembe'y, Yvate opyta Joaty Soviétiko poguýpe ha Ñemby Tetãvore Joapykuéra poguýpe. Ñavõ ã mokõi tetã mbaretete oisãmbyhy tojejapo hag̃ua ijyvy pehẽnguépe Tetã ipyahúva, umíva opytáne peteĩteĩ chugui mokõi tetã mbaretete pu'aka guýpe: Koréa Tetarã Retã Jekopytyjojáva ha Tavakuairetã Ñemby Koréa. Oĩramo jepe oñemongeta va'ekue oñemopeteĩ hag̃ua Koréa, jasykuéra aja ko ñorairõ mboyvemi, oñepyrũma hikuái oñokarãi mimi ha peteĩteĩ ohasa pe ambuéva yvy pehẽnguépe amove paralélo 38 mboypýri. Oñokarãi vaietéma ha oñepyrũma hikuái oñorairõ Yvate Koréa ondyry ramo guare Ñemby Koréa rehe ára 25 jasypoteĩ 1950-pe. Tetãvore Joapykuéra oho oipytyvõ Ñemby Koréare omosẽ hag̃ua umi ondyry va'ekue hese. Mokõi jasýnte aja, umi oho oipysyrõ hag̃ua Koréare ojevy va'erã amove Pusan-pe (yvy pehẽnguemi amo ñemby kuarahyresẽ Koréa yvyapy apýra), ha amónte umi Yvate Koréa ñorairõhára oñemombyta. Tetãvore Joapykuéra ha tetãnguéra ambuéva ONU omyakãva oñeha'ãmba pya'eite ha ondyry Yvate Koréare, upéicha ombojevy umíva amo paralélo 38 yvate gotyo, haimete oguahẽ hikuái ysyry Yalu peve. Upe aja oike ñorairõme Chína Tetarã Retã oipytyvõ hag̃ua Yvate Koréare, ha Joaty Soviétiko ome'ẽ chupekuéra mboka opaichagua. Upéicha Chína ñorairõhára aty omboguevi umi ondyry va'ekue Yvate Koréa amove paralélo 38 ñembýme. Ary 1953-pe, ñorairõ ikangypa peteĩ jekupytyha rupi, upéicha ojejapo jey hekópe ñemboja'o umi mokõi Koréa mbytépe, paralélo 38 hi'aguĩ, ojejapo avei Koréa yvy pehẽngue iñorairõha'ỹva, yvy pehẽnguemi 4 km ipykuéva ã mokõi tetã mbytépe. Tetãnguéra Joaju (ONU) oikénte ko ñorairõme ojejapo rire heta amandaje ha ñemongeta, upéicha ojeiporavo toipytyvõ hag̃ua Ñemby Koréa rehe. Upe guive, sapy'apy'a ã tetã oñokarãimi jey. Mandu'apy Joajuha The Korean War and Its Origins en la Harry S. Truman Library & Museum (en inglés) Situación actual de la Península de Corea (en inglés) Información sobre la Guerra de Corea. Artículo: «Conozca los orígenes del conflicto entre las dos Coreas», en La República (Perú) (30 de marzo de 2013) Ñorairõ Yvatekorea Yvykorea 1950 1951 1952 1953 São Caetano do Sul ha'ehína peteĩ táva Vrasilpe, tetãvore São Paulope. Ary 2019 ko táva oguerekova 161.127 tavayguakuéra. São Paulo táva Kóva niko ndaha'éi Paraguasu Py'aguapy ñorairõ, oñeha'ãrõguare Chíle, Perũ ha Vorívia 1879 guive 1883 peve. {{Ficha de conflicto militar |nombre_batalla = Paraguasu Py'aguapy ñorairõ |imagen = PacificWar artwork.jpg |descripción_imagen = Yvatégui guy gotyo, asúgui akatúa gotyo: Pearl Harbor rehe oñendyrýrõguare; Aviõ Midway ñorairõme; Tetãvore Joapykuéra ñorairõhára Okinawa-pe; Hirochíma ha Nagasáki ojekapupárõguare |conflicto = Ñorairõ Guasu Mokõiha |fecha = 7 jasypakõi ary 1941-2 jasyporundy ary 1945 |lugar = Kuarahyresẽ Ásia, Ñemby Ásia, Ñembykuarahyresẽ Ásia, ha paraguasu Py'aguapy |resultado = Umi Oñoirũva ipu'aka Opa Ñorairõ Guasu Mokõiha Ho'a Hapõ Mburuvi Oiko gueteri Chína retãygua ñorairõ Európa retãnguéra mbaretekue ikangyve ikoloñakuérape, mbeguehápe oñepyrũ hikuái oipe'a ikolóña Ásiagui |territorio = Tetãnguéra oñoirũva oñembojára Hapõre Ojeipe'apa umi Hapõ ñorairõhára Chínagui Oñemosẽ Koréa ha Manchúria Hapõ poguýgui, Koréa oñemboja'o Ojehasa ONU-pe opaite Hapõ ypa'ũnguéra ojejuhu va'ekue Paraguasu Py'aguapy pehẽngue mbyteguápe }} Paraguasu Py'aguapy ñorairõ oiko va'ekue upe paraguasúpe ombohéra ko ñorairõ, Paraguasu Py'aguapy ypa'ũnguérape ha Kuarahyresẽ Ásiape, ary 1941 guive 1945 peve. Amo ary 1937-pe, Hapõ oñepyrũ jey oñembotuicha Chína rehe, upéicha oñepyrũ Chína-Hapõ ñorairõ mokõiha. Oñorairõ rire mokõi jey Joaty Soviétikore, ha nosẽ porãitéi, Hapõ oñembojára Indochína rehe, upe aja ha'e akue Hyãsia kolóña, oha'ãgui opa upe ñorairõ mbuku Chínare. Tavetã Joaju, Tetãvore Joapykuéra ha tetãnguéra ambuéva hembipota hetáva ko Yvy pehẽngue rehe ombohovái Hapõre ha ojoko hikuái ko tetã imba'e ñemu, upéicha ojehecha tesaparápe ko tetã ikatúgui imboriahuve. Ndaiporivéima jekupyty porã, Hapõ ondyry sapy'ánte heta yvy pehẽnguére oĩ va'ekue tetã mbaretete poguýpe: Tetãvore Joapykuéra, Tavetã Joaju, Tailándia ha Olánda, jasypakõi 1941 aja, ha nomomarandúi avavépe oñorairõseha. Hapõ ondyry ramo jepe Tetãvore Joapykuéra ñorairõhára aty rehe Paraguasu Py'aguapýpe, ndaikatúi oipe'apa, omokangy katu upe tetã ñorairõhára aty. Upe aja, Hapõ oñembojára Filipínare, Malásiare, Miama, Kuarahyresẽ Indiakuéra Olánda pegua rehe, Hong Kong rehe ha oha'ã oguahẽ paraguasu Índiko peve 1942 aja. Hákatu upe aryitépe Hapõ ndaipu'akavéima, osẽ vaiete upe Autarália yguasu ñorairõme ha Midway ñorairõme. Umi ary riregua, Hapõ ondyry gueteri Chína retãre, hákatu upe tetã rekuái noñeme'ẽi. Tavetã Joaju ñorairõhára kuéra ndaikatúi oñembojára jey Miamáre, hákatu ipu'aka porã oipe'ã jejopy vaígui Índia. Oñemotenonde haguére Tetãvore Joapykuéra oparupi paraguasu Py'aguapýre, ojehu ñeha'ã vai ituichaitéva yguasúpe ojeheróva ko'ãga Filipína yguasu ñorairõ, upépe niko Hapõ ohasa asy ha oñehundi chugui heta mba'e ñorairõrã ndaikatuvéima oñemyatyrõ jey va'ekue, oñembyaive katu amo Leyte parapyte ñorairõ aja. Upe guive, Tetãvore Joapykuéra omyakã ha oñemotenonde imbaretekue tuichaitére hetaitégui ygarata ñorairõrã paraguasu Py'aguapýpe. Amo ary 1945 aja, tetãnguéra oñoirũva oñembojára jey Miamáre, Gynéa Pyahúre, Vonéore, Filipínare, ypa'ũnguéra Aleutiána rehe ha heta ypa'ũmi ambuéva Hapõ retãgui, ha oñembosako'i hikuái oñorairõ vai upe Hapõ ypa'ũ tuichavévape. Hákatu ndojehúi upéicha, Tetãvore Joapykuéra oitýgui Hirochíma ha Nagasáki ári mboka guasu okapúva amo jasypoapy 1945-pe ha Joaty Soviétiko ondyrýgui Manchúria rehe, oĩ va'ekue Hapõ poguýpe 1931 guive. Hapõ oñeme'ẽ hekópe ára 15 jasypoapy ary 1945-pe. Opávo paraguasu Py'aguapy ñorairõ opa avei Hapõ mburuvi, upéicha oiko Tetãvore Joapykuéragui tetã mbaretevéva upe paraguasúpe, Tavetã Joaju ha Hyãsia ikangyve upépe. Joaty Soviétiko poguýpe oĩ gueteri ijyvy pehẽngue Kuarahyresẽ Ásiape ha upéi oike avei Koréa ñorairõme. Umi oñorairõ va'ekue niko Hapõ peteĩva, ha ambuéva tetãnguéra oñoirũva Ñorairõ Guasu Mokõiha pegua, ko atýpe niko oĩ Chína, Tetãvore Joapykuéra, Tavetã Joaju, Autarália, Filipína, Olánda ha Selánda Pyahu. Joaty Soviétiko nondyryse voíri Hapõre 1939-pe, ha ndoikéi ko ñorairõme ojeity peve Hirochíma ha Nagasáki ári mboka guasu okapúva. Tailándia fue convencida tras el inicial ataque japonés de unirse a su bando. Alemáña nási ha Itália avei oñoirũ va'ekue hikuái Hapõre ha omondo iñorairõhára kuéra paraguasu Py'aguapýpe oipytyvõ hag̃ua Hapõre 1940 ha 1945 mbytépe. Mandu'apy Joajuha Karaiñe'ẽme Ataque a Pearl Harbor El ataque a Pearl Harbor Ñorairõ Guasu Mokõiha 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Vanuátu, héra teéva Tavakuairetã Vanuátu (bislama ñe'ẽme: Ripablik blong Vanuatu; ingleñe'ẽme: Republic of Vanuatu; Hyãsiañe'ẽme: République de Vanuatu), ha'e niko peteĩ tetã hekosãsóva heta ypa'ũme ojejuhúva, paraguasu Py'aguapy pehẽngue ñembyguápe. Ko ypa'ũ aty, oñepyrũ va'ekue peteĩ yvyratáicha yma guareite, ojejuhu amo 1750 km kuarahyresẽ ngotyo Autarália retãgui, 500 km yvate kuarahyresẽ ngotyo Kalendóña Pyahu ypa'ũgui, kuarahyreike gotyo Fíji retãgui ha ñemby gotyo Salomõ Ypa'ũnguéra guive, ojejuhu Gynéa Pyahu hi'aguĩ. Vanuátupe oiko umi tapicha Melanésia pegua hetaite ára aja. Umi Europagua oguahẽ ramo upépe ary 1606 aja, karai Pedro Fernández de Quirós, ygarata ruvicha, oguahẽ raẽ. Saro'y XVIII sapy'ánte ou tapicha Európa retãnguéra ambuéva pegua. Amo 1880 arykuéra Hyãsia ha Tavetã Joaju oñemomba'ese ko ypa'ũ atýre, ha ary 1906 aja iñe'ẽ peteĩ oisãmbyhy joaju Vanuátu rehe. Umi 1970 ary aja, oñepyrũ tapichakuéra ko ypa'ũ aty pegua ojerure hetã hekosãsorã, ha ary 1980-pe oñepyrũ kuri Tavakuairetã Vanuátu. Ko tetã añónte upe Oseanía retã iñe'ẽ teéva hína Hyãsiañe'ẽ. Mandu'apy Joajuha Sitio web de la Oficina Nacional de Turismo de Vanuatu Pastora Concepción Céspedes niko ohókuri Cháko Ñorairõme imembypeteĩmi rapykuéri hérava Francisco Céspedes ha ohasávo umi ára, peteĩ ko'ẽ jasyapygua ary 1933-pe, oñemombe'úkuri chupe imemby Francisco omanohague Campo Jordán ñorairõme. Pastora, ñepyrũrãme ndogueroviaseiva'ekue upe marandu, ohókuri Muñoz guive (ko'ág̃a hérava General Díaz), yvy rupi, Campo Jordán meve, ohekávo imembymi ohayhuetévape. Ipahápe ojuhúkuri imemby amyrỹi ha oguerúkuri Campo Jordán guive Fortín Muñoz meve ha upépe ha'etévoi oñotỹkuri Francisco-pe. Opávo Cháko Ñorairõ, Pastora omopu'ã peteĩ tapỹimi imemby tyvyty yketére oikohaguépe 24 ary. Ára 10 jasyteĩ ary 1959-pe, Pastora rogaykeregua ojuhúkuri chupe hekove'ỹre oñañuãhápe hatã porã imemby kurusumi. Pastora niko oñeñotỹkuri imemby Francisco ykerete. Péicha oiko ha péicha omanókuri ko kuña ijojaha'ỹva ohayhuetereirasava'ekue imembýpe ha omano rire oñeñotỹva'ekue ijykére oĩ hag̃ua tapiaite hendive. *** PASTORA CONCEPCIÓN CÉSPEDES, GUARANÍME, Ohai: David Galeano Olivera. Cespedes Hong Kong, ojehero teéva Hong Kong Retãvore Iñesãmbyhy Ikoéva Hong Kong Chína Tetarã Retã pegua, ha'e niko peteĩ umi mokõi tetãvore iñesãmbyhy ikoéva apytépe Chína Tetarã Retãme ojejuhúva, upe ambuéva hína Makáo. Ojejuhu Kuarahyresẽ Ásiape, ha ijyvy apekue jerére oĩ upe para Ñemby Chína ñemby gotyo ha yvate gotyo Chína retã, kuarahyreike gotyo ojejuhu Makáo, amo Itaveratĩ ysyry rembe'ýpe. Ijyvy apekue niko 1104.4 km² oñemohendáva upéicha: Hong Kong ypa'ũ, Kowloon ha umi Tekoha Pyahu. Upépe oikove amo 7.500.000 tapicha. Hong Kong rembiasakue ipukuite ha yvypóra oiko upépe 6.000 ary ojapo. Amo ary 214 a. C. ha 1842 mbyte, oime va'ekue Chína Mburuvi poguýpe oiko chugui peve kolóña Vyretáña pegua, upéicha ojehu oikógui upe ópio ñorairõ peteĩha ha ojejapógui upe rire Nangĩ Jekupytyha (tekorã ojejapo va'ekue toiko py'aguapy Chína ha Tavetã Joaju apytépe). Ko kolóña oiko va'ekue Hong Kong-gui hi'are haimete 150 ary, upe aja tuichaite oñemoporã porãve. Oiko aja Ñorairõ Guasu Mokõiha, Hapõ oñembojára Hong Kong rehe ary 1945 peve, upe rire oike jey Vyretáña Mburuvi poguýpe. Hákatu ary 1997-pe oñembohasa Hong Kong ñesãmbyhy Chínape guarã. Mandu'apy Joajuha Departamento de Estadísticas y Censo Portal del Gobierno de Hong Kong Chína Tetarã Retã Ayrton Senna da Silva (São Paulo, Pindoráma; 21 jasyapy ary 1960-Imola, Itália; 1 jasypo ary 1994) ha'e akue peteĩ mba'yrumýi pya'eite omboguatáva oñeñanihápe, ha'e Pindoráma pegua. Mbohapy jey ipu'aka Fórmula 1 ñani rembiesaráipe, Senna katu oĩ umi ipu'akavéva ha oñemotenondevéva apytépe ha hetaite he'i ha'e niko pilóto pya'evevaha ijojaha'ỹva. Upe kuatiañe'ẽ herakuã héra Autosport 2009 aja oñe'ẽ 217 pilóto ndive (mba'yrumýi pya'eite omboguatáva) Fórmula 1 rehegua ojeiporavo hag̃ua umi pilóto ikatupyryvéva, ha omyakã kuri pe tysýi Ayrton Senna. Ko pilóto oñani heta atyvetépe: Toleman, Lotus, McLaren ha Williams, ary 1984 ha 1994 mbytépe, ipu'aka Fórmula 1 ñani rembiesarái pavẽme 1988, 1990 ha 1991-me, osẽ mokõiha 1989 ha 1993-pe, mbohapyha 1987 arýpe ha irundyha 1985, 1986 ha 1992-me, upéicha ojehecha 41 jey ipu'aka (poteĩ jey Mónako Jopói Guasu ñeñaníme, mba'e ijojaha'ỹva ko'ãga peve). Ayrton Senna omano imba'yrumýi oñembota vaíre Tamburello ñeñaníme, tape vore ikarapãitévape, ojejapo aja San Marino Jopói Guasu 1994 rehegua. Peteĩ mba'emi po'i ha puku kuarepoti ijapopyre osẽ imba'yrumýigui ha oike iñakãme, oikutu vai chupe ha omano. Pindoráma rekuái ojapouka mbohapy ára ñembyasyrã orojahe'o hag̃ua omano rire Ayrton Senna, amove peteĩ sua tapicha oho iñeñotỹme. Herakuãitégui ojegueromandu'a chupe oparupi. Omano guive Ayrton Senna ha Roland Ratzenberger hetaite oñemoporã Fórmula 1 ani hag̃ua oiko jey upéicha. Mandu'apy Joajuha Sitio web memorial Tekove Pindoramagua Heitor Villa-Lobos, compositor, maestro, violonista, violoncelista, pianista ha tekombo’ehára purahéipe Brasilgua. Ohechaypy va’ekue yvy Rio de Janeirope pe ára po jasypo 1887 pe ha ojehekýi upépe papokõi jasypateĩme. Ha’e tuichavéva compositor século XX Brasilpe. Ohai hetaiterei aranduka Ópera, Sinfonia, purahéi atýpe guarã, mba’epuhára ha’eñópe guarã ha avei opaichagua mba’epukuaaha. Ohai Ciclo das Bachianas Brasileiras, omomba’évo mba’kuaahára Huã Sevastiã Bach. Heta mba’ekuaa apytépe oĩva’ekue, purahéi “O Trenzinho do Caipira”. Villa-Lobos avei ojekuua chupe “Tuhu”, ojehero isy oherohaguéicha. Oho va’ekue oparupiete omosarambi purahéi. Ojekuaa avi chupe “Índio de Casaca”. *** Tekove Pindoramagua Frédéric François Chopin ha'e compositor ha pianista Poloñagua. Ohechaypy va’ekue yvy Zelazowa Wolape, Varsóvia jerére, tetã ruvicha Poloña pe peteî jasyapy 1810pe ha amano Parĩ, Hyãsiape pe papokõi jasypa 1949pe. Ha’e ojekuaa tuichavéva compositor piano pegua século XIXpe. Ohai hetamba’e opytáva ága peve ohechauka mba’éichapa heko Polonês, upéicha avei Polinaises ha Marzurkas. *** Tekove Poloñagua Awaju Poty: mbo’ehára mba’eapohakuaáva Awaju Poty, téra añetegua, João José De Félix Pereira, ohechaypy va’ekue kuarahy Curitiba – Prme, mokõipaapy 1957pe. Omohu’ã kuaapy piano rehegua mbo’ehaovusu Paulista de Arte da Academia Paulista de Música oguereko mbo’ehára ramo mba’epukuaahára Laura Abraão ha mba’epukuaahára Sebastian Benda. Avei omuhu’ã ikuaapy Composição musical pe mbo’ehaovusúpe voi oguereko mbo’ehára ramo Mbo’ehára Hans Koellreuter. Mestre ramo “Comunicação e Semiótica” PUC/São Paulo. P rupi ha Doutor ha upeiguavéva “Ciências da Religião" UMESP\São Paulo rupi. Mbo’ehára omoñepyrũypy va’ekue ñembokatupyry “Musicoterapia" Mbo’ehaovusu Artes Paranáme ha ñembokatupyryrã "Composição ha Regência" mbo’ehao mba’embopuhára ha Belas artes Paranáme, táva Curitibape. Ombo’e omoha’anga haĝua mba’epukuaa kuãmeguáva Mbo’ehaopavẽ Amasóna Manauspe. Oguereko heta jejapopyre mba’ekatupyryrã ha’eñorã, aty Câmara ha Sinfônicape guarã. Avei mba’e katypyryrã jerokýpe, mboha’angápe, jehechaukarãme ha cinema oje’eha. Ha pe katupyryete rete rehegua “PA-Kya”, oguereko ku’a rehegua hũva Arqueriape. Oñeha’ã oñembokatupyry hérava armas de cortepe ha ñeñangarekorã. Ha’e peteĩva ruvichaete tetã Guarani Ñandévape. *** Tekove Pindoramagua Salete Chiamulera - pianista Brasilgua. Ohechaypy va’ekue kuarahy mokõipa poteĩme jasyapy 1959 Londrinape, tetã’i vore Paranáme, Brasilpe. Oguereko mokõi kuatia, Brasileira ha Italiana. Italiano ouva’ekue Chiamuleragui, Valle Cadore, Itália yvatévo umía remiarirõre. Mokõi ary jave (1985/1987) oñemoarandu Academia de Música Frédéric Chopin, Varsóviape (Polônia). Oñemoaranduve Piano Ferformance Universidade Kentpe (OHIO/USA) ha doutorado música rehegua Universidade Federal Rio Grande do Sulpe. Oikuaave purahéi F. Chopin ha mokói mba’ekuaahára Brasilpegua, omomorãve Heitor Villa-Lobos iñemoarandúpe. Ojeporekakuaa mba’erechaukaha rehegua purahéi rupive. Salete Chiamulera ha’e mba’ekuaahára pe mba’eapoharã “Hausmusik Brasil: Recitais em família” omoãgui haĝua purahéi ha mba’ekuaa purahéiva ogapyrupiguáva; avei mba’eapoharã “Tuhus: Somos Todos Tuhus!” omoherakuã haĝua purahéi Heitor Villa-Lobos ha pe mba’eapoharã “Mosaicos Bachianos”. *** Tekove Pindoramagua Mario Abdo Benítez (Paraguay, 10 jasypateĩ ary 1971) ha'e niko peteĩ ojokuaikuaáva Paraguái pegua, Paraguái ruvicha 15 jasypoapy 2018 guive ko'ãga peve. Ha'e hína oike kolo'o atýpe, ha'e ohupi tuvicháicha mboyve. Oiko chugui va'ekue senador 2013 guive 2018 peve, ha senado ruvicha 2015, 2016 pe. Ko'ãgaite ramo hina ha'e tendota Paraguái gua, ary 2018 guive, ha oike kuri Horacio Cartes rekovia. Mandu'apy Tekove Paraguaigua Mburuvicha Paraguaigua Angelique Rockas (Londye, ary 1951), ha'e peteĩ mba'eapohára, opurahéiva Yvyáfrika pegua. Joaju Rockas Imdb Angelique Rockas Wikicommons Tekove Yvyáfrika pegua Berlin mongoraha ha'e akue peteĩ mongoraha puku ojeipuru va'ekue táva Berlin rokáicha oñemohembe'yrã Alemáña ára 13 jasypoapy ary 1961 guive 9 jasypateĩ ary 1989 peve. Ombohokái ha omboja'o pe táva Berlin vore ojejuhu va'ekue pe ñemurã rekohápe Tavakuairetã Ñembyatypyre Alemáñame (Kuarahyreike Alemáña), Kuarahyreike Berlin, upéicha niko ha'eño pe táva vore upe Tavakuairetã Jekopytyjojáva Alemáña (Kuarahyresẽ Alemáña) tavusúgui. Ko mongoraha niko techaukaha ojeikuaavéva Ñorairõ Ro'y oikokuévogui ha Alemáña ñemopehẽgui . Pe aty Kuarahyresẽygua (tetãnguéra comunistaJoaty Soviétiko omyakãva) he'i akue ojejapo arã ko mongoraha oñeñangareko hag̃ua Alemáña retãyguakuéra ani hag̃ua ojehecha tesaparápe umi fascista kuéra rehe, oje'e umíva ombojokose va'ekue tetãyguakuéra rembipota ojapo hetãrã socialista Kuarahyresẽ Alemáñame. Peteĩ mongoraha ipukukue 45 kilómetro ombovo táva Berlin mokõime, ha pe ambuéva ipukukue 115 kilómetro ombohokái ha omoha'eño táva vore kuarahyreikegua upe Kuarahyresẽ Alemáñagui. Upe hína he'ise ko mongoraha ha'e akue tetã rembe'y tee omohembe'y va'ekue Kuarahyreike Berlin ha Kuarahyresẽ Alemáña. Oñepu'ãvo Alemáña retãyguakuéra Kuarahyresẽ Alemáña tavusúpe, Kuarahyresẽ Berlin, ára 9 jasypateĩ ary 1989-pe, ho'a ko mongoraha, upéicha ho'a avei opa umi óga mbarete oporojoko va'ekue ani hag̃ua Alemáña retãyguakuéra ohasa táva Berlin vore ambuévape. Ne'ĩra gueteri ojekuaa porã mbovýpa tekovekuéra omano oha'ãvo ohasa Alemáña rembe'y ko mongoraha rupive, ijyke kuarahyresẽyguápe hetaitégui umi ma'ẽha ñorairõhára ojapi ha ojuka umi tekove ohasaséva Kuarahyreike Alemáñame ojerure'ỹre. Oñembojoko amo 3000 tekovekuéra oha'ãvo ohasa ambue yképe, ipaha oñembojoko 5 jasykõi ary 1989-pe. Oñeimo'ã amo 200 tekove omano. Mandu'apy Joajuha Páginas web de Berlín Datos en español Ñorairõ Ro'y Alemáña rembiasakue Ára 1 jasypokõi ha'e ára 182ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 183ha umi ary hekope'ỹme. Amo 183  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 2 jasypokõi ha'e ára 183ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 184ha umi ary hekope'ỹme. Amo 182  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 3 jasypokõi ha'e ára 184ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 185ha umi ary hekope'ỹme. Amo 181  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 4 jasypokõi ha'e ára 185ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 186ha umi ary hekope'ỹme. Amo 180  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Oñemboarete Tetãvore Joapykuérape isãso Vyretáña Guasúgui. Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 5 jasypokõi ha'e ára 186ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 187ha umi ary hekope'ỹme. Amo 179  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 6 jasypokõi ha'e ára 187ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 188ha umi ary hekope'ỹme. Amo 178  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói 1384: Alfonso de Cartagena, humanista Epáña megua (f. 1456). 1385: Blanca I de Navarra, reina navarra (f. 1441). 1423: Antonio Manetti, matemático, astrónomo, haihára ha arquitecto Itália pegua (f. 1497). 1555: Luis II, cardenal de Guisa, religioso Hyãsia pegua (f. 1588). 1594: Federico V, margrave de Baden-Durlach entre 1622 ha 1659 (f. 1659). 1602: Eleonora Ramírez de Montalvo, educadora, ñe'ẽpapára ha religiosa Itália pegua (f. 1659). 1650: Federico Casimiro Kettler, duque de Curlandia ha Semigalia entre 1682 ha 1698 (f. 1658). 1659: Alberto Wolfgang de Hohenlohe-Langenburg, aristócrata Alemáña megua (f. 1715). 1671: Carmine Nicolás Caracciolo, aristócrata Epáña megua ha virrey de Perú (f. 1726). 1678: Nicola Francesco Haym, compositor Itália pegua (f. 1729). 1681: Giovanni Battista Spínola, cardenal Itália pegua de la Iglesia católica (f. 1752). 1686: Antoine de Jussieu, naturalista Hyãsia pegua (f. 1758). 1710: Jerónimo Grimaldi, político ha diplomático italo-Epáña megua (f. 1789). 1724: Juan Nepomuceno Carlos, aristócrata liechtensteiniano (f. 1748). 1730: Peter Jonas Bergius, botánico ha pteridólogo sueco (f. 1790). 1736: Daniel Morgan, político ha militar Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1802). 1744: María Josefa Carmela, aristócrata Epáña megua (f. 1801). 1747: John Paul Jones, marino Tetãvore Joapykuéra pegua ijypykue escocés (f. 1792). 1755: John Flaxman, escultor, ilustrador ha dibujante inglés (f. 1826). 1756: Francisco Antonio de Mean, aristócrata belga (f. 1831). 1766: John Russell, duque de Bedford, botánico ha político inglés (f. 1839). 1766: Alexander Wilson, ñe'ẽpapára, naturalista, ornitólogo e ilustrador Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1813). 1778: Jean-Baptiste Bory de Saint-Vincent, naturalista Hyãsia pegua (f. 1846). 1782: Luis Brión, militar, marino ha prócer curazoleño que luchó para independizar a Venezuela de España (f. 1821). 1782: María Luisa de Borbón, aristócrata Epáña megua (f. 1824). 1785: William Jackson Hooker, botánico británico (f. 1785). 1789: María Isabel de Borbón, aristócrata Epáña megua (f. 1848). 1793: Jacob de Kempenaer, abogado ha político neerlandés (f. 1870). 1794: María Teresa de Thurn ha Taxis, noble Alemáña megua, princesa de Thurn ha Taxis (f. 1874). 1796: Nicolás I, zar Rrúsia pegua (f. 1855). 1796: Robert Wight, cirujano ha botánico escocés (f. 1872). 1804: Jerónimo Carrión, político ecuatoriano, presidente de Ecuador entre 1865 ha 1867 (f. 1873). 1808: Johann Gustav Droysen, historiador Alemáña megua (f. 1884). 1809: Alexandre Debain, inventor Hyãsia pegua (f. 1877). 1810: Guillermo I de Urach, noble Alemáña megua, Duque de Urach entre 1867 ha 1869 (f. 1869). 1812: Miguel Lerdo de Tejada, político Méhiko pegua (f. 1861). 1817: Rudolph Albert von Kölliker, anatomista, embriólogo, fisiólogo, zoólogo ha botánico suizo (f. 1905). 1818: Adolf Anderssen, ajedrecista Alemáña megua (f. 1879). 1818: Miguel Joaquín Eleizegui Arteaga «Gigante de Alzo», kuimba'e Epáña megua herakuãva ijyvateitéva (f. 1861). 1819: Ernst Wilhelm von Brücke, pohanohára ha fisiólogo Alemáña megua (f. 1892). 1820: Manuel María Paz, militar, cartógrafo, dibujante ha pintor colombiano (f. 1902). 1823: Sophie Adlersparre, editora sueca, pionera del movimiento por los derechos de la mujer en Suecia (f. 1895). 1823: Vincenzo Petrocelli, pintor Itália pegua (f. 1896). 1829: Federico VIII de Schleswig-Holstein, aristócrata Alemáña megua (f. 1880). 1831: Sóstenes Rocha, militar Méhiko pegua (f. 1897). 1832: Maximiliano I de México, político austriaco, emperador de México (f. 1867). 1834: Joseph Boehm, escultor austro-británico (f. 1890). 1834: Henry Haversham Godwin-Austen, geólogo ha topógrafo británico (f. 1923). 1837: R. G. Bhandarkar, erudito orientalista ha activista indio (f. 1925). 1838: Vatroslav Jagić, filólogo ha profesor universitario de eslavística croata (f. 1923). 1840: José María Velasco, pintor Méhiko pegua (f. 1912). 1841: Leopold Kny, botánico Alemáña megua (f. 1916). 1843: Ludwig Beissner, horticultor Alemáña megua (f. 1927). 1845: Ángela Peralta, opurahéiva Méhiko pegua (f. 1883). 1852: Arnulfo de Baviera, príncipe de Baviera (f. 1907). 1853: Jesús de Valle, abogado ha político Méhiko pegua (f. 1938). 1854: Manuel Iradier, explorador Epáña megua (f. 1911). 1856: Subba Row, filósofo indio (f. 1890). 1858: John A. Hobson, economista inglés (f. 1940). 1858: José Miguel Gómez, militar ha político cubano, presidente entre 1909 ha 1913 (f. 1921). 1859: Verner von Heidenstam, haihára sueco, premio nobel de Literatura en 1916 (f. 1940). 1859: Justo Cuervo Arango, religioso dominico Epáña megua, catedrático ha publicista (f. 1921). 1864: Alberto Nepomuceno, compositor Pindoráma pegua (f. 1920). 1865: Émile Jaques-Dalcroze, compositor, músico ha educador musical suizo (f. 1950). 1866: Charles Mangin, general Hyãsia pegua (f. 1925). 1868: Victoria del Reino Unido, princesa británica (f. 1935). 1869: Friedrich Fichter, químico suizo (f. 1952). 1872: María Luisa Teresa de Baviera, princesa Alemáña megua (f. 1954). 1873: Dimitrios Maximos, banquero ha político griego (f. 1955). 1874: Isaías de Noronha, militar Pindoráma pegua (f. 1963). 1875: Carlo Bazzi, pintor Itália pegua (f. 1947). 1876: Luis Emilio Recabarren, político chileno, fundador del Partido Comunista de Chile (f. 1924). 1876: Henry Caro-Delvaille, pintor ha decorador Hyãsia pegua (f. 1928). 1877: Niceto Alcalá Zamora, político Epáña megua, primer presidente de la Segunda República Epáña megua (f. 1949). 1878: Guillermo Tritschler ha Córdova, obispo Méhiko pegua, sexto obispo de San Luis Potosí ha séptimo arzobispo de Monterrey (f. 1952). 1878: Ulrich Graf, militar Alemáña megua (f. 1950). 1878: Marmaduke Grove, militar, político ha revolucionario chileno (f. 1954). 1878: Eino Leino, haihára, ñe'ẽpapára ha periodista finlandés (f. 1926). 1879: Henri Jobier, esgrimista Hyãsia pegua (f. 1930). 1883: Alberto Collo, mba'eapohára teatral ha cinematográfico Itália pegua (f. 1955). 1883: Arnold Kohlschütter, astrónomo ha astrofísico Alemáña megua (f. 1969). 1884: Willem Marinus Dudok, arquitecto neerlandés (f. 1974). 1884: Olaf Pedersen, gimnasta artístico danés (f. 1972). 1885: Vladímir Artémiev, inventor e ingeniero Rrúsia pegua (f. 1962). 1885: Ernst Busch, militar Alemáña megua (f. 1945). 1885: Juan Gavala ha Laborde, ingeniero Epáña megua (f. 1977). 1886: Marc Bloch, historiador Hyãsia pegua (f. 1944). 1887: Annette Kellerman, nadadora profesional ha mba'eapohára australiana (f. 1975). 1888: Felice Berardo, vakapipopo oha'ãva Itália pegua (f. 1956). 1889: Clementina Arderiu, ñe'ẽpapára Epáña megua (f. 1976). 1889: Louis Mottiat, ciclista belga (f. 1972). 1889: Blanca Podestá, mba'eapohára argentina (f. 1967). 1890: Selma Meyer, pacifista ha feminista holandesa (f. 1941). 1891: Amilcare Fantoli, militar, geógrafo, explorador, climatólogo, ha profesor Itália pegua (f. 1980). 1891: Luis de Vargas ha Soto, dramaturgo Epáña megua (f. 1949). 1892: Ignaz Epper, pintor ha escultor suizo (f. 1969). 1894: Edmund Lindmark, gimnasta artístico sueco (f. 1968). 1897: Isaías Medina Angarita, político ha militar venezolano (f. 1953). 1898: Hanns Eisler, compositor germano-austriaco de música clásica (f. 1962). 1898: Gustav Ucicky, director cinematográfico austriaco (f. 1961). 1899: Susannah Mushatt Jones, supercentenaria Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2016). 1901: Pavel Rótmistrov, militar soviético (f. 1982). 1903: Hugo Theorell, bioquímico ha académico sueco, Premio Nobel de Fisiología o Medicina en 1955 (f. 1982). 1905: Juan O'Gorman, pintor ha arquitecto Méhiko pegua (f. 1982). 1906: Charlo, mba'eapohára ha opurahéiva argentino (f. 1990). 1906: Colette Audry, haihára, activista ha política Hyãsia pegua (f. 1990). 1907: Frida Kahlo, omongolóva Méhiko pegua (f. 1954). 1908: Miguel Schweitzer, jurista ha político chileno (f. 1997). 1912: Pedro Cresta, escultor argentino (f. 1970). 1912: Heinrich Harrer, montañista austriaco (f. 2006). 1914: Otto Bumbel, jugador ha entrenador de fútbol Pindoráma pegua nacionalizado Epáña megua (f. 1998). 1914: Viola Desmond, activista por los derechos civiles de los afroamericanos ha empresaria Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1965). 1914: José García Nieto, haihára Epáña megua (f. 2001). 1915: Carlos Martí Bufill, abogado Epáña megua (f. 2001). 1916: Morgan Sparks, científico Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2008). 1917: Heribert Barrera, político Epáña megua (f. 2011). 1918: Francisco Moncion, miembro fundador del New York City Ballet (f. 1995) 1919: Ernst Haefliger, tenor suizo (f. 2007). 1919: Oswaldo Guayasamín, pintor ecuatoriano (f. 1999). 1920: José Rafael Meza Ivancovich, vakapipopo oha'ãva costarricense (f. 1988). 1921: Pepa Noia, activista argentina, fundadora de Madres de Plaza de Mayo (f. 2015). 1921: Nancy Reagan, primera dama Tetãvore Joapykuéra pegua. (f. 2016). 1921: Billy ha Bobby Mauch, mba'eapoháraes Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2006 ha 2007 respectivamente). 1921: Ferenc Rudas, vakapipopo oha'ãva húngaro (f. 2016). 1922: Miguel Ángel García Guinea, arqueólogo Epáña megua (f. 2012). 1923: Wojciech Jaruzelski, político, militar ha presidente polaco (f. 2014). 1923: Madame Claude, célebre proxeneta Hyãsia pegua (f. 2015). 1923: Marie McDonald, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1965). 1923: Cathy O'Donnell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1970). 1924: Louie Bellson, baterista Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz ha rock (f. 2009). 1924: Joan Bernet Toledano, historietista Epáña megua (f. 2009). 1925: Merv Griffin, presentador televisivo, músico, mba'eapohára, ha empresario Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2007). 1925: Bill Haley, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1981). 1925: Zdravko-Ćiro Kovačić, jugador de waterpolo croata (f. 2015). 1925: Gazi Yaşargil, científico ha neurocirujano turco. 1926: Adolfo Carretero Pérez, jurista ha haihára Epáña megua (f. 1994). 1927: Janet Leigh, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2004). 1927: Nilo Soruco, opurahéiva boliviano (f. 2004). 1928: Wally Osterkorn, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2012). 1929: Hélène Carrère d'Encausse, historiadora Hyãsia pegua. 1930: Ian Burgess, piloto de automovilismo británico (f. 2012). 1930: Herbert Erhardt, vakapipopo oha'ãva Alemáña megua (f. 2010). 1930: Michel Schooyans, filósofo ha teólogo belga. 1931: Rudolf Szanwald, vakapipopo oha'ãva austriaco (f. 2013). 1931: Della Reese, mba'eapohára ha opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2017). 1932: Giuseppe Corradi, vakapipopo oha'ãva ha director técnico Itália pegua (f. 2002). 1932: Herman Hertzberger, arquitecto neerlandés. 1933: Henri Anglade, ciclista Hyãsia pegua. 1933: Antonio Díaz-Miguel, jugador ha entrenador Epáña megua de baloncesto (f. 2000). 1933: Al Ferrari, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2016). 1933: Jean-Pierre Mocky, cineasta, productor, guionista, productor ha mba'eapohára Hyãsia pegua (f. 2019). 1933: Moisés Navedo, jugador de baloncesto puertorriqueño. 1934: Günther Domenig, arquitecto austriaco (f. 2012). 1935: Dalái Lama (Tenzin Gyatso) religioso ha político tibetano. 1937: Vladímir Áshkenazi, director de orquesta islandés ijypykue Rrúsia pegua. 1937: Ernesto Figueiredo, vakapipopo oha'ãva portugués. 1937: Ned Beatty, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 2021). 1937: Michael Sata, político zambiano, presidente de Zambia entre 2011 ha 2014 (f. 2014). 1938: Takuma Nakahira, fotógrafo japonés (f. 2015). 1938: Franco Luambo, compositor, opurahéiva ha músico congoleño (f. 1989). 1938: Luana Patten, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1996). 1939: Mary Peters, atleta británica. 1940: Rex Cawley, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1940: Takeshi Fuji, exboxeador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua de ascendencia japonesa. 1940: Kan Guixiang, artista marcial china. 1940: Nursultan Nazarbayev, presidente kazajo. 1941: Pedro Carmona, político, economista ha empresario venezolano. 1941: Luis Cruzado Sánchez, vakapipopo oha'ãva ha director técnico peruano (f. 2013). 1941: David Crystal, lingüista, académico ha autor británico. 1941: Heinz Büker, piragüista Alemáña megua. 1941: Fuad Guliyev, político azerí, Primer ministro de Azerbaiyán entre 1995 ha 1996. 1942: Wolf Bickel, astrónomo Alemáña megua. 1942: Raymond Depardon, fotógrafo ha cineasta Hyãsia pegua. 1942: Fello Suberví, abogado ha político dominicano. 1942: Claudia Wedekind, mba'eapohára Alemáña megua (f. 2015). 1943: Rodolfo de Anda, mba'eapohára Méhiko pegua (f. 2010). 1945: Ana Teresa Torres, haihára venezolana. 1945: Burt Ward, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: George W. Bush, político ha presidente Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: Gerardo Romano, mba'eapohára argentino de cine, teatro ha televisión. 1946: Peter Singer, filósofo australiano. 1946: Sylvester Stallone, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1946: Toquinho, músico Pindoráma pegua. 1947: Richard Beckinsale, mba'eapohára inglés (f. 1979). 1947: Néstor Chávez, beisbolista venezolano (f. 1969). 1948: Arnaldo Baptista, músico ha compositor Pindoráma pegua, de la banda Os Mutantes. 1948: Nathalie Baye, mba'eapohára Hyãsia pegua. 1948: Jeff Webb, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1949: Noli de Castro, político filipino, vicepresidente de Filipinas entre 2004 ha 2010. 1949: Phyllis Hyman, mba'eapohára, opurahéiva ha modelo Tetãvore Joapykuéra pegua (f. 1995). 1949: Michael Shrieve, baterista ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Gabriele Albertini, empresario ha político Itália pegua. 1950: Geraldine James, mba'eapohára británica. 1950: John Byrne, historietista angloTetãvore Joapykuéra pegua. 1950: Juan Carlos Mendizábal, locutor ha presentador de televisión argentino (f. 2012). 1951: Geoffrey Rush, mba'eapohára australiano. 1952: Tatiana Góyshchik, atleta soviética. 1952: Prince Johnson, político liberiano. 1952: Hilary Mantel, haihára británica. 1953: Nanci Griffith, cantautora Tetãvore Joapykuéra pegua. 1954: Francisco Reyes, mba'eapohára chileno. 1955: Armando Vega Gil, bajista, compositor ha haihára Méhiko pegua (f. 2019). 1955: Sherif Ismail, político egipcio, Primer ministro de Egipto entre 2015 ha 2018. 1958: Arnaldo Otegi, político Epáña megua, miembro de la banda terrorista ETA. 1959: Philippe Boccara, piragüista Hyãsia pegua nacionalizado Tetãvore Joapykuéra pegua. 1959: Richard Dacoury, jugador de baloncesto Hyãsia pegua. 1960: Valerie Brisco-Hooks, atleta Tetãvore Joapykuéra pegua. 1961: Juan Palomino, mba'eapohára argentino. 1962: Todd Bennett, atleta británico (f. 2013). 1962: Bernard Brégeon, piragüista Hyãsia pegua. 1962: Helmut Ditsch, artista plástico argentino ijypykue austriaco. 1963: Fabián Ramírez, guerrillero colombiano. 1964: Bernardo Bonezzi, compositor Epáña megua (f. 2012). 1964: Cristina D'Avena, opurahéiva, presentadora ha mba'eapohára Itália pegua. 1964: Javier Velasco Yeregui, sacerdote ha teólogo Epáña megua (f. 2009). 1967: Glen Mazzara, productor ha guionista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1967: Heather Nova, cantautora británica. 1968: Ana Lúcia Mota, exjugadora Pindoráma pegua de baloncesto. 1968: Tomasz Goliasz, piragüista polaco. 1968: Gordon Heuckeroth, opurahéiva neerlandés. 1969: César Quesada, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1969: Lorenzo Sáez, vakapipopo oha'ãva argentino. 1969: Brian Van Holt, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1969: Yuji Yokoyama, exvakapipopo oha'ãva japonés. 1970: Regla Bell, voleibolista cubana. 1970: Østen Bergøy, opurahéiva noruego. 1970: Roger Cicero, opurahéiva Alemáña megua de jazz (f. 2016). 1970: Inspectah Deck, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Wu-Tang Clan. 1970: Antonio Harvey, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1970: Jana Thieme, remera Alemáña megua. 1972: Isabelle Boulay, opurahéiva canadiense. 1972: Fabrice Colin, haihára Hyãsia pegua. 1972: Laurent Gaudé, haihára Hyãsia pegua. 1974: Zé Roberto, vakapipopo oha'ãva Pindoráma pegua. 1974: Estíbaliz Espinosa, haihára Epáña megua. 1975: 50 Cent, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1975: Leonardo Lourenço Bastos, vakapipopo oha'ãva Pindoráma pegua. 1975: Sebastián Rulli, mba'eapohára argentino. 1975: Vladimir Vasilj, exvakapipopo oha'ãva croata ijypykue Alemáña megua. 1976: Cécile Argiolas, esgrimista Hyãsia pegua. 1976: Ophélie David, esquiadora Hyãsia pegua. 1976: Rory Delap, lanzador de jabalina ha vakapipopo oha'ãva irlandés. 1977: Maksím Mirni, tenista bielorRrúsia pegua. 1977: Ricardo Medina, Jr., mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua de ascendencia puertorriqueña. 1978: Tia Mowry ha Tamera Mowry, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua. 1978: Joseba Albizu, ciclista Epáña megua. 1979: Fabrice Abriel, vakapipopo oha'ãva Hyãsia pegua. 1979: Mirsad Bešlija, exvakapipopo oha'ãva bosnio. 1979: Nic Cester, opurahéiva ha guitarrista australiano, de la banda Jet. 1979: Kevin Hart, mba'eapohára ha comediante Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: C. J. Hobgood, surfista profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1979: Cédric Kanté, vakapipopo oha'ãva Hyãsia pegua. 1979: Goran Šprem, jugador de balonmano croata. 1980: Pau Gasol, baloncestista Epáña megua. 1980: Leandro Rivera, mba'eapohára Epáña megua. 1980: Joell Ortiz, rapero Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: John Cox, jugador de baloncesto venezolano de ascendencia Tetãvore Joapykuéra pegua. 1981: Jelena Kostanić Tošić, tenista croata. 1981: Román Shirókov, vakapipopo oha'ãva Rrúsia pegua. 1981: Yannick Talabardon, ciclista Hyãsia pegua. 1981: Elena Ballesteros, mba'eapohára Epáña megua. 1982: Julius Brink, jugador de voleibol Alemáña megua. 1982: Hlynur Bæringsson, jugador de baloncesto islandés. 1982: Malena Pichot, mba'eapohára, comediante ha guionista argentina. 1982: Ionuţ Rada, vakapipopo oha'ãva rumano. 1982: Adriana Lucía, cantautora colombiana. 1983: Brent Fisher, vakapipopo oha'ãva neozelandés. 1983: Elis Guri, deportista búlgaro ijypykue albanés que compite en lucha grecorromana. 1983: Gregory Smith, mba'eapohára canadiense. 1984: Dina Bellrham, ñe'ẽpapára ecuatoriana. 1984: Lauren Harris, opurahéiva británica. 1984: Gonzalo Maulella, vakapipopo oha'ãva Uruguái pegua. 1984: Shenay Perry, tenista Tetãvore Joapykuéra pegua. 1984: D. Woods, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, de la banda Danity Kane. 1986: Luigi Di Maio, político Itália pegua. 1986: David Karp, desarrollador web ha emprendedor Tetãvore Joapykuéra pegua, fundador de Tumblr. 1986: Djibril Thiam, jugador de baloncesto senegalés. 1987: Bartosz Białkowski, vakapipopo oha'ãva polaco. 1987: Kate Nash, opurahéiva británica. 1988: Tiffany Cromwell, ciclista australiana. 1988: Lars Sullivan, luchador profesional Tetãvore Joapykuéra pegua. 1988: Kevin Fickentscher, vakapipopo oha'ãva suizo. 1989: Paula Guilló, modelo ha reina de belleza Epáña megua. 1989: Elias Harris, jugador de baloncesto Alemáña megua. 1989: Christopher Juul-Jensen, ciclista danés. 1990: Jae Crowder, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. 1990: Magaye Gueye, vakapipopo oha'ãva Hyãsia pegua ijypykue senegalés. 1992: Manny Machado, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua ijypykue dominicano. 1992: Rigoberto Mendoza, baloncestista dominicano. 1992: Han Na-lae, tenista surcoreana. 1992: Daniel Villalva, vakapipopo oha'ãva argentino. 1992: Dominik Furman, vakapipopo oha'ãva polaco. 1993: Jana Burčeska, opurahéiva macedonia. 1993: Ai Fairouz, seiyū japonesa. 1994: Patrick Aisa, vakapipopo oha'ãva papú. 1994: Lucas Fratzscher, deportista Alemáña megua que compite en biatlón. 1994: Ruben Guerreiro, ciclista portugués. 1994: Scott James, deportista de snowboard australiano. 1994: Joan Jordán, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1994: Bojan Nastić, vakapipopo oha'ãva bosnio. 1994: Jason Remeseiro, vakapipopo oha'ãva Epáña megua. 1994: Camilla ha Rebecca Rosso, mba'eapohára británicas. 2000: Zion Williamson, jugador de baloncesto Tetãvore Joapykuéra pegua. Mano 371 a. C.: Cleómbroto I, rey espartano (n. 410a.C.). 699: Sexburga de Ely, princesa, abadesa ha santa inglesa (n. c.640). 918: Guillermo I, aristócrata aquitanio (n. 875). 1070: Godeleva, santa flamenca (n. 1049). 1189: Enrique II, rey inglés (n. 1133). 1218: Odón III de Borgoña, aristócrata Hyãsia pegua (n. 1166). 1249: Alejandro II, rey escocés (n. 1198). 1250: Pedro I, aristócrata bretón (n. 1191). 1325: Ismaíl I de Granada, soberano nazarí de Granada (n. 1279). 1415: John Huss, predicador reformista ha pensador checo (n. 1370). 1416: Juan II de Mecklemburgo-Stargard, duque de Mecklemburgo (n. 1370). 1476: Johann Müller Regiomontano, astrónomo ha matemático Alemáña megua (n. 1436). 1477: Jean II de Montmorency, noble ha militar Hyãsia pegua (n. 1404). 1480: Antonio Squarcialupi, organista Itália pegua (n. 1416). 1516: Guillermo de Pazzi, político Itália pegua (n. 1437). 1533: Ludovico Ariosto, ñe'ẽpapára Itália pegua (n. 1474). 1535: Tomás Moro, abogado, haihára, político ha humanista inglés (n. 1478). 1553: Eduardo VI, rey inglés (n. 1537). 1571: Mōri Motonari, militar japonés (n. 1497). 1641: Luis de Borbón-Soissons, noble Hyãsia pegua (n. 1604). 1684: Ana María de Gonzaga-Nevers, noble italoHyãsia pegua (n. 1616). 1702: Nicolas Lebègue, compositor Hyãsia pegua (n. 1631). 1812: Martín de Álzaga, comerciante ha político Epáña megua (n. 1755). 1816: Jorge Tadeo Lozano, naturalista colombiano (n. 1771). 1832: José de la Serna, noble ha militar Epáña megua, virrey del Perú entre 1821 ha 1824 (n. 1770). 1835: John Marshall, estadista ha jurista Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1755). 1850: Francisco Cea Bermúdez, político ha diplomático Epáña megua (n. 1779). 1854: Georg Simon Ohm, físico Alemáña megua (n. 1789). 1865: Sofía Guillermina, princesa sueca (n. 1801). 1866: George Bruce, inventor ha empresario Tetãvore Joapykuéra pegua ijypykue británico (n. 1781). 1871: Antônio de Castro Alves, haihára Pindoráma pegua (n. 1847). 1873: Ignaz Rudolph Schiner, entomólogo austriaco (n. 1873). 1882: Tomás Guardia Gutiérrez, militar ha político costarricense, presidente de Costa Rica entre 1870 ha 1876 (n. 1831). 1893: Guy de Maupassant, haihára Hyãsia pegua (n. 1850). 1901: Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfürst, aristócrata ha canciller Alemáña megua (n. 1819). 1902: María Goretti, santa ha mártir Itália pegua (n. 1890). 1902: Leopoldo Miguez, compositor, director de orquesta ha violinista Pindoráma pegua (n. 1850). 1908: Felipe Calderón ha Roca, abogado, político e intelectual filipino (n. 1868). 1911: Alejandra de Sajonia-Altenburgo, aristócrata Rrúsia pegua (n. 1830). 1914: Delmira Agustini, ñe'ẽpapára Uruguái pegua (n. 1886). 1914: Seth Eugene Meek, zoólogo e ictiólogo Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1859). 1916: Béla Békessy, esgrimista húngaro (n. 1875). 1922: María Teresa Ledóchowska, religiosa austriaca ijypykue polaco (n. 1863). 1927: Federico Segismundo de Prusia, príncipe prusiano (n. 1891). 1931: Edward Goodrich Acheson, químico e inventor Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1856). 1932: Kenneth Grahame, haihára británico (n. 1859). 1937: Carlos Eugenio Restrepo, presidente colombiano (n. 1867). 1939: Felipe Sandoval, anarquista Epáña megua (n. 1886). 1941: Rafael Martínez Nadal, político ha haihára puertorriqueño (n. 1877). 1944: Chuichi Nagumo, almirante japonés (n. 1887). 1945: Adolf Bertram, cardenal Alemáña megua de la Iglesia católica (n. 1859). 1946: Jeanne Lanvin, diseñadora de moda ha estilista Hyãsia pegua (n. 1867). 1948: František Svoboda, vakapipopo oha'ãva checoslovaco (n. 1906). 1952: Maryse Bastié, aviadora Hyãsia pegua (n. 1898). 1953: Julia de Burgos, ñe'ẽpapára puertorriqueña (n. 1914). 1954: Gabriel Pascal, productor ha director cinematográfico húngaro (n. 1894). 1958: Luigi Musso, piloto de carreras Itália pegua (n. 1924). 1959: George Grosz, pintor Alemáña megua (n. 1893). 1960: Aneurin Bevan, político británico (n. 1897). 1960: Hans Wilsdorf, relojero ha empresario Alemáña megua, fundador de Rolex (n. 1881). 1961: Enrique Rodríguez Larreta, haihára ha político argentino (n. 1875). 1961: Cuno Amiet, pintor ha escultor suizo (n. 1868). 1962: William Faulkner, novelista Tetãvore Joapykuéra pegua, premio nobel de Literatura en 1949 (n. 1897). 1962: José Augusto de Austria, archiduque austriaco (n. 1872). 1964: Gregorio Delgado Fernández, periodista e historiador cubano (n. 1903). 1964: Rafael Cansinos Assens, haihára Epáña megua (n. 1882). 1965: Juan Aguilar Catena, periodista ha haihára Epáña megua (n. 1888). 1967: Otto Trieloff, atleta Alemáña megua (n. 1885). 1970: Marjorie Rambeau, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1889). 1971: Louis Armstrong, músico ha trompetista Tetãvore Joapykuéra pegua de jazz (n. 1901). 1971: Ciro Verratti, esgrimista Itália pegua (n. 1907). 1972: Brandon De Wilde, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1942). 1973: Otto Klemperer, director de orquesta ha músico Alemáña megua (n. 1885). 1974: Francis Blanche, mba'eapohára, humorista ha haihára Hyãsia pegua (n. 1921). 1976: Zhu De, militar chino (n. 1886). 1976: Juan Antonio Gaya Nuño, historiador, crítico de arte ha haihára Epáña megua (n. 1913). 1977: Hu Nim, político camboyano (n. 1932). 1978: Babe Paley, socialite Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1915). 1979: Van McCoy, músico ha compositor Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1940). 1980: Gail Patrick, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1911). 1982: Bob Johnson, beisbolista Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1905). 1982: Alma Reville, mba'eapohára británica, esposa de Alfred Hitchcock (n. 1899). 1982: Raúl Roa, político ha diplomático cubano (n. 1907). 1985: Alfredo Barbieri, mba'eapohára ha humorista argentino (n. 1923). 1988: Víctor Junco, mba'eapohára Méhiko pegua (n. 1917). 1989: János Kádár, político húngaro (n. 1912). 1990: Ruth Becker, mujer Tetãvore Joapykuéra pegua, superviviente del hundimiento del RMS Titanic (n. 1899). 1991: Renée Garilhe, esgrimista Hyãsia pegua (n. 1923). 1992: Marsha P.Johnson, activista LGBTIQ+ 1994: Cameron Mitchell, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1918). 1995: Aziz Nesin, haihára turco (n. 1915). 1996: Armando Calvo, mba'eapohára Epáña megua (n. 1919). 1998: Roy Rogers, opurahéiva ha mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1911). 1999: Bernardo Gandulla, vakapipopo oha'ãva argentino (n. 1916). 1999: Joaquín Rodrigo, compositor Epáña megua (n. 1901). 2000: Władysław Szpilman, pianista polaco (n. 1911). 2002: John Frankenheimer, cineasta Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1930). 2002: Dhirubhai Ambani, empresario indio (n. 1932). 2003: Buddy Ebsen, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1908). 2004: Lucho Bender, cineasta ha publicitario argentino (n. 1956). 2004: Miguel Ángel Benítez Gómez, opurahéiva Epáña megua, de la banda Los Delinqüentes (n. 1983). 2004: Ángel Fernández Santos, crítico ha guionista Epáña megua (n. 1934). 2004: Thomas Klestil, político ha presidente austriaco (n. 1932). 2004: Syreeta Wright, opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1946). 2005: Claude Simon, haihára Hyãsia pegua ha premio nobel de Literatura en 1985 (n. 1913). 2005: Mario Vanarelli, mba'eapohára ha escenógrafo argentino (n. 1917). 2006: Juan de Ávalos, escultor Epáña megua (n. 1911). 2006: Juan Pablo Rebella, cineasta Uruguái pegua (n. 1974). 2007: Kathleen Erin Hogg Woodiwiss, haihára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1939). 2008: Nonna Mordiukova, mba'eapohára Rrúsia pegua (n. 1925). 2009: Vasili Aksiónov, haihára Rrúsia pegua (n. 1932). 2009: Robert McNamara, político Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1916). 2009: Enrique Congrains, haihára peruano (n. 1932). 2010: José Rico Pérez, empresario ha dirigente futbolístico Epáña megua (n. 1918). 2011: Miquel Pairolí, haihára ha periodista Epáña megua (n. 1955). 2013 : Nadezhda Vasilievna Popova instructora de vuelo, Diputada del Soviet Supremo ha Heroína de la Unión Soviética (Mayor). 2015: Jerry Weintraub, productor cinematográfico Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1937). 2016: John McMartin, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1929). 2017: Joan Boocock Lee, modelo británica-Tetãvore Joapykuéra pegua ha mba'eapohára de voz (n. 1922). 2018: Shōkō Asahara, líder espiritual ha terrorista japonés (n. 1955). 2018: Vlatko Ilievski, mba'eapohára ha opurahéiva macedonio (n. 1985). 2019: Cameron Boyce, mba'eapohára Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1999). 2020: Ennio Morricone, compositor ha director de orquesta Itália pegua (n. 1928). 2020: Ronald Graham, matemático Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1935). 2020: Charlie Daniels, músico Tetãvore Joapykuéra pegua (n. 1936). Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 7 jasypokõi ha'e ára 188ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 189ha umi ary hekope'ỹme. Amo 177  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 8 jasypokõi ha'e ára 189ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 190ha umi ary hekope'ỹme. Amo 176  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 9 jasypokõi ha'e ára 190ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 191ha umi ary hekope'ỹme. Amo 175  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 10 jasypokõi ha'e ára 191ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 192ha umi ary hekope'ỹme. Amo 174  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 11 jasypokõi ha'e ára 192ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 193ha umi ary hekope'ỹme. Amo 173  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 12 jasypokõi ha'e ára 193ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 194ha umi ary hekope'ỹme. Amo 172  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 13 jasypokõi ha'e ára 194ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 195ha umi ary hekope'ỹme. Amo 171  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 14 jasypokõi ha'e ára 195ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 196ha umi ary hekope'ỹme. Amo 170  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 15 jasypokõi ha'e ára 196ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 197ha umi ary hekope'ỹme. Amo 169  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 16 jasypokõi ha'e ára 197ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 198ha umi ary hekope'ỹme. Amo 168  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 17 jasypokõi ha'e ára 198ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 199ha umi ary hekope'ỹme. Amo 167  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 18 jasypokõi ha'e ára 199ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 200ha umi ary hekope'ỹme. Amo 166  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 19 jasypokõi ha'e ára 200ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 201ha umi ary hekope'ỹme. Amo 165  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 20 jasypokõi ha'e ára 201ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 202ha umi ary hekope'ỹme. Amo 164  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 21 jasypokõi ha'e ára 202ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 203ha umi ary hekope'ỹme. Amo 163  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 23 jasypokõi ha'e ára 204ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 205ha umi ary hekope'ỹme. Amo 161  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 22 jasypokõi ha'e ára 203ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 204ha umi ary hekope'ỹme. Amo 162  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 24 jasypokõi ha'e ára 205ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 206ha umi ary hekope'ỹme. Amo 160  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 25 jasypokõi ha'e ára 206ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 207ha umi ary hekope'ỹme. Amo 159  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 26 jasypokõi ha'e ára 206ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 208ha umi ary hekope'ỹme. Amo 158  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 27 jasypokõi ha'e ára 208ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 209ha umi ary hekope'ỹme. Amo 157  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 28 jasypokõi ha'e ára 209ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 210ha umi ary hekope'ỹme. Amo 156  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 31 jasypokõi ha'e ára 212ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 213ha umi ary hekope'ỹme. Amo 153  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Ára 29 jasypokõi ha'e ára 210ha ary pegua ku Gyregório arapapahápe ha ára 211ha umi ary hekope'ỹme. Amo 155  ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Tembiasa Teñói Mano Mandu'apy Joaju Jasypokõi Berlin mongoraha ho'árõguare oñepu'ãvo Alemáña retãyguakuéra Kuarahyresẽ Alemáña tavusúpe, Kuarahyresẽ Berlin, ára 9 jasypateĩ ary 1989-pe, upéicha ho'a avei opa umi óga mbarete oporojoko va'ekue ani hag̃ua Alemáña retãyguakuéra ohasa táva Berlin vore ambuévape, umi vorépe Tetãvore Joapykuéra, Tavetã Joaju ha Hyãsia poguýpe. Kóva niko imba'eguasuite kuri ohechaukágui opataha Yvy ñembovo oiko va'ekue Ñorairõ Ro'y oñepyrũ guive. Ho'a riremi ko mongoraha opa avei pe ombojei va'ekue Tavakuairetã Ñembyatypyre Alemáñame (Kuarahyresẽ Alemáña) ha Tavakuairetã Jekopytyjojáva Alemáña (Kuarahyreike Alemáña) ha upéicha ojehecha akue opataha Ñorairõ Ro'y, ha ohasa rire 11 jasy oñemopeteĩ jey umi mokõi Alemáña ojapo hag̃ua Alemáña ko'ãgagua. Mandu'apy Joajuha 9. November 1989 Der Mauerfall in Berlin Ñorairõ Ro'y Alemáña rembiasakue Tasyo Guasu (karaiñe'ẽ Hospital de Clínicas) oĩ peteĩ tasyo Paraguaýpe. Ára 19 jasypokõi ary 1894-pe, oñemopu'ãkuri Jeikoha Sajonia-pe, peteĩ ogavusu teépe, Tasyo hérava San Vicente de Paúl, 60 tupa reheve, Tupãrembiguái “Pojera Memby” San Vicente de Paúl-gua ha kuñakarai “Paraguay Jekupyty Aty”-gua rembiapo rupive. Upe tasyo oñemopu'ãkuri peteĩ yvypehẽ karai Higinio Uriarte ome'ẽreiva'ekuépe, upe tenda herava'ekue Campos Elíseos, ko'ág̃a hérava Sajonia. Ary 1899-pe, upe tasyo ome'ẽkuri peteĩ koty temimbo'ekuéra oñemoarandúva pohãnohararã ombovo hag̃ua hikuái omanóva retekue ha péicha upe tasyo ojoajuñepyrũkuri Pohãnohára Mbo'ehao Universidad Nacional de Asunción-pegua ndive. Upéicharõ jepe, tekotevẽ ja'e upe tasyo oîhaguemavoíkuri upépe ha herava'ekue Pojera Tasyo, oñemopu'ãva'ekue ára 14 jasypa ary 1877-pe ha pohãnohára Pastor Candia ha'ehague isãmbyhyhára ypykue ha hendive omba'apókuri pohãnohára Francisco Morra ha Silvio Andreussi. Upépe oĩkuri Ñorairõ Guasu aja Potrero Tasyo ha upe tendápe oĩ ko'ág̃a Guarini Tasyo. Ary 1901-pe oñeme'ẽ'ypýkuri upépe mbo'epy umi pohãnohararãme ha ary 1902 guive ojerekókuri upépe peteĩ koty oñembovohápe umi hasykatúvape. Ary 1927-pe oñemoherakuãkuri Léi 1910 ha upe guive ojehero ichupe Hospital de Clínicas – Tasyo Guasu. Ára 20 jasypakõi ary 2012-pe oñemboajékuri Tasyo Guasu róga pyahu UNA korapy guasúpe San Lorenzo-pe, oĩva Universidad Nacional de Asunción poguýpe. Hekove ypy guive ha ko'ag̃aite peve, upe Tasyo Guasúpe omba'apo ha ombo'e umi pohãnohára ikatupyryvéva, upéva ha'égui UNA pohãnohararã mbo'ehao. Hembiasa pukukuépe upe rupi ohasajepékuri hetaiterei hasykatúva oúva ñane retã tuichakue javevégui. Ñane retãygua ombohéra chupe Imboriahúva Tasyo. Ára 7 jasyrundy ary 2016-pe ojeporavókuri isãmbyhyhárarõ pohãnohára Jorge Giubi-pe. Ohai 19 DE JULIO: ANIVERSARIO DEL HOSPITAL DE CLÍNICAS - IMBORIAHÚVA TASYO. Ohai: David Galeano Olivera. Paraguay Pohanokuaa Alberto Ángel Fernández (Buenos Aires, 2 jasyapy 1959) ha'e peteĩ ñe'ẽngára, mbo'ehára ha ojokuaikuaáva Argentína pegua, ha'e niko Argentína retã ruvicha 10 jasypakõi 2019 guive ha ha'e akue Tetã Sambyhyhára Róga ruvicha (Gabinete de Ministros) 2003 guive 2008 peve. Mandu'apy Joajuha Tekove Argentinagua Ñe'ẽngára Luis Alberto Aparicio Alejandro Lacalle Pou (Montevideo, 11 jasypoapy ary 1973) ha'e peteĩ ñe'ẽngára ha ojokuaikuaáva Uruguái pegua, omba'apóva Partido Nacional atýpe. Ha'e niko Uruguái retã ruvicha 42ha ára 1 jasyapy 2020 guive. Ha'e akue Uruguái Cámara de Representantes ruvicha 2011-2012 aja. Ha'e avei tavakuairetã senador 2015 guive 2019 peve. Mandu'apy Joajuha Sitio web oficial de campaña Tekove Uruguaigua Ñe'ẽngára Juan Evo Morales Ayma (Orinoca, Vorívia; 26 jasypa 1959) ha'e peteĩ ojokuaikuaáva, sindikáto ruvicha, jokuaikuaa ñeimo'ã ruvicha ha sãmbyhyhára Vorívia pegua, ijypykuéva aimara, ha'e akue Vorívia retã ruvicha 65ha ára 22 jasyteĩ 2006 guive ára 10 jasypateĩ 2019 peve, oheja hetã ñesãmbyhy Vorívia retãyguakuéra oñemoĩvo rire ha oñepu'ã hetã jeporavo ruvicharã rehe, oje'e oikoha ko jeporavópe mba'e javy oporombotavyséva, oiko avei mba'e oñembyaiséva hekovépe, imba'ekuérape ha hapichakuérape, Vorívia retã ñorairõhára aty ha tahachi aty ha'etévaicha ku oñembyaíva chupe avei, upévare hetaite umi he'íva oikoha Voríviape peteĩ golpe de Estado. Mandu'apy Joajuha Tekove Voriviagua Tabaré Ramón Vázquez Rosas (Montevideo, 17 jasyteĩ de 1940 - Montevideo, 6 jasypakõi ary 2020) ha'e akue peteĩ pohanohára, ojokuaikuaáva ha jetepyso aty ruvicha Uruguái pegua. Ha'e akue Uruguái retã ruvicha mokõi jeýpe, 2005-2010 ha 2015-2020 aja. Mandu'apy Joajuha Tekove Uruguaigua José Alberto Mujica Cordano (Montevideo, 20 jasypo ary 1935), ojehero avei Pepe Mujica, ha'e peteĩ ojokuaikuaáva Uruguái pegua. Ha'e akue Uruguái retã ruvicha 40ha 2010 guive 2015 peve. Mandu'apy Joajuha Biografía de José Mujica por CIDOB Hekove rembiasakue José "Pepe" Mujica Tekove Uruguaigua Perehi (Petroselinum crispum) ha'e niko peteĩ ka'avo ryakuã porãva oúva Európagui, para Yvy mbytépe rembe'ýgui ha ko'ãga oñemyasãima oparupi. Yvypóra oñemitỹ perehi ombohe hag̃ua hembi'urã. Mandu'apy Joajuha Ka'avo Kuratũ (Coriandrum sativum) ha'e niko peteĩ ka'avo ryakuã porãva, oñeimo'ã oúva Európagui, para Yvy mbytépe rembe'ýgui ha Áfrika pehẽngue yvateguágui, ha ko'ãga oñemyasãima oparupi. Yvypóra oñemitỹ perehi ombohe hag̃ua hembi'urã. Mandu'apy Joajuha Ka'avo Orégano (Origanum vulgare) ha'e niko peteĩ ka'avo ryakuã porãva oúva Eurásia pehẽngue kuarahyreikeguágui ha para Yvy mbytépe rembe'ýgui ha ko'ãga oñemyasãima oparupi. Yvypóra oñemitỹ orégano ombohe hag̃ua hembi'urã ha ojapo hag̃ua orégano rykue. Oñemokãramo orégano roguekuéra hyakuã mbareteve. Mandu'apy Joajuha Ka'avo Ka'avo ipotýva ha'e hína ka'avo ojehechavéva oparupi ipotykuaáva, osẽhápe chugui hi'a térã ha'ỹi oñemoña hag̃ua. Ka'avo ipotývagui osẽ hetaite yvypóra rembi'urã ha ñemitỹrã. Joajuha Ka'avo Neil Alden Armstrong (Wapakoneta, Ohio; 5 jasypoapy ary 1930-Cincinnati, Ohio; 25 jasypoapy ary 2012), herakuãvéva Neil Armstrong ojeheróvo, ha'e akue peteĩ arapy'ytahára Tetãvore Joapykuéra pegua ha yvypóra peteĩha oho Jasýpe. Ha'e akue avei ingeniero aeroespacial, pepo'atã ombovevehára ha mbo'ehára mbo'ehaovusúpe. Opyrũvove Jasy apekuére, ára 20 jasypokõi ary 1969-pe, he'i ko ñe'ẽjoapy herakuãitéva: «Peteĩ kuimba'épe niko pyrũ imichĩva, yvypóra rekópe niko mba'eguasuitéva». Mandu'apy Joajuha Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Arapy'ytahára Arapy'ytahára ha'e yvypóra osẽva Yvy apekuégui ha oho arapýpe, upéicha avei ojehero umívape ovevéva peteĩ arapy mba'yrúpe ha oimeraẽ tapichápe oho Jasýpe. Ko ñe'ẽngue arapy'ytahára avañe'ẽme ou Paraguái Arapyregua Ñangarekoha ñe'ẽndy mokõive ñe'ẽteépe, ojejapo ary 2019-pe, oñembohaságui astronauta karaiñe'ẽgui. Yvypóra peteĩha oho arapýpe ha'e akue Rrusiagua kuimba'e, Soviétiko Joaty pegua, hérava Yuri Gagarin. Upéicha ojehu ára 12 jasyrundy, 1961-me. Yvypóra peteĩha ha mokõiha oguata akue Jasy apekuépe ha umi mokõi kuimba Tetãvore Joapykuéra pegua hérava Neil Armstrong ha Buzz Aldrin, amo ára 20 jasypokõi, 1969-pe. Ndohovéi avave Jasýpe ary 1972 rire, ha ndaipóri gueteri arapy'ytahára oho yvóra ambuévape. Mandu'apy Joajuha Arapy'ytahára Európa Joaju ha'e hína 27 tetã hekosãsóva joaty Európape oñemopyenda va'ekue upe Maastricht Jekupytyha rehe, 1992-1993 aja. Európa Joaju apekuépe hetãnguéra oñopytyvõ ha oñoñemu hasy'ỹ, ojejapo avei tekorã ohejáva umi Európa Joaty pegua ova ovaseháicha tetã ambuépe ko joatýpe. Oĩ 19 tetã umi 27 apytépe ipirapire heko peteĩva, oipuru hikuái euro ivirúicha. Európa Joaju oguerahase hetãnguéra jekopyty, tomba'apo hikuái oñondivepa ha toñopytyvõ. Ko ñe'ẽngue Európa ou latinañe'ẽgui Europa, ha upe ou Gyresiañe'ẽgui Εὐρώπη, ñe'ẽngue εὐρύς (eurys) he'iséva "tuicha" ha ὤψ (ops) he'iséva "tova". Tetãnguéra Ko tysýipe ojehecha Európa Joaju retãnguéra, upéicha avei umi omoñepyrũ 1957-pe ko joaty ha umi osẽ va'ekue atýgui. Mandu'apy Joajuha European Union online portal Europa Napoleón Bonaparte ha'e akue peteĩ ojokuaikuaáva ha ñorairõhára aty ruvicha Hyãsia retãygua oisãmbyhy hetãre 1799 guive 1814 peve ha upéi sapy'ami ary 1815 aja ("Sa Ára"). Oiko chugui Hyãsia mburuvihára (emperador) ha Itália mburuvichavete (rréi), upe aja ojehero chupe Napoleón I. Omoinge ipoguýpe, ipu'akaveite aja, Európa vore tuichavéva, ha hembiapokue omoambue Európa ñesãmbyhy amo sa'ary XIX oñepyrũvo. Bonaparte heñói Kóysega ypa'ũme, hogagua ipoguasúva. Oñe'ẽkuaa ra'ẽ Kóysega ñe'ẽ ha upéi Hyãsiañe'ẽ. Ova Hyãsiape ha upépe oñembosako'i oiko hag̃ua chugui ñorairõhára aty ruvicha. Imba'eguasuite oñorairõ oipytyvõvo Hyãsia Tavakuairetã Peteĩha rehe, ohenonde'a hag̃ua umi tetã ojokoséva Hyãsia Ñepu'ã. Ary 1799-pe, ha'e oity hetã ñesãmbyhy ha oñembojára ojehe Hyãsia rehe (ojapo ha'e golpe de Estado). Oñepyrũvo oñembohéra chupe Consul, ohasa po ary rire, oiko chugui Mburuvihára Hyãsiare. Ary 1800 guive 1810 peve, Hyãsia Mburuvi oñeha'ã tetãnguéra ijykeguáre, upéicha oiko ñorairõ vai ko'ãga ojehero Napoleón ñorairõnguéra, ha'e katu oisãmbyhy hetã upe aja. Opaite tetã mbaretete Európape oike ko ñorairõme. Ipu'aka py'ỹi rire, oiko Hyãsiagui tetã poguasuite Európape. Napoleón ipokatuve oñemoirũgui heta tetã ruvicha ambuévare. Ha'e katu oity heta tetã ruvicha ha omoĩ hendápe ombuekoviarã ichupekuéra irũnguéra térã umi hogaguáva. Hyãsia ondyrýrõguare Rrúsiare 1812 aja, Napoleón ndaipu'akái ha tuichaite ho'a. Iñorairõhára aty oñembyai ha araka'eve oñembosako'i porã jey. Ary 1813 aja, tetãnguéra oñomoirũ ohenonde'a hag̃ua Hyãsia upe Leipzig ñorairõme. Upe ary rire, ondyry hikuái Hyãsia rehe ha ipu'aka. Umi tetã oñomoirũ va'ekue omosẽ Napoleón ha omoka'irãi chupe Elba ypa'ũme. Ndohasapai gueteri peteĩ ary, osẽ kañyhápe ypa'ũgui ha sapy'ami oiko chugui jey Hyãsia mburuvicha. Hákatu, ndaipu'akái Waterloo ñorairõme jasypoteĩ ary 1815-pe. Upe guive Napoleón ohasapa hekove omano meve Marangatu Eléna ypa'ũme, ka'irãime, upe aja oime ko ypa'ũ Tavetã Joaju poguýpe, upépe omano ha'e 51 ary orekóvo. Peteĩ pohanohára he'i ha'e omanoha ipy'a akytã'aígui. Oĩ umíva he'i oñeme'ẽha chupe ho'urã mba'e oporojukáva, hákatu heta avei umíva he'i ndaha'eiha upéicha. Ojegueromandu'a Napoleón peteĩ mburuvicha ñorairõháraicha ipu'akaitéva, oñehesa'ỹijo hembiapokue ñorairõme oparupi mbo'ehao milíkope. Heta umi he'íva ha'eha mburuvicha iporãva, hákatu heta avei umíva he'i ivaiha. Ha'e oguereha umi tetãme ha'e ondyry va'ekue Hyãsia Ñepu'ã mba'e oñemopyenda va'ekue: tekosãso reka, tekosãso jeroviapýpe, oñembopyahuséva tekombo'e ha tetã rekuái. Umi hese ija'e'ỹva ogueromandu'a chupe peteĩ mburuvicha iñañáva oñemomba'eguasúnteva ha ambuéva he'i ha'e ojapoha heta ñorairõ. Mandu'apy Joajuha Tekove Hyãsiagua Mburuvicha Ojehero ko'ãga Mburuvi visantíno upe Rróma Mburuvi vore kuarahyresẽygua oiko Ára Mbytegua pukukuévo ha oñepyrũ meve Renacimiento, upe he'ise ary 395 guive 1453 peve. Itavusu ojejuhu akue táva Constantinopla-pe (ko'ãga niko táva Estambul), oñemopu'ã va'ekue táva ymaguare ári héra Visãsio, táva imba'eguasuite va'ekue Tarásia oikovove peteĩ Gyrésia ikolóñaicha, oñemopu'ã amo 667 ary Kirito mboyve. Ojeikuaa avei Mburuvi visantíno ojeheróvo Kuarahyresẽ Rróma Mburuvi, tuichaitépe ñañe'ẽramo iñepyrũre, oiko gueteri upe Kuarahyreike Rróma Mburuvi, ne'ĩra ho'águi. Upe rire, ko mburuvi hetaite heko Gyrésia ymaguaréicha —ojehecha iñe'ẽ ambue katu ndoipuruvéima latinañe'ẽ ha oipuru Gyresiañe'ẽ— upévare oĩ umi he'íva ko Tetã heko tee Gyrésia rekóicha. Hembiasakue hi'areitéva ipukukuévo, Mburuvi visantíno py'ỹi ojehecha jejopýpe ha ijyvy apekue oñemomichĩ, tuichaitépe oñorairõ aja hikuái umi sasánida rehe, umi normando rehe, Vugária Mburuvi rehe, umi árave rehe ha, ipahápe, umi otománo rehe. Ipokatu imichĩve ha ikangyve Yvate Áfrikape ha Kuarahyresẽ Aguĩguápe oñorairõitereígui, upéicha jepe ojehecha imbareteha oñorairõve ha oñemu tetã ambuekuérare Európape Ára Mbytegua ipukukue aja. Oñemombaretemi rire saro'y XII aja, ko Mburuvi ikangyite ha oñemomichĩ opa peve ho'ávove Constantinopla, itavusu, ha Mburuvi otománo oñemomba'epa ha oñembojára Mburuvi visantíno yvy apekuére saro'y XV-pe. Oikóvove 1000 ary aja, ko Mburuvi oñemopyenda Hesu rape mongoraháicha ha ndohejái Islã oike Európa vore kuarahyreikeguápe. Upéicha avei oiko chugui ñemuha poguasúva, ono'õmbahápe tapichakuéra oparupiguáva oñemu hag̃ua, ha oipuru hikuái ko tetã pirapire, itaju ijapopyréva ha imba'ehepyitéva. Ko mburuvi niko mba'eguasuite umi Európa ha Kuarahyresẽ Aguĩgua rekorãme ha reko teépe upe aja. Añetehápe Mburuvi visantíno niko Rróma Mburuvi vore kuarahyresẽygua, ojehecha oñemoambuévo ha ndaha'evéima Rróma rekóicha hembiasakue pukukuévo oñepyrũ va'ekue mburuvicha guasu Constantino I pe Tuicháva oguerovávo pe tavusu Constantinopla távape, amo ary 330-pe; upéicha oñembovoite Mburuvi guasu karai Teodosio I omano rire, ary 395-pe, ha ho'apa rire Kuarahyreike Rróma Mburuvi amo ary 476-pe; ha ojehecha heko ambuepa amo saro'y VII-me, oisãmbyhy aja mburuvicha guasu héra Heraclio I, ñemyatyrõgui hetã ha ojoavyitéma upe Rróma Mburuvi yma guare. Oĩ umíva he'i, karai Theodor Mommsen techapyrãme, ikatuha ja'e mburuvicha guasu Heraclio oisãmbyhy peve ikatúne ñambohéra "Kuarahyresẽ Rróma Mburuvi", ko mburuvicha guasu omoambuégui hetã ruvicha ojeheroháicha, ndoipuruvéima «augusto» ha oipuru katu basileus (Gyresiañe'ẽme he'ise 'mburuvicha') ha oipe'a latinañe'ẽ oipuru hag̃ua Gyresiañe'ẽ hetã ñe'ẽ teéicha amo ary 620-pe, upe guive ojehecha tuicha oñemombareteha Gyrésia reko tee ko Mburuvípe. Taha'e ha'eháicha, oñembohéraicha ko'ãga Mburuvi visantíno oñepyrũ ramo ojeipuru umi arandu apytépe saro'y XVII ha XVIII aja, ha araka'eve umi ko Mburuvigua ndoipurúi upéva ombohéra hag̃ua hetã, oipuru katu hikuái Mburuvi rrománo (Gyresiañe'ẽme: Βασιλεία Ῥωμαίων, Basileia Rhōmaiōn; ha latinañe'ẽme: Imperium Romanum) térã Romania (Ῥωμανία). Mandu'apy Joajuha Atlas del Imperio Romano Mburuvi otománo (Tuykiañe'ẽme: Osmanlı İmparatorluğu térã Osmanlı Devleti), ojehero tee Tetã Otománo Yvateasy, ha'e akue peteĩ Tetã ijypykue opaichaguáva ha ijeroviapy tee hetáva oĩ ñemoñare osmanli poguýpe. Umi tetã ijykegua ombohéra chupe Tuykía Mburuvi térã Tuykía, araka'eve ndombohérai hetã upéicha umi sãmbyhyhára osmanli. Ijyvy apekue ituichapávove, amo saro'y XVI ha XVII aja, oñemyasãi mbohapy yvyrusúre, ipoguy oĩgui Ñemby Európa vore kuarahyresẽygua tuichavéva, upe yvy ojehero Kuarahyresẽ Aguĩgua ha Áfrika vore yvategua. Mburuvi otománo oñepyrũ imichĩetévo, Tuykía retãnguéra michĩvéva apytépe, ojehecha Anatóliape ikangývo Tuykía mburuvi seljúsida. Sa'i sa'ípe otománo kuéra oñemomba'e Tuykía retãnguéra ambuévare, nomanói ha noñehundíri hikuái umi mongóle ondyry hese ha oisãmbyhy aja mburuvicha guasu Mehmed II (1451-1481) ohundi Mburuvi visantíno rembyre. Oñemyasãi pya'eite hikuái oisãmbyhývo Osmán I (1288-1326) ha upéi avei oñembotuichaite oiko aja mburuvicha guasu Orkhan, Murad I ha Beyazid I ñesãmbyhýpe, oipyhývo ha oñembojáravo Mburuvi visantíno, Vugária ha Sévia yvy apekuére. Táva Bursa ho'a ha oike Mburuvi otománo poguýpe ary 1326-me, upéicha avei ojehu táva Adrianópolis rehe ary 1361-me. Tetãnguéra Európa vore kuarahyreikeguápe ijepy'apy otomanokuéra rehe, pya'eite hikuái oñemomba'embégui upe yvyapýre ojeheróva Vaykã, upévare mburuvicha guasu Segismundo Hugyria pegua oñembosako'i peteĩ kurusáda (ñorairõ marangatu) ondyry hag̃ua otománo kuéra rehe. Upe mburuvicha guasu héra Tamerlán, karai omba'apo va'ekue Mongólia Mburuvíre, oipe'a Constantinopla otománo poguýgui ha omoĩ ka'irãime mburuvicha Beyazid ary 1402-pe, hákatu ndahi'aréi otománo kuéra Mongólia poguýpe. Ipahápe, Mburuvi otománo oñemomba'e Constantinopla rehe 1453-pe. Ko Mburuvi 600 ary aja ojejuhu oñembojoajuhápe Yvy pehẽngue kuarahyreikegua ha upe kuarahyresẽygua. Ojehechakuaa ombuekoviaha umi mburuvi yma guare, hákatu Islã rekópe, ijyvy apekue tuichaitégui ha itavusúgui niko Constantinopla. Ojehecha heko tee ou umi mburuvi yma guarégui (ojogapoháicha, hembi'u térã oñesãmbyhyháicha) ha mbeguehápe oñemoambue ha oñemoporã. Ára pukukuévo ojejopara ára yma reko tee umi ijypykue ambuéva reko teére ha upéicha oñepyrũ otománo arandupy ha reko tee. Saro'y XIX aja, hekosãsóma heta yvy vore Mburuvi otománo pegua, tuichaitépe umi Európape ojejuhúva. Ndaipu'akavéima ñorairõme ha hetaite umi oheka va'ekue omosãso hetãvore kuéra ha oipe'a Mburuvi poguýgui, upéicha tuicha ikangy ko Mburuvi. Oñembovopáma oike rire Ñorairõ Guasu Peteĩhápe ha ndaipu'akái. Tavetã Joaju, Hyãsia ha Itália oñemomba'e Constantinopla rehe opa rire ñorairõ ha Tuykía retãygua kuéra opu'ã oity hag̃ua Mburuvi, upéicha opa. Umi opu'ã va'ekue hese omoheñói Tavakuairetã Tuykía ára 29 jasypa ary 1923-pe. Mandu'apy Joajuha Política y sociedad en el Imperio otomano En revista Alif Nûn n.º 34, enero de 2006. Yvy ñembyaku térã Yvy ijopeve ojehu upe mba'epytu ñande Yvy apekuére, yguasukuérape ha ára pytúre oñembyakuve pya'e ha yvypóra imbyry'áive. Ko'ãga, Yvy mba'epytu ojupi haimete 1 C° ha ary 1750 guive, yvypóra oñepyrũvove ohapy hetaite tatapỹi. Hákatu oĩ Yvy apekue vore ojehechahápe hakuveha 1 C°-gui ha oĩ imichĩve. Heta umi ohesa'ỹijóva ararováre he'i oguahẽha ary 2100 Yvy mba'epytu ojupíta ha ohupytýta 2 C° térã 4 C°, ituichave Yvy mba'epytúgui ary 1750 mboyve. Ndahasýi jahecha Yvy oñemoambueha oñembyakuvégui, oñembohyku yrypy'a ojejuhúva Yvy yvateitépe ha ñembyitépe, techapyrãme Gyroẽlándia ha Antártida, upéicha okakuaa ha ojupi yguasu ha ikatu jahecháta heta táva y rembe'ýpe o'yguytaha saro'y XXI pukukuévo. Yvy oñembyaku pya'e yvypóra ohapýgui mba'ekuéra, techapyrãme ohapy gasolína omboguata hag̃ua mba'yrumýi ha aviõ. Hákatu ku yvypóra rembiapo ombyakumínte ñande Yvy: dióxido de carbono katu upe ombyaivéva, mba'etĩ osẽva jahapývo mba'ekuéra. Yvypóra ohapývo combustible yvyguýgui, taha'e haéva itakyra, tatapỹi ha mba'etĩ yvyguýgui, omombo dióxido de carbono yvytúpe.. Yvypóra oikytĩvo yvyramáta ha oitypávo ka'aguy dióxido de carbono opytave yvytúpe, ka'avokuéra oipyhýgui umi mba'etĩ ombyakúva Yvy. Ehecha avei Tekohatyai Tekoha renda Mandu'apy Joajuha ¿Qué es el Calentamiento Global?, National Geographic omombe'u karaiñe'ẽme mba'épa ku Yvy ñembyaku. Ararova Estambul, yma ojeheróva Visãsio ha upéi Constantinopla, ha'e niko táva orekovéva tapichakuéra Tuykía retãme ha ku tetã rembiasa, arandupy ha viru remimono'õ ojehechavehápe. Táva ojejuhúva mokõi yvyrusúpe, amo Bósforo ypo'ípe, ombojeíva Európa ha Ásia, para Mármara ha para Hũ mbytépe. Oiko ko távape amo 15 sua tekove, upéicha ojejuhu ko táva umi orekovéva tapichakuéra apytépe ha ojehechakuaa ha'eha pe orekovéva tavayguakuéra umi Európa táva apytépe. Estambul tavayguakuéra vore tuichavéva Islã rehe ojeroviáva (musulmã), hákatu oĩ sa'imi Hesu rapére (68.000 ojeroviáva) ha hudío (22.000). Héra oñemopu'ãvove niko Visãsio, amo ary 667-pe Kirito mboyve, oñembotuicha ha oñemoherakuãve ojejuhu peve umi táva poguasuvéva apytépe. Oñemopu'ã jey guive héra Constantinopla ary 330-pe, oiko Estambul távagui Rróma Mburuvi ha Mburuvi visantíno tavusu (330-1204 ha 1261-1453), Mburuvi latíno (1204-1261) ha otománo (1453-1922) avei. Mandu'apy Joajuha Tuykía táva Alehándoro III de Masendóña (Pela, Gyrésia; 20 térã 21 jasypokõi ary 356 Kirito mboyvépe - Vavilóña; 10 /11 jasypoteĩ ary 323 Kirito mboyve herakuãvéva ojeheróvo Alehándoro pe Tuicháva, ha'e akue Masendóña mburuvichavete (ary 336 Kirito mboyve guive), Gyrésia sãmbyhyhára, Ehíto faraõ (332 Kirito mboyve), ha Media ha Péysia ruvicha guasu (331 Kirito mboyve), omano meve. Alehándoro niko Olímpia Epíro pegua memby ha Filípo II Masendóña pegua ra'y, itúva ombosako'i chupe oikóta hag̃ua chugui mburuvichavete, ombo'e chupe ñorairõ kuaapy ha ombou Aristóteles oiko hag̃ua ita'ýra mbo'ehára. Hasy chupe ojupi hag̃ua oisãmbyhyrã, itúva omondo hembireko ha Alehándoro toho mombyrýpe ka'irãime oimo'ãgui ndaita'ýraiha. Alehándoro sy oho jey Epírope ha Alehándoro irũnguéra oho va'erã tetã ambuépe ani hag̃ua opu'ã hikuái oity hag̃ua Filípo, upéicha niko ipy'amongeta kyhyjégui. Peteĩva ojuka Filípo, ha Alehándoro oñepyrũ oisãmbyhy, oipe'apa umi ikatúva ombohovái hese ani hag̃ua oporokuái.. Alehándoro pe Tuicháva oñepyrũvove oisãmbyhy hetãre ohechauka ipokatu ha imbaretekue umi tetãme Masendóña poguýpe oĩva, opu'ãgui hikuái Filípo omano rire. Oiko aja Gyrésia ruvicha omboguata guetei umi pólis rembipota: ondyry Péysia Mburuvíre, omoĩ jey ipoguýpe mayma távaAnatólia pegua ha para Ehéo ypa'ũnguéra. Ombosako'i aty ñorairõhára ombyaty rire umi Gyrésia retã kuimba'ekuéra (tuichaitépe ojehecha umi Masendóña retãygua) ha ary 334  Kirito mboyvépe osẽ ijaty ñorairõhára ndive, oñembytýnte 40000 kuimba'e, ha oho ombohovái Péysia Mburuvi rehe. Oisãmbyhy aja 13 ary pukukuévo omoambuepaite hetã rekuái ha reko tee, tuichaitépe omoĩvove hetã poguýpe upe Mburuvi akeménida ha ojehecha oguerovaha arandupy, upéicha Gyrésia reko tee ojepyso para Yvy mbytépe rehe ha Kuarahyresẽ Aguĩguáre. Ojehero ko'ãga ku ára pukukue Ára helenístico (323 Kirito mboyve-30 Kirito mboyve). Omosarambipa rire Vaykã yvyapýre hetã apekue ha omoĩ rire Masendóña umi táva poguasu ári Gyrésia Ymaguare retãme, Alehándoro ohasa Dardanelos ypo'íre Anatólia yvyapy gotyo ha upéicha oñepyrũ ondyry Péysia Mburuvíre, oĩ va'ekue upe aja Darío III poguýpe. Ipu'aka Garániko, Issos, Gaugaméla ha Péysia Rokẽ ñorairõnguérape, upéicha oisãmbyhy yvy apekuére ojepyso va'ekue Gyrésia, Ehíto, Anatólia, Kuarahyresẽ Aguĩgua ha Mbyte Ásia rehe, ysyry Índo ha Amu Ndária peve. Upéicharõ oguahẽ Índiape, upépe ipu'aka mburuvichavete Póro rehe, upe rire ijaty ñorairõhára ndohosevéima kuarahyresẽ ngotyo ha oho jey va'erã Vavilóñame, upépe omano ohypyty'ỹ hembipota: omoĩse ipoguýpe Arávia Yvyapy. Ndajaikuaa porãi mba'éichapa omano Alehándoro. Ojehai ymaguare omombe'u ha'e omano mbeguehápe ha ikatu oñembopohãjuka chupe, upéicha oheja hetã mbaretete'ỹva, Masendóña pokatu ikangýgui heta tetã ambuévape, kóicha ojehecha Anatólia vore yvateguápe. Ha'e omano ha nome'ẽi avavépe hetã rekuái ha imba'ekue, upéicha heindy Filípo III Arrideo ojupi oporokuái, tapicha iñapytu'ũ rekokangýva, ha upéi ita'ýra Alehándoro IV. Umi añetete oisãmbyhy omano rire Alehándoro niko ijaty ñorairõha ruvichakuéra, ojehero va'ekue diádokos (he'iséva 'hembiekovia'), hetaite oñorairõ hikuái oñembojára hag̃ua Alehándoro mburuvíre ha ombovo pe mburuvi heta tetãme. Mandu'apy Joajuha Mburuvicha Karl Heinrich Marx (5 jasypo 1818, Tréveris távape – 14 jasyapy 1883, Londye távape) ha'e akue peteĩ ohesa'ỹijóva jokuaikuaáre Alemáña pegua ohai va'ekue virurekokuaa ha jokuaikuaáre. Marx oimo'ã oĩrõha oñembo'apohápe oñondive ha upépe ojehepyme'ẽ umi omba'apóvape, upéicharõ akóinte ojehecháta avano'õ vorekuéra oñoha'ãva. Marx oimo'ã ipahápe umi omba'apóva ipu'akaha umi avano'õ vorére. Ha'e he'i ndaipóri va'erãha avano'õ vore (omba'apóva, yvy jára, ha ambuéva) imbaretevéva umi vore ambuévagui. Marx oimo'ã avei ñaipytyvõ arãha ikatuháicha, ha oñeme'ẽ va'erã ñandéve pe ñaikotevẽva. Iñaranduka herakuãvéva niko Manifiesto del Partido Comunista (nosẽi gueteri avañe'ẽme), ohai iñirũndi Friedrich Engels ary 1848-pe. Ko aranduka oñe'ẽ amoño'ỹtekuareko ohupytysévare ha oikoháichare. Marx reko ha rembiapo ojehero Marx ñeimo'ã. Hembiapokue mba'eguasuvéva niko Das Kapital, heta ary aja omba'po ko arandukáre. Das Kapital omombe'u mba'éichapa capitalismo oiko ha umi apañuái osẽva chugui. Hetaite umi ombohováiva ko arandukáre ha umi ojeroviáva hese, oñombohovái py'ỹi hikuái. Marx ñeimo'ãgui ha hembiapokuégui osẽ heta tetãygua ñepu'ã socialista (techapyrãme ku Rrúsia Ñepu'ã). Karl Marx heñói Tréveris távape ary 1818-pe, hákatu heta jey ova va'erã hetã rekuáipe naiporãiva hembiapokue. Marx oiko heta ára Londyepe ha upépe omano ary 1883-pe. Omano rire, iñirũ Friedrich Engels ombopaha hembiapokue. Ko árape hetaite umi ohóva gueteri Marx ñeimo'ã rapykuéri. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Liv and Maddie ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Tetãvore Joapykuéra pegua, japopapyre John D. Beck ha Ron Hart rehe. Ohasa peteĩháme akue ta'angambyry mbohasaha Disney Channel-pe ára 19 jasypokõi ary 2013-pe ha opa ára 24 jasyapy ary 2017-pe. Oguereko 80 ñembyatykuéra ha 4 pehẽnguekuéra (temporadas). Ñemombe'u Ko tekoha'ãngandy ohechauka Dove Cameron omba'apóvo mokõi avateépe, mokõi mitãkuña ojoyke'ýva ha ojojáva, hekotee katu iñambueite ha ojokuaa porãite, Liv niko peteĩ mba'eapohára oho jey ramo hógape ohasa rire irundy ary Hollywood-pe omba'apohápe peteĩ tekoha'ãngandýme hérava Sing It Loud!, ha Maddie peteĩ oha'ãporãite pe apu'apopoajakakuépe. Ko tekoha'ãngandy omombe'u mba'éichapa Liv ohasa oho jeývo hogaguápe opa rire Sing It Loud!, upéicha avei mba'éichapa ã mokõi joyke'y ojejokupyty. Ohechauka avei mba'eapohára Joey Bragg, Tenzing Norgay Trainor, Kali Rocha, ha Benjamin King, umíva niko ijavatee Joey Rooney, Parker Rooney, Karen Rooney, ha Pete Rooney. Joey ha Parker niko Liv ha Maddie's ikyvy, Karen ha Pete niko isy ha itúva. Ko tekoha'ãngandy pehẽngue pahague niko ojehero Liv and Maddie: Cali Style, oikógui Kalifórnia-pe. Ko pehẽnguépe, Lauren Lindsey Donzis oike ha omba'apo Ruby-guáicha, Liv ha Maddie príma. Ko avatee niko oike Pete-rangue, ha'e ndoúigui pehẽngue irundyhápe. Mba'eapohára Dove Cameron ojapo Liv Rooney ha Maddie Rooney Joey Bragg ojapo Joey Rooney Tenzing Norgay Trainor ojapo Parker Rooney Kali Rocha ojapo Karen Rooney Benjamin King ojapo Pete Rooney (pehẽngue mbohapyha peve) Lauren Lindsey Donzis ojapo Ruby (pehẽngue irundyha) Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Disney Channel Hekoha'ãngandy Vladímir Lenin, ojeherovéva Lenin (22 April 1870 – 21 January 1924) ha'e akue peteĩ ñe'ẽngára Rrúsia pegua, omopu'ã va'ekue hetãyguakuéra ombohovái hag̃ua hetã rekuái, ha'e akue Bolchevique aty ruvicha ha omyakã Jasypa Ñepu'ã. Lenin niko Joaty Soviétiko mburuvicha peteĩha ha omyakã ñesãmbyhy pyahu oity va'ekue Rrúsia rekuái amo ary 1917 aja. Lenin reko ha hembiapokue ojehero Lenin ñeimo'ã, osẽva Karl Marx rembiapokuégui (Marx ñeimo'ã) ha upéicha oipytyvõ omombarete amoño'ỹtekuareko (comunismo). Mandu'apy Joajuha Tekove Rrúsiagua Irundykejojaty niko peteĩ ñembosarái mokõiva oha'ã, oñepyrũ oñemoĩvo 16 ta'anga'i peteĩ mba'epe ijyke irundýva ári, mba'epe apekuére oĩ 64 irundykejoja. Hekópe mokõiva oñombohováirõ ko ñeha'ãme, ojehechakuaa irundykejojaty niko peteĩ jetepyso. Oñembosarái va'erã peteĩ mba'epe ijyke irundýva oñemboja'óva 8×8 irundykejoja rehe, peteĩ imorotĩva ha ambue hũva, umi 64 irundykejoja ári ikatu oĩ umi 16 ta'anga'i. Mayma ha'ãhára ijyképe oĩ 16 ta'anga'i: peteĩ ruvicha, peteĩ kuñaruvicha, mokõi pa'i, mokõi kavaju, mokõi óga yvate ha poapy ñorairõhára. Umi ha'ãhára ohupytykuaa «oityrã» ruvicha ambuéva. Upévare ha'ãhára omoĩ va'erã tesaparápe upe irundykejoja ojejuhuhápe ruvicha, ha'ãhára ambuéva ndaikatúirõ ojoko hese, ndaipu'akái ha oiko pe háke máte (ho'a ta'anga'i ruvicha) ha upéicha opa. Mandu'apy Joajuha Jetepyso Moncho Ré ha'e peteĩ atõiha kuave'ẽva/papyre pe chamamé larga mba'e trayectoria. ha sido peteĩ embajador ñe'ẽ gua avañe'ẽ hina jepaga arã kuatia peteĩ ndive can ma Túpac Amaru III térã Juan Bustamante Dueñas (Vilque, 1809-gua - Pusi, 1868-gua) ha'e akue peteĩ ohekáva ha omba'apóva Perũ ypykuéra rekoiterapére, ohekávo tekojoja omopu'ã chokokue kuéra táva Puno-pe ombohovái ha oñemoĩ hag̃ua hetã rekuáire, 1867 guive 1868 peve. Hetã ojuka chupe ha ndaipu'akái. Mandu'apy Joajuha La rebelión de Túpac Amaru III Tekove Perũgua Mohandas Karamchand Gandhi (Porbandar, Índia Vyretáña pegua; 2 jasypa ary 1869-Ndéli Pyahu, Índia Joaty; 30 jasyteĩ ary 1948) ha'e niko Índia retã hekosãso omyakãva herakuãvéva ha ombohováiva Tavetã Joaju ñesãmbyhýre, upéicha ohechaukarã nomomba'éi tetã pytagua ñesãmbyhy hetãme, ñoraiõ'ỹ ha py'aguapýpe oheka hetã rekosãsorã. Ha'e akue ojokuaikuaáva ha ñe'ẽngára Índia pegua, ojerovia va'ekue Indu rapépe. Karai Rabindranath Tagore ombohéra chupe Mahatma (Sánskrito ha hindi ñe'ẽme mahā: ‘guasu’ ha ātmā: ‘ánga’, 'ánga guasu'). Índia retãme oñembohéra avei chupe Bāpu (બાપુ, ‘túva’ gujarati ñe'ẽme). Índia hekosãsóma rire, Gandhi omoambuese hetãygua reko tee, oñepyrũ ombojoporase umi "indu avano'õ vore" ojeheróva castas (umi shudras he'iséva ‘tembiguaikuéra’, umi pária he'iséva ‘ndaikatúiva ojepoko hesekuéra’ ha umi mlechas he'iséva ‘pytagua’), ha omoporãse oñemitỹhápe. Ivai chupe umi oñorairõséva ojupe ijerovia ambuévare, upéicha ojehechágui Índiape hekosãso ramóva, ha upe aja oipysyrõ umi Islãre ojeroviávare Índia retãme, ipahápe katu, ára 30 jasyteĩ ary 1948-pe, peteĩ ojerovia reíva Indu rapére ha héra Nathuram Godse ojuka Gandhi-pe, orekóvo 78 ary. Hetekue tanimbu oñemoĩ Ganges ysyrýpe. Mandu'apy Joajuha Tekove Indiagua Ñe'ẽngára Iósif Stalin (héra heñóivo Ioseb Besarionis dze Jughashvili) (18 jasypakõi 1878  – 5 jasyapy 1953) ha'e akue peteĩ ojokuaikuaáva Georgia retãgui, oiko chugui Joaty Soviétiko mburuvicha ary 1922 guive omano meve 1953-pe. Ha'e ojupi Joaty Soviétiko mburuvicháicha osẽ rire Vladimir Lenin. Iñeimo'ã ha hekorã hetãme guarã omoambue Joaty Soviétiko reko, upéicha oiko upe tetãgui imbaretete ha ijapekue tuichavéva umi tetã ambuévagui. Omba'apo Marx ha Lenin ñeimo'ã rupive, Marx ha Lenin rembiapokuégui osẽva. Ñorairõ Guasu Mokõiha oiko aja, nási kuéra ha soviétiko kuéra ojapo jekupytyha, upéicha URSS oñemomba'e ha oñembojára heta yvy pehẽnguére umi hetã ijykeguávagui, kuarahyreike gotyo, oñepyrũ Stalin ombotuicha hetã apekue ondyrývo rire Polóñare 1939-pe. Adolf Hitler katu, Alemáña nási mburuvicha, ondyry avei Joaty Soviétikore, upéicha Stalin tuicha oñorairõ ha ombohovái Alemáñare. Opa rire ñorairõ, Stalin omoĩ ipoguýpe ha oñemomba'e heta yvy vorére Európa pehẽngue kuarahyresẽyguápe, umi yvy vore apytépe oĩ Kuarahyresẽ Alemáña. Omano rire, ojupi ombuekoviarã chupe Nikita Jrushchov. Mandu'apy Joajuha Tekove Rrúsiagua Ehíto Ymaguare ha'e akue avano'õ mba'eguasuitéva ojejuhu Yvate Áfrikape ha Kuarahyresẽ Aguĩguápe, ysyry Nílo rembe'y ykére, amoite upe yvy pehẽngue ko'ãga ojejuhúva Ehíto retã. Ára Ymaguarépe oĩ niko umi avano'õ mba'eguasuvéva ha mbaretevéva apytépe, oñepyrũ ary 3100 Kirito mboyvépe ha opa ary 30 Kirito mboyvépe, ho'a rire Rróma mburuvi poguýpe. Amo ary 3100 Kirito mboyvépe, Ehíto avano'õ heko peteĩma ha imbareteve, upe guive oisãmbyhy faraõ peteĩha (Narmer), faraõ niko ojeheroháicha umi oisãmbyhy va'ekue Ehíto Ymaguarére, ha upéi Ehíto avano'õ hi'are puku ohasa peve 3000 ary. Opa peve faraõnguéra ñesãmbyhy ary 30 Kirito mboyvépe, ho'árõguare Ehíto Mburuvi rrománo poguýpe ha oiko chugui peteĩ tetãvore. Ehíto retãygua ohaikuaa umi heróglifo rupive (ta'anga'i ohechaukáva mba'e opaichagua), ojapo hikuái opy tuichaitéva ha tyvy yvateitéva ojeheróva pirámide, oñemuite hikuái umi tetã ijykeguáre ha heta ñorairõ guasúpe ipu'aka porã. Ojerovia hikuái hetaite tupãre ha jeroviaháre, umi pa'i Ehíto pegua imba'ehetáva ha ipoguasúva. Umi oisãmbyhýva hesekuéra, Faraõ, oje'e hese Tupã ra'yha. Mandu'apy Joajuha Ámstel ha'e niko ysyry ohasáva táva Amsterdam mbytére ha ombohéra ko táva, Tetãnguéra Yvýi tavusu. Ipukukue ohupyty 31 kilómetro. Ysyry Európa pegua Tetãnguéra Yvýi Mba'aporeko Ñepu'ã niko ojeheroháicha ára pukukue 1760 guive 1840 peve Európape ha Tetãvore Joapykuérape, ojehechahápe yvypóra oñepyrũ omba'apove mba'eapopyha rógape ha oipuru heta mákina pyahu ojapo pya'eve mba'eapopy kuéra. Upe niko he'ise tapichakuéra ikatu ojapo imba'erã pya'eve ha hepy michĩvéva, upéicha avei hetaite umíva oheja hóga okápe ha oho táva guasúpe omba'apo hag̃ua umi mba'eapopyha rógape. Mba'e pyahu Mba'aporeko ñepu'ã aja ojehecha mba'e pyahu opaichagua oipytyvõ va'ekue yvypórape omba'apo porãve hag̃ua, umi apytépe oĩ: Yrape ojegueraha hag̃ua mba'ekuéra ha ombohasa hag̃ua yga guasu. Momyiha omotimbóva, mba'e omomýiva mba'ekuéra ha oipurúva y timbo. Ojeipuru oparupi kuarepoti ha ita mbarete ambuéva yvyramáta rangue. Mba'yjua ojehecha oparupi Ingyatérrape ha ambue tetãme, upe rupi ojegueraha pya'eve mba'ekuéra. Ygarata omotimbóva oipurúva y timbo ipya'eve hag̃ua. Aovyta guasu ombojuasa pya'eve inimbonguéra. Mandu'apy Joajuha Internet Modern History Sourcebook: La Revolución industrial (en inglés). Tembiasakue Visãsio ha'e akue peteĩ Gyrésia táva, Tarásia tavusu, Bósforo ypo'ípe, táva Estambul ko'ãga ojejuhúvape. Ko távape okakuaa ha oñepyrũ Mburuvi visantíno, ho'a rire Rróma mburuvi, upe aja Rróma mburuvicha héra Constantino I pe Tuicháva ombohéra jeýma va'ekue ko táva amo ary 330-pe, Constantinopla héra pyahu niko. Mandu'apy Joajuha Erytheia. Revista de estudios bizantinos y neogriegos Mburuvi visantíno Constantinopla ha'e niko táva Estambul réra ymaguare, Bósforo ypo'i mokõi rembe'y ojejuhúva. Hembiasa pukukuévo, Constantinopla niko heta mburuvi itavusu: Rróma mburuvi (330-395), Mburuvi visantíno (395-1204 ha 1261-1453), Mburuvi latíno (1204-1261) ha ipahápe Mburuvi otománo (1453-1922). Ko táva oñemopu'ã Visãsio ári, peteĩ Gyrésia táva, Tarásia tavusu, Rróma mburuvicha héra Constantino I pe Tuicháva ojaposégui ko távape hetã tavusurã amo ary 330-pe. Ára Mbytegua pukukuévo, ko táva niko pe táva mba'ehetavéva ha poguasuvéva Európape. Mandu'apy Joajuha Mburuvi visantíno Mburuvi otománo Bósforo niko ypyte ipo'íva ombojoajúva para Hũ ha para Mármara, ombojeíva Európa ha Ásia. Ko y hasaha jerére oĩ Estambul, táva orekovéva tavayguakuéra umi Európa táva apytépe, ymaguare guive oiko yvypóra upépe, oñemopu'ã guive táva Visãsio, peteĩ Gyrésia táva, Tarásia tavusu, ha upéi oñemopu'ãvo hi'ári Constantinopla, Mburuvi visantíno ha Mburuvi otománo tavusu. Mandu'apy Joajuha Tuykía Mburuvi otománo Tavetã Masendóña ha'e akue peteĩ Tetã Gyrésia pegua ojejuhu ko tetã Gyrésia ko'ãgagua ivore yvateguápe. Oñemombareteve ko tavetã amo saro'y V Kirito mboyvépe ha ipu'akave saro'y IV Kirito mboyvépe, oisãmbyhývo hese mburuvicha Filipo II, ha'e niko ojapo Masendóñagui pe tetã mbaretevéva ha poguasuvéva Gyrésia pegua. Ita'ýra, Alehándoro pe Tuicháva, omoĩ Gyrésia poguýpe haimete opa umi tetã ambuéva ojeikuaáva upe aja, upéicha Gyrésia reko tee ojepyso para Yvy mbytépe rehe ha Kuarahyresẽ Aguĩguáre. Ojehero ko'ãga ku ára pukukue Ára helenístico (323 Kirito mboyve-30 Kirito mboyve). Mandu'apy Joajuha Gyrésia Ymaguare Aristóteles ha'e akue peteĩ arandupykuaatýre oñemoarandúva Gyrésia Ymaguare pegua. Ha'e niko oĩ umi ikuaapavẽ mba'eguasuvéva apytépe, ha Platõ ndive oje'e hesekuéra niko umi Arandupykuaaty omoñepyrũ va'ekue, hembiapokue ha iñeimo'ã mba'eguasuite niko Yvy vore kuarahyreikeguápe. Aristóteles ha'e akue Platõ remimbo'e ha mokõipa ary aja oñemoarandu. Ohasami rire Platõ omanórõguare, Aristóteles oheja Aténa ha oho Tavetã Masendóña‎me ombo'e hag̃ua Alehándoro pe Tuicháva, haimete 5 ary aja. Hembiapokue hetaite, haimete 200 kuatiañe'ẽ ojapo, hákatu noguahẽi ñandéve opamba'e ohai va'ekue, umi mba'e apytépe ha'e oñemoarandu ha ohai ikatu ja'e: tekovekuaaty, arandupykuaaty jokuáigui, tekoporã ñemoarandu, mbyjakuaa, ha heta tembikuaaty ambuéva. Mandu'apy Joajuha Tekove Gyrésia Ymaguare pegua Arandupykuaaty Luís Gonzaga Pinto da Gama (Salvador, 21 de junho de 1830 – São Paulo, 24 de agosto de 1882) ha'e akue peteĩ omba'apoite va'ekue ani hag̃ua oĩ tembiguái reko Pindorámame, ha'e akue ñe'ẽngára ha'eño oñembo'éva, haihára ha momaranduhára Pindoráma pegua. Isy kamba, noiméi tembiguái rekópe, itúva ipire morotĩ, upéicha jepe oñemoĩ chupe tembiguái rekópe 10 ary orekóvo, ha nomoñe'ẽkuaái oreko peve 17 ary. Teko me'ẽ ha tekojoja rupive oheka ha'e isãsorã, ani hag̃ua ojehechavéima tembiguái rekópe, upe rire oñepyrũ omba'apo ñe'ẽngáraicha oipytyvõ hag̃ua umi tapicha ambuévare ojehecháva tembiguái rekópe, ombotývo 29 ary herakuã porãma haihára rembiapokuére ha oje'e hese "upe omba'apovéva ani hag̃ua oĩ tembiguái reko Pindorámame". Ehecha avei Questão Netto Mandu'apy Joajuha Tekove Pindoramagua Ñe'ẽngára Pirámide niko óga guasu ijyke irundýva ha takambyapýicha, ipyenda irundykejojáva. Índiape ha Ehíto Ymaguarépe oñemopu'ã pirámide kuéra omoĩ hag̃ua imburuvicha guasu omano rire, tyvýicha. Amérikape oñemopu'ã pirámide omomba'eguasu hag̃ua tupãnguéra, upéicha ojapo majakuéra. Mandu'apy Joajuha Jogapokuaa Faraõ niko ojeheroháicha Ehíto Ymaguare mburuvichavete. Ehíto Ymaguare retãyguakuéra he'i faraõ peteĩha ha'e akue Narmer, ha'e oisãmbyhy va'ekue hesekuéra amo ary 3150 Kirito mboyvépe. Faraõ pahague niko Cleopatra, ijypykuéva Gyrésia Ymaguare pegua, oisãmbyhy ary 51 guive 30 peve Kirito mboyve. Ehíto Ymaguare retãyguakuéra oimo'ã imburuvichavete niko Tupã ra'y ha omomba'eguasu chupe omano rire, omopu'ã hikuái óga guasu pirámide oiko hag̃ua ityvýicha. Mandu'apy Joajuha Ehíto Ymaguare Ñe'ẽngára niko upe teko me'ẽre omba'apóva ha tekojojáre oipytyvõva. Ñe'ẽngára niko upe tekojoja rerekua renondépe oguahẽ oipysyrõ hag̃ua umi oñombojovakévape ha oñe'ẽ hesekuéra. Ñe'ẽngára ikatupyry va'erã tembikuaa opaichaguápe, oikuaa porã teko me'ẽ ha tekoiterape, upéicha avei oikuaa va'erã arandupykuaaty, avakuaaty, avarekokuaaty, jokuaikuaa ha hetã rembiasakue ha reko tee. Omba'apo hag̃ua ñe'ẽngáraicha oho va'erã mbo'ehaovusúpe ha oñemoarandu va'erã teko me'ẽre. Mandu'apy Apoha Teko me'ẽ Tekojoja niko mba'e oporohekoporãva hekópe ha ohekáva iporãvéva opavavépe, ndoporomboykéva ha omboheko me'ẽva. Tekojoja niko he'ise tapichakuéra omomba'e ojuehe va'erã ha ojokupyty porã va'erã, oiméne peteĩ iñangaipáva ha ndojapóiva teko me'ẽ he'iháicha, ojegueraha va'erã chupe ñembojovakehápe toiko hag̃ua tekojoja. Jahecha py'ỹi oñe'ẽha tekojoja rehe jahekárõ tekoiterape kuaapy, arandupykuaaty ha jeroviapy mba'ekuaa, upéicha tekojoja iñambue ha ndoikói peteĩchaite, avano'õ oheka hekojojarã iporãvéva. Ehecha avei Yvyraja Ñe'ẽngára‎ Tekoiterape Mandu'apy Teko me'ẽ Tekojojahára ha yvyraja niko tapicha oporombojovakéva ha tekojoja ohekáva. Teko me'ẽ rupive ohecha va'erã iporãpa térã ivaípa upe oñemoĩva henondépe, oheka va'erã tekoiterape rupive ani hag̃ua umíva henondépe oñomoĩ vai, upéicha he'i va'erã pe ojejapo va'erãha. Ehecha avei Ñe'ẽngára‎ Mandu'apy Teko me'ẽ Apoha Rróma Mburuvi (Latinañe'ẽme: Imperium Romanum) ha'e akue tetã hekosãsóva mbohapyha Rróma avano'õ rembiasakue pukukuévo Ára Ymaguarépe, ou Rróma Tavakuairetã rire ha oporokuái peteĩetépe. Ko mburuvi oñepyrũ mboyve ojehecha raẽ itavusu oñembotuicha ha oñemombarete, Rróma niko oipyso ipokatu para Yvy mbytépe jerekuévo. Oiko aja Rrómagui peteĩ mburuvi, ohupyty ijepyso tuichavéva oisãmbyhývo Taraháno, upe aja paraguasu Atlántiko guive oñemosarambi, kuarahyreike gotyo, ohupyty peve para Káspio, para Pytã ha parapyte Péysia pegua kuarahyresẽ ngotyo, Saára guive ñemby gotyo ohupyty peve umi yvy ka'aguýgui henyhẽmbáva ysyry Ríno ha Danúvio rembe'ýpe yvate gotyo. Ijyvy apekue niko amo 5 sua km². Rróma Mburuvi réra niko oñembohasávo guaraníme pe ñe'ẽngue latinañe'ẽme «Imperium Romanum», he'iséva «Rromagua poguy». Oikóvove Rróma tavakuairetãicha heta jepe oñemosarambi ha karai Polibio oĩ va'ekue umi ypýpe omoĩ kuatiápe mba'éichapa Rróma ojepysove. Oisãmbyhy mboyve pe mburuvicha guasu peteĩha, César Augusto, mbohapysa ary aja Rróma oñembojára heta yvy apekue tuicháva rehe oñorairõvo tetã ambuévare, ombovo ijyvy pyahu ojapo hag̃ua hetãvorerã ha omoĩ upépe mburuvicha. Oiko aja Rrómagui peteĩ tavakuairetã tuichaite oñombohovái Cartago rehe, ko táva niko omosarambi ipokatu kuarahyreike ha ñemby gotyo para Yvy mbytépe rembe'ýpe ha upéicha Rróma rehe oñoha'ã, hákatu ho'a ko táva ha ndaipu'akái umi ñorairõ púnika rire, ã ñorairõme ojehecha Rróma imbareteveha Caratago-gui ha ipu'aka hese. Upéicha Rróma pokatu osẽ Itália yvyapýgui ha mbeguehápe oñemosarambi oñembojáravo yvy apekue pyahúvare. Tuichaitégui Rróma yvy apekue hasy niko senádo rrománope oisãmbyhy porã (senádo rrománo niko pe Rróma Amandaje Guasu, ono'õhápe karaikuéra ojokuaikuaáva), ohechakuaa hikuái ojapouka va'erã tetã rembipota pya'eve ha upéva niko hasy tetã ituichaitereírõ. Upéicha avei, oñembohetavévo Rróma ñorairõhára aty ohechakuaa pe senádo mba'eguasuiteha niko ñorairõhára aty oĩrõ ipoguýpe oporokuái mbareteve hag̃ua. Kóicha jahecha ojekuaa mburuvicha taryrýi ohekasénte ipokaturã. Techapyrãme ojekuaa ko Julio César, ha'e niko ombotuicha Rróma pokatu oñembojáravo Gália rehe, ha senádo rrománore oñoha'ã. Omano rire Julio César ojehecha tetãygua ñorairõ oparupi, upéicha oñepyrũ Rróma Mburuvi tetã rekuáipe, opami jave Rróma Tavakuairetã. César oñombohovái rire Senádo rehe, tetãygua ñorairõ rupive, oiko chugui mburuvicha guasu Rróma rehe ha oñembohéra upe guive César Dictator perpetuus (mburuvicha oisãmbyhýva oipotaháicha sã'ỹme). Upe niko naiporãi umi Senadoguápe ha oñemoĩ hese, ojuka chupe Senádo rógape ha upéicha oiko jey Rrómagui tavakuairetã, ndahi'aréi katu. César ra'yanga niko ojehepyse voi, héra niko Octavio, ha'e tuicha oñorairõ umi itúva jukaháre ha ipu'aka hesekuéra, upe rire oñemoĩ Marco Antonio ha Cleopatra Ehíto pegua rehe, umíva ojoajúgui oñemomba'e hag̃ua Rrómare. Octavio pu'akáva ou jey Ehítogui, oiko pe tetãgui Rróma retãvore upe guive, ha umi tetãvore ambuévare oñemoĩma mburuvi pokatu, heta tetã remimoĩmbyre oñemboguata jepe tavakuairetãicha. Augusto, Octavio réra pyahu, omombarete mburuvi pokatu omyatyrõvo hetã rekuái ha omboheko peteĩvo hetã ñesãmbyhy ha reko tee, oguata porã Rróma Mburuvi mbeguehápe ikangy peve, upe aja mburuvicha guasu Diocleciano oha'ã omombarete jey ku mburuvi ani hag̃ua ho'a. Ha'e niko ombovo va'erã mburuvi mokõi vorépe oñesãmbyhy porãve hag̃ua. Heta jey oñembojoaju ha oñembovo ku mburuvi, taha'e ha'éva oikógui tetãygua ñorairõ térã opu'ãgui oñemomba'eséva tetã rekuáire, ipahápe oñembovo ha'etépe omano rire Teodosio I ary 395-pe, Kuarahyreike Rróma Mburuvi ha Kuarahyresẽ Rróma Mburuvi. Rróma Mburuvi yvy apekuépe ojehecha oñepyrũha heta táva umi imba'eguasuvéva apytépe oĩva Kuarahyreike Európape, Yvate Áfrikape ha Kuarahyresẽ Aguĩguápe. Techapyrãme ikatu ja'e: Parĩ (Lutecia), Estambul (Constantinopla), Viéna (Vindobona), Zaragoza (Caesaraugusta), Mérida (Augusta Emerita), Milán (Mediolanum), Lóndyre, (Londinium), Colchester (Camulodunum), Lyon (Lugdunum) ha ambuéva. Ipahápe, ary 476-pe karai Odoacro oity mburuvicha guasu pahague Kuarahyreike Rróma Mburuvi pegua, Rómulo Augústulo, upéicha hekópe opa ku mburuvi. Kuarahyresẽ Rróma Mburuvi hi'are katu, amo 1000 ary aja (hákatu ko'ãga ñambohéra Mburuvi visantíno), amo ary 1453 aja ho'a Constantinopla ha oñemoĩ Mburuvi otománo poguýpe, upéicha opa avei Rróma Mburuvi Kuarahyresẽygua. Rróma rembiejakue ituichaiterei; upévare heta jey ojehecha umi ojapo jey omopu'ãvo ku mburuvi, heraiténte jepe voi. Umíva apytépe ikatu ja'e Justiniano I, Carlomagno omopu'ãvo Mburuvi carolingio ha upe Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu, ou Mburuvi carolingio rire, hákatu ndaipóri Rróma mburuvi jojaha ombojoaju jey hag̃ua yvy apekue para Yvy mbytépe jerekuévo. Ho'a rire Kuarahyreike Rróma Mburuvi opa ára pukukue jaheróva Ára Ymaguare, ha upéicha oñepyrũ pe ojeheróva Ára Mbytegua. Mandua'py Joajuha Rróma Ymaguare niko táva Rróma ha pe tetã hekosãsóva upépe oñepyrũ Ára Ymaguare aja. Rróma avano'õ niko ijypykue latinokuéra, oñepyrũ va'ekue amo saro'y VIII Kirito mboyve aja, oñembojoajuvove ha oñomoirũvove tetãnguéra ymaguare oiko Itáliape. Rróma oñemosarambi ha osẽmba Itália yvyapýgui ha 500 ary aja oiko ipoguýpe umi yvy apekue para Yvy mbytépe jerekuévo ha Kurahyreike Európa. Umi ary pukukuévo oiko Rrómagui peteĩ tavetã, ha upéi peteĩ tavakuairetã ha ipahápe oiko chugui mburuvi guasu. Hembirejakue tuichaite ha ojehecha oparupi Yvy pehẽngue kuarahyreikeguápe, taha'e ha'éva ñe'ẽ, teko me'ẽ, tembiapoporã, jeroviapy ha arandupy. Mandu'apy Joajuha Atlas del Imperio Romano Ñemohenda: Rróma Mburuvi Saragósa (Karaiñe'ẽme: Zaragoza) ha'e hína peteĩ táva Epáñame, tetãvore Saragósa itavusu ha tetãvore hekosãsóva Aragón itavusu avei. Ko távape oiko amo 681 877 tapicha (2020 aja) ha upéicha niko táva poha orekovéva tapichakuéra Epáñame, ou Madrid, Barcelona, Valencia ha Sevilla rire. Mandu'apy Joajuha Ayuntamiento de Zaragoza Epaña táva Mérida ha'e hína peteĩ táva Epáñame, tetãvore hekosãsóva Extremadura itavusu. Ko távape oiko amo 59 548 tapicha (2020 aja). Mandu'apy Joajuha Epaña táva Milã térã Miláno ha'e niko peteĩ táva Itáliape, tetãvore hekosãsóva Lombardía itavusu. Ko távape oiko amo 1 404 239 tapicha (2019 aja). Kóva hína táva tuichavéva mokõiha Itália retãme, Rróma rire. Mandu'apy Joajuha Itália táva Liõ (Hyãsiañe'ẽme: Lyon) ha'e niko peteĩ táva Hyãsiape, ojoajuhápe ysyry Rródano ha ysyry Saóna. Ko távape oiko amo 516 092 tapicha ary 2020 aja, upéicha hína táva mbohapyha orekovéva tapichakuéra, Parĩ ha Marsella rire. Mandu'apy Joajuha Hyãsia táva Marsella (Hyãsiañe'ẽme: Marseille) ha'e niko peteĩ táva Hyãsiape, pe tetã vore ñambyguápe, para Yvy mbytépe rembe'ýpe. Ko távape oiko amo 859 543 tapicha ary 2020 aja, upéicha hína táva mokõiha orekovéva tapichakuéra, Parĩ rire. Mandu'apy Joajuha Hyãsia táva Ára Ymaguare niko ára pukukuépe ojehecháva opamba'e yvypóra ojapo oñepyrũrõguare guive ohai kuatiápe térã itápe Ára Mbytegua oñepyrũ meve. Yvypóra oñepyrũ ohaikuaa omopu'ãvove tavakuéra ha omba'apóvove ñemitỹre. Upéicha avei ikatu ja'e oñepyrũite marandeko, yvypóra ohejágui rembiasakue umíva omoñe'ẽkuaávape, jahecha ára pukukue ojeheróva marandeko mboyve ndaipórirõguare ohejáva kuatiápe térã itápe hembiasakue. Yvypóra oñepyrũ ohai amo 3 300 ary Kirito mboyvépe, upéicha he'ise ojapo haimete 5 000 ary ko'ãga guive, ojejuhúkuri ojehai raẽ Kuarahyresẽ Aguĩguápe. Ára Ymaguare pukukuévo ojehecha oñepyrũha ha okakuaaha avei avano'õ mba'eguasuitéva oparupi, umíva niko hembireja puku ha ojehecha ohejaha tembikuaa ha arandupy ko'ãga peve oiko. Amo Suméria ha Ehíto Ymaguare guive, ha upéi umi avano'õ védika Índia pegua, Chína Ymaguare, upéicha avei Gyrésia ha Rróma Ymaguare, Mburuvi akeménida amo Péysia-pe, Inca-kuéra amo Ñembyamérika Ymaguarépe, ha heta ambuéva ijapytépe. Jahecha Ára Ymaguare pukukuévo oñepyrũha táva guasu, Tetã, yvypóra tekoiterape ha teko me'ẽ, upéicha avei heta jeroviapy mba'eguasuitéva ko'ãga, techapyrãme Vuda rape ha Hesu rape. Mandu'apy Joajuha Taipy niko he'ise yvypóra ohaívo iñe'ẽ ha upéicha oheja hembiasakue umíva omoñe'ẽkuaávape. Taipýpe oipuru yvypóra ta'anga'i ha mba'e rechaukaha ambuéva oporomomarandu hag̃ua, upéicha jahecha achegety, he'ise taikuéra ojeipurúva peteĩ ñe'ẽme ohechauka hag̃ua mba'éichapa oñemoñe'ẽ va'erã. Yvypóra oñepyrũ ohai amo 3 300 ary Kirito mboyvépe, upéicha he'ise ojapo haimete 5 000 ary ko'ãga guive, ojejuhúkuri ojehai raẽ Kuarahyresẽ Aguĩguápe, omopu'ãrõguare tavakuéra Ára Ymaguarépe. Ehecha avei Achegety Kuatia Marandu Mba'ekuaarã Ñe'ẽporãhaipyre Mandu'apy Joajuha Ñe'ẽ Taity niko mba'e mymbakuéra ojapo oñemo'ã ha ojejaho'i hag̃ua, mymbakuéra omoñemoña haitýpe imemby. Hetaite umi ohaitypóva, guyrakuéra ohaitypo oñangareko hupi'áre anitei ho'ysãve hete'akukuégui, upéicha avei ojapo umi mymba otyryrýva, oĩ jepe umíva ýpe ohaitypo. Tymbachu'i ha ñandu ohaitypo ojejaho'i hag̃ua ha oheka hembi'urã. Oĩ avei mymba okambúva ohaitypo oñemo'ã hag̃ua ha hogarã. Mymbakuéra oipuru mba'e opaichagua ohaitypóvo, oĩ oipurúva yvyra rakã, jahape, yvyra roguekue ha ka'a opaichagua, heta oĩ ohaitypóva yvy kuárape, ita kuápe térã mba'e yvypóra omopu'ãvame, techapyrãme oĩ guyra ohaitypóva yvypóra róga ahojápe. Mandu'apy Joajuha Mymba Vienã Ñorairõ (ojeheróva avei Indochína Ñorairõ Mokõiha térã Amérika Ñorairõ Vienã retãme) oiko oñombohovakérõguare Yvate Vienã ha Ñemby Vienã ára 1 jasypateĩ 1955 guive 30 jasyrundy 1975 peve, (upéicha hi'are 19 ary, 5 jasy ha 29 ára). Yvate Vienã ykére oĩ Joaty Soviétiko, Chína Tetarã Retã ha Yvate Koréa, upe aja oĩ Ñemby Vienã ykére Tetãvore Joapykuéra, Ñemby Koréa, Tailándia, Autarália, Selánda Pyahu ha Filipína. Oĩ tetã ambuéva oho avei ñorairõhápe hákatu oipytyvõnte umi oñorairõvape. Oiko upe aja Ñorairõ Ro'y oñombohováivo tetãnguéra komunísta ha kapitalísta. Opávove Indochína Ñorairõ Peteĩha (1946-1954) oñepyrũma katu ko ñorairõ Vienãme. Hyãsia retã ndaipu'akái rire Indochína ñorairõme, oñemboja'o va'erã Vienã mokõi tetãme (Yvate Vienã ha Ñemby Vienã) ha ojejapomo'ã jekupytyha Vienã retãyguakuéra oiporavo hag̃ua heko peteĩta térã oñemboja'óta hekópe. Hákatu umi Ñemby Vienã sãmbyhyhára ojapo golpe de Estado ha ndohejái hikuái toiko jekupytyha. Upévare omondo Yvate Vienã ijaty ñorairõhára oipytyvõ hag̃ua Vietcong (guerrilla komunísta omba'apóva Ñemby Vienãme) ha upe rire oñembojára hag̃ua upe tetã ñembyguáre. Upéicharamo omondo Tetãvore Joapykuéra mba'e hepy ha 1964 guive omondo avei ijaty ñorairõhára oipytyvõ hag̃ua Ñemby Vienãme ani hag̃ua upe tetã yvategua oñemomba'e hese, upéicha katu oñepyrũ ko ñorairõ. Mbeguehápe ojehecha Tetãvore Joapykuéra ndaipu'akaiha ha oñepyrũ oguevi, upéicha oipe'a ijaty ñorairõhára upe tetã ñembyguágui ha oheja umi mokõi tetã oñorairõ ojuehe. Yvate Vienã ipu'aka 2 jasypokõi ary 1976-me, upe rire mokõi tetã heko peteĩma ha ndaiporivéima Ñemby Vienã, upéicha oiko ko tetã ko'ãgagua Vienã. Tetãvore Joapykuérape hetaiterei umi oñemoĩva ko ñorairõre ha ojeruréva toiko py'aguapy. Mandu'apy Joajuha Alfredo Becerra, Vietnam, la crítica de las armas, Buenos Aires, agosto de 1975. Tekovekuaaty niko opa mba'e oikovéva rembikuaaty. Kóva niko tembikuaaty purúva ohesa'ỹijóva opa mba'e tekove rehegua, ha mba'e omoingovéva rehegua, taha'e ha'éva yvypóra, mymbakuéra ha ka'avo. Ko tembikuaaty rupive jahecha mba'éichapa oiko umi mba'e oikovéva hekohápe. Ko tembikuaaty rupi oñemohenda opa mba'e oikovéva, upéicha ikatu jaikuaa mymbakuéra térã ka'avo ypykue, ojehecha avei tekove ñemoambue ha yvypóra ñemoambue rehegua, upe he'ise opa umi ñemoambue mba'e oikovéva ha oikóva Yvýpe ohasa ha omoheñói heta tekove juehegua peteĩ ypykue guive. Ehecha avei Avakuaaty Yvypóra ñemoambue Tekove ñemoambue Tekovemohendaha Mandu'apy Joajuha Kájo térã Gájo Julio César (Latinañe'ẽme: Gaius Iulius Caesar) 12 térã 13 jasypokõi ary 100 Kirito mboyvépe-15 jasyapy ary 44 Kirito mboyvépe) ha'e akue peteĩ karai ojokuaikuaáva ha ñorairõhára rrománo, ha'e katu ohupyty va'ekue Rróma retã ñesãmbyhy yvateguápe ha omoĩ ipoguýpe Rróma Tavakuairetã rembijokuái osẽ pu'aka rire ñorairõme ha oñoha'ã rire senádo rrománore. Julio César niko ipu'akaite ñorairõhápe ha ombotuicha Rróma pokatu oñembojáravo Gália rehe. César oñombohovái rire Senádo rehe, tetãygua ñorairõ rupive, oiko chugui mburuvicha guasu Rróma rehe ha oñembohéra upe guive César Dictator perpetuus (mburuvicha oisãmbyhýva oipotaháicha sã'ỹme). Upe niko naiporãi umi Senadoguápe ha oñemoĩ hese, ojuka chupe Senádo rógape ha upéicha oiko jey Rrómagui tavakuairetã, ndahi'aréi katu. César ra'yanga niko ojehepyse voi, héra niko Octavio, ha'e tuicha oñorairõ umi itúva jukaháre ha ipu'aka hesekuéra, upe rire oñemoĩ Marco Antonio ha Cleopatra Ehíto pegua rehe, umíva ojoajúgui oñemomba'e hag̃ua Rrómare. Hekove pukukue aja, ohai heta mba'e ha ojapo aranduka mba'eguasúva, César ohaikuaa iñe'ẽ rehegua (latinañe'ẽ), ohai avei mbyjakuaa ha Rróma jeroviapy rehe, upéicha avei omombe'u arandukápe hembiasa ñorairõhápe. Mandu'apy Joajuha Mburuvicha The Beatles ha'e akue peteĩ aty rock opurahéiva Tavetã Joaju pegua opurahéi 1960 arykuéra pukukuévo, ojehechakuaa ko aty osẽ porãveiteha oñemúvo hembiapokue ha umíva mba'epu porãre iñarandúva omomba'eite ko aty umi rock opurahéiva apytépe. Oñepyrũ Liverpool-pe, ha 1962 guive oñembyaty John Lennon, Paul McCartney, George Harrison ha Ringo Starr. Heembiapokue ombojehe'a heta rock mba'e, beat atõi ha pop reheve. Omyakã chupekuéra iñepyrũme Lennon ha McCartney, oñeherakuã porã porãve Liverpool-pe ha Hamburgo-pe mbohapy ary pukukuévo 1960 rire. Hembiapokue oñepyrũ ogueruve viru Tavetã Joajúpe amo ary 1962 pahápe pe purahéi ojeheróva «Love Me Do» rupive. Upe guive herakuã porãite oparupi ha oho hikuái tetã opaichaguápe opurahéi hag̃ua ary 1966 meve, upe arýpe oñepyrũ hikuái omba'apo estudio-pe ojapo hag̃ua ipurahéi oguahẽ meve 1970 ha ojei hikuái. Upe rire, omba'apo hikuái ijehe. Peteĩ hérava Mark David Chapman ojuka Lennon-pe hóga okápe táva Nueva York-pe ary 1980-pe, ha Harrison omano iñe'ãvevúi akytã'aígui ary 2001-me. McCartney ha Starr omba'apo gueteri. Mandu'apy Joajuha Tupãre jerovia'ỹ () niko ojehecha peteĩ he'ívo ndaiporiha Tupã, upéicha he'ise ndogueroviáiva oĩha Tupã térã tupãnguéra. Ojeipuru avei ko ñe'ẽngue atéo oúva karaiñe'ẽgui ha upe niko ombou Gyresiañe'ẽgui, he'ise 'tupã'ỹ', oipuru umi Gyrésia Ymaguare retãygua ombopochy ha omoñeñandu vai hag̃ua umi ndogueroviáivape Gyrésia jeroviáre. Tupãre jerovia'ỹ ndahe'iséi máva ijeroviapy'ỹva, he'isénte ndogueroviái mante oĩha tekove guasu opamba'e ipoguýpe orekóva, upe ojapo opamba'e, upe ojejerovia va'erã hese ha oñemomba'eguasu va'erã chupe. Mandu'apy Joajuha Ñorairõ Marangatu térã Cruzadas niko oñombohováirõguare umi ijerovia Hesu rapére ha umi musulmã, oñemomba'ese hikuái Yvy Marangatúre (ojejuhuhápe ko'ãga Israel ha Paletína). Heta jey oñorairõ hikuái mokõisa ary aja, 1096 guive 1291 meve, Ára Mbytegua pukukuévo. Jerovia Katóliko niko omokyre'ỹ Európa retãnguéra oho hag̃ua omosẽ Yvy Marangatúgui umíva ijerovia Islãre, saro'y VII guive ho'a Kuarahyresẽ Aguĩgua musulmã poguýpe. Yvy Marangatu hína Israel ha Paletína ojejuhuhápe ha upéicha ojehero ko yvy imba'eguasuitégui Hudío jeroviápe, Hesu rapépe ha Islãme. Ojehechakuaa oikoha 9 ñorairõ ituicháva 1096 guive 1291 meve, hákatu oiko avei ñombohovái imichĩva upe aja, oiko aja ñorairõnguéra hetaite umi ndaija'éi hudiokuérare ha ombohasa asy ichupekuéra. Ary 1096 ha 1272 pukukue mbytépe oiko va'ekue porundy ñorairõ hi'are ikoéva: Mandu'apy Joajuha Ñorairõ Florencio Manuel Delgado Gurriarán (Vilamartín de Valdeorras, 27 jasypoapy ary 1903 - Fair Oaks (California), 14 jasypo ary 1987) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue Gallégo ñe'ẽme Ñe'ẽpoty Bebedeira (1934) Cancioneiro da loita galega (1943). Galicia infinda (1963) Cantarenas (Bebedeira, Valdeorresas, Dionisias) (1981) O soño do guieiro (1986) Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua Ricardo Carballo Calero (Ferrol, 30 jasypa ary 1910 - Santiago de Compostela, 25 jasyapy ary 1990) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue Gallégo ñe'ẽme Ñe'ẽpoty Vieiros (1931) O silenzo axionllado (1934) O trebo das catro follas (1944) Anjo de terra (1950) Poemas pendurados dun cabelo (1952) Salterio de Fingoi|Salterio de Fingoy (1961) Pretérito imperfeito (1927-1961) (1980) Futuro condicional (1961-1980) (1982) Cantigas de amigo e outros poemas (1980-1985) (1986) Reticências... (1986-1989) (1990) Fillo de Eva (88 poemas de Ricardo Carvalho Calero) (1992) Antologia da Poesia em Galego (2019) Ñemombe'u rehegua A xente da Barreira (1951) Os tumbos (1950) As pitas baixo a chuvia (1952) A cegoña (1957) Aos amores serodios (1979) A gente da Barreira e outras histórias (1982) Narrativa completa (1984) Provérbios otomanos (1985) Scórpio (1987) Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua Antón Fraguas Fraguas (Cotobade, 28 jasypakõi ary 1905 - Santiago de Compostela, 5 jasypateĩ ary 1999) ñe’ẽpapára Galiciagua. Hembiapokue O culto ós mortos, 1931 Geografía de Galicia, 1953 As coplas que se cantaban nas ruadas de Loureiro de Cotobade, 1956 Historia del Colegio de Fonseca, 1956 Santiago de Compostela, 1957 Los colegiales de Fonseca, 1958 La Galicia insólita, 1973 Lugo, 1974 Manuel Murguía, 1979 Aportacións ó cancioneiro de Cotobade, 1985 El traje gallego, 1985 Aquilino Iglesia Alvariño: vida e obra, 1986 Real Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago. Primera época, 1784-1813-1821, 1986 Cantigueiro de Cotobade, 1998 Romarías e santuarios, 1988 Celso Emilio Ferreiro, 1989 La Galicia insólita: tradiciones gallegas, 1990 Galicia máxica, 1992 Carnaval e outras festas, 1992 La Puerta Santa, 1993 O conto de Serafín. O santuario da Franqueira, 1993 Do Entroido, 1994 A festa popular en Galicia, 1995 O Colexio de Fonseca, 1995 As cousas de Antonio de Insuela, 1996 Polas catro témporas: colaboracións en "La Voz de Galicia" e "O Correo Galego" : (1992-1999), 2006 Do tempo e dos astros, 2019 Joaju Ñe'ẽpapára Galiciagua Ára 24 jasypa ha'e ára 297ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 298ha umi ary hekope'ỹme. Umi 68 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 23 jasypa ha'e ára 296ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 297ha umi ary hekope'ỹme. Umi 69 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 22 jasypa ha'e ára 295ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 296ha umi ary hekope'ỹme. Umi 70 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 21 jasypa ha'e ára 294ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 295ha umi ary hekope'ỹme. Umi 71 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 20 jasypa ha'e ára 293ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 294ha umi ary hekope'ỹme. Umi 72 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 19 jasypa ha'e ára 292ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 293ha umi ary hekope'ỹme. Umi 73 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 18 jasypa ha'e ára 291ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 292ha umi ary hekope'ỹme. Umi 74 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 17 jasypa ha'e ára 290ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 291ha umi ary hekope'ỹme. Umi 75 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 16 jasypa ha'e ára 289ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 290ha umi ary hekope'ỹme. Umi 76 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 15 jasypa ha'e ára 288ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 289ha umi ary hekope'ỹme. Umi 77 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 14 jasypa ha'e ára 287ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 288ha umi ary hekope'ỹme. Umi 78 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 13 jasypa ha'e ára 286ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 287ha umi ary hekope'ỹme. Umi 79 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 12 jasypa ha'e ára 285ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 286ha umi ary hekope'ỹme. Umi 80 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 11 jasypa ha'e ára 284ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 285ha umi ary hekope'ỹme. Umi 81 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 10 jasypa ha'e ára 283ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 284ha umi ary hekope'ỹme. Umi 82 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypa Ára 31 jasypoapy ha'e ára 243ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 244ha umi ary hekope'ỹme. Umi 122 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 30 jasypoapy ha'e ára 242ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 243ha umi ary hekope'ỹme. Umi 123 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 29 jasypoapy ha'e ára 241ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 242ha umi ary hekope'ỹme. Umi 124 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 28 jasypoapy ha'e ára 240ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 241ha umi ary hekope'ỹme. Umi 125 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 27 jasypoapy ha'e ára 239ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 240ha umi ary hekope'ỹme. Umi 126 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 26 jasypoapy ha'e ára 238ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 239ha umi ary hekope'ỹme. Umi 127 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 25 jasypoapy ha'e ára 237ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 238ha umi ary hekope'ỹme. Umi 128 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 24 jasypoapy ha'e ára 236ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 237ha umi ary hekope'ỹme. Umi 129 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 23 jasypoapy ha'e ára 235ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 236ha umi ary hekope'ỹme. Umi 130 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 22 jasypoapy ha'e ára 234ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 235ha umi ary hekope'ỹme. Umi 131 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 21 jasypoapy ha'e ára 233ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 234ha umi ary hekope'ỹme. Umi 132 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 20 jasypoapy ha'e ára 232ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 233ha umi ary hekope'ỹme. Umi 133 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 19 jasypoapy ha'e ára 231ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 232ha umi ary hekope'ỹme. Umi 134 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 18 jasypoapy ha'e ára 230ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 231ha umi ary hekope'ỹme. Umi 135 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 17 jasypoapy ha'e ára 229ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 230ha umi ary hekope'ỹme. Umi 136 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 16 jasypoapy ha'e ára 228ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 229ha umi ary hekope'ỹme. Umi 137 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 15 jasypoapy ha'e ára 227ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 228ha umi ary hekope'ỹme. Umi 138 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 14 jasypoapy ha'e ára 226ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 227ha umi ary hekope'ỹme. Umi 139 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 13 jasypoapy ha'e ára 225ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 226ha umi ary hekope'ỹme. Umi 140 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 12 jasypoapy ha'e ára 224ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 225ha umi ary hekope'ỹme. Umi 141 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 11 jasypoapy ha'e ára 223ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 224ha umi ary hekope'ỹme. Umi 142 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 10 jasypoapy ha'e ára 222ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 223ha umi ary hekope'ỹme. Umi 143 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 9 jasypoapy ha'e ára 221ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 222ha umi ary hekope'ỹme. Umi 144 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 8 jasypoapy ha'e ára 220ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 221ha umi ary hekope'ỹme. Umi 145 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 7 jasypoapy ha'e ára 219ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 220ha umi ary hekope'ỹme. Umi 146 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 6 jasypoapy ha'e ára 218ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 219ha umi ary hekope'ỹme. Umi 147 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 5 jasypoapy ha'e ára 217ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 218ha umi ary hekope'ỹme. Umi 148 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 4 jasypoapy ha'e ára 216ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 217ha umi ary hekope'ỹme. Umi 149 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 3 jasypoapy ha'e ára 215ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 216ha umi ary hekope'ỹme. Umi 150 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 2 jasypoapy ha'e ára 214ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 215ha umi ary hekope'ỹme. Umi 151 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 1 jasypoapy ha'e ára 213ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 214ha umi ary hekope'ỹme. Umi 152 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypoapy Ára 30 jasyporundy ha'e ára 273ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 274ha umi ary hekope'ỹme. Umi 92 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 29 jasyporundy ha'e ára 272ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 273ha umi ary hekope'ỹme. Umi 93 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 28 jasyporundy ha'e ára 271ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 272ha umi ary hekope'ỹme. Umi 94 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 26 jasyporundy ha'e ára 269ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 270ha umi ary hekope'ỹme. Umi 96 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 25 jasyporundy ha'e ára 268ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 269ha umi ary hekope'ỹme. Umi 97 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 24 jasyporundy ha'e ára 267ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 268ha umi ary hekope'ỹme. Umi 98 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 22 jasyporundy ha'e ára 265ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 266ha umi ary hekope'ỹme. Umi 100 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 21 jasyporundy ha'e ára 264ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 265ha umi ary hekope'ỹme. Umi 101 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 20 jasyporundy ha'e ára 263ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 264ha umi ary hekope'ỹme. Umi 102 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 19 jasyporundy ha'e ára 262ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 263ha umi ary hekope'ỹme. Umi 103 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 18 jasyporundy ha'e ára 261ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 262ha umi ary hekope'ỹme. Umi 104 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 17 jasyporundy ha'e ára 260ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 261ha umi ary hekope'ỹme. Umi 105 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 16 jasyporundy ha'e ára 259ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 260ha umi ary hekope'ỹme. Umi 106 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 14 jasyporundy ha'e ára 257ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 258ha umi ary hekope'ỹme. Umi 108 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 13 jasyporundy ha'e ára 256ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 257ha umi ary hekope'ỹme. Umi 109 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 12 jasyporundy ha'e ára 255ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 256ha umi ary hekope'ỹme. Umi 110 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 10 jasyporundy ha'e ára 253ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 254ha umi ary hekope'ỹme. Umi 112 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 9 jasyporundy ha'e ára 252ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 253ha umi ary hekope'ỹme. Umi 113 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 8 jasyporundy ha'e ára 251ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 252ha umi ary hekope'ỹme. Umi 114 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 6 jasyporundy ha'e ára 249ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 250ha umi ary hekope'ỹme. Umi 116 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 5 jasyporundy ha'e ára 248ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 249ha umi ary hekope'ỹme. Umi 117 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 4 jasyporundy ha'e ára 247ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 248ha umi ary hekope'ỹme. Umi 118 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 2 jasyporundy ha'e ára 245ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 246ha umi ary hekope'ỹme. Umi 120 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 1 jasyporundy ha'e ára 244ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 245ha umi ary hekope'ỹme. Umi 121 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasyporundy Ára 30 jasypateĩ ha'e ára 334ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 335ha umi ary hekope'ỹme. Umi 31 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 29 jasypateĩ ha'e ára 333ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 334ha umi ary hekope'ỹme. Umi 32 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 28 jasypateĩ ha'e ára 332ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 333ha umi ary hekope'ỹme. Umi 33 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 27 jasypateĩ ha'e ára 331ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 332ha umi ary hekope'ỹme. Umi 34 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 26 jasypateĩ ha'e ára 330ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 331ha umi ary hekope'ỹme. Umi 35 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 25 jasypateĩ ha'e ára 329ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 330ha umi ary hekope'ỹme. Umi 36 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 24 jasypateĩ ha'e ára 328ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 329ha umi ary hekope'ỹme. Umi 37 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 23 jasypateĩ ha'e ára 327ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 328ha umi ary hekope'ỹme. Umi 38 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 22 jasypateĩ ha'e ára 326ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 327ha umi ary hekope'ỹme. Umi 39 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 21 jasypateĩ ha'e ára 325ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 326ha umi ary hekope'ỹme. Umi 40 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 20 jasypateĩ ha'e ára 324ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 325ha umi ary hekope'ỹme. Umi 41 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 19 jasypateĩ ha'e ára 323ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 324ha umi ary hekope'ỹme. Umi 42 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 18 jasypateĩ ha'e ára 322ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 323ha umi ary hekope'ỹme. Umi 43 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 17 jasypateĩ ha'e ára 321ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 322ha umi ary hekope'ỹme. Umi 44 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 16 jasypateĩ ha'e ára 320ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 321ha umi ary hekope'ỹme. Umi 45 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 13 jasypateĩ ha'e ára 317ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 318ha umi ary hekope'ỹme. Umi 48 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 12 jasypateĩ ha'e ára 316ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 317ha umi ary hekope'ỹme. Umi 49 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 11 jasypateĩ ha'e ára 315ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 316ha umi ary hekope'ỹme. Umi 50 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 10 jasypateĩ ha'e ára 314ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 315ha umi ary hekope'ỹme. Umi 51 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 9 jasypateĩ ha'e ára 313ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 314ha umi ary hekope'ỹme. Umi 52 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 8 jasypateĩ ha'e ára 312ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 313ha umi ary hekope'ỹme. Umi 53 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 7 jasypateĩ ha'e ára 311ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 312ha umi ary hekope'ỹme. Umi 54 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 6 jasypateĩ ha'e ára 310ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 311ha umi ary hekope'ỹme. Umi 55 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 5 jasypateĩ ha'e ára 309ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 310ha umi ary hekope'ỹme. Umi 56 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 4 jasypateĩ ha'e ára 308ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 309ha umi ary hekope'ỹme. Umi 57 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 3 jasypateĩ ha'e ára 307ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 308ha umi ary hekope'ỹme. Umi 58 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 2 jasypateĩ ha'e ára 306ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 307ha umi ary hekope'ỹme. Umi 59 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 1 jasypateĩ ha'e ára 305ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 306ha umi ary hekope'ỹme. Umi 60 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypateĩ Ára 30 jasypakõi ha'e ára 364ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 365ha umi ary hekope'ỹme. Umi 1 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 29 jasypakõi ha'e ára 363ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 364ha umi ary hekope'ỹme. Umi 2 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 28 jasypakõi ha'e ára 362ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 363ha umi ary hekope'ỹme. Umi 3 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 27 jasypakõi ha'e ára 361ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 362ha umi ary hekope'ỹme. Umi 4 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 26 jasypakõi ha'e ára 360ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 361ha umi ary hekope'ỹme. Umi 5 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 24 jasypakõi ha'e ára 358ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 359ha umi ary hekope'ỹme. Umi 7 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 23 jasypakõi ha'e ára 357ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 358ha umi ary hekope'ỹme. Umi 8 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 22 jasypakõi ha'e ára 356ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 357ha umi ary hekope'ỹme. Umi 9 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 21 jasypakõi ha'e ára 355ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 356ha umi ary hekope'ỹme. Umi 10 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 20 jasypakõi ha'e ára 354ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 355ha umi ary hekope'ỹme. Umi 11 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 19 jasypakõi ha'e ára 353ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 354ha umi ary hekope'ỹme. Umi 12 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 18 jasypakõi ha'e ára 352ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 353ha umi ary hekope'ỹme. Umi 13 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 17 jasypakõi ha'e ára 351ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 352ha umi ary hekope'ỹme. Umi 14 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 16 jasypakõi ha'e ára 350ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 351ha umi ary hekope'ỹme. Umi 15 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 15 jasypakõi ha'e ára 349ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 350ha umi ary hekope'ỹme. Umi 16 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 14 jasypakõi ha'e ára 348ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 349ha umi ary hekope'ỹme. Umi 17 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 13 jasypakõi ha'e ára 347ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 348ha umi ary hekope'ỹme. Umi 18 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 12 jasypakõi ha'e ára 346ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 347ha umi ary hekope'ỹme. Umi 19 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 11 jasypakõi ha'e ára 345ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 346ha umi ary hekope'ỹme. Umi 20 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 10 jasypakõi ha'e ára 344ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 345ha umi ary hekope'ỹme. Umi 21 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 9 jasypakõi ha'e ára 343ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 344ha umi ary hekope'ỹme. Umi 22 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 8 jasypakõi ha'e ára 342ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 343ha umi ary hekope'ỹme. Umi 23 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 7 jasypakõi ha'e ára 341ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 342ha umi ary hekope'ỹme. Umi 24 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 6 jasypakõi ha'e ára 340ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 341ha umi ary hekope'ỹme. Umi 25 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 5 jasypakõi ha'e ára 339ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 340ha umi ary hekope'ỹme. Umi 26 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 4 jasypakõi ha'e ára 338ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 339ha umi ary hekope'ỹme. Umi 27 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 3 jasypakõi ha'e ára 337ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 338ha umi ary hekope'ỹme. Umi 28 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 2 jasypakõi ha'e ára 336ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 337ha umi ary hekope'ỹme. Umi 29 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Ára 1 jasypakõi ha'e ára 335ha ary pegua ku arapapaha Gyregoriopegua ha ára 336ha umi ary hekope'ỹme. Umi 30 ára ohasa va'erã opa hag̃ua ary. Arete Tembiasa Teñõi Mano Joaju Jasypakõi Gyrésia Ymaguare ha'e akue avano'õ tuichaitéva para Yvy mbytépe rembe'y yvate kuarahyresẽyguápe, hi'are amo 1000 Kirito mboyve guive ary 600 peve, oĩhápe umi táva poguasu ha yvy pehẽ ambuéva, umíva niko heko peteĩete 13 ary aja, Alehándoro pe Tuicháva oisãmbyhývo Masendóña Mburuvíre (336-323 Kirito mboyve). Gyrésia Ymaguare ára pukukue opa Korínto ñorairõme, Rróma Tavakuairetã oñemomba'érõguare Gyrésia rehe. Ko ára pukukue vore tuichavéva aja, Gyresiagua ndorekói hikuái imburuvicha peteĩ. Hákatu iñe'ẽ, hekotee ha itavarandu peteĩetéva. Gyresiañe'ẽ niko Indoeurópa ñe'ẽnguéra apytépe oĩ. Oĩ va'ekue táva poguasu (tavaguasu ojoguáva tetãnguéraicha ha ojeheróva pólis), peteĩ-teĩ iléi guasu ha hekorã iñambuéva. Techapyrãme umi pólis apytépe oĩ Atena, Epárta ha Korínto. Umíva apytépe oĩ oisãmbyhýva hese mburuvicha guasu ha ambuéva oiko jekopytyjojápe, Aténa techapyrãme. Ára pukukuévo, umi táva ipoguasuvéva ojoaju táva ambuévare. Táva Aténa ipoguasuve ipu'aka rire Mburuvi akeménida rehe, ondyrységui ko távare, upe niko oiko Gyrésia-Péysia ñorairõ aja. Aténa ára porãvéva opa ndaipu'akái rire Epárta rehe, oikóvo Peloponéso ñorairõ, ary 345 Kirito mboyve, upe guive Aténa ikangyve. Alehándoro pe Tuicháva omoĩ Masendóña umi táva poguasu ári ha upéicha oñemopeteĩ Gyrésia tavakuéra peteĩ tetãme, 13 ary hi'are ha oñemosarambi Vaykã yvyapýre, Alehándoro ohasa Dardanelos ypo'íre Anatólia yvyapy gotyo ha upéicha ipu'aka Péysia Mburuvíre. Oisãmbyhy yvy apekuére ojepyso va'ekue Gyrésia, Ehíto, Anatólia, Kuarahyresẽ Aguĩgua ha Mbyte Ásia rehe, ysyry Índo ha Amu Ndária peve, upéicha Gyrésia reko tee ojepyso para Yvy mbytépe rehe ha Kuarahyresẽ Aguĩguáre. Ojehero ko'ãga ku ára pukukue Ára helenístico (323 Kirito mboyve-30 Kirito mboyve). Gyrésia arandupy ha hekotee tuichaite ojehecha Rróma Mburuvípe, Rróma katu oraha ha omosarambi Európare heta mba'e Gyrésia rekoteégui. Upéicha ikatu ja'e Gyrésia rembirejakue ohupyty pe avano'õ Yvy vore kuarahyreikeguápe ha tuicha oipytyvõ arandupykuaatýre, jokuaikuaáre, tembiapoporãre ha tembikuaatýre, toiko hag̃ua oiko ko'ãgaguáicha. Ñañe'ẽrõ Gyrésia rembirejakuére, ja'e va'erã avei Mburuvi visantíno iñe'ẽtee niko Gyresiañe'ẽ ha hekotee tuichaite ou Gyrésia Ymaguare arandupýgui. Mandu'apy Joajuha Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2020 táva Tókio-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 32ha ojejapóva ára 23 jasypokõi guive 8 jasypoapy peve ary 2021-pe, táva Tókio, Hapõ retã itavusúpe. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 339 ñeha'ã ha 33 jetepyso, oñeha'ãva 11 090 jetepysohára oúva 205 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2020 Tókio VIH/sida térã sida (oúva karaiñe'ẽgui síndrome de inmunodeficiencia adquirida ha he'iséva tete pu'akakangy mba'asy ováva) ha'e niko mba'asykuéra víru ojeheróva VIH oguerúva. Oike rire ku víru yvypóra retépe, ikatu noñandúi mba'eve térã ikatu oñeñandu imba'asypararãguáicha. Ojehecha py'ỹi heta ára aja imba'asyapypẽ'ỹ. Víru pámo oñemosarambivévo ombyai vaive pe ypykatu oñangarekóva yvypóra retére, upéicha omoĩ yvypóra rete tesaparápe ha ojehechave hasyha mba'asy pámo ambuévagui mba'asy po'i techapyrãme, hi'ári avei mba'asy ováva ambuéva ha akytã'ai hembiapovaíva, upéicha hasy oiko hag̃ua umi hesãivare. Ñambohéra sida ã mba'asyapypẽ ikatu jahecha tapicha hasývare heta ára rire oja hese ko mba'asy, upe aja sapy'ánte ipohyikue oguejyite avei. VIH oñemosarambi yvypóra oiporenóramo ñeñangareko'ỹre (taha'e ha'éve ojopyhývo jurúre térã tevikuáre), oñembohasáramo tapicha hasýva ruguy ambue hesãivape, ojeipurúramo ju tasymombiaháicha oikutúva ha sy hasýramo hyeguasúvo ikatu avei omosarambi ko mba'asy imembýre. Oĩ mba'e rykue ambuéva yvypóra retégui osẽva ndogueraháiva VIH, techapyrãme tesay ha juruaysy. Oñembosa'i ha oñemboguete hag̃ua ko mba'asy yvypóra oñeñangareko va'erã oiporenóvo, oikuaa porã va'erã mba'éichapa ojeipuru arã umi ju tasymombiaháicha, hasýramo oheka arã pohã ha kuimba'ekuéra ikatu oikytỹ hembo akã pire. Ani hag̃ua sy hasýva ombohasa ko mba'asy imembýre ho'u va'erã pohã antirretroviral ojeheróva, upéicha avei imemby ho'u arã. Ndaipóri pe oñemonguerapáiva ko mba'asýgui, ndaipóri avei vakúna; hákatu hasýpe oñeme'ẽrõ ku pohã antirretroviral ikatu ombotapykue mba'asy rembiapo ha tapicha hasýva rekove ipukuve ha'ete umi hesãiguáicha. Iporãve tapicha hasývape oikuaaramóvo hasyha oñepyrũ voíma oñemonguerami pohã rupive. Upéicha ndojapóirõ, amo 11 ary rupínte ikatu oikove oja rire hese ko mba'asy. Ary 2014-pe amo 36,9 sua tapicha hasýva VIH ha 1.200.000 omano. Tuichaite umívagui oiko Áfrika-pe, yvy vore ojejuhúva Saára guýpe, ñemby gotyo. Ojehechakuaa amo 39 sua tapicha omanoha ojejuhu ramo guive ko mba'asy 2014 peve. Jahecha VIH/sida oikoha chugui ñemosarambi guasu: he'iséva ojehechaha ko mba'asy oparupi ha pya'eite oñemosarambi. Ñahesa'ỹijóvo mba'éichapa oñepyrũ ko mba'asy jahecha oñepyrũ ko víru ojeheróva ka'i rete pu'akakangy víru oñemoambue ha oñembohasa yvypórape, ku víru niko ka'i mba'asy ha oñembohasa yvypórape amo ary 1910 térã 1930-pe. VIH/sida niko mba'asy herakuãite ñane avano'õme ha py'ỹinte ojehecha umi omboykéva umi hasývape, ndoikuaa porãigui ko mba'asýre ha oimo'ãgui ko mba'asy oñemosarambi reíva, upéva niko ijapu ha ko mba'asy oñemosarambi yvypóra oiporenóramo ñeñangareko'ỹre, techapyrãme ndoipurúrõ pe mombaryryru. Ojejuhu ramo guive ko mba'asy amo 1980-pe, hetaite umi oñopytyvõ ha omba'apo joaju oheka hag̃ua ko mba'asy jokoharã. Ára 31 jasypakõi ojegueromandu'a VIH/sida ñemboguerã ára, ko arange ojepuru jepi oñemombe'u hag̃ua mba'e mba'épa ojejapo, yvóra tuichakue javeve, oñembosa'i ha oñemboguete hag̃ua VIH/sida, ojeipuru peteĩ aopehẽ pytã ojuasáva oñemohendáva kamisáre, ohekáva tapichakuéra jesareko ko mba'asýre ha avei ohechauka maymáva jepytaso sida-gui hasykatúva ykére. Mandu'apy Joajuha Mba'asy víru Ovetã ha'e peteĩ kuára óga tápiare, ogykére, oga ahojáre térã mba'yrumýire toike hag̃ua mba'erendy ha yvytu. Py'ỹinte ojehecha itaverágui ijapopyre. Ovetã ningo ijysaja ha ituichakue opaichagua, imba'e hesatĩva, upéicha mba'erendy oike porãve ha tapichakuéra ikatu ohecha upe rupi. Mandu'apy Joajuha Óga Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1984 táva Los Ángeles-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 23ha ojejapóva ára 28 jasypokõi guive ára 12 jasypoapy peve ary 1984-pe, táva Los Ángeles-pe, Tetãvore Joapykuéra retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 221 ñeha'ã ha 21 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 6.829 jetepysohára (5.263 kuimba'e kuéra ha 1.566 kuña nguéra) oúva 140 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1984 Los Ángeles Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1896 táva Aténa-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1ha ojejapóva ára 6 jasyrundy guive ára 15 jasyrundy peve ary 1896-pe, táva Aténa-pe, Gyrésia retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 43 ñeha'ã ha 6 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 241 jetepysohára (241 kuimba'e kuéra) oúva 14 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1896 Aténa Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1900 táva Parĩ-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2ha ojejapóva ára 28 jasypokõi guive ára 12 jasypoapy peve ary 1900-pe, táva Parĩ-pe, Hyãsia retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 95 ñeha'ã ha 19 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 997 jetepysohára (975 kuimba'e kuéra ha 22 kuña nguéra) oúva 28 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1900 Parĩ Huaycán ha'ehína táva Perũme. Ava Ko távape oiko 160.000 ava. Tembiasakue 15 jasypokõi ary 1984 jave, Alfonso Barrantes. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1904 táva St. Louis-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 3ha ojejapóva ára 1 jasypokõi guive ára 23 jasypateĩ peve ary 1904-pe, táva St. Louis-pe, Tetãvore Joapykuéra retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 95 ñeha'ã ha 16 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 651 jetepysohára (645 kuimba'e kuéra ha 6 kuña nguéra) oúva 12 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1904 St. Louis Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1906 táva Aténa-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 4ha ojejapóva ára 22 jasyrundy guive ára 2 jasypo peve ary 1906-pe, táva Aténa-pe, Gyrésia retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 78 ñeha'ã ha 13 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 903 jetepysohára oúva 20 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1906 Aténa Squid Game () ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Ñemby Koréa pegua ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava Netflix. Oñepyrũ ára 25 jasypoapy 2021-me ha iñembyatýva 9 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Lee Jung-jae, Park Hae-soo ha Wi Ha-joon. Omombe'u oñembyatýrõguare 456 tapicha oñembosarái hag̃ua ñeha'ã omoĩva ichupekuéra tesaparápe, pe ipu'akavéva ohupytýta 38.7 sua dólar. Oñembohasa ojehecharã oparupi 17 jasyporundýpe, 2021, Netflix omosarambi ko tembiapo oparupi. Pe omotenondéva Squid Game he'i ko'ãgaitépe ndoikuaái ojejapóta ko tembiasagua'u vorerã mokõiha. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Ñemby Koréa pegua Netflix Hekoha'ãngandy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1908 táva Lóndyre-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 4ha ojejapóva ára 27 jasyrundy guive ára 31 jasypa peve ary 1908-pe, táva Lóndyre-pe, Tavetã Joaju retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 110 ñeha'ã ha 22 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 2.008 jetepysohára (1.971 kuimba'e kuéra ha 37 kuña nguéra) oúva 22 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1908 Lóndyre Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1948 táva Lóndyre-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 14ha ojejapóva ára 29 jasypokõi guive ára 14 jasypoapy peve ary 1948-pe, táva Lóndyre-pe, Tavetã Joaju retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 136 ñeha'ã ha 17 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 4.104 jetepysohára (3.714 kuimba'e kuéra ha 390 kuña nguéra) oúva 59 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1948 Lóndyre Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1924 táva Parĩ-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 8ha ojejapóva ára 5 jasypokõi guive ára 27 jasypokõi peve ary 1924-pe, táva Parĩ-pe, Hyãsia retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 126 ñeha'ã ha 17 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 3.089 jetepysohára (2.954 kuimba'e kuéra ha 135 kuña nguéra) oúva 44 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1924 Parĩ Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1964 táva Tókio-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 18ha ojejapóva ára 10 jasypa guive 24 jasypa peve ary 1964-pe, táva Tókio, Hapõ retã itavusúpe. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 163 ñeha'ã ha 19 jetepyso, oñeha'ãva 5.151 jetepysohára (4.473 kuimba'e kuéra ha 678 kuña nguéra) oúva 93 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1964 Tókio Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1960 táva Rróma-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 17ha ojejapóva ára 25 jasypoapy guive ára 11 jasyporundy peve ary 1960-pe, táva Rróma-pe, Itália retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 150 ñeha'ã ha 17 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 5.338 jetepysohára (4.727 kuimba'e kuéra ha 611 kuña nguéra) oúva 83 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1960 Rróma Matar a un muerto ha'e peteĩ ta'angamýi Paraguái retãgui ojejapo 2019-pe ha omotenonde Hugo Giménez. Ojeiporavo ko ta'angamýi Paraguái jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2021-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Ñemombe'u Oisãmbyhy aja Alfredo Stroessner Paraguái retã amo arykuéra 1970, mokõi kuimba'e omboyvyguýva kañyhápe umi omanóva ohechakuaa peteĩ umívagui oikove gueteri. Mba'eapohára Ever Enciso Aníbal Ortiz Silvio Rodas Jorge Román Ehecha avei Umíva oike Óscar 2021 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Paraguái ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2019 pegua Ta'angamýi avañe'ẽme Ta'angamýi karaiñe'ẽme Paraguái ra'angamyikuéra Netflix ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 15 jasypoapy 1997-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Hulu ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 29 jasypa 2007-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Amazon Prime Video ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 7 jasyporundy 2006-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Disney+ ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 12 jasypateĩ 2019-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Peacock ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 15 jasypokõi 2020-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Paramount+ ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 4 jasyapy 2021-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua HBO Max ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua. Japopapyre 27 jasypo 2020-pe. Ta'angambyry mbohasáva Tetãvore Joapykuéra pegua Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1968 táva Táva Méhiko-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 19ha ojejapóva ára 12 jasypa guive 27 jasypa peve ary 1968-pe, táva Táva Méhiko, Méhiko retã itavusúpe. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 172 ñeha'ã ha 18 jetepyso, oñeha'ãva 5.516 jetepysohára (4.735 kuimba'e kuéra ha 781 kuña nguéra) oúva 112 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1968 Táva Méhiko Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1980 táva Mosku-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 22ha ojejapóva ára 19 jasypokõi guive 3 jasypoapy peve ary 1980-pe, táva Mosku, Rrúsia retã itavusúpe. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 203 ñeha'ã ha 21 jetepyso, oñeha'ãva 5.179 jetepysohára (4.064 kuimba'e kuéra ha 1.115 kuña nguéra) oúva 80 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1980 Mosku Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1952 táva Helisingi-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 15ha ojejapóva ára 19 jasypokõi guive ára 3 jasypoapy peve ary 1952-pe, táva Helisingi-pe, Hĩlándia retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 149 ñeha'ã ha 17 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 4.955 jetepysohára (4.436 kuimba'e kuéra ha 519 kuña nguéra) oúva 69 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1952 Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1932 táva Los Ángeles-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 10ha ojejapóva ára 30 jasypokõi guive ára 14 jasypoapy peve ary 1932-pe, táva Los Ángeles-pe, Tetãvore Joapykuéra retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 117 ñeha'ã ha 14 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 1.332 jetepysohára (1.206 kuimba'e kuéra ha 126 kuña nguéra) oúva 37 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1932 Los Ángeles Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1972 táva Muníke-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 20ha ojejapóva ára 26 jasypoapy guive ára 11 jasyporundy peve ary 1972-pe, táva Muníke-pe, Alemáña retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 195 ñeha'ã ha 21 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 7.134 jetepysohára (6.075 kuimba'e kuéra ha 1.059 kuña nguéra) oúva 121 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1972 Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1928 táva Muníke-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 9ha ojejapóva ára 28 jasypokõi guive ára 12 jasypoapy peve ary 1928-pe, táva Amsterdam-pe, Tetãnguéra Yvýi retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 109 ñeha'ã ha 14 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 2.883 jetepysohára (2.606 kuimba'e kuéra ha 277 kuña nguéra) oúva 46 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1928 Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1936 táva Berlin-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 11ha ojejapóva ára 1 jasypoapy guive ára 16 jasypoapy peve ary 1936-pe, táva Berlin-pe, Alemáña retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 129 ñeha'ã ha 19 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 3.963 jetepysohára (3.632 kuimba'e kuéra ha 331 kuña nguéra) oúva 49 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1936 La burrerita de Ypacaraí ha'e peteĩ ta'angamýi Paraguái ha Argentína retãgui ojejapo 1962-pe ha omotenonde Armando Bó. Imba'eapohára tenondegua ha'e Isabel Sarli, Armando Bó, Luis Alberto del Paraná ha El Trío Los Paraguayos. Ñemombe'u Kuñataĩ chokukue omoakãrakúva hese kuimba'ekuéra ohayhu sapy'ánte peteĩ iñañáva ha hembiapo vaívape, upévare hetaite mba'e ojehu chupe ha ohasa va'erã mba'e opaichaguáre omoporã hag̃ua pe ha'e ohayhúvape. Mba'eapohára Isabel Sarli Armando Bó Luis Alberto del Paraná El Trío Los Paraguayos Ernesto Báez Aníbal Romero Aníbal Romero Sanabria Carlos Rubén Ojeda César Álvarez Blanco Matías Ferreira Díaz Sara Giménez Carlos Gómez Santos González Julio Jara César Medina Reinaldo Meza Emigdia Reisofer Rafael Rojas Doria Alberto Tello Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1962 megua Ta'angamýi avañe'ẽme Ta'angamýi karaiñe'ẽme Paraguái ra'angamyikuéra Argentína ra'angamyikuéra Gantz: O ha'e peteĩ ta'angamýi Hapõ retãgui ojejapo 2016-pe ha omotenonde Yasushi Kawamura. Imba'eapohára tenondegua ha'e Daisuke Ono, M·A·O ha Tomohiro Kaku. Mba'eapohára Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2016 megua Ta'angamýi hapõñe'ẽme Hapõ ra'angamyikuéra Las herederas ha'e peteĩ ta'angamýi Paraguái retãgui ojejapo 2018-pe ha omotenonde Marcelo Martinessi. Ojeiporavo ko ta'angamýi Paraguái jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2019-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Mba'eapohára Ana Brun Margarita Irún Ana Ivanova María Martins Alicia Guerra Yverá Zayas Ehecha avei Umíva oike Óscar 2019 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Paraguái ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2018 pegua Ta'angamýi karaiñe'ẽme Paraguái ra'angamyikuéra O que arde ha'e peteĩ ta'angamýi Galicia ha Hyãsia retãgui ojejapo 2019-pe ha omotenonde Óliver Laxe. Imba'eapohára tenondegua ha'e Amador Arias ha Benedicta Sánchez. Mba'eapohára Amador Arias Benedicta Sánchez Elena Mar Fernández Inazio Abrao Iván Yáñez David de Poso Álvaro de Bazal Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2019 pegua Ta'angamýi gallégo ñe'ẽme Epáña ra'angamyikuéra Hyãsia ra'angamyikuéra Luxemburgo ra'angamyikuéra The Mission ha'e peteĩ ta'angamýi Tavetã Joaju retãgui ojejapo 1986-pe ha omotenonde Roland Joffé. Imba'eapohára tenondegua ha'e Robert De Niro, Jeremy Irons, Ray McAnally, Aidan Quinn, Cherie Lunghi ha Liam Neeson. Ko ta'angamýi omombe'umi hesuitakuéra rembiapo Ñemby Amérikape guaranikuéra apytépe. Mba'eapohára Robert De Niro Jeremy Irons Ray McAnally Aidan Quinn Cherie Lunghi Ronald Pickup Chuck Low Liam Neeson Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1986 megua Ta'angamýi avañe'ẽme Ta'angamýi ingleñe'ẽme Ta'angamýi lasioñe'ẽme Tavetã Joaju ra'angamyikuéra Ñemby Vienã térã Tavakuairetã Vienã ha'e akue peteĩ tetã ojejuhúva Ásia vore ñembykuarahyresẽyguápe, ko tetã ko'ãgagua Vienã vore ñembyguápe. Oñepyrũ 1955-pe ha opa Vienã ñorairõme ary 1975-pe, Tetãvore Joapykuéra oipytyvõ hese oñorairõvo Yvate Vienãre, hákatu ndaipu'akái ha Yvate Vienã oñemomba'e hese. Mandu'apy Joajuha Ñorairõ Ro'y Vienã rembiasakue Yvate Vienã térã Tavakuairetã Jekopytyjojápe Vienã ha'e akue peteĩ ha'e akue peteĩ tetã ojejuhúva Ásia vore ñembykuarahyresẽyguápe, ko tetã ko'ãgagua Vienã vore yvateguápe. Karai Ho Chi Minh omoñepyrũ ko tetã ára 2 jasyporundy 1945-pe ha omoĩ itavusurã táva Hanói. Vienã ñorairõ oiko aja, ko tetã ombohovái Ñemby Vienãre ha Tetãvore Joapykuérare, ipu'aka ha oñemomba'e Ñemby Vienãre. Mandu'apy Joajuha Ñorairõ Ro'y Vienã rembiasakue Mononoke Hime () ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Hapõ retãgui ojejapo 1997-pe ha omotenonde Hayao Miyazaki. Imba'eapohára tenondegua ha'e Yōji Matsuda, Yuriko Ishida, Yūko Tanaka, Kaoru Kobayashi, Masahiko Nishimura, Akihiro Miwa, Mitsuko Mori ha Hisaya Morishige. Omombe'u peteĩ ka'aguy rembiasa Hapõ Ymaguarépe, upépe póra oiko ha oñangareko hikuái ka'aguýre, sapy'ánte oguahẽ upépe yvypóra ha oñepyrũ oipuru vai ka'aguy mba'ekuéra. Mba'eapohára Yōji Matsuda ojapo Yuriko Ishida ojapo Akihiro Miwa ojapo Yūko Tanaka ojapo Kaoru Kobaayashi ojapo Hisaya Morishige ojapo Masahiko Nishimura ojapo Mitsuko Mori ojapo Sumi Shimamoto ojapo Tsunehiko Kamijō ojapo Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1997 megua Ta'angamýi hapõñe'ẽme Hapõ ra'angamyikuéra Layla M. ha'e peteĩ ta'angamýi Tetãnguéra Yvýi retãgui ojejapo 2016-pe ha omotenonde Mijke de Jong. Ojeiporavo ko ta'angamýi Tetãnguéra Yvýi jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2018-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Mba'eapohára Nora El Koussour ojapo Layla Ilias Addab ojapo Abdel Hassan Akkouch ojapo Zine Yasemin Cetinkaya ojapo Oum Osama Husam Chadat ojapo Sheikh Abdullah Al Sabin Mohammed Azaay Esma Abouzahra Bilal Wahib - Younes Ayisha Siddiqi - Meryem Sachli Gholamalizad - Senna Ehecha avei Umíva oike Óscar 2018 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Tetãnguéra Yvýi ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2016 megua Ta'angamýi neelándañe'ẽme Tetãnguéra Yvýi ra'angamyikuéra Akira () ha'e peteĩ ta'angamýi Hapõ retãgui ojejapo 1988-pe ha omotenonde Katsuhiro Otomo. Imba'eapohára tenondegua ha'e Mitsuo Iwata, Nozomu Sasaki, Mami Koyama ha Taro Ishida. Ñemombe'u Kaneda niko omyakã mitãrusu aty móto ári ohóva, ary 2019-pe, táva Neo-Tókio-pe, táva Tókio ári oñemopu'ã, okapu rire táva yma oikóvo Ñorairõ Guasu Mbohapyha. Ojetopa rire mitãrusu aty ambuéva oike ijyvy vorépe, peteĩ ijatyguágui, Tetsuo, sapy'ánte ojei ha tetã rekuái omokañy chupe. Upe guive Tetsuo ohasa ñeha'ãre omombaretéva chupe ha ome'ẽva chupe pokatu hekopegua'ỹva. Upéicha itavy vaipa ha imbaretereígui ikatu ombyai yvóra, imbaretekue ha'ete upe Akira-pe. Mba'eapohára Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1988 pegua Ta'angamýi hapõñe'ẽme Hapõ ra'angamyikuéra Atlantique ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Senegal, Hyãsia ha Véyhika retãgui ojejapo 2019-pe ha omotenonde Mati Diop. Imba'eapohára tenondegua ha'e Mame Bineta Sane, Amadou Mbow, Ibrahima Traoré, Nicole Sougou ha Aminata Kane. Ojeiporavo ko ta'angamýi Senegal jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2020-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Mba'eapohára Mame Bineta Sane ojapo Ada Amadou Mbow ojapo Issa Ibrahima Traoré ojapo Souleiman Nicole Sougou ojapo Dior Aminata Kane ojapo Fanta Mariama Gassama ojapo Mariama Coumba Dieng ojapo Thérèse Ibrahima Mbaye ojapo Moustapha Diankou Sembene ojapo Mr Ndiaye Babacar Sylla ojapo Omar Abdou Balde ojapo Cheikh Ehecha avei Umíva oike Óscar 2020 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Senegal ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2019 pegua Ta'angamýi wólof ñe'ẽme Senegal ra'angamyikuéra Hyãsia ra'angamyikuéra Véyhika ra'angamyikuéra Wólof ñe'ẽ niko peteĩ Níher-Kóngo ñe'ẽ Senegal ha Gámbia retãme oñeñe'ẽva. Amo 5.500.000 tapicha oñe'ẽkuaa wólof ha hetaite umi iñe'ẽkõiva, Senegal-pe oñeñe'ẽvéva wólof. Mandu'apy Joajuha Dímelo en wolof (ombo'éva wólof umi karaiñe'ẽ oikuaávape) Iniciación a wolof (ñe'ẽndy). Wólof ñe'ẽ Rróma Tavakuairetã niko oikórõguare Rrómagui peteĩ tavakuairetã, oñepyrũ amo ary 509 Kirito mboyvépe, opárõguare porokuái peteĩme oñemosẽvo mburuvicha guasu pahague, karai Lucio Tarquinio el Soberbio, ha opa ko tavakuairetã ary 27 Kirito mboyvépe, upépe oñepyrũ Rróma Mburuvi. Rróma Tavakuairetã oñemombareteite upe yvýpe ko'ágã héra Itália, upe tetã vore mbyteguápe, upe guive okakuaa ha oñemosarambi Itália tuichakuére, oñemomba'e umi tetã ambuévare ijerére oĩva. Upe rire ondyry umi Gyrésia Ymaguare távare ojejuhúva Itália vore ñembyguápe. Oñepyrũma osẽ Itáliagui ha sapy'ánte oñorairõ tetã ambuévare para Yvy mbytépe jerére oĩva, upéicha ipu'aka Cartago ha Tavetã Masendóña rehe, ha oñembojára ã tetãre. Tuichaitégui Rróma yvy apekue hasy niko senádo rrománope oisãmbyhy porã (senádo rrománo niko pe Rróma Amandaje Guasu, ono'õhápe karaikuéra ojokuaikuaáva), ohechakuaa hikuái ojapouka va'erã tetã rembipota pya'eve ha upéva niko hasy tetã ituichaitereírõ. Upéicha avei, oñembohetavévo Rróma ñorairõhára aty ohechakuaa pe senádo mba'eguasuiteha niko ñorairõhára aty oĩrõ ipoguýpe oporokuái mbareteve hag̃ua. Kóicha jahecha ojekuaa mburuvicha taryrýi ohekasénte ipokaturã ha senádo rrománore oñoha'ã. Hetaitéma oñorairõ umi Rróma poguasu ha upéicha ho'a tavakuairetã Tavakuairetã ipahápe, ojupi karai Octavio, Julio César ra'yanga, ha'e tuicha oñorairõ umi itúva jukaháre ha ipu'aka hesekuéra, omoĩ umi tetãvore ambuévare mburuvi pokatu guýpe, hákatu ojehecha heta tetã remimoĩmbyre oñemboguata jepe tavakuairetãicha. Augusto, Octavio réra pyahu, omombarete mburuvi pokatu omyatyrõvo hetã rekuái ha omboheko peteĩvo hetã ñesãmbyhy ha reko tee, upéicha oñepyrũ Rróma Mburuvi. Mandua'py Joajuha Rróma Mburuvi James Paul McCartney (Liverpool, Merseyside; 18 jasypoteĩ ary 1942) ha'e niko opurahéiva, purahéi apohára, atõi apohára, tembipu opaichagua ombopukuaáva, haihára ha mba'eapohára Tavetã Joaju pegua; ojoajúvo John Lennon, George Harrison ha Ringo Starr rehe, herakuã porãite oparupi váho ombopúgui ha opurahéigui rock The Beatles atýpe. Ojei rire ko aty, omba'apo ijehe ha ojapo ijaty pyahurã héra Wings hembireko peteĩhándi, Linda, ha Denny Laine. Ojehechakuaa McCartney-pe hembiapo porãitégui. Kuatiañe'ẽ Rolling Stone he'i McCartney ha'eha opurahéiva porãve 11ha umi 100 Opurahéiva Porãvéva apytépe. Upéicha avei, oiko ramo The Beatles atyguáicha, ha'e niko mba'eporã apohára porãveitéva upe tysýipe oĩhápe umi 100 Mba'eporã Apohára Porãvéva, he'iháicha pe kuatiañe'ẽ. Upéicha avei he'i ha'e pe ombopu porãveha mbohapyha umi 100 Váho Ombopukuaaporãvéva apytépe, ha purahéi apoha porãvéva mokõiha umi 100 Purahéi Apoha porãvéva apytépe, pe kuatiañe'ẽ he'i Bob Dylan añónte iporãveha chugui. Mandu'apy Joajuha The Beatles Tekove Ingyaterragua The 13th Warrior ha'e peteĩ ta'angamýi Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1999-pe ha omotenonde John McTiernan. Imba'eapohára tenondegua ha'e Antonio Banderas, Diane Venora ha Omar Sharif. Ñemombe'u Omombe'umi karai Ahmad ibn Fadlan rembiasa, ko karai hetã ruvicha omosẽ chupe hetãgui ha'e iñakãrakúgui peteĩ umi hetã poguasu rembirekóre.​ Upéicha osẽ va'erã hetã áravegui ha oho arã umi Európa vore yvategua retãnguérape, upépe ojuhu vikingokuéra ha oñemoirũ hesekuéra oho hag̃ua oñorairõ mymba vai hete yvypóraicha rehe. Mba'eapohára Antonio Banderas ojapo Ahmad ibn Fadlan Diane Venora ojapo Weilew Vladimir Kulich ojapo Buliwyf Dennis Storhøi ojapo Herger Omar Sharif ojapo Melchisidek Anders T. Andersen ojapo Wigliff Richard Bremmer ojapo Skeld Tony Curran ojapo Weath Mischa Hausserman ojapo Rethel Neil Maffin ojapo Roneth Asbjorn Riis ojapo Halga Clive Russell ojapo Helfdane Daniel Southern ojapo Edgtho Oliver Sveinall ojapo Haltaf Sven Wollter ojapo Hrothgar Albie Woodington ojapo Hyglak John DeSantis ojapo Ragnar Eric Avari ojapo Caravan leader Maria Bonnevie ojapo Olga Susan Willis ojapo Wendol Mother Yolande Bavan ojapo Wendol Mother Companion Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1999 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Ta'angamýi lasioñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Children of Men ha'e peteĩ ta'angamýi Tetãvore Joapykuéra ha Tavetã Joaju retãgui ojejapo 2006-pe ha omotenonde Alfonso Cuarón. Imba'eapohára tenondegua ha'e Clive Owen, Clare-Hope Ashitey, Julianne Moore, Michael Caine, Chiwetel Ejiofor, Pam Ferris ha Charlie Hunnam. Mba'eapohára Clive Owen ojapo Theo Faron Julianne Moore ojapo Julian Taylor Clare-Hope Ashitey ojapo Kee Michael Caine ojapo Jasper Palmer Chiwetel Ejiofor ojapo Luke Charlie Hunnam ojapo Patric Pam Ferris ojapo Miriam Peter Mullan ojapo Syd Juan Gabriel Yacuzzi ojapo 'Baby' Diego Danny Huston ojapo Nigel Oana Pellea ojapo Marichka Paul Sharma ojapo Ian Jacek Koman ojapo Tomasz Ed Westwick ojapo Alex Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2006 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Tavetã Joaju ra'angamyikuéra The Carpenters ha'e akue peteĩ aty pop opurahéiva Tetãvore Joapykuéra pegua, opurahéi 1968 guive 1983 peve. Joyke'y Karen and Richard Carpenter opurahéi ko atýpe. Mandu'apy Joajuha The Mist ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 2007-pe ha omotenonde Frank Darabont. Imba'eapohára tenondegua ha'e Thomas Jane, Marcia Gay Harden, Nathan Gamble, Andre Braugher, Toby Jones, Frances Sternhagen, Buck Taylor, William Sadler, David Jensen, Sam Witwer, Alexa Davalos, Robert Treveiler, Chris Owen, Andy Stahl, Jeffrey DeMunn, Laurie Holden, Melissa McBride ha Juan Gabriel Pareja. Mba'eapohára Thomas Jane ojapo David Drayton Marcia Gay Harden ojapo Mrs. Carmody Laurie Holden ojapo Amanda Dunfrey Andre Braugher ojapo Brent Norton Toby Jones ojapo Ollie Weeks William Sadler ojapo Jim Grondin Jeffrey DeMunn ojapo Dan Miller Frances Sternhagen ojapo Irene Reppler Alexa Davalos ojapo Sally Nathan Gamble ojapo Billy Drayton Chris Owen ojapo Norm Sam Witwer ojapo Wayne Jessup Robert Treveiler ojapo Bud Brown David Jensen ojapo Myron LaFleur Melissa McBride ojapo unnamed woman Andy Stahl ojapo Mike Hatlen Buck Taylor ojapo Ambrose Cornell Juan Gabriel Pareja ojapo Morales Walter Fauntleroy ojapo Donaldson Brandon O'Dell ojapo Bobby Eagleton Jackson Hurst ojapo Joe Eagleton Susan Watkins ojapo Hattie Turman Mathew Greer ojapo Silas Kelly Collins Lintz ojapo Stephanie Drayton Ron Clinton Smith ojapo Mr. Mackey Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2007 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Richard Starkey (Liverpool, 7 jasypokõi 1940), ojeikuaavéva chupe héra ramo Ringo Starr, atõi apohára vatería ombopukuaáva, opurahéiva, purahéi apohára ha mba'eapohára Tavetã Joaju pegua. Ha'e niko ombopúkuri pe vatería The Beatles atýpe. Ary 2011-pe, kuatiañe'ẽ herakuã porãitéva Rolling Stone he'i Starr ha'eha pe ombopu porãvéva 5ha pe vatería opaite umi ombopukuaa apytépe. Oike mboyve The Beatles atýpe, Starr oĩ aty ambuévape Liverpool-pe, Rory Storm and the Hurricanes. The Beatles-pe ha'e ombopu vatería ha opurahéi, ha'e ohai avei purahéi hérava «Don't Pass Me By» ha «Octopus's Garden». Ojei rire The Beatles, omba'apo ijehe 1970 arykuéra pukukuévo ha osẽ porãiterei chupe ha amo 1980 arykuéra pukukuevo ndoiko porãi hembiapo. Amo 1989-pe, ojapo Ringo Starr & His All-Starr Band, peteĩ aty opurahéiva pyahu. Mandu'apy Joajuha The Beatles Tekove Ingyaterragua George Harrison (Liverpool, 25 jasykõi 1943-Los Ángeles, 29 jasypateĩ 2001) ha'e akue peteĩ atõi apohára tembipu opaichagua ombopukuaáva, opurahéiva ha purahéi apohára, mba'eapohára ha ta'angamýi apohára Tavetã Joaju pegua. Ojeikuaáramo jepe John Lennon ha Paul McCartney niko umi ohaivéva purahéi pyahu ko atýpe, Harrison ohai heta purahéi ambuéva avei, umíva apytépe oĩ «I Need You», «Taxman», «I Me Mine», «Within You Without You», «Old Brown Shoe», «It's All Too Much», «While My Guitar Gently Weeps», «Something» ha «Here Comes the Sun». Ojei rire The Beatles, omba'apo ijehe ha omosẽ purahéi aty All Things Must Pass (1970). Upe rire, omba'apoite ha ojapo heta purahéi pyahu. Jasypateĩ ary 2001-me, Harrison omano orekóvo 58 ary iñe'ãvevúi akytã'aígui. Mandu'apy Joajuha The Beatles Tekove Ingyaterragua Ára Mbytegua niko Európa ha tetãnguéra ijykegua rembiasa pukukue oñepyrũ saro'y V aja, ho'árõguare Kuarahyreike Rróma Mburuvi ary 476-pe, ha opa saro'y XV-pe, Kiritóval Kolõ oguahẽvo Amérika-pe ary 1492-me, térã ary 1453-pe ho'árõguare Mburuvi visantíno, upe aryitépe ojejapo avei kuatiajopyha peteĩha —oñemonguatiávo Tupã ñe'ẽngue ryru Gutenberg pegua— ha opávo pe Sa Ary ñorairõ. Ñañe'ẽvo mba'éichapa Ára Mbytegua iñambue Ára Ymaguarégui, jahecha oñemoambueháicha virurekóre, Ára Ymaguare pukuévo ojehecha oĩ tembiguái omba'apo arã ojehepyme'ẽ'ỹre ha umíva niko omomba'eheta tetãnguéra, hákatu Ára Mbytegua aja ojehecha chokokue omba'apo oparupi ha oñemitỹve ojehepyme'ẽve hag̃ua, tetã rekuáire avei jahecha Rróma Mburuvi mbaretekue oñemosarambi ha oñemopehẽ oparupi; ha tetãnguéra reko teére ha avano'õ arandupýre ojehecha mba'éichapa oñemoambue Ára Ymaguare reko tee ha ojegueraha iñarandupy Hesu rape térã Islã reko teépe (ã mokõiva ijehe'a'ỹre). Mandu'apy Joajuha Tetãvore Joapykuéra ñorairõ (Ingleñe'ẽme: American Civil War) oiko oñombohovakévo Tetãvore Joapykuéra amo ary 1861 guive 1865 peve. Oñepyrũ oñorairõ oikógui tetãvorekuéra oipota gueteri tembiguái reko hetãme ha oimeraẽ ambuéva ndoipotavéima, upéicha jasyrundy 1861-me Amérika Retãvorekuéra Oñembyatýva ondyry Fort Sumter rehe Yvy Karolina-pe, Abraham Lincoln ojupi riremi Tetãvore Joapykuéra mburuvicha ramo. Umi tetãvore ambuéva Joatýgui oguerosapukái ijeroviaha Tetãvore Joapykuéra léi guasúre ha upéicha ombohovái hikuái Amérika Retãvorekuéra Oñembyatýváre, ohekágui umi Oñembyatýva toiko hetave tembiguái reko ijyvýpe. Umi 34 tetãvore apytépe, oĩ va'ekue Tetãvore Joapykuérape jasykõi 1861-me, 7 tetãvore ohekáva tembiguái reko oguerosapukái ojeiseha Tetãvore Joapykuéragui ojapo hag̃ua Amérika Retãvorekuéra Oñembyatýva. Oñembohetave hikuái oikégui ijatýpe irundy tetãvore ambuéva. Upéicha umi tetãvore oñembyatýva niko Yvy Karolina, Misisípi, Florida, Alaváma, Georgia, Luisiana, Texas, Virginia, Arkansas, Tenesi ha Yvate Karolina. Ojehero "Joaty" umi tetãvorekuéra ambuéva ndoipotavéima tembiguái reko ha opytaséva Tetãvore Joapykuéra poguýpe, 23 tetãvore. Joaty ha umi Oñembyatýva pya'eite oñembosako'i ha heta tapicha omondo hikuái ñorairõhápe, irundy ary pukukuévo. Joaty ipu'aka umi Oñembyatývare hetaite ñorairõha aty ruvicha oñeme'ẽgui ñorairõhápe. Irundy ary pukukuévo tuicha oñorairõ hikuái ha ojehechakuaa amo 620 000 térã 750 000 tapicha omanoha. Umi Oñembyatýva oñehundi ha opa tembiguái reko Tetãvore Joapykuérape, upéicha amo 4 sua tembiguái hekosãsóma. Opa rire ñorairõ, Tetãvore Joapykuéra oñembosako'i toiko hag̃ua ñemyatyrõ oparupi ha oheka ome'ẽ tekoiterape umi tembiguaikuépe. Mandu'apy Joajuha Amérika Retãvorekuéra Joaju rembiasakue Mustafa Kemal Atatürk ha'e akue peteĩ ñorairõha aty ruvicha ha ojokuaikuaáva Tuykía retãgui. Tavakuairetã Tuykía mburuvicha peteĩha ha pe omoñepyrũva ku tetã. Ho'ávove Mburuvi otománo oñemboja'opa ijyvykue, upe aja Atatürk omyakã aty ohekáva Tuykía hekosãsorã. Tuicha oñorairõ hetãre ha ipahápe ohupyty iñemosãsorã. Oiko rire chugui Tuykía mburuvicha, omoambuepa ha omyatyrõ hetã remimoĩbyre, toiko hag̃ua tetã jekopytyjojáre ohóva, ndaijeroviapy peteĩriva ha oñemohendáva peteĩ tavakuairetãicha. Atatürk oisãmbyhy hetãre 1923 guive omano meve 1938-pe. Ha'e niko heñói Tesalónika-pe, táva Mburuvi otománo pegua, ha ohecha okakuaávo ku mburuvi oñehundiha, oñemopehẽ aja ku mburuvi heta tetãme ha'e omba'apoite oporohechauka Tuykía ikatu isãsoha avei. Opa rire Ñorairõ Guasu Peteĩha, oñemboja'opa Mburuvi otománo ndaipu'akáigui ñorairõme, upe guive oñepyrũ ñorairõ ohekáva Tuykía rekosãso ha Atatürk katu omyakã. Ko héra Atatürk he'ise 'Tuykía retãyguakuéra itúva' ha oñeme'ẽ ichupe oiko aja hetã mburuvicháramo. Omano ára 10 jasypateĩ 1938-pe hasyitégui, ha ombyekovia chupe ojupi karai İsmet İnönü. Mandu'apy Joajuha Tuykía mburuvicha Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1912 táva Estocolmo-pe ha'e jetepyso ñembyaty Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 5ha ojejapóva ára 6 jasypokõi guive ára 22 jasypokõi peve ary 1912-pe, táva Estocolmo-pe, Suésia retã itavusu. Oñembyaty ha ojapo vaekue pe Ñembosaraipavẽ Atykatuete Hetatetãgua. Ñembyaty ojapo 102 ñeha'ã ha 14 jetepyso kuéra, oñeha'ãva 2.406 jetepysohára (2.359 kuimba'e kuéra ha 47 kuña nguéra) oúva 28 tetãnguéra pegua. Mandu'apy Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 1912 Luis Ángel González Macchi (Paraguay, Paraguái, 13 jasypokõi 1947-4 jasypa 2021) ha'e peteĩ polítikokue ha ñe'ẽngára ojupi va'ekue mburuvichaicha ára 15 jasyapy ary 1999 pe ha opa ary 2003 pe. Senado mburuvicharõ guare, González Macchi ojupi tendotaicha Paraguái pe upe 28 jasyrundy ary 1999 pe, ára Luis María Argaña ojejuka rire ha ojehejarõ guare Raúl Cubas Grau mburuvicha guasu gui. Mburuvicha Paraguaigua Ñe'ẽngára Conmebol (héra teéva hina karaiñe'ẽme: Confederación Sudamericana de Fútbol/Poytugañe'ẽme: Confederação Sul-Americana de Futebol) ha'e confederación oñe'ẽva ha ojapóva opaichagua mba'e guasu iporãmíva jahecha hag̃ua kampeonato umi oñembosaráiva vakapipopóre (fútbol) yvy Ñemby Amérika pegua. Heñói peteĩ 9 jasypokõi ary 1916, Buenos Aires-pe. Kóva ha'e hína avei confederación de fútbol peteĩha ojejapo va'ekue ko Ñemby Amérikape, 40 ary mboyve umi oimévagui ko'ãga. Oiñemoirũ avei FIFA ndive rehe heta arýma. Pakõi mburuvicha rehénte, ha'e hína confederación michĩvéva oguerekóva FIFA, ha avei oguereko sa'ivéva tapicha kuéra oipytyvõva chupe. Henda joapy oime hína táva Lúkepe, Paraguay ypypemínte, ha oguereko tendota akãguasúicha karai paraguái Alejandro Domínguez-pe, ha'éva hína karai Osvaldo Domínguez Dibb (ODD) ra'y, ha tendota akã'icha oguereko karai Laureano González-pe, tetã ñembyatypyre Venesuéla pegua. Conmebol oñepyrũ peteĩ tembiesaráipe heta tetãgua Ñembyamérika pegua. Kópa Amérika Peteĩha ojejapóva ary 1916 táva Buenos Aires-pe avei, umi tetã oñepyrũva ha'e akue Argentina, Brasil, Chile ha Uruguái. Ha upei ou Paraguái (1921), Perũ (1925), Volívia (1926), Európa Joaju (1927), Kolómbia (1936)ha Venesuéla (1953). Umi tetã Gujána, Suriname, Gujána Hyãsiapegua ha Trinidad ha Tobago oho Yvate-Mbyteamérika ha Karive Joaty, Concacaf. Joaju Conmebol kuatiahai ikatúva retopave heta mba'e ambuéva reikuaa hag̃ua. Mandu'apy Ambere (karaiñe'ẽ lagartija), mymba'i otyryrýva, ipy irundy, ombo'a, ijapesýi, hesaite, ipara hũngy-hovyũ, huguái po'i, tejukuéra apytépe michîvéva. Okaru mymba'i ichu'ivéva rehe. Oikomeme itakuáre, haku jave osẽ okaru ha ho'ysãme nosevéi ikuahágui, upéicha jave okaru huguáire avei. Otyryrýva Los Buscadores ha'e peteĩ ta'angamýi Paraguái retãgui ojejapo 2017-pe ha omotenonde Juan Carlos Maneglia ha Tana Schembori. Ojeiporavo ko ta'angamýi Paraguái jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2018-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Ñemombe'u Mbohapy irũ mboriahumíva ojuhu Paraguái yvyra'anga ikatu ohechaukáva Plata yvyguy oĩhápe. Upéicha osẽ hikuái oheka hag̃ua ko mba'e oñeñotỹ va'ekue Ñorairõ Paraguaigua oiko aja. Mba'eapohára Tomás Arredondo ojapo Manu Cecilia Torres ojapo Ilu Christian Ferreira ojapo Fito Mario Toñanez ojapo Don Elio Sandra Sanabria ojapo Lili Jesús Pérez Amada Gómez Nelly Dávalos Leticia Sosa Jorge Fernández Martín Oviedo Mario González Martí Rodrigo Caballero Ehecha avei Umíva oike Óscar 2018 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Paraguái ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2017 megua Ta'angamýi karaiñe'ẽme Ta'angamýi avañe'ẽme Paraguái ra'angamyikuéra Apocalypto ha'e peteĩ ta'angamýi Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 2006-pe ha omotenonde Mel Gibson. Imba'eapohára tenondegua ha'e Rudy Youngblood, Raoul Trujillo ha Mayra Sérbulo. Mba'eapohára Rudy Youngblood ojapo Jaguar Paw Dalia Hernández ojapo Seven Itandehui Gutiérrez ojapo Wife Jonathan Brewer ojapo Blunted Mayra Serbulo ojapo Young Woman Morris Birdyellowhead ojapo Flint Sky Carlos Emilio Báez ojapo Turtles Run Amílcar Ramírez ojapo Curl Nose Israel Contreras ojapo Smoke Frog Israel Ríos ojapo Cocoa Leaf María Isabel Díaz ojapo Mother-in-Law Iazúa Laríos ojapo Sky Flower Raoul Trujillo ojapo Zero Wolf Gerardo Taracena ojapo Middle Eye Rodolfo Palacios ojapo Snake Ink Ariel Galván ojapo Hanging Moss Fernando Hernández ojapo High Priest Rafael Vélez ojapo Maya King Diana Botello ojapo Maya Queen Bernardo Ruiz Juárez ojapo Drunkards Four Ricardo Díaz Mendoza ojapo Cut Rock Richard Can ojapo Ten Peccary Carlos Ramos ojapo Monkey Jaw Ammel Rodrigo Mendoza ojapo Buzzard Hook Marco Antonio Argueta ojapo Speaking Wind Aquetzali García ojapo Oracle boy Gabriela Marambio ojapo Close-Up Mayan Girl María Isidra Hoil ojapo Sick Oracle Girl Abel Woolrich ojapo Laughing Man Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2006 megua Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Augusto (Latinañe'ẽme: Augustus; Rróma, 23 jasyporundy 63 Kirito mboyve-Nóla, 19 jasypoapy 14 Kirito rire) ha'e akue pe mburuvicha peteĩha Rróma Mburuvi pegua. Oisãmbyhy ary 27 Kirito mboyve guive omano meve amo ary 14 Kirito rire, irundypa ary pukukuévo oisãmbyhy hetãre. Héra heñóivo niko Kájo Octavio (Gaius Octavius), Julio César ra'yanga ary 44 Kirito mboyve guive. Amo ary 27 Kirito mboyve pe senádo rrománo ombohéra Octavio-pe «Augusto», ha upe guive oiko chugui Mburuvichavete César Augusto (Imperator Caesar Augustus). Héra hetágui, ojeherovéva ichupe «Octavio» rehe oñeñe'ẽrõ hekove rembiasa amo ary 63 guive 44 peve Kirito mboyve ha ojehero chupe «Augusto» rehe oñeñe'ẽrõ hekove ary 27 Kirito mboyve ohasapámava. Oiko karia'y Octavio-gui Julio César rembirejakue jára, ojuka rire ichupe Senádo rógape amo ary 44 Kirito mboyvépe. Ohasa rire peteĩ ary, Augusto ojoaju Marco Antonio ha Lépido rehe oisãmbyhy hag̃ua Rrómare ha heta tetãvore ijerére, Augusto ohekave ipokaturã ha nomboja'oséima hetã rekuái, upéicha oñepyrũ oheka oisãmbyhy hag̃ua ha'eño: Lépido oho va'erã tetã ambuévape, ha Marco Antonio ojejuka ndaipu'akái rire Accio ñorairõme. Opa rire pe oisãmbyhy mbohapýva Rrómape, Octavio ombou jey Rróma Tavakuairetã reko, upéicha tetã rekuái oumo'ã Senádo-gui, hákatu ojehechakuaa Augusto añónte oisãmbyhyha. Mbeguehápe Augusto imbareteve ha imba'ehetave, sapy'ánte ojehecháma ipokatuve senádo-gui. Augusto oisãmbyhy aja Rrómare ojehecha py'aguapyite Mburuvi tuichakuére, oĩ jepe ñorairõ ku tetã rembe'ýpe. Ojekupyty porã Mburuvi páyto rehe —tetã ijykegua mbaretevéva— toiko hag̃ua py'aguapy, ombopyahu mba'éichapa tetã omono'õ ipirapirerã, ojapo tape guasu ojoajúva tenda mombyry ojegueraha porãve hag̃ua mba'e apopy, ombyaty ñorairõhára oñangareko hag̃ua hetãre ha Rróma távare, upéicha avei ojapo jey ha omoporã hetaite mba'e Rróma távape. Omano rire ary 14 Kirito rire, Senádo ojapo chugui peteĩ tupã, ha Rróma retãyguakuéra omomba'eguasu ichupe. Herakuã porãitégui, upe guive oñepyrũ oñembohéra «César» ha «Augusto» opaite umi Rróma mburuvichavete ou rire, ha upe jasy arapapahágui héra Sextilis oñembohera jey «Agosto» omomba'eguasu hag̃ua ichupe, pe jasy avañe'ẽme oje'e 'jasypoapy'. Ou César Augusto ra'yanga héra Tiberio oisãmbyhy hag̃ua Rrómare, Augusto omano rire. Marandumi Mandu'apy Joajuha Mburuvicha Sir Winston Leonard Spencer Churchill (Woodstock, 30 jasypateĩ 1874 – Lóndyre, 24 jasyteĩ 1965), ojeherovéva Winston Churchill, ha'e akue peteĩ ojokuaikuaáva, ñorairõha ruvicha ha haihára Tavetã Joaju pegua. Herakuã porãite omba'apógui hetã sãmbyhyhára peteĩha ramo, oiko aja Ñorairõ Guasu Mokõiha. Mokõi jey oiko chugui Tavetã Joaju sãmbyhyhára peteĩha (1940-1945 ha 1951-1955). Oiko aja ñorairõhára ramo, oho omba'apo Índiape ha Sundãme. Omba'apo avei ñorairõhára ramo Ñorairõ Guasu Peteĩha oiko aja. Herakuãite omombe'úgui arandukápe hembiasakue ha hembiapo tetã ambuévape ha mba'éichapa oiko ñorairõ upépe. Amo ary 1900 guive, oñepyrũ omba'apo hetã rekuáipe ha orekóvo 26 ary ojeiporavóma chupe omba'apo hag̃ua Amandaje rógape pe Conservative Party rupive. Ko'ágã meve, Winston Churchill herakuã porãite oparupi ha ojehecha iñaranduiteha, tuichaitépe ohenonde'águi Alemáña nási Ñorairõ Guasu Mokõihápe, ha ogueraha hetã ha tetãnguéra oñoirũva pu'akápe. Herakuã porã avei ohaikuaaitégui, iñaranduka omombe'úva Ñorairõ Guasu Mokõiha rembiasa rupive ohupyty pe Jopói Nobel Ñe'ẽporãhaipyrére ary 1953-pe. Omano hógape orekóvo 90, 1965-pe. ary Ary 2002-me, BBC oiporavo ichupe pe Tavetã Joaju retãygua tuichavéva ramo. Mandu'apy Joajuha Tekove Ingyaterragua Immanuel Kant (22 jasyrundy 1724-12 jasykõi 1804) ha'e akue peteĩ arandupykuaatýre ha tembikuaatýre oñemoarandúva Purúsia pegua, ha'e omba'apo oiko aja Európape pe Ára Mba'ekuaáva. Omoñepyrũ va'ekue ko temimo'ã reko Alemañagua, arandupykuaaty mba'eguasuitéva ku tetãme. Ojehechakuaa Kant oĩha umi iñaranduvéva apytépe Európa ko'ãguaguápe ha arandupykuaatýpe. Ha'e heñói ha omano táva Königsberg-pe, Purúsia retãme, ku táva ko'ágã ojehero Kaliningrado ha ojejuhu Rrúsia retãme. Kant rembiapópe oporandu mbohapy mba'e iñarandupykuaatýva ha umi mbohapy porandúgui heñói hembiapo tuicháva: «Mba'e ikatu aikuaa?» oĩ iñaranduka hérava Crítica de la razón pura, omombe'úva mba'éichapa ñane apytu'ũ omba'apo ha oimo'ã; «Mba'e ajapo va'erã?» oĩ iñarandukakuéra hérava Crítica de la razón práctica ha Metafísica de las costumbres ha «Mba'e ikatu aha'arõ?» pe iñarandukápe Crítica del juicio. Ã mbohapy porandu ikatu oñemombykymi peteĩ porandúme: «Mba'épa pe yvypóra?» Kant tuicha omba'apo tembikuaatýre, hákatu oñemoaranduite avei tekoiterapére, teko marangatu ñehesa'ỹijóre, jeroviapýre, jokuaikuaáre ha marandeko ñehesa'ỹijóre. Ha'e he'i avei Kuarahy Ypykatu oñepyrũ va'ekue peteĩ arai guasu ijapu'áva ha ipopenóvape, ko'ãga jaikuaa ndojavyiha ha ohesa'ỹijo porãiteha. A Kant ñeimo'ã mba'eguasuite Alemáña retãme upe aja. Umi karai arandu ambuéva Fichte, Schelling, Hegel ha Schopenhauer ombotuicha ha omoporã Kant ñeimo'ã ha upe rehe omohenda pe temimo'ã reko Alemañagua. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua El tiempo nublado ha'e peteĩ ta'angamýi Paraguái retãgui ojejapo 2014-pe ha omotenonde Arami Ullón. Ojeiporavo ko ta'angamýi Paraguái jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2016-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Mba'eapohára Arami Ullón Mirna Villalba Luis Ullón Julia González Patrick Oser Osvaldo Ortíz Faiman Ehecha avei Umíva oike Óscar 2016 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Paraguái ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2014 pegua Ta'angamýi karaiñe'ẽme Paraguái ra'angamyikuéra Suísa ra'angamyikuéra Paraguái ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe, oĩhápe opa umi ta'angamýi ojejapo Paraguái retãme ha oike Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe, ku oiporavóva ta'angamýi porãvéva ndojejapóiva Tetãvore Joapykuérape ha iñe'ẽ oipuruvéva ndaha'éi ingleñe'ẽ. Paraguái ra'angamýi peteĩha oho ko jeporavópe niko El tiempo nublado, aty 2015-pe. Ko'ápe ojehecha tysýi oĩhápe opa umi ta'angamýi ojejapo Paraguái retãme ha oike Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe: Mandu'apy Renacimiento niko ára pukukue Európa rembiasakuépe, saro'y XV ha XVI pukukuévo. Oñepyrũ amo ary 1400 rupi, opávo Ára Mbytegua ha oñepyrũvo Ára Ko'ãgagua, amo táva Florencia-pe, Itália retãme, ha upe guive oñemosarambi oparupi Európape. Tuichaitépe ojehecha tembiapoporãnguéra iñambueha, hákatu oĩ avei mba'e ipyahúva tembikuaatýpe, upéicha avei mbeguehápe imichĩve ku ohekavéva jeroviapy reko ha hetave ku ohekáva yvypóra reko. Ojehecháramo jepe oñepyrũvo Ára Ko'ãgagua heta iñambueha Ára Mbyteguágui, tuichaitépe Európa avano'õme ha arandupýpe, ojeipuru ko ñe'ẽ renacimiento oje'esérõ mba'éichapa oñemoambueite upe aja tembiapoporãnguéra, tembikuaaty ha arandupykuaaty. Renacimiento ha'e ñe'ẽngue oúva karaiñe'ẽgui ha he'ise "teñói jey", upéicha ojehero upe aja tapichakuéra oñepyrũgui oheka ha ogueromandu'a umi Ára Ymaguare mba'e, tenondeitépe oñemoaranduse hikuái Gyrésia Ymaguare ha Rróma Mburuvi mba'ekuéra rehe, upéicha oje'e Renacimiento pukukuévo tekombo'e "heñói jey". Upe aja, tapichakuéra oñemoaranduse ha oheka Rróma ha Gyrésia rembiejakue. Ojejapo rire kuatiajopyha peteĩha —oñemonguatiávo Tupã ñe'ẽngue ryru Gutenberg pegua— oñepyrũ oñemonguatia aranduka opaichagua ha ndahasyvéima ojeguereko hag̃ua kuatiañe'ẽ oporomomarandúva. Tapichakuéra ojogapose avei Rróma ha Gyrésiape ojejogapoháicha, hóga yvate ijeguapa ha ta'anga opaichagua henyhẽ. Ñemongolo apóre ojehecha tapichakuéra omoha'anga tembiasagua'u ymaguare, Tupã ñe'ẽngue ryru rembiasakuéra, karai ha kuñakarai ipoguasúva ha yvypóra rete ha'eháicha, hembiapo iporãitéva ha oporombojurujáiva. Renacimiento mboyve, amo Ára Mbytegua pahápe, oiko gótiko mba'eporã Európape, ha renacimiento rire ou varróko, ojehecha meméva tembiapoporãnguérape, isa'y hetavéva ha ijeguapaitéva. Varróko oñemosarambi avei oparupi Európape ha oguahẽmi Amérikape. Mandu'apy Joajuha Varróko rembiasami karaiñe'ẽme Tembiapoporã Tembiasakue Moheñoiha niko pe tapicha omboypýva peteĩ mba'e ipyahuitéva, tapicha omoñepyrũva mba'e ndaipóri. Upéicha ojehero avei pe omboypýva peteĩ temimo'ã heko pyahúva ha ijojaha'ỹva. Tuichaitépe umi moheñoiha oñemoaranduite tembikuaatýre. Mandu'apy Joajuha Apoha Nikola Tesla (10 jasypokõi 1856 - 1 jasyteĩ 1943) ha'e akue peteĩ mba'e pyahu moheñoiha, moingoháre ha tendyrýre mba'eapokuaaha. Heñói Áuteria Mburuvípe, Sévia retãme, ha upéi oho oiko Tetãvore Joapykuérape. Herakuã porãite omba'apógui ku oñemosarambíva tendyry hasy'ỹva pe syry ipyrupýva rupive, omboypýgui heta mba'e pyahu ombohasy'ỹva tendyry jeipuru. Mandu'apy Joajuha Tekove Seviagua Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Romãcheñe'ẽ (Rumantsch) ha'e ko Indoeuropa ñe'ẽ oñeñe'ẽva Suísape. Mandu'apy Európa ñe'ẽnguéra Indoeuropa ñe'ẽ Suísa Joker ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 2019-pe ha omotenonde Todd Phillips. Imba'eapohára tenondegua ha'e Joaquin Phoenix. Mba'eapohára Joaquin Phoenix ojapo Arthur Fleck / Joker Robert De Niro ojapo Murray Franklin Zazie Beetz ojapo Sophie Dumond Frances Conroy ojapo Penny Fleck Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2019 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra The Dark Knight ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra ha Tavetã Joaju retãgui ojejapo 2008-pe ha omotenonde Christopher Nolan. Imba'eapohára tenondegua ha'e Christian Bale, Michael Caine, Heath Ledger, Gary Oldman, Aaron Eckhart, Maggie Gyllenhaal ha Morgan Freeman. Mba'eapohára Christian Bale ojapo Bruce Wayne / Batman Michael Caine ojapo Alfred Pennyworth Heath Ledger ojapo Joker Gary Oldman ojapo James Gordon Aaron Eckhart ojapo Harvey Dent Maggie Gyllenhaal ojapo Rachel Dawes Morgan Freeman ojapo Lucius Fox Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2008 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Tavetã Joaju ra'angamyikuéra Vyretáña Mburuvi (Ingleñe'ẽme: British Empire) ha'e akue opaite umi yvy pehẽngue, kolóña, tetã mo'ãmbyre ha tekoha ambuéva oĩ Tavetã Joaju poguýpe saro'y XVI guive XX meve. Ha'e akue pe mburuvi tuichavéva oiko Yvýpe ko ára peve. Amo saro'y XX ñepyrũ pukukue, oiko Vyretáña Mburuvípe amo 458 sua tapicha ha ijyvy apekue ohupyty amo 35.000.000 km², upe niko he'ise irundýgui peteĩ oikove ko Mburuvípe ha 5-gui peteĩ opaite yvy apekuégui oĩ ipoguýpe. Upéicha kóva niko pe Mburuvi tuichavéva ojehecha Yvy apére. Ko Mburuvi omosarambi oparupi umi mba'e pyahu ojejapóva Ingyatérrape, upéicha avei oñemyasãi hetã terãre pe ingleñe'ẽ, ku oñeñemuháicha ha ku ojejokuaiháicha Tavatã Joajúpe. Upe aja ko Mburuvi añónte heko pu'akaite upéicha Tavetã Joaju tuicha imba'ehetave. Ko'ãga, heta Vyretáña Mburuvi koloñakue oĩ umi tetã poguasuvéva apytépe, techapyrãme oĩ Autarália, Kanatã, Tetãvore Joapykuéra, Índia ha Selánda Pyahu. Umi Europagua oñepyrũvo oguahẽ Amérikape, saro'y XV ha XVI aja, Poytuga Mburuvi ha Epáña Mburuvi ohenonde'a ha omyasãi hetã Európa okápe. Upéicha avei Ingyatérra, Hyãsia ha Olánda ojapose ha oho hikuái ojapo ikolóña Amérikape ha Ásiape. Ingyatérra ipu'aka rire Olándare ha Hyãsiare oñemomba'epa Yvateamérikare ha Índiare. Osẽ rire Ingyatérra poguýgui umi 13 kolóña Yvateamérika pegua, amo 1783-pe Tetãvore Joapykuéra hekosãsórõguare, ndaiporivéima Mburuvípe umi kolóña tujavéva ha orekovéva tapichakuéra. Upe rire Vyretáña ojere Áfrika, Ásia ha paraguasu Py'aguapy gotyo omopu'ã hag̃ua kolóña mbarete pyahúva. Ipu'aka rire Napoleón Bonaparte rehe amo ary 1815-pe, Vyretáña Guasu ohenonde'a opaite umi tetã ambuéva amo haimete 100 ary aja. Alemáña Mburuvi ha Tetãvore Joapykuéra imbareteve ha mbeguehápe Tavetã Joaju nohenonde'avéima hesekuéra, upe ojehu amo saro'y XIX pahápe. Upe rire Tavetã Joaju ha Alemáña oñepyrũ hikuái oñokarãi mimi ha sapy'ánte oiko pe Ñorairõ Guasu Peteĩha, ha tuichaiterei oĩ Vyretáña Mburuvi koloñanguéra ári oipytyvõ hag̃ua Ingyatérrape, hepyite ku ñorairõ pe Mburuvípe. Oiko aja pe Ñorairõ Guasu Mokõiha, Hapõ Mburuvi oñemomba'e umi Tavetã Joaju kolóñare ojejuhúva Ñembykuarahyresẽ Ásiape, upévare Vyretáña Mburuvi herakuã vai ha ikangyve, ñorairõ ipahápe ipu'akáramo jepe Hapõre. Upe rire Índia hekosãsóma mokõi ary opa rire pe ñorairõ. Opa rire pe Ñorairõ Guasu Mokõiha, haimete opa Vyretáña Mburuvi kolóña hekosãsóma, amo ary 1997 meve Tavetã Joaju ome'ẽ jey Hong Kong pe Chína Tetarã Retãme. Tavetã Joajúpe oĩ gueteri 14 yvy pehẽngue paramboypýri, Vyretáña Guasu kolóña yma oĩ gueteri Tavetã Joaju poguýpe. Heta Vyretáña Guasu koloñangue hekosãsóma rire oike pe Tetãnguéra Ñembojoajúpe (Commonwealth), tetãnguéra hekosãsóva omba'apóva oñondive, pe aty Commonwealth-pe oĩ 16 tetã imburuvichavete niko peteĩva, Isabel II, umíva niko ojehero Commonwealth Tavetãnguéra. Mandu'apy Joajuha Tavetã Joaju rembiasakue Jejukaha niko oiko tapicha omanóvo omanoségui ha ojejukaségui. Py'ỹinte ojehecha oĩha pe ojejukase iñapytu'ũ rasyitégui ha ojepy'amongetánte umi mba'e ombopy'apývare hese, taha'e ha'éva ohasa asyitégui isoguévare, térã hasýgui ichupe ojokuaa porã hapichakuérare, heko añoitére térã oĩre hetaite py'ỹinte ojahéi vaíva hese ha omoapañuái iñapytu'ũ. Umi apañuáigui ikatu heñói apytu'ũ mba'e ikatúva oporomoĩ tesaparápe ha umíva niko ikatu ojehechakuaa ha'eha peteĩ apytu'ũ mba'asy, upéicha ojehecha umi hekokangyitéva, heko py'ahetáva, iñapytu'ũ jekáva, hekotee apañuái tembe'yguáva (TLP oñemombykyháicha karaiñe'ẽme, he'iségui trastorno límite de la personalidad), oka'u meméva ha droga oipuruitereíva. Pe mba'e ohechaukavéva tapicha oĩrõ tesaparápe niko yma oha'ãramo ojejuka ha ndaikatúi, ikatúgui oha'ã jey. Tetãnguéra rupive iñambue mba'éichapa tapichakuéra ojejuka ha ojehechami oipuruha mba'ekuéra oĩva hi'aguĩ. Py'ỹinte ojehecha oĩha pe ojejuvýva, pe ho'úva vícho jukaha térã pe oipurúva mboka. Upéicha omano 817 000 tapicha ary 2016 pukukue, hetave niko ñambojojárõ 1990 pukukue, ku arýpe 712 000 upéicha omano. Ani hag̃ua oĩ ojejukáva ñahesa'ỹijo va'erã mba'érepa tapicha ojejukase ha mba'épa ojehu chupe, upéva ikatu ojejapo apytu'ũ terápia rupive. Oñemokañy pe ojejukasévagui umi mba'e ha'e ikatu oipuru –taha'e ha'éva mboka, pohã térã vícho jukaha–, ha ñamomombyry chupe umi mba'e ha'e ikatu oipuru vai, techapyrãme jey'urã oporomonga'úva térã droga ambuéva. Ojehechakuaa oñemomichĩha ku oha'ãva ojejuka ñañemongetárõ umi mba'e rehegua ta'angambyrýpe, kuatiañe'ẽme ha mba'e oporomomarandúva ambuévape. Mba'éichapa jahecha pe jejukaha niko oĩ mba'e jagueroviávare, ñane rerakuãre ha mba'éichapa jahecha ñande rekovére. Islã, hudío jerovia ha Hesu rape niko he'i jejukaha ha'e angaipa, oroviágui hikuái ñande rekove niko mba'e imarangatúva. Oĩ he'íva ojehechave ku ojejukaséva umi ndogueroviáiva Tupãre apytépe ha karai avarekokuaatýre oñemoarandúva Emile Durkheim he'íma jeroviapýpe oĩ mba'e oporoñangarekóva, upéicha ohai iñarandukápe héra "Jejukaha" (1897). Mandu'apy Joajuha Jejukaha rehegua Tesãi Arapygua Atyguasu kuatiaroguépe, karaiñe'ẽme. Mano Ára Ko'ãgagua niko Európa ha tetãnguéra ijykegua rembiasa pukukue oñepyrũ saro'y XV aja, ho'árõguare Constantinopla opávove pe Mburuvi visantíno ary 1453-pe, ha Kiritóval Kolõ oguahẽvo Amérika-pe ary 1492-me, ha opa pe Hyãsia Ñepu'ã oñepyrũvo ary 1789-pe térã upe mboyve, amo ary 1776-me, oikóvo pe Tetãvore Joapykuéra Ñepu'ã, hekosãsóvo Tetãvore Joapykuéra, upe rire ojehecha oikoha pe Mba'aporeko Ñepu'ã, ojehechahápe yvypóra oñepyrũ omba'apove mba'eapopyha rógape ha oipuru heta mákina pyahu ojapo pya'eve mba'eapopy kuéra, upépe niko oñepyrũ Ára Javegua, ko'ãgaite voi oiko. Ñañe'ẽvo mba'éichapa Ára Ko'ãgagua iñambue Ára Mbyteguágui, jahecha oñemoambueháicha avano'õme, mbeguehápe imichĩve ku ohekavéva jeroviapy reko ha hetave ku ohekáva yvypóra reko, tuichaitépe oñepyrũ rire pe Renacimiento, ojehechahápe hetaite mba'e ipyahúva tembikuaatýpe, tembiapoporãnguérape ha avano'õme. Mandu'apy Joajuha Venésia (Italiañe'ẽme: Venezia) ha'e niko peteĩ táva Itália retãme, tetãvore Véneto itavusu. Ko távape oiko amo 270 884 tapicha (2011 aja). Ko táva niko ojejuhu ypa'ũ atýpe, Unesco ohechakuaa Venésia ha'eha yvypóra reko rembiejakue, hembiasakue ipukuitereígui ha heta óga guasu iporãitéva oñemopu'ãgui ko távape. Mandu'apy Joajuha Itália táva Florénsia (Italiañe'ẽme: Firenze) ha'e niko peteĩ táva Itáliape, tetãvore Toscana itavusu. Ko távape oiko amo 378 239 tapicha ha ijerére oiko amo 1 500 000. Ko táva ha'e akue Itália itavusu ary 1865 guive 1871 meve, ha táva tuichaitéva Ára Mbytegua pukukuévo, ko távape niko oñepyrũ Renacimiento, tapichakuéra oñepyrũrõguare oheka ha ogueromandu'a umi Ára Ymaguare mba'e, tenondeitépe oñemoaranduse hikuái Gyrésia Ymaguare ha Rróma Mburuvi mba'ekuéra rehe. Unesco ohechakuaa Florénsia táva apyte ha'eha yvypóra reko rembiejakue, heta óga guasu iporãitéva oñemopu'ãgui upépe ymaite guive. Mandu'apy Joajuha Itália táva Ani hag̃ua oĩ ojejukáva ikatu jajapo heta mba'e, ku ojejukáva niko he'ise tapicha omano omanoségui ha ojejukaségui, ha ani hag̃ua ñande rapichakuéra ojejuka oĩ mba'e oporoñangarekóva ha mba'e oporopytyvõva. Mba'éichapa ikatu jaikuaa pe ojejukaséva Ani hag̃ua oĩ ojejukáva, jaikuaa raẽ oĩpa pe ojejukaséva. Apytu'ũkuaaty niko ombo'e heta mba'e rechaukaha oĩ jaikuaa hag̃ua oĩ peteĩ ojejukaséva. Umíva apytépe jajesarekoite va'erã tapicháre he'íva "ikañyséva" ha "okese ha ndopayveséi" térã "ohose mombyryite", ikatu avei he'i "omanose" taha'e ha'éva ipukarãnte. Jajesareko ko'ã mba'e rehe: Opitaitereíva Ndokeporãiva térã oke vai vai Ndokaruporãiva térã ndo'uséiva Ndojahuséiva ha noñemopotĩséiva Ipirevaíva, ipochy reíva, oñembyasy meméva, hekokangýva Ojepy'apyitereíva térã ojepy'apy reíva Py'ỹinte ojehechaséva tesaparápe ha noñeñangarekovéima Ipy'atarováva ha ipy'aheta reíva (ikatu iñapytu'ũ jekáva) Oimo'ã ha ojepy'amongetaitereíva iñemanóre. Py'ỹinte ohechase ha ohenduse umi mba'e mano rehegua Oñemoha'eñóva ha oikoséva ha'eño; Mba'épa ikatu jajapo Jaheka va'erã apytu'ũkuaaty ñepytyvõ, taha'e ha'éva apytu'ũ terápia rupive térã ñepohãno ambuéva; Ñahenói va'erã umi ohayhúva chupe (hogagua, iñemoñare, iñirũnguéra); Ojehecháramo tesaparápe, ikatu oñemoĩ chupe tasyópe opyta hag̃ua upépe; Ñamaña ha ñañangareko va'erã hese; Ani jaheja oipuru rei pohã, droga térã jey'urã oporomonga'úva; Jaipe'a chugui umi mba'e ha'e ikatu oipuru ojejuka hag̃ua (taha'e ha'éva mboka, kyse,pohã térã vícho jukaha); Ñañemongeta va'erã mba'éichapa ikatu jaipe'a umi mba'e ijetu'úva hekovégui. Mandu'apy Joajuha Jejukaha rehegua Tesãi Arapygua Atyguasu kuatiaroguépe, karaiñe'ẽme. Mano The Fox and the Hound ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1981-me. Ko ta'angamýi rembiasagua'u osẽ pe aranduka Daniel P. Mannix ojapo. Imba'eapohára tenondegua ha'e Mickey Rooney, Kurt Russell, Pearl Bailey, Jack Albertson, Sandy Duncan ha Jeanette Nolan. Ko ta'angamýi omombe'umi peteĩ aguara ha jagua oñoirũva ha ojejokupytýva rehegua. Mba'eapohára Mickey Rooney ojapo Tod Kurt Russell ojapo Copper Pearl Bailey ojapo Big Mama Jack Albertson ojapo Amos Slade Sandy Duncan ojapo Vixey Jeanette Nolan ojapo Widow Tweed Pat Buttram ojapo Chief John Fiedler ojapo The Porcupine John McIntire ojapo The Badger Dick Bakalyan ojapo Dinky Paul Winchell ojapo Boomer Keith Mitchell ojapo Young Tod Corey Feldman ojapo Young Copper Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1981 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra The Lion King ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1994-me. Imba'eapohára tenondegua ha'e Matthew Broderick, James Earl Jones, Jeremy Irons, Jonathan Taylor Thomas, Moira Kelly, Nathan Lane, Ernie Sabella, Rowan Atkinson, Robert Guillaume, Madge Sinclair, Whoopi Goldberg, Cheech Marin, ha Jim Cummings. Omombe'u Simba rembiasa, peteĩ leõ karia'y, itío omosẽ chupe hógagui itúva omano rire, itúva niko ka'aguy ruvicha ha upéicha itío oñemomba'e ka'aguýre. Simba imandu'a itúva hekombo'ére ha iñirũnguéra oipytyvõ chupe oho jey hógape ha oipe'a hag̃ua itío ñesãmbyhýgui. Mba'eapohára Matthew Broderick Jonathan Taylor Thomas James Earl Jones Jeremy Irons Moira Kelly Niketa Calame Ernie Sabella Nathan Lane Robert Guillaume Rowan Atkinson Whoopi Goldberg Cheech Marin Jim Cummings Madge Sinclair Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1994 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Bambi ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1942-me. Ñemombe'u Bambi niko peteĩ guasu heñói ramóva, ikoyguaite ha oiko isýndi ka'aguýpe. Mbeguehápe oñoirũ tapiti Tambor rehe, Jaguane Flor rehe ha pe guasu'i Faline rehe, okakuaávo oñemoarandu heta mba'e isy ombo'éva chupe, kuimba'e omymba'apíva ojuka isy peve. Bambi oho oiko itúvandi upe rire. Ohasa ára ha Bambi ikaria'ýma ha imbaretéma, oho va'erã oipe'a hag̃ua manógui iñirũ Faline ha ohenonde'a va'erã pe kuimba'e omymba'apíva. Mandu'apy Ta'angamýi 1942 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Oliver & Company ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1988-me. Imba'eapohára tenondegua ha'e Billy Joel ha Joey Lawrence. Ko ta'angamýi rembiasagua'u osẽ pe aranduka Charles Dickens ojapo, Oliver Twist. Omombe'u peteĩ mbarakaja'i rembiasa, héra Oliver ha ityre'ỹva, ha'e oho oiko Fagin ha jaguakuéra ambuéva iñirũva ndive ani hag̃ua ohasa asy Táva Nueva York-pe. Mba'eapohára Joey Lawrence Billy Joel Natalie Gregory Cheech Marin Bette Midler Robert Loggia Richard Mulligan Roscoe Lee Browne Sheryl Lee Ralph Mandu'apy Joajuha Sitio oficial (ingleñe'ẽme) Ta'angamýi 1988 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Aseri ñe'ẽ ha'e ku ñe'ẽ oñe'ẽva Aservaijã retãme, ku tetã iñe'ẽ tee. Kóva niko oĩ túrko atýpe ha ojoguaitéva Tuykiañe'ẽ, oĩ heta mba'e Aseri ñe'ẽme oúva araveñe'ẽgui ha Peysiañe'ẽgui. Oĩ amo 28 sua tapicha oñe'ẽkuaaáva, tuichaitépe Aservaijã retãme, ha tetã ambuévape oikohápe aserikuéra. Joajuha Ásia ñe'ẽnguéra Aservaijã Aserikuéra niko tapichakuéra oikóva tetã Irã vore yvateguápe ha Aservaijã retãme, ojehero avei hikuái Aservaijãygua. Tuichaitépe ojehecha ijeroviapy niko Islã ha iñe'ẽ tee niko ko aseri ñe'ẽ. Oĩ amo 30 sua tapicha aseri térã ijypykuéva aseri. Aserikuéra niko umi hetavéva Aservaijã retãme (amove 90%), oisãmbyhy hikuái ko tetãre ha oiporavopa tetã rekuáire. Aserikuéra Aservaijã retãme ndaha'éi umi Irã retãgui, Aservaijãme niko ndoguerekovéima hikuái ijeroviapy, ku tetã hetaite oiko Joaty Soviétiko poguýpe ha hetáva umi ndogueroviáiva Tupãre. Amo 98,8% aserikuéra apytépe Aservaijã retãme omoñe'ẽkuaa ha ohaikuaa. Mandu'apy Joajuha Aservaijã Ekuatóry (heratee Tavakuairetã Ekuatóry) tetã opyta yvatekuarahyreike gotyo Yvyamérikape. Ijykére oĩ yvate gotyo Kolómbia; ñemby ha kuarahyresẽ gotyo Peru ha kuarahyreike gotyo Paraguasu Py'aguapy. Itavusu héra San Francisco de Kíto. Tetã oñemboja'o 24 tetã'i (provincia) oñemohenda 4 yvy pehẽngue tekoha: Amazonia, Costa, Sierra ha Región Insular. Ipukukue 256.370 km² ha tetãguakuéra niko 2.245.567 ava. Ko tetã oñemosãso Epáñagui 24 jasypo 1822-pe. Osẽ Kolombia Guasúgui ha oñemohenda tetã sãsóicha 13 jasypo 1830-pe. Mandu'apy Tetã Amerikagua Tekokangy pe apañuái ojehecháva apytu'ũkuaaty rupive oĩrõ pe tapicha ipirevaietéva, ikangy vaíva, oñembyasy meméva ha oñeñandu iñangaipáva, ha ndaikatúi ohasa porã umi mba'e oikóva hekovére. Pohanokuaa rupive ojehechakuaa tekokangy ha'eha apytu'ũ apañuái ha hekotee apañuái, umi hekokangýva ipy'aropu ha hasy chupe ojepy'amongeta porã, hemiandu ha hembipota oñemoapañuãi avei ha noñeñadu porãi. Umi mba'asyapypẽ oĩ pe hekokangýva oñeñanduháicha: py'ỹinte ovy'a'ỹ ha oñembyasy, ikaigue vai, ipochy rei, ipirevai, naikyre'ỹi, noha'arõi mba'eve hekovégui ha nomba'apovéima yma omba'apoháicha. Tuichaitépe ojehecha va'erã pohanokuaa rupive hekokangývapa térã ndahekokangýiva, ikatu pe hekokangýva noñembyasýi, ikatu naikyre'ỹi mante hekovére ha noñeñandu porãi oikórõ umi mba'e oporombovy'ávape, ikatu oñandu avei ára ohasa mbegueve. Opaichagua umi mba'e ikatu omboypy tekokangy ñande rapichápe. Ikatu umi mba'e hekove rehegua térã iñapytu'ũ rehegua, upéicha avei ikatu peteĩ mba'asy oúva ijypykuégui. Heta mba'e ikatúva oiko peteĩ tapichápe ha omboguejy chupe, ikatu oñembyasy omanohague peteĩ hembiayhu, ova va'erã tetã ambuévape, noĩ porãirõ hogaguáre, ohasa va'erã tetekytĩ tasyópe, hapichakuéra ikatu ombopy'ajopy chupe, oikórõ apañuái hetére, ndojetepyso meméiva, ikyraitereírõ, opitaitérõ, hasyitérõ chupe oke hag̃ua térã ndo'úirõ vitamína D. Umi mba'e ikatu omoapañuái vai iñapytu'ũ niko ha'e jejopy ha temiandu vai ambuéva (ikatu oñembyasy oĩrõ ojokahague ikorasõ, ohasárõ mba'e vaietévare térã ohechárõ peteĩ omano vaíva henondépe, oguahẽrõ chupe marandu vai térã haimete omanórõ) térã ojepy'apyitereíva (omanohague peteĩ hembiayhu). Heta mba'e vai tekokangy ikatu omboypy pe ohasa asývape, taha'e ha'éva iñirũnguéra apytépe, omba'apohápe térã hekovépe, sapy'ánte oĩgui pe ojejukaséva. Oĩ avei mba'e ambuéva ikatu jahecha pe hekokangývare, noñemondevéima ramo yma oñemondeháicha ha noñangarekovéima ijaokuérare, sapy'ánte ikirirĩvérõ térã oñepyrũ oñe'ẽ mbeguekatumi, itindyitérõ, hasẽ reírõ, oñembotavy memérõ, ojepy'amongeta ramo umi mba'e vaíre ha sapy'ánte oñepyrũrõ oke vai. Oĩ pohã ikatu ho'u pe hekokangýva, hákatu ojehechakuaáma pe pohã iporãveha yma guivéma ohasa asýrõ pe hekokangýva. Mandu'apy Joajuha Depresión NIMH NIMH marandukuéra tekokangy rehegua, karaiñe'ẽme Apytu'ũ mba'asy Babenco - Alguém Tem que Ouvir o Coração e Dizer: Parou ha'e peteĩ ta'angamýi Pindoráma retãgui ojejapo 2019-pe ha omotenonde Bárbara Paz. Ojeiporavo ko ta'angamýi Pindoráma jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2021-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Mba'eapohára Hector Babenco Regina Braga Willem Dafoe Paulo José Xuxa Lopes Selton Mello Fernanda Montenegro Bárbara Paz Carmo Sodré Fernanda Torres Dráuzio Varella Ehecha avei Umíva oike Óscar 2021 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Pindoráma ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2019 pegua Ta'angamýi poytugañe'ẽme Pindoráma ra'angamyikuéra Lady and the Tramp ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1955-me ha omotenonde Clyde Geronimi, Wilfred Jackson ha Hamilton Luske. Imba'eapohára tenondegua ha'e Barbara Luddy, Larry Roberts, Bill Thompson, Bill Baucom, Verna Felton ha Peggy Lee. Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1955 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra A Vida Invisível ha'e peteĩ ta'angamýi Pindoráma retãgui ojejapo 2019-pe ha omotenonde Karim Aïnouz. Ojeiporavo ko ta'angamýi Pindoráma jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2020-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Mba'eapohára Carol Duarte ojapo Eurídice Gusmão Julia Stockler ojapo Guida Gusmão Gregorio Duvivier ojapo Antenor Bárbara Santos ojapo Filomena Flávia Gusmão ojapo Ana Gusmão Maria Manoella ojapo Zélia Antônio Fonseca ojapo Manuel Gusmão Cristina Pereira ojapo Cecília Gillray Coutinho ojapo Afonso Fernanda Montenegro ojapo Eurídice Gusmão do presente Ehecha avei Umíva oike Óscar 2020 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Pindoráma ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2019 pegua Ta'angamýi poytugañe'ẽme Pindoráma ra'angamyikuéra O Grande Circo Místico ha'e peteĩ ta'angamýi Pindoráma retãgui ojejapo 2018-pe ha omotenonde Cacá Diegues. Ojeiporavo ko ta'angamýi Pindoráma jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2019-me, hákatu noguahẽi jeporavo pahápe. Mba'eapohára Vincent Cassel ojapo Jean-Paul Bruna Linzmeyer ojapo Beatriz Jesuíta Barbosa ojapo Celavi Mariana Ximenes ojapo Margareth Juliano Cazarré ojapo Oto Catherine Mouchet ojapo Imperatriz Antônio Fagundes ojapo Dr. Frederico Ehecha avei Umíva oike Óscar 2019 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Pindoráma ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2018 pegua Ta'angamýi poytugañe'ẽme Pindoráma ra'angamyikuéra Konfúsio rape niko peteĩ jeroviapy Konfúsio hemimbo'ekuéra omombe'úva ha oikóva hese, ha'e omano rire. Oporombo'e mba'éichapa oiko va'erã avano'õme, jekupyty porãme ha marangatúpe. Ko jeroviapy hekombo'e ou karai héra Konfúsio pegua (Kǒng Fūzǐ, omano ary 479 Kirito mboyve) ha'e ojehechakuaa pe okuaaukavaguáicha ijypykuéra rekorã ha hembikuaa yvága mba'e rehegua. Karai arandu ambuéva ko jeroviapýgui niko Mencio ha Xun Zi. Ko jeroviapy imbareteite Chína Tetarã Retãme, Koréape, Vienãme, Hapõme, Taiuãm, Hong Kong-pe ha Makáo-pe. Kóva niko Chína jeroviapy tee ary 1912-me, oikóvo ku tetãgui peteĩ tavakuairetã. Mandu'apy Jerovia SpongeBob SquarePants niko peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui moha'angapyre ombopukáva Tetãvore Joapykuéra pegua Stephen Hillenburg ojapo oñembohasa hag̃ua Nickelodeon rupi, oñepyrũ 1 jasypo 1999-pe. Omombe'u peteĩ ygáu haviru héra Bob ha iñirũnguéra rembiasa, oiko hikuái Ykuãirũ Vikíni-pe, paraguasu Py'aguapýpe, upépe Bob omba'apo karuha Krusty Krab-pe tembi'u apópe. Mandu'apy Joajuha Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Bactrocera abdoangusta jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1972. Mandu'apy abdoangusta Bactrocera abbreviata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1974. Mandu'apy abbreviata Bactrocera abdoaurantiaca jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy abdoaurantiaca Bactrocera abdofuscata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy abdofuscata Bactrocera abdolonginqua jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy abdolonginqua Bactrocera abdomininigra jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy abdomininigra Bactrocera abdonigella jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy abdonigella Bactrocera abdopallescens jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy abdopallescens Bactrocera aberrans jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1951. Mandu'apy aberrans Bactrocera ablepharus jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1919. Mandu'apy ablepharus Bactrocera abnormis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1982. Mandu'apy abnormis Bactrocera abscondita jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1981. Mandu'apy abscondita Bactrocera absidata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy absidata Bactrocera absoluta jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Walker, 1861. Mandu'apy absoluta Bactrocera absona jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hering, 1941. Mandu'apy absona Bactrocera abundans jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy abundans Catch Me If You Can ha'e peteĩ ta'angamýi Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 2002-pe ha omotenonde Steven Spielberg. Imba'eapohára tenondegua ha'e Leonardo DiCaprio, Tom Hanks, Christopher Walken, Martin Sheen ha Nathalie Baye. Mba'eapohára Leonardo DiCaprio ojapo Frank Abagnale Jr. Tom Hanks ojapo Carl Hanratty Christopher Walken ojapo Frank Abagnale, Sr Nathalie Baye ojapo Paula Abagnale Amy Adams ojapo Brenda Strong Martin Sheen ojapo Roger Strong James Brolin ojapo Jack Barnes Nancy Lenehan ojapo Carol Strong Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2002 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Bactrocera aceraglans jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White & Evenhuis, 1999. Mandu'apy aceraglans Bactrocera aceroglans jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White & Evenhuis, 1999. Mandu'apy aceroglans Bactrocera aceromata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White & Evenhuis, 1999. Mandu'apy aceromata Bactrocera aculeus jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1973. Mandu'apy aculeus Bactrocera adusta jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Wang & Zhao, 1989. Mandu'apy adusta Bactrocera aemula jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy aemula Bactrocera aenigmatica jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Malloch, 1931. Mandu'apy aenigmatica Bactrocera aeroginosa jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1981. Mandu'apy aeroginosa Bactrocera aethriobasis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1973. Mandu'apy aethriobasis Bactrocera affinidorsalis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1982. Mandu'apy affinidorsalis Bactrocera affinis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1954. Mandu'apy affinis Bactrocera aithogaster jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy aithogaster Bactrocera alampeta jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy alampeta Bactrocera albistrigata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Meijere, 1911. Mandu'apy albistrigata Bactrocera allwoodi jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1979. Mandu'apy allwoodi Bactrocera alyxiae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára May, 1953. Mandu'apy alyxiae Bactrocera amarambalensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Raghu, 2002. Mandu'apy amarambalensis Bactrocera ambigua jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Shiraki, 1933. Mandu'apy ambigua Taperyva rykue niko pe jey'urã ojejapóva taperyvágui, jey'urã oporomokyre'ỹva. Kóva niko oĩ umi mba'e oje'uvéva apytépe (y ha ygua ykére). Py'ỹinte tapichakuéra ho'u taperyva rykue orambosávo, orambosa riremínte térã karu asajehápe, upéicha avei okaru riremínte, taha'e ha'éva ára pyte rire térã pyharekue, oguapy mesa jerére oñemongetahápe. Kóva niko jey'urã mbarete ha iróva. Oĩ ho'úva taperyva rykue ombojehe'a'ỹre, oĩ ombojoparáva kamby reheve térã asuka. Epáñame, Poytugápe ha Paraguáipe py'ỹinte tapichakuéra ho'u taperyva maimbe, upe he'ise omaimbe asuka reheve. Mandu'apy Joajuha Jey'urã Taperyva (Coffea) niko ka'avo jueheguaty oúva Ñemby Ásia ha Áfrika pegua. Tapichakuéra oñemitỹ taperyva yvy akumi porãvape oipuru hag̃ua yvara'ỹi, umíva niko oñemongu'i térã oñemaimbe va'erã ojejapo hag̃ua taperyva rykue, jey'urã oporomokyre'ỹva. Mandu'apy Ka'avo Ygua niko pe te ka'a roguekuéra ha rokykuéra jaitykuáva, ko te ka'a héra tee hína camellia sinensis, upévare ojehero avei tery térã te ka'ary. Y añónte pe jey'urã tapichakuéra ho'uvéva yguágui. Imba'e he iromiporãva ha ho'ysã, hetaitéva umi he ichupekuéra. Ja'érõ «ka'a rykue» térã «hykuesẽva» he'ise ka'a ambuéva jaitykuáva, ndaha'éiva te ka'a, ikatúva jaipuru yva térã ñana, umíva apytépe oĩ ka'ay ha terere pe ka'águi ijapopyre, manzanilla, cedron, ka'arurupe ha hetaite ambuéva. Umíva niko ojehero va'erã «ñanary» ani hag̃ua oñembojoja ko yguáre te ka'a ijapopyre. Mandu'apy Joajuha Jey'urã Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu (Alemañañe'ẽme: Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation; Lasioñe'ẽme: Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicæ), ha'e akue tetãnguéra ha tavakuéra hekosãsóva joaty ojejuhuva'ekue Kuarahyreike Európa ha Mbyte Európape, oisãmbyhy hese peteĩ mburuvicha, umi táva ha tetã ruvicha oiporavo va'erã pe mburuvicha, upéicha oiko amo Ára Mbytegua guive oñepyrũmi meve Ára Javegua. Ko Mburuvi oñepyrũ 962-me opa rire pe Kuarahyresẽ Hyãsia (peteĩ umi mbohapy vore Mburuvi carolingio pegua). Iñepyrũ guive oiko chugui pe tetã mbaretevéva Mbyte Európape opa peve 1806-me. Oñepyrũ porãramo jepe, ndaikatúi ipu'aka ñorairõhápe ha nombotuichakuaái ijyvy apekue. Upéicha, amo saro'y XVIII pukukue, ko mburuvi ndaikatuvéima oñangareko hetãnguéra ha umi tetã ambuéva ijykegua oñepyrũma ondyry hese, upéva ikangyve ha sapy'ánte opa. Ipahápe oha'ã ombopy'aguapy ijekupyty umi tetã ambuévare, hákatu ikangypaite Napoleón ñorairõnguéra aja ha ndaikatúi oñemyatyrõvéi. Upéicha opa Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu ára 6 jasypoapy ary 1806-me, karai Francisco II ohejárõguare ko mburuvi sãmbyhy ha opytánte Áuteria ruvicha ramónte, Napoleón Bonaparte tuichaite ipu'akágui hese. Mandu'apy Joajuha 1570 map of H.R.E. Germany with double-headed eagle flag List of Wars of the Holy Roman Empire Apenas el Sol ha'e peteĩ ta'angamýi Paraguái ha Suísa retãgui ojejapo 2020-pe ha omotenonde Arami Ullón. Ojeiporavo ko ta'angamýi Paraguái jeikeháicha upe Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe pe Óscar 2022-me. Ko ta'angamýi omombe'u Mateo Sobode Chiqueno rekove, ha'e niko ayoreo ha oiko Paraguáipe, ha'e oipuru peteĩ moñe'ẽha tujami oñongatu hag̃ua tapichakuéra ayoreo rembiasa, ojapo upéicha amo 40 ary aja ha heta mba'e oñongatúma: marandeko, ñemongeta, purahéi, ha mba'e jerovia rehegua. Mateo Sobode Chiqueno omombe'u ayoreo kuéra rembiasa ha hekove, tapichakuéra ayoreo heta jey ova va'erã ha oheja va'erã hóga, pytagua ondyrýgui ha oñorairõ hesekuéra, oike va'erã hikuái Hesu rapépe ha oheja va'erã ijeroviapy tee. Upévare ha'e ohecha ijypykue heko tee opatamaha, ha oñepyrũ oñongatu ha omonguatia ayoreo ñe'ẽ, tavarandu, marandeko, jeroviapy, ha heko. Ehecha avei Umíva oike Óscar 2022 oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Paraguái ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2020 pegua Ta'angamýi karaiñe'ẽme Paraguái ra'angamyikuéra Suísa ra'angamyikuéra Bactrocera amoenus jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1972. Mandu'apy amoenus Bactrocera ampla jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy ampla Bactrocera amplexa jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Munro, 1984. Mandu'apy amplexa Bactrocera amplexiseta jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára May, 1962. Mandu'apy amplexiseta Bactrocera anchitrichota jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy anchitrichota Bactrocera andamanensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Kapoor, 1971. Mandu'apy andamanensis Bactrocera aneuvittata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy aneuvittata Bactrocera anfracta jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy anfracta Bactrocera angusticostata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy angusticostata Bactrocera angustifasciata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy angustifasciata Bactrocera angustifinis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1982. Mandu'apy angustifinis Bactrocera anomala jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy anomala Bactrocera anthracina jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy anthracina Bactrocera antigone jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1981. Mandu'apy antigone Bactrocera apicalis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Meijere, 1911. Mandu'apy apicalis Bactrocera apicofuscans jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Tsuruta & White, 2001. Mandu'apy apicofuscans Bactrocera apiconigroscutella jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Raghu, 2002. Mandu'apy apiconigroscutella Bactrocera aquila jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy aquila Bactrocera aquilonis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára May, 1965. Mandu'apy aquilonis Bactrocera arecae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy & Adachi, 1954. Mandu'apy arecae Bactrocera areolata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Walker, 1861. Mandu'apy areolata Bactrocera arisanica jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Shiraki, 1933. Mandu'apy arisanica Bactrocera armillata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hering, 1938. Mandu'apy armillata Bactrocera ascita jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1983. Mandu'apy ascita Bactrocera assamensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White, 1999. Mandu'apy assamensis Bactrocera assita jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy assita Bactrocera aterrima jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1972. Mandu'apy aterrima Bactrocera atra jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Malloch, 1938. Mandu'apy atra Bactrocera atrabifasciata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Romig, 2001. Mandu'apy atrabifasciata Bactrocera atrichus jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1919. Mandu'apy atrichus Bactrocera atrifacies jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Perkins, 1938. Mandu'apy atrifacies Bactrocera atrifemur jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1994. Mandu'apy atrifemur Bactrocera atriliniellata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy atriliniellata Bactrocera atrisetosa jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Perkins, 1939. Mandu'apy atrisetosa Bactrocera atypica jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White & Evenhuis, 1999. Mandu'apy atypica Bactrocera aurantiaca jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1981. Mandu'apy aurantiaca Bactrocera aurantiventer jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy aurantiventer Bactrocera aurea jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára May, 1952. Mandu'apy aurea Bactrocera axanthinus jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White & Evenhuis, 1999. Mandu'apy axanthinus Bactrocera bakeri jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1919. Mandu'apy bakeri Bactrocera bancroftii jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Tryon, 1927. Mandu'apy bancroftii Bactrocera banneri jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White, 1999. Mandu'apy banneri Bactrocera barringtoniae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Tryon, 1927. Mandu'apy barringtoniae Bactrocera batemani jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy batemani Bactrocera beckerae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1982. Mandu'apy beckerae Bactrocera biarcuata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Walker, 1865. Mandu'apy biarcuata Bactrocera bidentata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára May, 1963. Mandu'apy bidentata Bactrocera bifasciata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1982. Mandu'apy bifasciata Bactrocera biguttata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1916. Mandu'apy biguttata Bactrocera biguttula jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1922. Mandu'apy biguttula Bactrocera bimaculata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1994. Mandu'apy bimaculata Bactrocera binoyi jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Raghu, 2002. Mandu'apy binoyi Bactrocera bipustulata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1914. Mandu'apy bipustulata Bactrocera bivittata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Lin & Wang, 2005. Mandu'apy bivittata Bactrocera bogorensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1983. Mandu'apy bogorensis Bactrocera brachus jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1972. Mandu'apy brachus Bactrocera brachycera jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1916. Mandu'apy brachycera Bactrocera breviaculeus jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1951. Mandu'apy breviaculeus Bactrocera brevistriata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1968. Mandu'apy brevistriata Bactrocera brunnea jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Perkins & May, 1949. Mandu'apy brunnea Bactrocera brunneola jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Tsuruta & White, 2001. Mandu'apy brunneola Bactrocera bryoniae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Tryon, 1927. Mandu'apy bryoniae Bactrocera buinensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy buinensis Bactrocera bullata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy bullata Bactrocera bullifera jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1973. Mandu'apy bullifera Bactrocera buloloensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy buloloensis Bactrocera buruensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White, 1999. Mandu'apy buruensis Bactrocera buvittata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy buvittata Bactrocera cacuminata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hering, 1941. Mandu'apy cacuminata Bactrocera caledoniensis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy caledoniensis Bactrocera caliginosa jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1970. Mandu'apy caliginosa Bactrocera calophylli jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Perkins & May, 1949. Mandu'apy calophylli Bactrocera calumniata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1970. Mandu'apy calumniata Bactrocera carambolae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1994. Mandu'apy carambolae Bactrocera carbonaria jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hendel, 1927. Mandu'apy carbonaria Bactrocera caryeae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Kapoor, 1971. Mandu'apy caryeae Bactrocera caudata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Fabricius, 1805. Mandu'apy caudata Bactrocera ceylanica jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Tsuruta & White, 2001. Mandu'apy ceylanica Bactrocera cheesmanae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Perkins, 1939. Mandu'apy cheesmanae Bactrocera chonglui jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Chao & Lin, 1996. Mandu'apy chonglui Bactrocera chorista jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára May, 1962. Mandu'apy chorista Bactrocera cibodasae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1994. Mandu'apy cibodasae Bactrocera cilifera jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hendel, 1912. Mandu'apy cilifera Bactrocera cinnamea jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy cinnamea Bactrocera circamusae jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy circamusae Bactrocera citima jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1973. Mandu'apy citima Bactrocera citroides jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy citroides Bactrocera cogani jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White, 2006. Mandu'apy cogani Bactrocera cognata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy & Adachi, 1954. Mandu'apy cognata Bactrocera collita jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew & Hancock, 1994. Mandu'apy collita Bactrocera commina jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy commina Bactrocera complicata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára White, 1999. Mandu'apy complicata Bactrocera confluens jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy confluens Bactrocera congener jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy congener Bactrocera connexa jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Hardy, 1982. Mandu'apy connexa Bactrocera consectorata jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy consectorata Bactrocera contermina jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy contermina Bactrocera contigua jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1989. Mandu'apy contigua Bactrocera continua jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1919. Mandu'apy continua Bactrocera coracina jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Drew, 1971. Mandu'apy coracina Bactrocera correcta jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Bezzi, 1916. Mandu'apy Joaju correcta Bactrocera costalis jueheguasã tymbachu'i (Insecta), juehegua hekovety mberu (Diptera), juehepehẽ Tephritidae. Marandeko Jaho’i’ohára Shiraki, 1933. Mandu'apy costalis Sen to Chihiro no Kamikakushi () ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Hapõ retãgui ojejapo 2001-pe ha omotenonde Hayao Miyazaki. Imba'eapohára tenondegua ha'e Rumi Hiiragi, Miyu Irino ha Mari Natsuki. Mba'eapohára Rumi Hiiragi ojapo Chihiro Ogino / Sen Miyu Irino ojapo Haku Mari Natsuki ojapo Yubaba / Zeniba Bunta Sugawara ojapo Kamaji Yasuko Sawaguchi ojapo Yūko Ogino Takashi Naitō ojapo Akio Ogino Yumi Tamai ojapo Lin Ryunosuke Kamiki ojapo Boh Tsunehiko Kamijō ojapo Chichiyaku Takehiko Ono ojapo Aniyaku Yō Ōizumi ojapo Bandai-gaeru Tatsuya Gashuin ojapo Aogaeru Akio Nakamura ojapo Kaonashi Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2001 megua Ta'angamýi hapõñe'ẽme Hapõ ra'angamyikuéra Yvate Atlántiko Jekupytyha Joaty (Ingleñe'ẽme: North Atlantic Treaty Organization, NATO; Hyãsiañe'ẽme: Organisation du traité de l'Atlantique nord, OTAN), hérava avei Atlántiko Joaty, ha'e niko tetãnguéra hekosãsóva oñopytyvõva ñorairõhápe ha omba'apóva oñondive pe Yvate Atlántiko Jekupytyha rupive, ojejapo va'ekue ára 4 jasyrundy 1949-pe. Tetãnguéra ko atýpe oĩva oñoñangereko ha oñomo'ã, oike hikuái jekupytýpe ani hag̃ua ojehecha hikuái tesaparápe oĩrõ pe ondyryséva hesekuéra. OTAN róga guasu oĩ táva Bruselas-pe (Véyhika retãme) ha umi 30 tetã oĩva ipype Yvateamérikape ha Európape ojejuhu. Pe oike ramoitéva niko Yvate Masendóña, jasyapy 2020-pe. Iñepyrũme, OTAN peteĩ tetãnguéra aty omba'apóva sãmbyhýpe ha jokuaikuaápe añónte. Oikóramo jepe pe Koréa ñorairõ ha upe guive tetãnguéra oñepyrũ oñoñangareko ñorairõhápe. Upéarõ ojejapo pe ñembojoaju omba'apóva ñorairõhápe ha omyakã Tetãvore Joapykuéra. Joaty Soviétiko, ombohovái hag̃ua upe ñembojoaju Tetãvore Joapykuéra ojapo, omohenda ku jekupytyha Varsóvia pegua ary 1955-pe, oiko aja pe Ñorairõ Ro'y, oñembojoajúrõguare opa umi tetã aty Kuarahyresẽyguágui omba'apo hag̃ua oñondive. Ho'a rire pe Berlin mongoraha 1989-pe, ko joaty oike Jugolávia ñorairõnguérape, upéicha oiko peteĩhápe pe ohóva ñorairõhápe oñondive OTAN retãnguéra. Iporãve OTAN jekupyty umi tetã aty Kuarahyresẽyguágui rehe (comunista ha Yvy pehẽngue kuarahyresẽygua), Joaty Soviétiko omyakã va'ekue, oikégui OTAN atýpe hetaite umíva jekupytyha Varsóvia pegua oĩva. Mandu'apy Joajuha Jokuaikuaa The Salt of the Earth ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Hyãsia ha Pindoráma retãgui ojejapo 2014-pe ha omotenonde Wim Wenders ha Juliano Ribeiro Salgado. Imba'eapohára tenondegua ha'e Sebastião Salgado. Ñemombe'u Omombe'u peteĩ kuimba'e rembiasa, ta'anga'ohára Sebastião Salgado, ohechaháicha chupe mokõi kuimba'e ambuéva: ita'ýra, pe ta'angamýi apoha Juliano Ribeiro Salgado, oikuaase porãvéva itúva heta jey noiméiva hógape; ha Wim Wenders, ta'angamýi apoha herakuã porãitéva, ta'anga'ohára hetaite omboajéva Salgado rembiapokue. Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2014 pegua Ta'angamýi poytugañe'ẽme Ta'angamýi hyãsiañe'ẽme Hyãsia ra'angamyikuéra Pindoráma ra'angamyikuéra Questão Netto ha'e akue pe kuatia tuichavéva Amérikape ojejapo omosãso hag̃ua umíva ojehecháva tembiguái rekópe. Ko kuatia rupive oñemosãso tekojojáre 217 tapicha ojehecha va'ekue tembiguái rekópe Pindoráma retãme amo 1870 arykuéra pukukuévo. Pe karai ñe'ẽngára héra Luís Gama ojapo ko kuatia omosãso hag̃ua Manoel Joaquim Ferreira Netto rembiguaikuéra, Manoel Netto he'ígui hembipotarãme oñemosãso va'erãha hembiguaikuéra ha'e omano rire, hákatu ndoikói upéicha Luís Gama ojerure tekojojáre toiko hag̃ua. Mandu'apy Pindoráma Siddhārtha Gautama (térã Vúda ha Vúda Gautáma) ha'e akue peteĩ mburuvichavete ra'y heñói Nepal retãme, oheja hetã sãmbyhy ha oñepyrũ oheka mba'éichapa ikatu oipe'a pe oporombohasa'asýva, upéicha omboypy ko Vúda rape. Ha'e oporombo'e Índia vore yvate kuarahyreikeguápe 40 ary pukukuévo. Omano rire, umi ohóva hapykuéri omono'õ opaite mbo'epy heta arandukápe ko'ãga peve ojeipuruitéva. Mandu'apy Vúda rape Melody Time ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1948-me ha omotenonde Clyde Geronimi, Wilfred Jackson, Hamilton Luske ha Jack Kinney. Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1948 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Sigmund Freud ha'e akue peteĩ pohanohára Áuteria pegua hudío ijypykuéva ypykatu hajyguévare omba'apóva, pe omboypýva ko andureko resa'ỹijo ha pe oĩva umi aranduvéva apytépe saro'y XX pukukuévo. Tuichaite omba'apo apytu'ũkuaatýre ha apytu'ũ ñehesa'ỹijo, ha'e oikuaauka mba'éichapa oiko ñane apytu'ũ ha he'i ñande rekotee ohóva pe jahasávare ñane mitãrõguare. Oñepyrũ omba'apo tembikuaatýre ohesa'ỹijóvo yvypóra rete ypykatu hajyguéva ñepohano rehe, ha mbeguehápe oñemotenonde apytu'ũ mba'asy ñehesa'ỹijo gotyo pe apytu'ũkuaaty rupive. Oñemoarandu táva Parĩme, pe pohanohára ypykatu hajyguévare omba'apóva Jean-Martin Charcot ndive, upépe oñemoaranduve mba'éichapa ikatu omonguerái umi ojepy'apy reíva ñemonge rupive. Oho jeývo táva Viéna-pe omba'apo Josef Breuer ndive ha omoheñói hikuái pe método catártico. Mbegue katu, omoambue ñemonguerái ñemonge rupive ha método catártico pe asociación libre ha kepegua myesakãmby rangue. Upéicha omboypy pe andureko resa'ỹijo, hekove pukukue omba'apo hese. Heta umi hemiandu ojoavýva Freud rembiapóre, heta he'íva tuicha oipytyvõ andureko rembikuaáre añónte ha ohechakuaa mba'éichapa oiko ñane apytu'ũ, oĩ ave umi he'íva ha'e arandupykuaatýre añónte omba'apo porã. Ára 28 jasypoapy 1930-pe, oñeme'ẽ Freud-pe ku Jopói Goethe táva Fráncfort del Meno-pe hembiapokue porãitégui. Mandu'apy Joajuha Tekove Auteriagua {{Ficha de persona | nombre = Martin Lutéro | cabecera = religioso | imagen = Martin Luther by Cranach-restoration.tif | pie de imagen = Ha'anga 1529-pe. | nombre de nacimiento = Martin Luder | nombre nativo = Martin Luther | residencia = Alemáñame | religión = Katóliko (1519 peve) Protestante (1519 guive) | fecha de nacimiento = 10 jasypateĩ 1483 | lugar de nacimiento = Eisleben (Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu) | fecha de fallecimiento = 18 jasykõi 1546 | lugar de fallecimiento = Eisleben (Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu) | ocupación = Pa'i | cónyuge = Catalina de Bora (1525-1546) | padres = Hans Luder Margarette Luder | firma = Martin Luther Signature.svg | escudo = Lutherrose.svg | obras destacadas = *Las 95 tesis.La libertad cristiana. }} Martin Lutéro (Alemañañe'ẽme: Martin Luther), héra heñóivo Martin Luder, ha'e akue peteĩ pa'i katóliko omboypýva pe ñemyatyrõ oñemoĩva amo Alemáñame ha imbo'epýgui osẽ ku jeroviapy ojeheróva luteranismo. Lutéro oipota Tupão katóliko toike jey Tupã ñe'ẽngue ryru mbo'epy teépe, hembiapo rupive heta tupão iñambue ha oheja Vatikáno poguýgui Európape. Hembiapokue oipytyvõ avei Alemañañe'ẽ toiko hag̃ua ñe'ẽtee ojeipuruvéva, ha'e ombohaságui pe Tupã ñe'ẽngue ryru Alemañañe'ẽme. Omenda rire Catalina de Bora rehe, ára 13 jasypoteĩ 1525-pe, hetaite omokyre'ỹ pa'ikuérape tomenda hag̃ua. Mbohapy ary omano omboyve, ohai kuatiañe'ẽ ndaija'éiva umi hudíore, he'i oipotaha hudiokuéra tomanombaite, tojehapypa hogakuéra ha sinagóga. Lutéro omano ary 1546-pe. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Ñe'ẽasahára Arquímedes Sirakúsa pegua ha'e akue peteĩ mba'e pyahu moheñoiha, mba'erekokuaahára, mba'eapokuaahára, mbyjakuaáre ha papapykuaáre oñemoarandúva Gyrésia Ymaguare pegua. Michĩmínte jaikuaaramo hekovére, ojehechakuaa jepe oĩha umi mba'e pyahu omoheñóiva tuichavéva Ára Ymaguarégui. Umi mba'e pyahu apytépe ha'e ohechakuaa mba'erekokuaápe oĩ umi pyenda mba'esyry omyi'ỹva rembikuaa ha mba'e omyi'ỹva rembikuaa rehegua ha mba'éichapa oiko pe pitakua. Herakuã porã avei omboypýgui heta mákina pyahu, ijapytépe oĩ umi mboka omongoráva ha pe Arquímedes kutujereha, mba'e ko'ágã meve ojeipurúva. Ojehechakuaa avei Arquímedes oĩha umi papapykuaáre oikuaavéva Ára Ymaguarégui, hetaite mba'e pyahu ojuhu ko tembikuaatýpe. Arquímedes omano umi Rróma Tavakuairetã ñorairõhára ondyrývo Sirakúsa rehe, ojukárõguare chupe peteĩ ñorairõhára, oĩramo jepe tembiapoukapy he'íva ani hag̃ua ojejuka chupe umi Rromagua oikuaasevégui chugui. Mandu'apy Joajuha Tekove Gyrésia Ymaguare pegua Ndéli (hindi ñe'ẽme: दिल्ली, urdu ñe'ẽme: دیلی, ingleñe'ẽme: Delhi), héra tee hína Tetã Tavusu Rekoha, ha'e niko peteĩ Índia retãvore, ojejuhuhápe ko tetã itavusu, Ndéli Pyahu. Amo ary 2011 pukukue ojehecha oikoha ko távape 16.787.941 tapicha. Mandu'apy Joajuha Índia Casa Grande del Pueblo (Avañe'ẽme: Tetãygua Róga Guasu) ha'e Volívia retã mburuvicha róga ojejapo ary 2018-pe ombuekovia hag̃ua Palacio Quemado. Ojejapopa 9 jasypoapy 2018-pe Evo Morales oisãmbyhy aja Volíviare oiko hag̃ua chugui mburuvicha róga, oisãmbyhy aja Jeanine Áñez ova jey Palacio Quemado-pe ary 2019 guive 2020. Ojupi rire tetã sãmbyhýpe Luis Arce ára 8 jasypateĩ 2020-me, oiko jey chugui Volívia mburuvicha róga. Mandu'apy Joajuha Volívia Tembikuaatyhára niko máva oipurúva tembikuaaty hembiapópe térã tembikuaatýre oñemoarandúva ha ohesa'ỹijo omoheñói hag̃ua mba'e pyahu térã ojetypeka hekoháre ohechauka hag̃ua mba'éichapa oiko. Tembikuaatyhára ikatu omba'apo lavoratório-pe, ojejuhuhápe tembikuaaty rembipuru opaichagua, ikatu oporombo'e mbo'ehaópe térã mbo'ehaovusúpe, oporombosako'ihápe oiko hag̃ua hemimbo'ekuéragui tembikuaatyhára avei. Py'ỹinte ojapo hikuái ñeha'ãreko oikuaave hag̃ua hekoháre. Tembikuaatyhára Paraguái retãygua Andrés Barbero Juan Belaieff Ovidio Rebaudi Elsa Matilde Zardini Lilian Samaniego Óscar Denis Mandu'apy Joajuha Apoha Andureko resa'ỹijo térã mba'eandu resa'ỹijo niko apytu'ũkuaaty rembikuaa ojeipurúva apytu'ũ mba'asy ñepohãnóme. Pohanohára Sigmund Freud omboypýva amo 1890 arykuérape. Upe guive ko andureko resa'ỹijo iñambue, oñemoporã ha ikatupyryve. Freud remimbo'ekuéra, Alfred Adler ha Carl Jung techapyrãme, omba'apo ambue hendáicha omoporã hag̃ua ko tembikuaa. Oñemoarandu hikuái omongakuaa hag̃ua iñeimo'ã Freud ñepytyvõ'ỹre. Upe rire, Anna Freud ha Melanie Klein oipuru avei ko tembikuaaty mitã iñakã hasýva ñepohãnóme. Mandu'apy Joajuha Apytu'ũkuaaty American History X ha'e peteĩ ta'angamýi Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1998-pe ha omotenonde Tony Kaye. Imba'eapohára tenondegua ha'e Edward Norton, Edward Furlong, Beverly D'Angelo, Jennifer Lien, Ethan Suplee, Fairuza Balk, Avery Brooks, Elliott Gould ha Stacy Keach. Omombe'u kuimba'e oike atýpe ohóva nási remimo'ãre, mondaha ojuka rire itúva, ha'e oĩ aja ka'irãime mbohapy ary pukukue, ityvýra oñepyrũ avei oike tape vaípe ha ijetu'u chupe imbo'ehaópe. Mba'eapohára Edward Norton ojapo Derek Vinyard Edward Furlong ojapo Daniel "Danny" Vinyard Beverly D'Angelo ojapo Doris Vinyard Jennifer Lien ojapo Davina Vinyard Ethan Suplee ojapo Seth Ryan Fairuza Balk ojapo Stacey Avery Brooks ojapo Robert "Bob" Sweeney Elliott Gould ojapo Murray Stacy Keach ojapo Cameron Alexander William Russ ojapo Dennis Vinyard Paul Le Mat ojapo McMahon Guy Torry ojapo Lamont Joseph Cortese ojapo Rasmussen Jason Bose Smith ojapo Little Henry Antonio David Lyons ojapo Lawrence Alex Sol ojapo Mitch McCormick Keram Malicki-Sánchez ojapo Chris Giuseppe Andrews ojapo Jason Cleo Adell ojapo Lizzie Jonathan Fowler Jr. ojapo Jerome Christopher Masterson ojapo Daryl Dawson Nicholas R. Oleson ojapo Huge Aryan Jordan Marder ojapo Curtis Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1998 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Dumbo ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1941-me ha omotenonde Ben Sharpsteen. Mandu'apy Ta'angamýi 1941 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra One Hundred and One Dalmatians ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1961-me ha omotenonde Clyde Geronimi, Hamilton Luske, ha Wolfgang Reitherman. Mandu'apy Ta'angamýi 1961 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra The Rescuers ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1977-me ha omotenonde Wolfgang Reitherman, John Lounsbery, ha Art Stevens. Mandu'apy Ta'angamýi 1977 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Angela Dorothea Merkel (Hamburgo, Alemania Occidental, 17 jasypokõi ary 1954); héra omenda mboyve, Angela Dorothea Kasner; ha'e niko peteĩ mba'erekokuaáre oñemoarandúva ha ojokuaikuaáva Alemáña megua omba'apo hetãme canciller ramo ary 2005 guive 2021 meve, karai Olaf Scholz ojupi mboyve canciller pyahu ramo. Omba'apo avei diputado ramo pe Bundestag rógape, Alemáña Retã Amandaje róga, ary 1990 guive 2021 meve. Merkel oikóvo canciller ramo hetã ñesãmbyhy akóinte ojokuái Alemáña Amandajére. Upéicha umi ombohováiva Merkel sãmbyhýre niko pe aty ojokuaikuaáva hérava Die Linke, iñepyrũme, ha Alternativa para Alemania upe rire, umi mokõiva añónte. Upéicha avei, iñe'ẽ peteĩ ha ijekupyty porãve imichĩvévo umi temimo'ã ikoéva ha ndaijojáiva Merkel sãmbyhýre. Omba'apoite avei Európa Joajúre oiko guive chugui hetã canciller, heta oipytyvõ tetãnguéra hetã ijykeguávape ha omba'apo Hyãsia ndive omoporã porãve ko Európa Joaju. Ary 2020-pe, kuatiañe'ẽ Forbes he'i chugui ha'eha kuña poguasuvéva ko Yvýpe, upéicha niko jey 14ha oiko, ary ha ary ojapógui Forbes ko tysýi. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Canciller niko ojeheroháicha pe oisãmbyhýva Alemáña rekuáire térã Áuteria rekuáire. Ko téra "Canciller" he'ise "Sãmbyhyhára Tenondegua". Techapyrãme, Itália rehe oisãmbyhy peteĩ Sãmbyhyhára Tenondegua hákatu Alemáña rehe oisãmbyhy peteĩ Canciller. Ojehero ambue hendáicha hákatu hembiapo ndaikoéiva. Ojehero avei Canciller pe omba'apóva hetãyguáre tetã sãmbyhy rupive. Techapyrãme, ymaguare oñembohera Hapõ retãme Canciller pe omba'apóva tetã rekuáire. Ehecha avei Canciller Alemáña megua Mandu'apy Tetã sãmbyhýpe omba'apóva Sãmbyhyhára Tenondegua térã Sãmbyhyhára Peteĩha niko ojeheroháicha pe oisãmbyhýva tetã hekosãsóva jokuáire. Umi tetãre oisãmbyhyhápe peteĩ mburuvichavete ko Sãmbyhyhára Tenondegua hetaite omba'apo hi'ári oĩgui pe oporojokuáiva ha pe tetã mba'e sãmbyhy. Tuichaitépe ojehecha umi tetã oguatáva amandajerapére. Tetã ruvicha Tetãnguéra rysýi ojokuaihápe Sãmbyhyhára Tenondegua: Antigua ha Barbuda (mburuvichavete ndive) Autarália (mburuvichavete ndive) Aservaijã (tendota ndive) Varvado (mburuvichavete ndive) Véyhika (mburuvichavete ndive) Kanatã (mburuvichavete ndive) Ndinamáka (mburuvichavete ndive) Hyãsia (tendota ndive) Índia (tendota ndive) Irilánda (tendota ndive) Israel (tendota ndive) Itália (tendota ndive) Hapõ (mburuvihára ndive) Malásia (mburuvichavete) Maurísio (tendota ndive) Tetãnguéra Yvýi (mburuvichavete) Selánda Pyahu (mburuvichavete) Pakitã (tendota ndive) Rrumáña (tendota ndive) Singapúra (tendota ndive) Tailándia (mburuvichavete) Trinidad ha Továgo (tendota ndive) Tuykía (tendota ndive) Ukyáña (tendota ndive) Arávia Emiráto Joapykuéra (mburuvichavete ha tendota ndive) Tavetã Joaju (Isabel II Tavetã Joaju pegua ndive) Mandu'apy Tetã sãmbyhýpe omba'apóva Canciller Alemáña megua niko ojeheroháicha Alemáña retã rekuái ruvicha. Ko'ágã, Alemáña niko tavakuairetã ñembyatypyre, upéicha ojehero Alemañañe'ẽme Bundeskanzler (canciller Joaty pegua) térã Bundeskanzlerin ikuñáramo. Ko mburuvicha rembiapo oñepyrũ 1867-me oikórõguare pe Alemáña Yvatevogua Joaty, ha upe guive iñambue héra tetã rekuái iñambueháicha. Ko téra "Canciller" he'ise "Sãmbyhyhára Tenondegua". Canciller Alemáña megua ko'ágã hína karai Olaf Scholz, ára 8 jasypakõi 2021 guive, upe mboyve niko ou kuñakarai Angela Merkel ojupíkuri ára 22 jasypateĩ ary 2005 aja, ha'e ojupi karai Gerhard Schröder rire, upéicha oiko chugui kuña peteĩha oisãmbyhýva Alemáñare. Mandu'apy Alemaña Charles-Édouard Jeanneret-Gris, herakuãvéva Le Corbusier ramo (La Chaux-de-Fonds, Suísa; 6 jasypa 1887-Roquebrune-Cap-Martin, Hyãsia; 27 jasypoapy 1965), ha'e akue jogapokuaahára ha táva guasu ombohaperãva Suísa pegua oñemohetãygua Hyãsia-pe. Omba'apo avei ta'anga apohápe ha pandára ramo. Herakuã porãite ojehechakuaágui chupe oĩha omba'apo hetavéva jogapokuaa ko'ãgaguápe apytépe (Frank Lloyd Wright, Oscar Niemeyer, Walter Gropius, Alvar Aalto, Richard Neutra, Ludwig Mies van der Rohe ha Theo van Doesburg ykére) ha peteĩ umi jogapokuaaháragui hembiapo ipokatuvéva saro'y XX pukukuégui. Hi'arive Le Corbusier, peteĩ umi jogapokuaa ombopyahuvévagui, hemimo'ã rupive tuichaite omokyre'ỹ avano'õ, hekove pukukuévo upéicha oiko. Iñaranduka ha ikuatiañe'ẽnguéra rupive oiko chugui herakuã iñe'ẽñorãirõva, umíva rupive hetaite mba'e pyahu oheja oipytyvõ hag̃ua jogapokuaa ko'ãgaguápe. Ára 15 jasyapy 2016-me, oike Yvypóra reko rembiejakue rysýipe pe «Le Corbusier hembiapo jogapokuaápe – Ñepytyvõ iporãitereíva jogapokuaa ko'ãgaguápe», oiko pe tysýipe peteĩ arandupy rembiapo ramo, hembiapo pokõi tetãme: Alemáña, Arhentína, Véyhika, Hyãsia, Índia, Hapõ ha Suísa— oñeñangareko hag̃ua 17 tekoha ha'e omopu'ã akue. Mandu'apy Joajuha Fondation Le Corbusier (Hyãsiañe'ẽme ha ingleñe'ẽme) Tekove Suísagua Tekove Hyãsiagua Jean-Baptiste Poquelin (Parĩ; 15 jasyteĩ 1622; 17 jasykõi 1673), oñembohéra chupe Molière, ha'e akue peteĩ tembiasagua'u apoha, mba'eapohára ha ñe'ẽpapára Hyãsia pegua, herakuã porãitéva ojehechakuaágui chupe oĩha umi ohaiporãvéva apytépe Hyãsiañe'ẽme ha umi hembiapo porãvéva apytépe ñe'ẽporãhaipyre rehegua. Herakuã tuichaitégui oje'e Hyãsiañe'ẽ rehe ha'eha pe "Molière ñe'ẽ". Ikaria'y guive hetaite omba'apo ñoha'ãngápe, ohaihápe tembiasagua'u oporombopukáva ha ohechaukáva avano'õ apañuái. Molière katu omano omba'apóvo ñoha'ãngápe, mba'eapohára ramo, orekóvo 51 ary. Mandu'apy Joajuha Ñe'ẽpapára Hyãsiagua Salvador Felipe Jacinto Dalí i Domènech, (Figueras, 11 jasypo 1904 - 23 jasyteĩ 1989) ha'e akue ñemoha'ãnga apoha, pandára, ta'ãngakarãi apoha, ñoha'ãngarã apoha ha haihára Epáña megua. Herakuã porãite ojehechakuaágui chupe oĩha umi omba'apovéva surrealismo rembiapoporã rekópe. Salvador Dalí herakuãite hembiapo henyhẽgui ta'anga gua'u ombopy'arasáva képe hechapyre. Ikatupyry ñemongolópe ha'e tuicha omomorãgui ha omomba'égui Renacimiento rembiapoporã. Ikatupyryite avei ñemoha'ãnga apópe. Dalí rembiapoporã ojehecha avei ta'angamýi apópe, porãguerojerápe ha ta'anga'ópe, omba'apohápe hetaite ambuévandi omba'apóva avei techarã apópe. Peteĩ hembiapo herakuãitéva niko pe La persistencia de la memoria (akãngatu jepytaso), ojapo ary 1931-me. Mandu'apy Joajuha Tekove Españagua Albrecht Dürer térã Alberto Durero (Núremberg, 21 jasypo 1471-Núremberg, 6 jasyrundy 1528), ha'e niko pe tembiapoporã apohára herakuãvéva renacimiento rehegua Alemáña retãme, ojekuaa chupe oparupi hetaitégui hembiapo ñemongolo apópe, ñemoha'angápe, ta'ãngakarãi apópe ha ikuatiañe'ẽnguéra tembiapoporã rembikuaa rehegua. Herakuã porãite Európa vore kuarahyreikeguápe omboty mboyve 30 ary opavave oikuaaségui hembiapokuekuéra yvyráre jehai pe Apocalipsis rehegua (1498), hi'arive hembiapo yvyráre jehai niko upe aja ijojaha'ỹva ha ojehecha chupekuéra heko gótiko orekóva. Durero hembirejakue ipohýiva ha ituicháva umi tembiapoporã apohápe saro'y XVI pukukue rehegua, Alemáña retãme ha Olándape avei (tuichaitépe ojehecha Lucas van Leyden hembiapokuére), ha heta karai arandu Itália pegua, Rafael Sanzio ha Tiziano techapyrãme, omomorã chupe hembiapokue iporãitégui; jaikuaa avei ha'e oñoirũha Leonardo da Vinci ha Giovanni Bellini rehe. Hembiapokuéra ta'ãngakarãi apópe isarambi oparupi Európape ha oipytyvõ heta tembiapoporã apohárape. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Hokusai héra teéva niko Katsushika Hokusai, (Edo, ko'ãga hína Tókio, 31 jasypa 1760 - 10 jasypo 1849), ha'e akue peteĩ ñemongolo ha ta'ãngakarãi apohára Hapõ retãgua, omba'apóva pe tembiapoporã reko hérava Ukiyo-e pe ára Edo pukukue rehegua. Ha'e niko peteĩ herakuãvéva umíva omba'apóvagui ko tembiapoporãre héra he'iséva «yvy ovevúiva ra'angakuéra». Herakuãite avei ha'e niko héra hetaitéva hekove pukukuévo, herakuéra apytépe oĩ Shunro, Sori, Kako, Taito, Kakyoin, Iitsu ha Manji. Hembiapokue tuichaiterei ha opaichagua. Techapyrãme, hembiapokuépe hérava Hokusai Manga (北斎まんが, Hokusai Manga) (1814-1849), ojehecha itáva oikoháicha ára ha ára, ohechauka ha'ete ha hetia'épe umi itavagua rekove.Ojapo avei ta'ãngakarãi ojehechahápe hekoha, techapyrãme oĩ ko hembiapokue hérava Mbohapypa poteĩ yvyty Fúji ra'anga (富嶽三十六景, Fugaku Sanjūroku-kei)(ca. 1830-1833) ha pe ambuéva hérava Sa yvyty Fúji ra'anga (1834), umíva niko ohechauka ha'e ohayhuiteha pe yvyty Fúji. Umíva apytépe niko oĩ Kanagawa y apeno guasu (神奈川沖浪裏, Kanagawa Oki Nami Ura) ha Fúji ára sakã aja (凱風快晴, gai kaze kaisei), umíva niko omombarete Hokusai rerakuã porã, Hapõ retãme ha tetãnguéra ambuévape. Amo saro'y XIX aja oguahẽ táva Parĩme Hokusai ha tembiapoporã apohára ambuéva hembiapokue Hapõ retãygua. Upépe heta tembiapoporã apohára ambuéva ombyaty umi hembiapokue, techapyrãme Vincent Van Gogh, Paul Gauguin ha Henri de Toulouse-Lautrec, umíva hembiapokuépe ojehecha oĩ avei mba'e ogueromandu'áva Hokusai rembiapokue. Pe karai marandekóre oñemoarandúva héra Richard Douglas Lane he'i Hokusai rehe: Mandu'apy Joajuha Tekove Hapõgua Magdalena Carmen Frida Kahlo Calderón (Táva Méhiko; 6 jasypokõi 1907-13 jasypokõi 1954), ojekuaáva chupe oparupi Frida Kahlo ramo, ha'e akue ñemongolo apohára Méhiko pegua herakuãitéva iñemoha'angáre ojehechahápe mba'éichapa ha'e oiko ha mba'éichapa oiko hetã rekoha. Hembiapokue niko omombe'u hekove rembiasa ha pe ombohasa'asýva chupe. Ojapo 150 tembiapokue, tuichaitépe oñemoha'anga ijehegui, umi ta'angápe ojehechahápe hasyite chupe oikove hag̃ua. Ohasa asy hekove pukukuévo ojehu sapy'águi mba'e vai chupe imitãrõ ha heta ára aja oñeno va'erã hupápe ikangýgui, upévare ohasa va'erã 32 pireñekytĩ rupive oñepohano porãve hag̃ua. Ha'e niko oiko hekope'ỹ, hekove ijojaha'ỹva. Frida ha iména rembiapokue, ñemongolo apohára Diego Rivera, oñomokyre'ỹ hikuái. Ohayhuite hikuái Méhiko ypykue rembiapoporã ha ogueraha hembiapokuépe umi mba'e, upéicha avei omokyre'ỹ hikuái tembiapoporã apohára ambuéva Méhiko retãme. Ary 1939-pe oho Hyãsia retãme ohechauka hag̃ua hembiapokue, karai André Breton ojerurégui chupe, ha'e niko he'i Kahlo-pe ha'angakuéra reko «surrealista», Kahlo katu he'i chupe ndaha'éiva upéicha hembiapokuépe nomoha'angáigui umi mba'e képe ojehecháva, omoha'anga katu hekove tee. Oikove aja hetaite tembiapoporã apoha omomorã chupe, techapyrãme Pablo Picasso, Vasili Kandinski, André Breton, Marcel Duchamp, Tina Modotti ha Concha Michel, ko'ýte herakuã porãve hembiapokue ha'e omano rire, tuichaitépe 1980 arykuéra pukukuévo ha 1990 arykuéra ñepyrũme. Mandu'apy Joajuha Tekove Mehikogua Henri Émile Benoît Matisse (Le Cateau-Cambrésis, 31jasypakõi 1869-Nísa, 3 jasypateĩ 1954) ha'e akue peteĩ ñemongolo ha ta'ãngakarãi apohára Hyãsia pegua herakuãitéva oipurukuaágui sa'ykuéra ha omoha'angakuaágui heko jepigua'ỹme. Ojehechakuaa chupe oparupi ikatupyryitégui ñemoha'anga, ta'ãngakarãi ha porãguerojera apópe, tuichaitépe katu omongolokuaágui, ha Pablo Picasso ykére, ojehechakuaa chupekuéra tembiapoporã apohára tuichavéva ramo saro'y XX ñepyrũgui. Oñepyrũvo omba'apo, oje'e chugui hembiapokue niko oĩ fovismo rekópe (he'iséva oipurúnte sa'y teéva, nombojoparáiva umi sa'y) ha amo 1920 arykuéra aja herakuãitéma ikatupyrýgui pe omombe'úvape hemiandu sa'ykuéra rupive ha ñemoha'anga rupive, ha upéicha omba'apo haimete 50 ary pukukue aja. Mandu'apy Joajuha Tekove Hyãsiagua Raffaello Sanzio (Urbino, 6 jasyrundy 1483-Roma,6 jasyrundy 1520), ojeikuaa avei chupe Rafael Urbino pegua ramo térã Rafael mante ramo, ha'e akue peteĩ ñemongolo ha ñemoha'anga apohára, jogapokuaahára Itália pegua Renacimiento rehegua. Hi'arive ikatupyryite ñemoha'anga apópe, tuichaite oñemomorã chupe ku hembiapóre ko'ágã meve, ikatupyryite avei jogapópe, ha oñemoaranduite umi tembiapoporã ymaguare rehe ha oheka toñeñangareko hag̃ua Rróma ha Gyrésia Ymaguare rembiejakue. Itúva ha'e akue ñemoha'anga apohára ha imitã guive oje'e hese ikatupyryite, ityre'ỹ rire oho oñemoarandu heta mba'apoporãhápe (óga omba'apohápe umi tembiapoporã apohára herakuãitéva). Oreko aja 25 ary oñeme'ẽ chupe hembiaporã peteĩha, ombojegua va'erã umi Vatikáno Koty (Estancias Vaticanas), upépe omoha'anga ogykére tembiechapyrã ijeguapáva. Herakuã porãite hembiapoporã ojehecháva ijavy'ỹvagui ha ijukyitévagui, tuichaitépe pe omoha'angáva ha omongolóva. Miguel Ángel ha Leonardo da Vinci ykére, oje'e hesekuéra imba'eguasuiteha umi karai tembiapoporã apohára katupyry apytépe. Heñói arapoteĩ marangatúpe ha omano pe araitépe ombotývove 37 ary. Hembiapokue hetaitereíva, omyakãgui peteĩ mba'apoporãha ono'õhápe heta ipytyvõhára, ha, omano jepe ikaria'y, hembiejakue ituichaite ha ko'ágã ikatu jahecha gueteri. Haimete opa hembiapokue oĩ Museos Vaticanos-pe, upépe omoha'angágui umi tembiechapyrã ijeguapáva hérava Rafael Kotykuéra (ojeheróva avei Vatikáno Kotykuéra), hembiapokue tuichavéva, ndaikatúi jepe ojapopa omanógui ha ipytyvõharakuéra ojapopa ha'e omano rire. Mandu'apy Joajuha Tekove Italiagua Leonhard Paul Euler (Basilea, Suísa; 15 jasyrundy 1707-San Petersburgo, Rrúsia Mburuvi; 18 jasyporundy 1783), ojeheróva avei Leonhard Euler ha Leonardo Euler, ha'e akue peteĩ oñemoarandúva papapykuaáre ha mba'erekokuaáre Suísa pegua. Kóva niko pe papapykuaahára tuichavéva saro'y XVIII pegua ha oĩ umi hembiapo hetaitéva ha herakuãvéva apytépe, ojeikuaa chupe oparupi ojapógui pe Euler papaha (e), papaha ojeipuruitéva jeipapápe mba'erekokuaápe. Oiko San Petersburgo-pe (Rrúsia), ha Berlin-me (Purúsia) hekove pukukue ha heta mba'e pyahu ojuhu jeipapahápe ha papapy rekópe. Ha'e niko ojapo umi ñe'ẽngue ko'ágã jaipuru papapykuaáre. Upéicha avei herakuãitéva hembiapokue hetávagui mekánika rembikuaápe, tesapekuaápe ha mbyjakuaápe. Euler oĩ umi papapykuaahára hembiapo hetaitéva apytépe, oñeimo'ã ñamoĩmbaha hembiapokue kuatiápe jaguerekóta amo 60 térã 80 aranduka poguasu. Peteĩ ñe'ẽnga oje'éva he'iha Pierre Simon Laplace ohechaukáva mba'éichapa Euler ipokatu umi papapykuaahárape oúva hapykuéri: «Pemoñe'ẽke Euler rembiapo, Pemoñe'ẽke Euler rembiapo, ha'e niko ñane mbo'ehára guasu». Mandu'apy Joajuha Tekove Suísagua Radoje Domanović (16 jasykõi, 1873 – 17 jasypoapy, 1908) ha'e kuri peteĩ haihára Seviagua, momaranduhára ha mbo'ehára, herakuãitéva imombe'u mbykýre satírico. Hekovépe Radoje Domanović heñoi kuri táva Ovsište okápe, Sévia mbytepe, Miloš Domanović peteĩ mbo'ehára upépegua ha Persida Cukić, osẽva Pavle Cukić-gui, ha'éva mburuvicha ñorairõhára Seviagua. Mitãrõguare ohasa táva Gornje Jarušice-pe, Kragujevac ypýpe, oho mbo'ehaópe upe távape. Osẽ mbo'ehaógui Kragujevac-pe ha oho Facultad Filosofiagua pe Universidad de Belyratpe, upépe oñemoarandu ñe'ẽ rehegua ha Sévia marandekóre. Pe 1895 apytépe, Domanović omba'apo ramõ, ombo'e Pirot-pe, Sévia ñembýpe, upe táva osẽ ramo Mburuvi otománogui. Pirot-pe, oikuaa Jaša Prodanović-pe (1867–1948), mbo'ehára ha activista oipytyvõ omoambue hag̃ua hemiandu tetã ñesãmbyhýre. Upépe oikuaa avei hembirekorãme, Natalija Raketić (1875–1939) peteĩ mbo'ehára mboriahu Sremski Karlovci pegua, oipytyvõta ichupe hekove aja, ha oguerekóta avei hendive irundy memby. Oike guive Partido Radical del Pueblo-pe, oike ñorãirõme pe régimen dinastia Obrenović ndive ha ojei upégui ha oho Vranje-pe upe 1895 pahápe ha upéi 1896-me oho jevy Leskovac-pe. Ombo'e aja Domanović oñepyrũ avei omba'apo haihára ramo, ombokuatia rire 1898-pe hembiapokue oñe'ẽ vaíva hetã sãmbyhýre ha ojekuaa ava atýpe, ha'e ha hembirekópe oñemosẽ hembiapógui ha Domanović ova va'erã hogagua ndive Belyrat-pe. Belyrat-pe, oñepyrũ omba'apo hapicha kuéra haihára ndive ha ojapo “Zvezda” (Yvága) kuatia arandu semanal ha kuatia arandu político oposición gua “Odjek” (Ñe’ẽ ryryi). Upe ramo guare oñepyrũ ohai ha ombokuatia peteĩha historia satírica, ha’éva “Aña” ha “Mborayhu jejokoguáva”. Upei ojupíma herakuãme ha ou hembiapokuéra ojeikuaavéva, “Tendota” (1901) ha “Stradija” (1902), upávape oñarõ ha ojepilla hetã sãmbyhýre. Oiko rire pe golpe de estado ojeityhápe Aleksandar Obrenović-pe 1903-pe, Domanović omba'apo escriba ramo Ministerio de Educacion-pe ha pe mburuvicha pyahu oheko mbo'e chupe Alemáñame peteĩ ary voi, Munich-pe. Ou rire Sévia-pe jevy, Radoje ipochy ndoikoi hague mba’eve iporãva Séviape. Oñepyrũ ojapo ha'e ikuaita arandurã político semanalmente osẽva “Stradija” hero, upepe oñe’ẽ vaipa jey hetã jekopytyjoja pyahúre, umi ihaiha kuéra naimbaretevéima yma guaréicha. Radoje Domanović omano mbyte aravo ohasa rire pyhare mbyte, 17 jasypoapy jave 1908 ary pe, oguereko ramo guare 35 ary avei, oñorairõ heta rire neumonía crónico ndive ha mba'asy po'i avei. Oñeñotỹ tyvyty pyahúpe Belyrat-pe oĩva. Hembiapokue pyahuvéva okañy Ñorairõ Guasu Peteĩha aja. Tembiapo literario Radoje Domanović rembiapo herakuãvéva, oĩ ijapytépe: Aña, 1898 Kraljević Marko Sévia apytepe mokõive ha, 1901 Mborayhu jejoko guava, 1899 Pere, 1899 Py’a mongeta peteĩ buey Séviagua, 1902 Stradija, 1902 Tendota, 1901 Y mano, 1902 Mandu’apy Joajuha Tembiapo renyhẽ Radoje Domanović (Avañe'ẽ) (Seviañe'ẽ) (Ingleñe'ẽ) Tekove Seviagua Ñe'ẽpapára Ñe'ẽpapára Seviagua Teerã niko Irã retã tavusu, ojejuhúva ku tetã vore yvateguápe. Ko távape oiko 8 154 051 tapicha, ojeipapaháicha ary 2011 jave. Ko távape niko ojejuhuvéva mba'eapopyha róga Irã retãme. Joajuha Irã táva Gengis Kan (1162-18 jasypoapy 1227) ha'e akue peteĩ ñorairõhára ha heta tetãre oñemomba'éva Mongólia Ymaguare pegua, omopeteĩ va'ekue mongóle retãnguéra, upe mboyve mongolekuéra opyta'ỹva tekoha peteĩetépe ha ovameméva Ásia vore yvateguáre, upéicha omoheñói ku Mongólia Mburuvi, pe tetã ijyvy apekue ituichavéva mokõiha opaite umi tetã ambuéva oiko va'ekue apytépe. Oiko Kã Guasu guasu ramo, upéicha ojehero pe Mongólia mburuvicha guasu, mongolekuéra ondyry oparupi ha oñemomba'e umi tetã ijykeguáre, upéicha ituicha tuichave ijyvy apekue, Kuarahyresẽ Európa guive paraguasu Py'aguapy peve, ha Sivéria guive amo Mesopotámia peve, Índia ha Indochína avei. Héra heñóivo Temudjin ha hi'ararecha Ypa Vaikály ypýpe, oiko rire chugui mburuvicha oho ondyry pe Mongoraha Guasúre Chína retãme ha ohasa rire upe rupi oho oñemomba'e Mburuvi Tangúte rehe, upéicha oñepyrũ omoĩ Chína ipoguýpe. Gengis omano ohecha mboyve hetã ituichakueitépe, hákatu opaite umi Mongólia mburuvicha guasu ojupi hapykuépe omomorã chupe ha omomba'eguasu chupe he'ígui hikuái hetã pokatu oñepyrũ Gengis rembiapópe. Ondyrývo umi tetã ijykeguáre hetaite oporojuka, ndojukái umi ñorairõhára añónte, ojukapaite avei tetãyguakuéra noñorairõiva, oje'e ojuka amo 30 sua térã 60 sua tapicha. Mandu'apy Joajuha Mburuvicha Olaf Scholz (Osnabrück, Sahóña Yvýi, Kuarahyreike Alemáña, 14 jasypoteĩ 1958) ha'e peteĩ ojokuaikuaáva Alemáña megua omba'apóva canciller Alemáña megua ramo 8 jasypakõi 2021 guive. Ha'e niko Partido Socialdemócrata de Alemania atygua (SPD). Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua 2022 ha'e ary oúta, oñepyrũta arapoteĩme, upe arapapaha Gyregório pegua ojepapávo. Ñemandu'arã ko arýpe 21 jasypateĩ: FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2022. Joaju ...2021-2022-2023... Mauro Javier Lugo Verón ñe'ẽasahára ha ñe’ẽpapára paraguáigua oháiva guaraníme. Lugo heñói Santa Rosa (Paraguáipe) 12 jasykõi 1979 jave. Ñe’ẽpapára, mbo’ehára, momaranduhára ha tekóre omba’apóva, oporombo’e heta mbo’ehao oĩva tetãpýrepe ha ko’ãga omotenonde ñe’ẽ porã rehegua tekombo’e, Mbo’ehao Vusu Tetãmeguápe. Avei omoakã momarandu rehegua tembiapo ñe’ẽ myasãiha guive. Omba’apo avei heta ñe’ẽ guaraní rehegua jetypekápe. Tembiapo kuera Urumbe poty (2001) Pykasu hovy (2003) Mandu’a rendy (ha Feliciano Acosta, 2004) Kéra rembe (2009) Angapotykõi (2009) Oñemboatukupéva (2010) Angekói (2010) Oñemoñe’ẽasa Oñemoambuéva - Franz Kafka (2020) Mandu'apy Joaju Mauro Lugo - WorldCat Mauro Lugo - SerieAlfa.com Ñe'ẽpapára Paraguáigua Ñe'ẽasahára Reservoir Dogs ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 1992-pe ha omotenonde Quentin Tarantino. Imba'eapohára tenondegua ha'e Harvey Keitel, Tim Roth, Steve Buscemi, Chris Penn, Lawrence Tierney ha Michael Madsen. Kóva niko ta'angamýi peteĩha omotenonde Quentin Tarantino ha omombe'u kuimba'ekuéra rehegua ohórõguare hikuái omonda jegua hepy ñemuha, hakátu nosẽporãi pe omondaséva. Mba'eapohára Harvey Keitel ojapo Mr. White/Larry Tim Roth ojapo Mr. Orange/Freddy Michael Madsen ojapo Mr. Blonde/ Toothpick Vic Chris Penn ojapo Nice Guy Eddie Steve Buscemi ojapo Mr. Pink Lawrence Tierney ojapo Joe Cabot Randy Brooks ojapo Holdaway Kirk Baltz ojapo Marvin Nash Edward Bunker ojapo Mr. Blue Quentin Tarantino ojapo Mr. Brown David Steen ojapo Sheriff #2 Steven Wright ojapo K-Billy DJ Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 1992 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Mesopotámia niko ojeheroháicha pe yvy ojejuhúva umi ysyry Tigris ha Éufrates apytépe, Kuarahyresẽ Aguĩguápe, pe yvy oñemyasãiva Iráke retã guive Síria retã rembe'y peve. Tuichaitépe jaipuru ko yvy réra ñañe'ẽsévo Ára Ymaguare rehegua, oĩrõguare upépe tetã guasu ko'ágã ndaiporivéima ha táva guasu ipu'akaitéva, umíva apytépe ikatu ja'e Ur, Assur, Vavilónia, Nínive ha Urúke. Ko yvýpe ojehecha tetã guasu hembieja tuichaitereíva, umíva apytépe niko oĩ Suméria, Akádia, Vavilónia Mburuvi ha Asíria, tetãnguéra imba'ehetáva, hembiasakue pukúva ha ipu'akaitéva, oñemomba'e hikuái ko yvýre heta ára aja ho'a peve Vavilónia ha oñembojára hese pe Mburuvi akeménida, upe niko oiko amo ary 539 Kirito mboyve. Ha upéi, Alehándoro pe Tuicháva oñemomba'e Mesopotámia rehe amo 332 Kirito mboyve, ha omano rire oiko ko yvýgui Mburuvi seléusida mba'e, Gyrésia Ymaguare poguýpe. Oĩvo ko yvy Mburuvi páyto poguýpe tuichaite oñorairõ hese Rróma Mburuvi, Rróma katu oñembojára Mesopotámia yvy vore rehe. Upe rire oiko chugui Péysia mba'e oguahẽ meve umi musulmã oñemomba'e hag̃ua hese. Mandu'apy Joajuha Mesopotamia, 1920 Ára Ymaguare Teko mburuvicha'ỹ niko pe ñeimo'ã arandupykuaaty ha jokuaikuaa rehegua he'íva iporãvetaha yvypórape ndaipóri ramo tetã sãmbyhy ha mburuvichakuéra. Ko ñeimo'ã ombohovái opaite umi oisãmbyhyséva avano'õre ha he'i naiporãiha yvypórape ojapo pe ojapoukáva chupe, ivaieteha yvypórape oikóvo tetã rekuái poguýpe. Mandu'apy Jokuaikuaa ADN, héra oúva karaiñe'ẽgui ácido desoxirribonucleico, ha'e niko pe molécula ogueraháva ipype mba'e heñoi'ypýva, kóva he'ise opa umi mba'e oúva ñemoñarégui, ha oĩ opa umi mba'e oikovéva retepýpe, umíva apytépe ikatu ja'e yvypóra, mymba, pira, guyra, ka'avo, tymbachu'i ha vakytéria. Ikatu jahecha ko ADN opaite ñande rete rekoveapỹire, ADN niko pe ojapoukáva tekoveapỹi mba'e proteína ojapo va'erã ñande retépe. Ko ADN jahecháva ñande retépe ou ñande sy ha ñande rúgui, kuña ha kuimba'e ADN ojehe'a ojapo hag̃ua imemby ADN-rã, upévare jahecha imemby ojoguaha isýpe ha itúvape. Mandu'apy Joajuha Tekovekuaaty Jean-Baptiste Sanfourche (1831-1860), ha'e akue jogapokuaahára Hyãsia pegua.. Mandu'apy Joajuha Tekove Hyãsiagua Antón Pávlovich Chéjov (Rrusiañe'ẽme: Анто́н Па́влович Че́хов, Rrúsia Mburuvi; 29 jasyteĩ 1860 - Badenweiler, Alemáña Mburuvi; 15 jasypokõi 1904) ha'e akue peteĩ ohaíva mombe'urã ha tembiasagua'u Rrúsia pegua, omba'apo avei pohanohára ramo. Herakuã porãite ohaígui mombe'urã mbyky ha ojehechakuaa chupe oĩha umi ipoguasuitéva ñe'ẽporãhaipyre rehe omba'apóva apytépe. Mandu'apy Joajuha Tekove Rrúsiagua Isabel I Ingyatérra pegua (Ingleñe'ẽme, Elizabeth I), py'ỹinte ojehero chupe Mburuvichavete Marã'ỹ, Gloriana térã Pe Mburuvicha Marangatu Bess ramo (Greenwich, 7 jasyporundy 1533-Richmond, 24 jasyapy 1603), ha'e akue Ingyatérra ha Irilánda mburuvichavete ára 17 jasypateĩ 1558 guive omano meve. Isabel niko mburuvicha 5ha Tudor ñemoñare pegua ha pe ipahavéva avei. Isabel ha'e akue Enrique VIII rajy ha Ana Bolena memby, Enrique rembireko mokõiha, ojejuka chupe mokõi ary ha mbyte Isabel reñói rire. Omano rire Isabel tykéra, María I Ingyatérra pegua, amo ary 1558 aja, Isabel oñepyrũ oisãmbyhy mburuvichavete ramo. ha omono'õ ijykére heta ohekembo'éva chupe ha oipytyvõ porãva hese. Nomendái ha nomomembýi, upéicha omano rire oisãmbyhy hendakuépe iprímo hérava Jacobo VI Ekósia pegua. Isabel niko herakuãite ko'ágã meve ipu'aka Epáña rehe oñorairõrõguare. Herakuã avei heko marã'ỹvagui, araka'eve nomendáigui ha nomomembýigui. Mandu'apy Joajuha Tekove Ingyaterragua Ko papapy (oje'e ha ikatu ojehai Pi ramo) ohechauka pe ombojojáva mba'e apu'a jerepy ha pe mbyterasaha (mombyrykue ohasáva mba'e apu'a apyteitépe). Pe ombojojávagui osẽ ko papapy ha araka'eve naiñambuéi. Ko papapy niko oñepyrũ upéicha 3.141592653589793... ha ndopái. Mandu'apy Joajuha Papapykuaa Pedro Pablo Rubens  (Siegen, Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu, ko'ágã hína tetã Alemáña, 28 jasypoteĩ 1577-Amberes, Flandes, Véyhika, 30 jasypo 1640), ojehero avei chupe Peter Paul Rubens, Pieter Paul, Pieter Pauwel térã Petrus Paulus, ha'e akue peteĩ oñemongolóva varróko. Hembiapokuére ojehecha sa'y mbaretéva, mba'e haguyrõva ha mba'e kyre'ỹ. Heta mba'e Gyrésia ha Rróma Ymaguare rembiapoporãgui omoĩ hembiapokuépe upéicha avei umi Renacimiento mba'e, tuichaitépe Leonardo da Vinci, Miguel Ángel, ha Tisiáno rembiapokuégui. Hembiapo opaichagua: jeroviapy rehegua, marandeko ha mombe'ugua'u rehegua, ta'anga ohechaukáva kuimba'e omymba'apíva ha ta'anga ohechaukáva ñu ha yvy mba'e, ta'anga ohechaukáva tapicha rova ha mba'e oñemongolóva arandukakuéra. Ko'ágã oĩ gueteri amo 1500 ta'anga ha'e ojapo va'ekue. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Káiro niko Ehíto tavusu. Kóva niko táva árave tuichavéva, ha pe tuichavéva avei Kuarahyresẽ Aguĩguápe ha Áfrikape. Ko táva ojejuhu ysyry Nílo rembe'ýpe, umi pirámide tuichaitéva ypýpe, oñemopu'ã va'ekue Ehíto Ymaguare retãme. Jaipapárõ opa umi oikóva ko távape ha ijerére avei jajuhúta amo 16 sua tapicha, upéicha oiko Káirogui táva orekovéva tapichakuéra 11ha opaite umi táva ambuéva apytépe. Mandu'apy Joajuha Ehíto táva Little Miss Sunshine ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 2006-pe ha omotenonde Jonathan Dayton ha Valerie Faris. Imba'eapohára tenondegua ha'e Greg Kinnear, Steve Carell, Toni Collette, Paul Dano, Abigail Breslin ha Alan Arkin. Mba'eapohára Greg Kinnear ojapo Richard Hoover Steve Carell ojapo Frank Ginsberg Toni Collette ojapo Sheryl Hoover Paul Dano ojapo Dwayne Hoover Abigail Breslin ojapo Olive Hoover Alan Arkin ojapo Edwin Hoover Bryan Cranston ojapo Stan Grossman Beth Grant ojapo Pageant Official Jenkins Wallace Langham ojapo Kirby Matt Winston ojapo Pageant MC Julio Oscar Mechoso ojapo Mechanic Paula Newsome ojapo Linda Dean Norris ojapo State Trooper McCleary Mary Lynn Rajskub ojapo Pageant Assistant Pam Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi 2006 megua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Sínei (Ingleñe'ẽme: Sydney) niko táva tuichavéva Autarália retãme ha Oseaníape. Kóva niko Ñemby Gales Pyahu itavusu, peteĩ Autarália retãvore, ha oiko ko távape amo 5 sua tapicha. Ko távape ojejapo pe Ingyatérra kolóña peteĩha Autaráliape, amo ary 1788 aja, upéicha kóva hína táva itujavéva ko tetãme. Mandu'apy Joajuha Autarália táva Kambérra (Ingleñe'ẽme: Canberra) niko Autarália retã itavusu me ha Oseaníape. Ko távape oiko amo 345.000 tapicha. Ko táva ojejuhu Autarália Tavusu Rekohápe, ipehẽngue yvateguápe, 300 kilómetro táva Sínei ñembykuarahyreike gotyo ha 650 kilómetro táva Melbourne yvatekuarahyresẽ ngotyo. Ko táva oñemopu'ã va'ekue oiko hag̃ua chugui Autarália itavusu, upévare oñemoĩ umi mokõi táva guasu apytépe. Jogapokuaahára Walter Burley Griffin ha Marion Mahony Griffin táva Chikágo pegua omoha'anga ko táva ha oñepyrũ oñemopu'ã ary 1913 aja. Mandu'apy Joajuha Autarália táva Melbourne niko peteĩ táva Autarália retãme, pe táva tuichavéva mokõiha ko tetãme. Kóva niko Victoria itavusu, peteĩ Autarália retãvore, ha oiko ko távape amo 4.500.000 tapicha. Ary 1901 guive amo 1927 meve, oiko ko távagui Autarália itavusu, ha upéi oñemopu'ã táva pyahu héra Kambérra omyengovia hag̃ua chupe. Mandu'apy Joajuha Autarália táva Perth niko peteĩ táva Autarália retãme. Kóva niko Kuarahyreike Autarália itavusu, peteĩ Autarália retãvore, ha oiko ko távape amo 2.125.000 tapicha, upéicha ko táva hína pe tuichavéva irundyha ko tetãme. Mandu'apy Joajuha Autarália táva Bagdad (Araveñe'ẽme: بَغْدَاد‎ Baġdād, araméo ñe'ẽme: ܒܓܕܕ‎ Baghdad) niko táva tuichavéva Iráke retãme ha itavusu. Ko távape oiko 8 765 000 tapicha (2016 aja), upéicha hína kóva táva árave tuichavéva mbohapyha, Káiro ha Riad rire. Ojejuhu ysyry Tigris rembe'ýpe, oñemopu'ã saro'y VIII aja ha oiko chugui Kalifáto avasi tavusu. Upe riremi, oiko chugui oñemoaranduhápe tapichakuéra oparupigua, omoñemuhápe ha ombojehe'ahápe arandupy opaichagua, upévare táva mba'eguasuitéva umi Islã rehe ijeroviáva. Ko'ágã katu hetaite oñembyai ha ohasa asy, tuichaitépe oiko aja pe oñendyrýrõguare Iráke rehe 2003 aja ha pe Iráke ñorairõ pukukue, jasypakõi 2011 meve. Mandu'apy Joajuha Iráke táva Menda niko oñembojoajúvo yvyporakuéra tekorã rupive. Tuichaitépe ojehecha ojoajuha peteĩ kuña ha peteĩ kuimba'e, kuña omendáva ojehero "tembireko" ha pe kuimba'e omendáva ojehero "ména". Oĩ katu avei ojoajúvo mokõi kuña, térã ojoajúvo mokõi kuimba'e, heta tetãme iporã umívape omenda hag̃ua (omendáva imeñaguáre), oĩ avei pe ojoajúva heta tapicháre, heta tetãme pe kuimba'e ikatu oreko mokõi térã hetave tembireko, ha kuña ikatu oreko mokõi térã hetave ména. Ojueja ramo umi omendáva, ojopoi tekorã rupive. Tetãnguéra Joaju (ONU) ohesa'ỹijo ary 1970 aja ha ojuhu 68,8% opaite kuñágui orekóva 15 ary guive 49 peve omendáma ha oñeimo'ã amoite 2030 aja pe hetakue oguejýta ha ohupytýta 63,1%. Mandu'apy Joajuha Tembiapo Vuruséla niko Tavetã Véyhika itavusu ha itáva tuichavéva, ojoajúrõ umi táva ijykeguáre. Ko távape oiko Véyhika mburuvichavete róga guasu. Ary 2018 aja, oiko ko távape 179.277 tapicha. Mandu'apy Joajuha Véyhika táva Amberes, hérava yma Antuerpia, niko Tavetã Véyhika táva tuichavéva, tetãvore Amberes itavusu, Flandes-pe. Ary 2017 aja, oiko ko távape 520.504 tapicha, upéicha kóva niko pe táva orekovéva tapichakuéra Véyhika retãme. Mandu'apy Joajuha Véyhika táva Carlomagno (Latinañe'ẽme, Carolus [Karolus] Magnus; 2 jasyrundy 742, 747 térã 748-Aquisgrán, 28 jasyteĩ 814) ha'e akue Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu mburuvichavete ary 800 guive omano peve. Ha'e Pipíno pe Karia'y ra'y ha Bertrada de Laon memby, omyengovia itúva ha oisãmbyhy ityvýra ykére, Carlomán I. Oñokarãi py'ỹinte hikuái ha oñemoĩ vai vaive ojuehe, Carlomán sapy'ánte omano ha upéicha noñorairõi hikuái. Carlomagno ha Pápa katóliko oñoirũ porãite, itúva oñemoirũ haguéicha, ha oñangareko Rróma rekoháre ipu'akapaite rire umi lombádo kuéra rehe, Itália retãme (Umi lombádo niko ou va'ekue Mbyte Európagui ha ondyry Itáliare). Heta oñorairõ umi musulmã rehe, ondyryséva hikuái Ivéria rehe, oñorairõ avei umi elávo kuéra rehe. Omyasãi Franko-kuéra yvy oiko peve chugui peteĩ mburuvi, ko tetã poguýpe omoĩ Európa vore kuarahyreikegua ha mbytegua. Ha'e niko omoĩ Itália ipoguýpe ha pápa Leõ III omomburuvicha chupe Imperator Augustus ramo ára 25 jasypakõi ary 800 aja, Rróma-pe. Ha'e oisãmbyhy aja, ojehecha oparupi Kuarahyreike Európape tembiapoporã ha pe ohekáva arandupy mba'e. Hembiapo hetãme rupive ha oñorairõháicha ambue tetãme rupive, Carlomagno omopyenda ha omohenda Európa ohasa hag̃ua Ára Mbytegua pukukue rupi. Ko'ágã, ojehechakuaa Carlomagno omboypyha Hyãsia ha Alemáña mburuvichavete ñemoñare, ojehero chupe hikuái Carlos I, ha «Európa túva» avei. Mandu'apy Joajuha Mburuvicha Fascismo niko pe oisãmbyhýva hetãre ha'eño, mbaretépe ha hatãme, oñorairõ umi hese oñemoĩsévare ha tetãyguakuéra ndaikatúi oiporavo imburuvicharã. Umíva naiporãiva pe oisãmbyhývape oñemoĩta ka'irãime térã ojukáta chupekuéra. Upéicha umi tetãme oporojokuáiva fascismo rekópe ndaipóri jekopytyjoja, sa'ive yvypóra tekoiterape ha umi omomarandúva ndaikatúi he'i mba'épa oiko hetã añetehápe. Oĩ akue mbohapy tetã poguasu fascismo poguýpe: Itália oikórõguare Benito Mussolini poguýpe, Alemáña nási imburuvicha Adolf Hitler, ha Epáña oikórõguare Francisco Franco poguýpe. Umi oisãmbyhýva ko'ã tetãre ojehero fascista. Mandu'apy Joajuha Jokuaikuaa Araveñe'ẽ achegety niko ojehaiháicha heta ñe'ẽme, umi ituichavéva niko araveñe'ẽ, peysiañe'ẽ ha urdu ñe'ẽ. Kóva hína achegety ojeipuruvéva mokõiha Yvy apekue rupi, latinañe'ẽ achegety rire. Oreko 28 tai tenondeguáva, ha heta mba'e rechaukaha ambuéva omoha'anga hag̃ua opaite araveñe'ẽ pukuéra. Mandu'apy Joajuha Achegety Araveñe'ẽ Itatĩmembe, kuarepotitĩvevýi térã alumínio niko peteĩ eleménto kímiko, jaipuru taikuéra Al ñamoha'anga hag̃ua ko eleménto, ituimingue'a papapy niko 13. Kóva hína eleménto oĩvéva Yvy apekuére mbohapyha. Ñanohẽ alumínio pe ita héra vausítagui. Yvypóra oipuruite ko kuarepoti, pe aséro añónte pe oipuruvéva. Ikatu jahecha oĩha alumínio oparupi umi mba'e yvypóra ojapóvape, taha'e ha'éva mákina ipohýiva, mba'yrumýi, aviõ, ha mba'e jaipurúva ára ha ára, umi láta jay'urã ha itagecha. Mandu'apy Joajuha Apỹi Kimi rehegua Snowdrop () ha'e peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui Ñemby Koréa pegua ojapo ha ohechauka ta'angambyry mbohasáva hérava JTBC. Oñepyrũ ára 18 jasypakõi 2021-me ha iñembyatýva 9 pehẽngue. Imba'eapohára tenondegua ha'e Jung Hae-in, Jisoo, Yoo In-na, Jang Seung-jo, Yoon Se-ah, Kim Hye-yoon ha Jung Yoo-jin. Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Ñemby Koréa pegua JTBC Hekoha'ãngandy Korean Broadcasting System (KBS) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 16 jasykõi 1927-pe. Ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua Munhwa Broadcasting Corporation (MBC) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 21 jasykõi 1961-pe. Ta'angambyry 4ㅣㅣ Ñemby Koréa pegua Seoul Broadcasting System (SBS) ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 14 jasypateĩ 1990-pe. Ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua tvN ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 9 jasypa 2006-pe. Ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua Mnet ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 1 jasyapy 1995-pe. Ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua OCN ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 1 jasyapy 1995-pe. Ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua JTBC ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 28 jasyapy 2011-pe. Ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua Arirang TV ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua. Japopapyre 3 jasykõi 1997-pe. Ta'angambyry mbohasáva Ñemby Koréa pegua CCTV ha'e peteĩ ta'angambyry mbohasáva Chinagua. Japopapyre 2 jasyporundy 1958-pe. Ta'angambyry mbohasáva Chinagua Hudiokuéra niko umíva ijypykue evréo ha Israel Ymaguare retãygua, tapichakuéra oiko yma guive amo Kuarahyresẽ Aguĩguápe. Hudiokuérape ijeroviapy tee mba'eguasuite hína, heta umíva ijerovia hudío. Umi ñe'ẽ oipuruvéva hikuái hína ko evréo ñe'ẽ ha jídiche ñe'ẽ. Ary 2018 aja ojeipapa oĩha 14.047.400 hudío oparupi Yvy apekuépe, tuichaitépe Israel ha Tetãvore Joapykuéra retãme. Yma guive oparupi Európape heta ndaija'éi umi hudíore, omuña ha omboyke hesekuéra. Techapyrãme oiko pe Adolf Hitler, ha'e katu omboja hudiokuérare opa jehasa asy hetãgui ha upévare oiko Holocausto Alemáña násipe (ojukasepárõ guare umi hudío), oiko aja pe Ñorairõ Guasu Mokõiha. Hudío rekorã he'i opa umi isy hudíova oikóta chugui hudío avei, opa umi ojapo hudío ijeroviágui oikóta avei hudío ramo. Upévare, ndaha'éi añónte umi ijypykuéva Israel retãygua. Mandu'apy Joajuha Hudiokuéra Kimóno (きもの/着物) (taitére, «mba’e jeipuru hag̃ua» - oúva ñe’ẽtévagui 着 ((ki)), «gueraha [ati’y ári]» ha terógui 物 ((mono)), «mba’e»)​ ha’e peteĩ ao aranduymagua ha Hapõ tetãgua sái. Mandu’apykuéra Ao Hapõ Tatamboguehára (karaiñe’ẽme: bombero) ha’e pe téra oñeme’ẽva umi tapichápe omba’apóva tata ñemboguehápe ha oipytyvõva umi oĩméva upe tenda okáivape. Mandu’apykuéra https://reddolac.org/profiles/blogs/glosario-del-coronavirus-koronav-ru-e-ndyhttps://www.abc.com.py/edicion-impresa/suplementos/abc-revista/2020/10/11/que-hay/ Apoha Herme Medina Agüero, (Pilar, 13 jasyrundýme 1944 / 11 jasypoteĩme 2016) héra añetegua ha’éva Hermenegildo Medina Agüero, ha’eva’ekue peteĩ ñe’ẽpotyhára, puraheihára, ñe’ẽkuaahára ha mbopuhára ombopúva mbaraka ha ysapu paraguaigua. Oñeoponeva’ekue Stroessner retã rekuáipe, oñemoag̃ui ojapohague 120 apopyre ñe’ẽpoty rehegua, ha’e peteĩ hechaukahára Ñeembuku tavarandu rehegua. Ary 2006 jave, Ñemby Ñemuha mburuvichakuéra omog̃uahẽva’ekue ichupe peteĩ kuatia ohechakuaáva hembiapo haihára poravopyreháicha. Tekovehai Heñoiva’ekue Pilarype, 13 jasyrundýme 1944 jave, itúva Feliciano Medina Álvarez ha isy Atanacia de Jesús Agüero Falcón. Orekóvo 7 ary, oike peteĩ mbo’ehaópe upéro guare hérava "Escuela Superior Nº 190", ko’árape héra "Centro Educativo Nº 5 de la compañía Medina". Upépe oñemoarandu omboty peve hekombo’e renondegua. 4 jasypoteĩme 1964 jave, oñepyrũ omba’apo Manufactura de Pilar S.A. ryepýpe. Ojoguapa rire hóga, omenda Gregoria Mancuello Ozuna ndive, ary 1968 ára 28 jasypakõi jave. Oguereko hendive mbohapy kuña ha mokõi kuimba’e (Carlota Susana, Rufina Estela, Hugo Ceferino, Perfecta Rosalía, Crispíe Melanio). Oñeme’ẽ ichupe heta kuatia omboherakuã porãva ha ohechakuaáva hembiapo omba’apo haguére Manufactura de Pilar S.A. ryepýpe. Oñepyrũ ohai ñe’ẽpotykuéra avañe’ẽme ha epañañe’ẽme ary 1964 guive (Llorando sin consuelo, Aju romomaiteívo, Rubita de ojos azules, ha ambuéva). Avei oisãmbyhy peteĩ pa’ũ puhoe Zp 12 Radio Carlos Antonio López ryepýpe. Oike omoarandu Primer ha Segundo Congreso Internacional de Lengua Guaraní Humaitápe, mokõive ojejapova’ekue ary 2014 jave. Herme Medina Agüero omanova’ekue akytã’aígui, arange 11 jasypoteĩme ary 2016 jave. Pilary Pupotyhára Atyguasu (Asociación De Músicos Pilarenses) ombotuicha ichupe peteĩ ñe’ẽmondome ojehaiva’ekue ikuatiaroguépe. Mandu’apykuéra https://es.scribd.com/document/526351566/Herme-Medina-Aguero-Biografia Tekove Paraguaigua Puraheihára Paraguaigua Taihaihára (karaiñe’ẽme: letrista) ha’e pe tapicha ohaíva taikuéra purahéipe g̃uarã. Puraheiharakuéra ohaíva ipuraheikuéra héra puraheiapohára. Mandu’apykuéra https://app.glosbe.com/es/gn/letrista https://dle.rae.es/letrista https://web.archive.org/web/20180315133453/http://www.periodicodepoesia.unam.mx/index.php/3837 Mba'epu porã Puraheihára (karaiñe'ẽme: cantante/cantor), ha’e pe tapicha (kuimba’e térã kuña) omba’apóva puraheihápe. Rehecha avei Mba’epuhára Taihaihára Puraheiapohára Mandu’apykuéra https://www.abc.com.py/edicion-impresa/suplementos/escolar/puraheihara-rekove-1412244.html http://lyrics.jetmute.com/viewlyrics.php?id=2781590 http://lyrics.jetmute.com/viewlyrics.php?id=2781590 https://www.abc.com.py/especiales/remiandu/puraheihara-jorge-castro-hae-paraguay-memby-omokunuveva-720218.html?desktop=true#! Mba'epu porã Puraheiapohára (karaiñe’ẽme: cantautor/a) ha’e pe tapicha pupotyhára, omba’apóva ha’eño, ohaíva ha opurahéiva ipuraheikuéra. Mandu’apykuéra https://app.glosbe.com/es/gn/cantautor Mba'epu porã Pupotyhára (karaiñe’ẽme: músico) ha’e pe téra oñe’ẽva umi tapichápe ombopúva peteĩ térã hetave tembipu. Oje’e avei pupotyhára mayma tapichápe ojapóva, oisãmbyhýva térã ombopúva pupoty. Pupotyhára ikatu oñemoarandu opa pupotygua tekópe, oĩ avei pupotyharakuéra ndohoiva’ekue mbo’ehao pupotyguápe. Pupotyhára ára Ára 22 jasypateĩme, ojeguerohory pupotyhára ára opa tetãme. Ehecha avei Puraheihára Taihaihára Puraheiapohára Mandu’apykuéra http://oxforddictionaries.com/definition/musician?q=musician https://es.glosbe.com/gn/es/pupotyh%C3%A1ra https://www.lanacion.com.py/estilodevida/2020/11/22/hoy-se-conmemora-en-todo-el-mundo-dia-del-musico/#:~:text=El%2022%20de%20noviembre%20de,conmemora%20el%20D%C3%ADa%20del%20M%C3%BAsico. Mba'epu porã Joël Dicker (Suísa, 16 jasypoteĩme ary 1985 jave) ha’e peteĩ haihára Suísagua ohaíva hembi’apo hyãsiañe’ẽme. Tekovehai Joël Dicker heñoiva’ekue 16 jasypoteĩme ary 1985 jave, Suísape; isy ha’eva’ekue peteĩ arandukarendahára ha itúva mbo’ehára ombo’éva hyãsiañe’ẽ. Orekóvo 10 ary, Dicker omopu’ãva’ekue La Gazette des Animaux (Kuatiañe’ẽ mymba rehegua), peteĩ kuatiañe’ẽ omombe’úva mymbakuéra rekove. Omba’apohaguére upe kuatiañe’ẽme, Tribune de Genève ombohéra ichupe "Haihára uru ipyahuvéva Suísagui". Arandukakuéra Jaguareterusu (Le tigre - 2005). Ñanderukuéra ára pahakuéra (Les derniers jours de nos pères - 2010/2012). Añete Harry Quebert káso rehegua (La vérité sur l’affaire Harry Quebert - 2012). Baltimorekuéra Aranduka (Le Livre des Baltimore - 2015). Stephanie Mailer ñekañy (La disparition de Stéphanie Mailer - 2018). Koty 622 herunguã (L'énigme de la chambre 622 - 2020). Mandu’apykuéra Ñe'ẽpapára Tekove Suísagua Elza Soares, héra tee niko Elza Gomes da Conceição (Rio de Janeiro, 23 jasypoteĩ 1930 – Rio de Janeiro, 20 jasyteĩ 2022), ha'e akue peteĩ opurahéiva, atõi apohára ha sámba ojapóva Pindoráma pegua, ha'e omba'apo mba'epu porã opaichaguáre: sámba, jazz, sámba-jazz, sambalanço, bossa nova, mpb, soul ha rock. Amove 60 ary pukukue omba'apovove mba'epu porã rehe, hetaite purahéi ha'e ojapo oĩ akue umi oñehenduvéva apytépe Pindoráma retãme; umi herakuãvéva niko: "Se Acaso Você Chegasse" (1960), "Boato" (1961), "Cadeira Vazia" (1961), "Só Danço Samba" (1963), "Mulata Assanhada" (1965) ha "Aquarela Brasileira" (1974). Ary 1999 aja, puhoe BBC Lóndyre pegua oiporavo chupe pe opurahéiva Pindoramagua tuichavéva. Oiporavo hikuái chupe ojejapógui pe The Millennium Concerts rembiapo, oñemboarete hag̃ua oguahẽtama ary 2000. Hi'arive, Elza Soares oiko pe opurahéiva tuichavéva 16ha upe tysýipe Rolling Stone Brasil ojapo. Mandu'apy Joajuha Opurahéiva Pindoramagua Carlos Percy Liza (Chimbote, Ancash, 10 jasyrundy ary 2000) ha'e peteĩ vakapipopo oha'ãva Perũ megua. Oĩ Club Sporting Cristal atýpe, delantero ramo. Mandu'apy Joaju Tekove Perũgua Mao Zedong, térã Mao Tse-Tung (Shaoshan, Hunan, 26 jasypakõi 1893 - Pekĩ, 9 jasyporundy 1976), ha'e akue peteĩ ojokuaikuaáva ha arandupykuaahára komunísta Chína Tetarã Retã megua. Ha'e niko herakuãite omboypýva ha omyakãva upe aty ojokuaikuaáva ohekáva amoño'ỹtekuareko (partido comunista) Chínape, upéicha avei omopeteĩ ha omoheñói Chína Tetarã Retã, ipu'aka rire Chína retãygua ñorairõhápe. Herakuã porã avei oñemoĩhague Hapõ retãre, oikórõguare Ñorairõ Guasu Mokõiha ha Hapõ ondyryse Chína retãre. Mandu'apy Joajuha Tekove Chinagua Lagos (Joruva ñe'ẽme: Èkó) niko táva tuichavéva Nihéria retãme ha táva tuichavéva mokõiha Áfrikape, Káiro rire. Kóva niko ojejuhu paraguasu Atlántiko rembe'ype ha oiko ko távape amo 13 123 000 tapicha (2015 aja). Lagos ha'e akue Nihéria tavusu 1991 meve, oñemopu'ã meve táva Avúja oiko hag̃ua chugui tavusu pyahu. Mandu'apy Joajuha Nihéria táva Avúja (Ingleñe'ẽme: Abuja) niko Nihéria retã tavusu ha táva tuichavéva mokõiha upe tetãme, Lagos rire. Ojejuhu Nihéria retã mbytépe ha oiko ko távape amo 980.000 tapicha, 2012 aja. Mandu'apy Joajuha Nihéria táva Jakáta (Indonésia ñe'ẽme: Jakarta) ha'e niko Indonésia retã tavusu ha itáva tuichavéva, ojejuhu Háva ypa'ũme. Ijyvy apekue hína 650 km² ha upépe oiko amo 10,1 sua tapicha, ha umi táva ijykeguápe oiko amo 30 sua tapicha. Jakáta niko táva tuichavéva irundyha Yvy apekuépe. Hembiasakue pukukuévo ko táva réra iñambue: Sunda Kelapa (397-1527), Jayakarta (1527-1619), Batavia (1619-1942), Djakarta (1942-1972) ha Jakarta (1972-ko'ág̃a). Mandu'apy Joajuha Indonésia táva Tekovehai (karaiñe’ẽme: biografía) ha’e peteĩ tembihai ohaíva peteĩ tapicha oñe’ẽ hag̃ua ambue tapicha rekovére, oñepyrũvove hekove omano peve. Mandu’apykuéra Ñe'ẽporãhaipyre Kaferyru (karaiñe’ẽme: cafetera) ha’e peteĩ mba’yru ojeiporúva ojejapo hag̃ua kafery mba’e jey’urã akúicha. Oĩ opaichagua kaferyru: Kaferyru nandigua (1830) Kaferyru embologua (1850) Kaferyru italiagua (1933) Mandu’apykuéra https://www.merriam-webster.com/dictionary/percolated https://glosbe.com/gn/es/kaferyru Tembiporu tembi'u aporã Rubén Darío Céspedes Gamarra, ojeheróva Tatajyva - pa’i, ñe'ẽpapára Paraguaigua. Heñóikuri Táva Kapiatápe, Tetãpehẽ Central, Paraguay Retãme; ára 29 jasyteĩ ary 1926-pe. Pa’i hesuita, haihára Guaraníme ha tavarandukuaahára. Itúva herava’ekue Salvador Céspedes ha isýkatu Petrona Gamarra de Céspedes. Ijoyke’ykuéra niko: Eladio, Orlando, Wilfrido ha Elsa. Oñemoarandu’ypýkuri itávape. Rubén Darío Céspedes Gamarra (Tatajyva) oñemoarandúkuri pa’irã Táva Paraguaýpe (1944), Pa’irã Mbo’ehaópe ha ombojoapy, oguerekórõguare 19 ary, Buenos Aires-pe ha ipahápe Roma-pe oikohaguépe chugui pa’i (1953) ha ojapohaguépe iñembo’eguasu peteĩha Marangatu Pío X tyvyty ári. Roma-pe oñepyrũkuri ohai iñe’ẽpoty ypykue upéi osẽva’ekue araresáre kuatiahaipyre ha arandukápe. Oĩrõguare Roma-pe ohaiva’ekue ñoha’ãnga hérava “Kepeguare, páype g̃uarã” (1950) upéi osẽva’ekue arandukápe ary 1973-pe. Ojevývo Táva Paraguaýpe oĩkuri Tupão La Encarnación ha Curia Metropolitana-pe. Avei oĩkuri pa’írõ Tupão Virgen del Rosario, Paraguaýpe. Ambue hembiapokue ha’e: “Kapiata” (1981) ha “Las 100 mejores poesías en Guarani” (1981) oha’va’ekue Pedro Encina Ramos ndive. Rubén Darío Céspedes Gamarra (Tatajyva) ome’ẽkuri pe yvy oñemopu’ãhaguépe Cooperativa Kapiata mbo’ehao. Oĩkuri Guarani Haihára Atýpe (ADEG) ha ary 1960-pe Tetã Ñangareko Motenondeha ome’ẽkuri chupe pyti’ajegua ohechakuaávo chupe hembiapoita ñane ñe’ẽ Guarani rayhupápe. Rubén Darío Céspedes Gamarra (Tatajyva) omanókuri ára 10 jasypo ary 2013-pe, Táva Paraguaýpe ha hetekue oñeñotỹkuri Kapiata Tyvytýpe. *** RUBÉN DARÍO CÉSPEDES GAMARRA (TATAJYVA), Ohai: David Galeano Olivera Ñe'ẽpapára Paraguáigua Meine Ehre heißt Treue ("Chererakuãporã héra tekojerovia") ha’eva’ekue Schutzstaffel (SS) ñe’ẽakã Alemáña nási rekuái jave. Jeporu Ary 1932 guive, ko ñe’ẽakã oñekarãi SS chumbe sãpýrape, ojeiporu hag̃ua ijaopara joajuhápe. Rehecha avei SS marschiert in Feindesland Erika (purahéi) Mandu’apykuéra https://books.google.com.py/books?id=As0RGEp2JpgC&redir_esc=y Nási reko SS Ñe’ẽnguéra ha ñe’ẽakãnguéra alemañañe’ẽme Mbohakuaha (karaiñe’ẽme: sacapuntas) ha’e peteĩ mba’e ojeiporúva ñembohakua hag̃ua haihakuéra.Ymaguarépe, haihakuéra oñembohakuava’ekue kysépe. Uperire, mbohakuahakuéra ombohasy’ỹve ko tembiapo. Mandu’apykuéra https://es.glosbe.com/es/gn/sacapuntas https://www.abc.com.py/especiales/remiandu/temimboe-kuera-ohechata-mbaetekora-pe-kit-escolar-pyahu-883950.html https://repositorio.ufgd.edu.br/jspui/bitstream/prefix/2920/1/UEL%20-%20MarilzeTavares.pdf Tembiporu mbo'ehao rehegua Paraguái Mangapy Atyguasu (karaiñe’ẽme: APF, oúva "Asociación Paraguaya de Fútbol" mbykypyrégui) ha’e pe aporendao tuvichamivéva ha itujavéva oñangarekóva umi mangapy ñembosaráire oikóva Tetã Paraguáipe. Oñemopu’ãva’ekue 18 jasypoteĩme ary 1969 jave, "Liga Paraguaya de Football Association" téra guýpe. Ehecha avei Mangapy Mandu’apykuéra https://www.apf.org.py/laravel-filemanager/files/3/Estatuto%20Asociaci%C3%B3n%20Paraguaya%20de%20F%C3%BAtbol%202017-2018.pdf http://www.rsssf.com/tablesp/parahist.html#51/ CONMEBOL Samurái (hapõñe’ẽme: 侍 samurai) ha’e peteĩ ñe’ẽ ojeiporúva oñembohéra hag̃ua heta guarinihára atýpe oikova’ekue ymaguare Hapõ retãme. Ojeikuaa samuraikuéra ñepyrũ ha’ehague saary X jave, ha oñemombareteve Genpéi Ñorairõnguéra opárõ guare. Rehecha avei Hapõ Hapõñe’ẽ Mandu’apykuéra http://themartialscholar.yolasite.com/resources/Samurai%20Warfare.pdf Hapõ rembiasakue Hasyrerekua (karaiñe'ẽme: enfermera) ha'e pe tapicha omba'apóva hasýva ñangarekohápe ha oipytyvõva pohãnohárape. Hasyrerekuápe oje'e avei pohãnohára pytyvõha. Mandu'apykuéra https://es.glosbe.com/es/gn/enfermera https://guaraniete.wixsite.com/guaraniete/p-p--c21u0 Apoha Pohãnohára (epañañe’ẽme: médico térã doctor) ha’e upe ava omba’apóva tesãi ñeñangarekohápe ha oipohãnóva umi hasývape. Pohãnohára ára Heta tetãme, Pohãnohára ára ojeguerohory 3 jasypakõime. Mandu’apykuéra Apoha Johannesburgo ha'e niko táva tuichavéva ha orekovéva tapichakuéra ipype Yvyáfrika retãme. Kóva hína tetãvore Gauteng tavusu, táva mba'ehetavéva Yvyáfrikape ha pe ojejuhuvehápe mba'eapopyha. Umi Yvyáfrika retãygua ojehero chupe sapy'apy'a Joburg, Jozi, térã JHB. Oiko ko távape amo 6.610.890 tapicha. Mandu'apy Joaju Yvyáfrika táva Pretoria ha'e niko peteĩ umi mbohapy Yvyáfrika tavusúgui, ojejuhuhápe tetã ruvicha. Ko táva ojejuhu tetãvore Gauteng vore yvateguápe. Oiko ko távape amo 2.985.997 tapicha, ary 2011 jave. Joaju Yvyáfrika táva Bloemfontein ha'e niko peteĩ umi mbohapy Yvyáfrika tavusúgui, ojejuhuhápe tetã tekojoja ruvicha. Ko táva ojejuhu tetãvore Free State-pe, oiko itavusu ramo. Oiko ko távape amo 583.253 tapicha, ary 2009 jave. Joaju Yvyáfrika táva Nórdiko mombe’ugua’ukuaatýpe, Valhála (karaiñe’ẽme: Valhalla, oúva nórdiko ymaguare ñe’ẽgui Valhǫll, «kotyguasu umi ho’ava’ekue rehegua») ha’e peteĩ kotyguasu tuicha ha ijyvateasýva oĩméva Asgard tavaguasúpe, Odín rekuái poguýpe. Odín oiporavo ava mbyteha omanova’ekue ñorairõhápe ha valkiriakuéra oisambyhy chupekuéra omog̃uahẽ hag̃ua Valhálape; umi ambue ava mbyteha ndohóiva Valhálape ohóta Fólkvangrpe sypã Freyja ndive. Valhálape, umi omanova’ekue oñembyatypa peteĩ ñorairõhápe hérava einherjer, upépe oĩ heta karaiguasu ha tupãnguéra hermaniagua oñorairõva avei, oñembosako’ívo oipytyvõ hag̃ua Odínpe Ragnarökpe, ha’éva pe ñorairõguasu arapy paha rehegua. Mandu’apykuéra Mombe'ugua'u Peteĩ emóji (hapoñe’ẽme: 絵文字, oúva terokuéragui 絵 ((e)), «ta’ãnga», ha 文字 ((móji)), «tai») ha’e peteĩ ta’ãnga aty isa’ýva, oúva emotikonokuéragui (ojejapova’ekue taikuéra ñembojoajúpe). Mandu’apykuéra https://glosbe.com/gn/es/em%C3%B3ji https://www.significados.com/emoji/https://www.oed.com/viewdictionaryentry/Entry/389343#:~:text=A%20small%20digital%20image%20or,etc.%2C%20in%20electronic%20communications. Internet Peteĩ jehasarã (karaiñe’ẽme: pasaporte) ha’e pe kuatia ojeipurúva ojehasa hag̃ua ambue tetãme. Mandu’apykuéra https://www.yvymaraey.com.py/2016/07/18/avances-estancamientos-y-retrocesos-lenguas-y-derechos-en-el-paraguay/ https://app.glosbe.com/gn/es/jehasar%C3%A3%20 https://www.extra.com.py/actualidad/estado-tendra-que-tener-todo-traducido-guarani-n2947566.html Jekuaaukaha Peteĩ Valkíria (karaiñe’ẽme: valquiria térã valkiria, oúva nórdiko ymaguare ñe’ẽgui Valkyrja, «Oiporavóva umi omanova’ekue ñorairõhápe») ha’eva’ekue, nórdiko mombe’ugua’ukuaatýpe, yvapóra orekóva kuña ra’ãnga, hembiapova’ekue oiporavo umi ava mbyteha omanova’ekue ñorairõhápe oho hag̃ua Valhálape, Ondín ndive. Ehecha avei Valhála Mandu’apykuéra https://app.glosbe.com/es/gn/valquiria Mombe'ugua'u Charles André Joseph Marie de Gaulle (Lille; 22 jasypateĩ 1890-Colombey-les-Deux-Églises, 9 jasypateĩ 1970) ha'e akue peteĩ ñorairõhára ruvicha ha ojokuaikuaáva Hyãsia pegua, ha'e niko omyakã ha omotenonde Hyãsia retãme umi oñemoĩva Alemáña nási rehe, oiko aja pe Ñorairõ Guasu Mokõiha, ha oiko mburuvicha ramo Tavakuairetã Hyãsia Rekuái Sapy'aguápe, 1944 guive 1946 meve, omoĩ jey hag̃ua jekopytyjoja Hyãsia retãme. Heta omba'apo hetãre oiko aja pe Ñorairõ Ro'y, tuicha oipytyvõ oiko jey hag̃ua jekopyty porã Alemáñare ha ohekaite oñemboypy hag̃ua Európa Joaju. Ary 1958 jave, oho omba'apo jey hetã rekuáipe, Hyãsia rendota René Coty ombou chupe oiko sãmbyhyhára tenondegua ramo. Upe aja, hembiapokue herakuãvéva niko ojapórõ guare léi guasu ipyahúva, upéicha oñepyrũ Tavakuairetã Hyãsia Poha. Upe aryite jave, tetãyguakuéra oiporavo chuepe tendota ramo ha oiporavo jey chupe ary 1965 jave, ha'e katu oheja hetã rekuái ary 1969 jave. Mandu'apy Joajuha Tekove Hyãsiagua Karaóke (hapõñe’ẽme, カラオケ, oúva terokuéragui 空 ((kara)), «nandi», ha オーケストラ ((ōkesutora)), «mbopuvaaty») ha’e peteĩ arahasarã oñeme’ẽva karuñemuha ryepýpe, ojepurahéivo mba’epuporã ári, ojeipurúvo peteĩ pumichĩ ha oñemoñe’ẽvo purahéi tai peteĩ sambyry rupive. Chína, Taiuã ha Singapúrape, karaóke sambyrýpe oje’e KTV. Oñemoag̃ui karaóke ñemuha omongu’e arapýpe $ 1 0.000.000000. Mandu’apykuéra Mba'epu porã Peteĩ arahasarã (epañañe’ẽme: pasatiempo) ha’e umi tembiapo ojejapóva tekoreihápe poruvy’arã, ikatu ha’e peteĩ akãjekaha, ñembosaraikuéra, ñemoñe’ẽ térã jehai ha ambuéva. Arahasarãme oje’e avei hóvi (oúva ingyaterrañe’ẽgui hobby). Mandua’pykuéra Apoha Alzheimer mba'asy ojeheróva avei alzheimer añónte, ha'e peteĩ tajyapỹi mba'asy, oiko umi tajyapỹi oñembyaívo, ha ojehecha pe hasývare iñakã rembiapo oñembovai vaive ha hekopy ijetu'uve. Hekochauka niko pe hasýva hesaraireíva ha iñakã ndaikatupyry porãvéima (iñakã rembiapo teéva), omanóvove umi tajygue rekoveapỹi (tajyapỹi) ha oñyñýivove iñapytu'ũ. Jahechameméva ko mba'asy hi'are haimete 10 ary, ojejuhúma rire ko mba'asy. ikatu iñambuekuaa ko mba'asy ivaivérõ ojejuhúvo pe tapicha hasyha. Alzheimer mba'asy niko teko tarova mba'e ojehechavéva, mba'asy ndokueráiva ha ipukúva, ha py'ỹinte oiko umi itujavévare 65 arýgui, sapy'apy'a ikatúramo jepe oiko umi itujavévare 40 arýgui. Hetaite tapicha itujavévo hesaraimi katu térã iñakãngatu mbeguemi, upéicha niko mba'e hekopegua ñandetujávo. Sapy'ánte maymávape ijetu'umi imandu'a hag̃ua peteĩ ñe'ẽ térã hapicha réra. Hákatu, umi Alzheimer mba'asy hasýva térã heko tarova ambuéva ijetu'uve chupekuéra ha py'ỹinte oikóta chupekuéra hesaraireíva. Py'ỹinte pe mba'asyapypẽ ojehechaukaraẽva niko pe ndaikatúi imandu'akuaa mba'a pyahu, hákatu sapy'ánte oimo'ã ndahasyiha itujavemínte térã ipy'a jopýnte. Oimo'ãrõ hasyha alzheimer reheve, mba'asy jehechauka oiko akã rembiapo ha akãngatu ñehesa'ỹijo rupive, upéicha avei tajyapỹi kuaapy rupive. Ko mba'asy oñembyai vaivévo, pe ohasy'asýva ojejavyve iñakãme, ipochyreivéva ha ipy'añarõva, ipireporã ha ipy'avai, ojehechave apañuái oñe'ẽvo, hesaraireivéva ha hi'añosevéva, upe aja oñeñandu vaive avei. Mbeguehápe hekove ha hete oñembyaive ha ipahápe omano. Hasyite jaikuaa porã hag̃ua mba'épa ojehúta umi hasývape. Ojehechameméva ndohasái hikuái 7 ary; sa'ive 3% umi ohasa'asývagui ohasa 14ary pukukue oikuaa rire hasyha. Ne'ĩra jaikuaa mba'épa ogueru Alzheimer mba'asy. Pohano rupive ikatu omokangymi umi mba'asyapypẽ, ndaipóri gueteri mba'e ikatu ojoko téra omombegue ko mba'asy. Ani hag̃ua ñanderasy alzheimer reheve, oje'e heta mba'e ñande rekopy rehegua, hákatu ndaipóri mba'e ohechaukáva iñañeteha, umi mba'e oje'éva apytépe oĩ ñamomba'apo va'erã ñane akã ha ñane akãngatu ha jakaru porã va'erã. Alzheimer mba'asy ára ojegueromandu'a 21 jasyporundy jave, OMS ha Federación Internacional de Alzheimer Joaty Arapygua oiporavo ko arange, upe ára jave heta tetãme oiko mba'e oporomomarandúva ko mba'asy rehegua ha oporopytyvõ ani hag̃ua ohasa'asy. Tesãi Arapygua Atyguasu ojapo ary 2015 jave pe amandaje guasu peteĩha oñemongeta hag̃ua teko tarova rehe. Mba'asy rechaukaha Alzheimer mba'asy rekochauka ikatu niko ko'ãva: Hekoverãite iñambue Ndaikatuvéima oku'e porã térã oguata porã Ijetu'u chupe oñe'ẽ hag̃ua Ipirevai Hesaraireíva Sapy'ánte ipireporã ha ipy'avai Apañuái ojesarekohápe ha ndoikuaái moõpa oĩ Ndoikuaái mba'éichapa omyesakã mba'e papapykuaa rehegua ndahasýiva Mandu'apy Joajuha Apytu'ũ mba'asy «SS marschiert in Feindesland», hérava avei «Teufelslied» («Aña purahéi») ha’eva’ekue peteĩ purahéi jeguata rehegua Waffen SS oipuruva’ekue (Reich Mbohapyha rekuáirõ guare). Pe purahéi omongora ñe’ẽakãnguéra oñe’ẽva terakuãporã, tetãrayhu, ha tekojerovia rehegua, ojepurahéiva yma aporeko alemañagua mba’epuporã ári. Taikuéra Ehecha Avei Erika (purahéi) Meine Ehre heißt Treue Mandu’apykuéra https://www.worldcat.org/title/uniforms-organization-and-history-of-the-waffen-ss/oclc/82169 https://sites.google.com/site/adolfhitlerelfuehrer/home/himno-de-la-ss Alemáña rembiasakue Mondyikakuaa oiko yvypóra aty oporomongyhyje vai ñerairõhápe ha mbaretehápe ohekágui pokatu ha ñesãmbyhy, omongyhyjese hikuái tetãyguápe ha sãmbyhyhárape. Mba'e opaichagua oheka umi omondyikakuaáva, oĩ umi oporomongyhyje ñerairõhápe oitységui tetã sãmbyhy, oĩ umi ohekáva pokatu, oĩ omotenondeséva hemiandu ñesãmbyhýre térã hemiandu jeroviapýre. Jaipuru ave ko ñe'ẽ "terrorista" ou karaiñe'ẽgui ñamboherasérõ umívape oporomongyhyje mbaretehápe. Sapy'ánte ikatu oĩ tetã ombohéra terrorista umi oñemoĩva hese térã oñemoĩva ipokatúre. Aty oporomongyhyjéva Ko tysýipe oĩ umi aty oporomongyhyjéva ñerairõhápe herakuãvéva, umíva niko heta oporojukáma ha mondyikakuaa mba'e ojapo. Al Qaeda: Aty oporomongyhyjéva heta tetãme. Boko Haram: Heta mba'e vai ojapo Nihériape. FARC: Aty guerrilla oñorairõva Kolómbiape. Hamas: Paletínape oñorairõ. Hezbollah: Aty oporomongyhyjéva Irãme ojejokuáiva Islã rupi. Sendero Luminoso: Aty komunísta oporomongyhyjéva Perũme. Taliban: Ahyganitãme ha Pakitãme oñorairõ. Mandu'apy Joajuha Ñorairõ Rabindranath Tagore (Kalkuta, 7 jasypo 1861-Kalkuta, 7 jasypoapy 1941), ha'e akue peteĩ ñe'ẽngára Índia pegua, ohai tembiasagua'u, purahéi ha mombe'urã. Ohupyty pe Jopói Nobel Ñe'ẽporãhaipyrére ary 1913 jave, upéicha oiko chugui tapicha peteĩha ndaha'éiva Europagua ohupyty pe jopói. Tagore ombopyahu vengali ñe'ẽ jehaikuaapy hembiapokue rupive, umi hembiapo herakuãvéva apytépe oĩ Ogapy ha yvóra ha Gitanjali. Mokõi purahéi ha'e ojapo ojeipuru ko'ágã tetã momorãhéi ramo: Amar Shonar Bangla oiko Vangyladẽ momorãhéi ramo ha Jana-Gana-Mana oiko Índia retã purahéi ramo. Mandu'apy Joajuha Tekove Indiagua Ñe'ẽngára Pe momytuẽha (karaiñe'ẽme: consolador térã dildo) ha'e peteĩ mba'e poreno rehegua, orekóva tembo ra'ãnga, ojeipurúva jejopyhyhápe ha porenohápe. Mandu'apykuéra https://app.glosbe.com/es/gn/consolador https://app.glosbe.com/es/gn/sexual Poreno Gottfried Wilhelm Leibniz, sapy'ánte ojehero chupe Gottfried Wilhelm von Leibniz (Leipzig, 1 jasypokõi 1646-Hannover, 14 de noviembre de 1716), ha'e akue peteĩ iñaranduitéva Alemáña megua, omba'apo va'ekue tembikuaatyhára, papapykuaahára ha ojokuaikuaáva ramo. Hembiapokue ituichaiterei ha ohai Hyãsiañe'ẽme ha latinañe'ẽme. Herakuãite omboypu hague pe ypykatu ikõirekóva, mba'e ñanepytyvõ jajapo hag̃ua kombutadóra ha omoporã jogapokuaa. Ojapo avei pe jeipapa sa'ikue rehegua, papapykuaa mba'e ñanepytyvõva jaipapa hag̃ua mba'éichapa umi mba'e sa'imíva iñambue, upe aja Isaac Newton ojapo avei ko jeipapa Ingyatérrape, upéicha ã mokõi karai omboypy joaju'ỹre jeipapa sa'ikue rehegua. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Walter Elias Disney (Chikágo, Illinois; 5 jasypakõi 1901-Burbank, California; 15 jasypakõi 1966) ha'e akue peteĩ apoñemyakãhára, ta'angamýi moha'angapyre apohára, taiky haihára, mba'eapohára ahy'opúre omba'apóva ha ta'angamýi apohára Tetãvore Joapykuéra pegua. Omboypy hetãme ta'angamýi moha'angapyre apo ijaveguáva, heta mba'e pyahu omoinge ñemoha'anga omýiva apópe. Oikóvo ta'angamýi apohára ramo, ipu'akaiteve upe ohupytyvéva ramo Jopói Óscar, 22 jey ipu'aka ha 59 jey oike tysýi poravorãme. Hi'areve oñeme'ẽ chupe mokõi Jopói Apu'a Itaju ha peteĩ Jopói Emmy, ha hetaite mba'erechakuaa ambuéva. Heta ta'angamýi ha'e ojapo va'ekue oñeñongatu National Film Registry rendápe, óga guasu oñangarekóva Tetãvore Joapykuéra ha'angamýi iporãitéva rehe. Walt Disney heñói táva Chikágo-pe ary 1901 jave ha imitã'írõ guive omoha'angase. Imitãrõ guive oho tambiapoporã mbo'eha'ópe ha oreko 18 ary guive omba'apo moha'angahára ramo. Ova California-pe arykuéra 1920 ñepyrũ jave ha upépe omboypy Disney Brothers Studio ipehẽnguéndi hérava Roy. Omba'apóvo Ub Iwerks ndive, Walt ojapo pe anguja'i moha'angapyre Mickey Mouse ary 1928 jave, hembiapo herakuãite peteĩha, iñepyrũme ha'eite ome'ẽ ijahy'opu ko anguja'i moha'angapyrépe. Okakuaávo ta'angamýi moha'angapyre apoha, omoinge apohápe mba'epúva, Technicolor mbohapy sa'ýre, ta'angamýi moha'angapyre ipukúva ha mba'e omoporãva ta'anga apoha rembiapo. Hembiapo porãva jahecha heta ta'angamýipe: Blancanieves y los siete enanitos (1937), Pinocho ha Fantasía (mokõi 1940 jave), Dumbo (1941) ha Bambi (1942), opavave oipytyvõ ta'angamýi moha'angapyre apopyrãre. Oiko rire Ñorairõ Guasu Mokõiha Oñoirũvakuéra (1939-1945) apoha Disney ojapo ta'angamýi moha'angapyre ipyahúva ha ta'anga añete rupive (live-action), umi apytépe oĩ herakuãitéva La Cenicienta (1950) ha Mary Poppins (1964), ko ipahaguéva ohupyty po jopói Óscar. Arykuéra 1950 jave omyasãi hembiapo omopu'ãvo okarusu mbovy'aha (parque de atracciones) ha ary 1955 jave omopu'ã Disneyland amo táva Anaheim-pe, California. Ohepyme'ẽ hag̃ua ko tembiapo tuichaitéva, oñepyrũ omba'apo opaichagua ha'angamýi apópe ha upéicha ojapo mba'e ta'angambyrýpe guarã, umíva apytépe oĩ Walt Disney's Disneyland ha The Mickey Mouse Club. Upéicha avei, oike Tetãvore Joapykuéra Rechaukaha Guasu aretépe 1959 jave, Ñembosaraipavẽ Araro'ýpe 1960 jave ha Arapy Rechaukaha Nueva York pegua 1964 jave. Ary 1965 aja oñepyrũ omopu'ã okarusu mbovy'aha ambuéva, Disney World, okarusu ikaraku táva pyahurã ningo ojeheromo'ã «Táva Ko'ẽrõyguáva Hekoypy Apopyrã». Disney hetaite opita hekove pukukue ha omano iñe'ãvevúi akytã'ai hague jasypakõi 1966 jave, ojejapopa mboyve okarusu mbovy'aha ha Táva Ko'ẽrõyguáva. Mandu'apy Joajuha Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Apoñemyakãhára niko pe tapicha omotenondéva, omyakãva ha oisãmbyhýva tembiapo virureruha, hi'ári ho'áta opamba'e ojehúva apoñemyakãhápe. Ko tapicha niko pe ohepyme'ẽva ha oisãmbyhýva tembiapóre térã apopyrãre omoñemu hag̃ua. Mandu'apy Apoha Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, héra heñóivo Junker Otto Eduard Leopold von Bismarck, herakuãvéva ojeheróvo Otto von Bismarck (Schönhausen, 1 jasyrundy 1815 - Friedrichsruh, 30 jasypokõi 1898) ha'e akue peteĩ ojokuaikuaáva Alemáña megua, ha'e niko herakuãite ombojoajúgui opa umi tetã hekosãsóva Alemáña javegua yvy apekue ári oĩ va'ekue, upéicha omopeteĩ Alemáña ha ojapo chugui peteĩ mburuvi mbarete. Hekove paha pukukue, ojehero chupe «Canciller Itaete Ijapopyre» ohekaitégui imba'e hupytyrã hetã sãmbyhyhápe, umi hupytyrã niko toiko jekupyty heta tetãre oiko hag̃ua Alemáña mburuvi imbaretéva ha hekosãsóva. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Ñemoha'anga omýiva niko jahechávo ta'angamýi iñemoha'angapyre, upéicha hína ta'anga ijehaipyre omýiva. Ko tembiapo rupive ikatu jahecha ta'anga hekove'ỹva omýiva. Ta'angamýi iñemoha'angapyre niko heta ta'anga oñembojoajúva, upéicha hi'ã ñandéva omyiha. Opa umi ta'anga ikatu ojejapo ñemoha'angahai rupive, ñemongolo rupive térã ta'anga'o rupive. Mandu'apy Ta'angamýi Jopói Óscar térã Academy Award ha'e niko jopói pe Ta'angamýi Rembiapoporã ha Rembikuaa Amandaje ome'ẽ ary ha ary umi omba'apóva ta'angamýi apópe, ohechakuaa ha omomba'eguasu hag̃ua umi hembiapo iporãitéva, umíva apytépe ikatu oike pe omotenondéva ta'angamýi, pe ohaíva tembiasagua'u ta'angamýipe guarã ha pe mba'eapohára. Oñepyrũ oiporavo umi ta'angamýi porãvéva amo 1929 jave, ha upe guive ome'ẽ jopoikuéra ary ha ary jasykõi pahápe térã jasyapy ñepyrũme, táva Los Angeles-pe, California. Jopoikuéra Ko'ãva niko jopói ijaveguáva. Ta'angamýi iporãvéva – 1928 guive Ñoha'ãngahára kuimba'éva iporãvéva – 1928 guive Ñoha'ãngahára kuñáva iporãvéva – 1928 guive Ñoha'ãngahára kuimba'éva iporãvéva tenondegua rire – 1936 guive Ñoha'ãngahára kuñáva iporãvéva tenondegua rire – 1936 guive Ta'angamýi moha'angapyre iporãvéva – 2001 guive Haira'anga iporãvéva – 1928 guive Ta'angapyhyha iporãvéva – 1928 guive Ñemondeha – 1948 guive Omotenondéva  1928 guive Ta'angamýi arandu 1943 guive Ta'angamýi arandu mbyky 1941 guive Mba'eñemohenda – 1935 guive Tetã ambue ra'angamýi porãvéva – 1947 guive Ñemyatyrõhápe – 1981 guive Purahéi aty iporãvéva- 1934 guive Purahéi iporãvéva- 1934 guive Ta'angamýi mbyky moha'angapyre – 1931 guive Ta'angamýi mbykýva 1931 guive Mba'epu iporãvéva 1930 guive Mba'epu mba'eñemohenda – 1963 guive Techarã iporãvéva – 1939 guive Tembiasagua'u oñemoambuéva iporãvéva – 1928 guive Tembiasagua'u jepigua'ỹ iporãvéva – 1940 guive Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi Tembiguái reko niko tapichakuéra oiko ambue tapicha imba'éva ramo. Umíva ojehero tambiguái ha omba'apo va'erã oñeme'ẽ'ỹre pirapire, nomba'aposéi ramo pe ijára ikatu onupã térã ombyepoti chupekuéra. Jaikuaa oĩ tembiguái reko Ára Ymaguare guive, oiko rire ñorairõ pe tetã ipu'akáva ogueru ijyvy apekuépe umi pytagua monambipyre omba'apo hag̃ua, oĩ avei umíva ndaikatúi ohepyme'ẽ pe opaga va'erã, upéicha oiko chuguikuéra tembiguái. Umi Europagua oguahẽ rire Amérikape, omomba'apose umi ypykuépe, ombova avei tapichakuéra Áfrika pegua ha omomba'apo kokuépe. Paraguáipe oiko tembiguái reko ary 1556 guive, oisãmbyhývo Hernando Arias de Saavedra, hákatu sa'imi oñembova ko tetãme, umi Epañagua ogueru tapichakuéra Gynéa, Nihéria ha Kóngo pegua. Saro'y XX pukukue, haimete opa tetã yvy ape ári ojapo hekorã ani hag̃ua oiko tembiguái reko. Yvypóra Tekoiterape Kuaaukaha Pavẽ he'i naiporãiha ha ombotoveite pe tembiguái reko. Hákatu oĩ gueteri oporomomba'apohápe mbaretépe térã nohepyme'ẽ porãi umi mba'apohárape. Mandu'apy Joajuha Tekoiterape'ỹre Ypykatu ikõirekóva niko jaipurúvo mokõi papaha (0 ha 1) jahai hag̃ua papaha oimeraẽva. Kombutadóra ryepýpe jaipuru ypykatu ikõirekóva ja'esévo peteĩ mba'e imboguepyre (0) térã imyendypyre (1). Ymaguare guive, yvypóra oipuru mba'e opaichagua oipapa porãve hag̃ua, karai papapykuaahára héra Pingála, Índia Ymaguare pegua, ojapo ypykatu ikõirekóva peteĩ, hákatu pe jaipurúva ko'ãga ojapo Gottfried Leibniz, karai Alemáña megua. Joajuha Papapykuaa Ñemoirũrape térã socialismo niko pe ypykatu osako'íva tetã sãmbyhyrã ha viru remimono'õrã he'íva umi mba'e mba'aporã (kokue, mba'eapopyha, tembipuru ha mákina) oĩ va'erãha mba'apoharakuéra poguýpe. Toiko hag̃ua upéicha, umi mba'apohára ikatu oiko mba'e mba'aporã jára ramo térã tetã ikatu oñemomba'e hese. Upéicha ko ypykatu iñambue capitalismo-gui, kóva niko he'i mba'e mba'aporã oĩ va'erãha umi ohepyme'ẽkuaáva térã apoñemyakãhára poguýpe. Ko'ã mokõi ypykatu oñombohovái. Mandu'apy Joajuha Jokuaikuaa Teko tarova niko mba'asy ombyaíva yvypóra apytu'ũ, hasyite ojepy'amongeta porã hag̃ua, imandu'a porã hag̃ua ha ojehe'a hag̃ua tapicha ambuévare. Oñembyaive ko mba'asy, pe ohasa'asýiva ikatu hekokangy, hesaraireíva, ipochyreíva ha iñapytu'ũ sarambíva. Mandu'apy Joajuha Apytu'ũ mba'asy Ñerairõ niko oĩramo oñemoĩva ha opu'ãva tapicha ambuévare ojapouka hag̃ua chupe peteĩ mba'e ndojaposéiva, ombohasa'asývo ha omongyhyjévo chupe. Ñerairõ ikatu he'ise mokõi tapicha oñoha'ã vaíva, oñehungahápe, térã mokõi tetã mbarete oñorairõva, hetaite omanohápe. Tetãnguéra ohekome'ẽ tekorã rupive ani hag̃ua oiko ñerairõ. Ñemohenda Ñerairõ ikatu oiko upéicha: ñe'ẽ rupi: otakýva tapichápe térã oñe'ẽ vai hese ombopy'arasy hag̃ua. hete rupi: oĩramo oñorairõva, oporojukáva térã oporombyepotíva, onupãva hapichápe; porenóre: oĩrõ peteĩva oiporeno tapicháre noiporenoséiva, orairõ hese; techaukarã: ojapo vaíva ohechaukasénte oñemoĩva peteĩ temimo'ãre térã mburuvicháre; oporombo'ykéva: oĩramo oñemoĩva tapicháre hetã ambuévagui ha ipire sa'y ambuévagui. Joajuha Ñerairõ Mba'e mba'aporã niko opamba'e jaipurúva jajapo hag̃ua mba'ekuéra ñañemuséva, umíva apytépe oĩ pirapire, kokue, mba'eapopyha, tembipuru ha mákina ha oimeraẽ mba'e ambuéva umi mba'apohára oipuru va'erã. Umi mba'e mba'aporã ikatu tapicha opaichagua mba'e, opaichagua hendáicha. Capitalismo niko oĩramo mba'e mba'aporã tapicha pópe, pe ohepyme'ẽkuaáva térã pe apoñemyakãhára. Avano'õ capitalista-pe oĩ mba'erepyenda, tapichakuéra oñemuhápe mba'ekuéra. Oĩ avei avano'õ socialista, umi mba'apohára oikohápe mba'e mba'aporã jára ramo térã tetã oñemomba'e hese. Mandu'apy Tembiporu Madagascar ha'e peteĩ ta'angamýi moha'angapyre Tetãvore Joapykuéra retãgui ojejapo 2005-me ha omotenonde Eric Darnell ha Tom McGrath. Mba'eapohára Ben Stiller ojapo Alex Chris Rock ojapo Marty Andy Richter ojapo Mort David Schwimmer ojapo Melman Jada Pinkett Smith ojapo Gloria Sacha Baron Cohen ojapo King Julien Cedric the Entertainer ojapo Maurice Tom McGrath ojapo Skipper John DiMaggio ojapo Rico Chris Miller ojapo Kowalski Christopher Knights ojapo Private Conrad Vernon ojapo Mason Mandu'apy Ta'angamýi 2005 pegua Ta'angamýi ingleñe'ẽme Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Ndaragõ (epañañe’ẽme: dragón, oúva lasioñe’ẽgui draco, ha kóva gyresiañe’ẽgui δράκων ((drákon)), «mbói») ha’e peteĩ mymba mombe’ugua’ukuaaty rehegua, oĩméva heta tavarandúpe orekóvo heta ta’ãnga. Mandu’apykuéra Mombe'ugua'u Marangatu Agustín hérava avei Agustín Hipóna megua térã Aurelio Agustín Hipóna megua (Tagaste, 13 jasypateĩ 354-Hipóna, 28 jasypoapy 430), ha'e akue peteĩ fue un haihára iñarandúva ojeroviáva Hesu rapére ha tupãkuaatýre oñemoarandúva. Oike rire Hesu rapépe, oiko chugui Hipóna pa'i guasu, táva ojejuhúva Áfrika vore yvateguápe. Hekove pukukue aja, hetaite mba'e ohai jeroviapy ha tupãkuaaty rehegua. Hembiapokue herakuãvéva niko Marangatu Agustín Ñemombe'u (13 aranduka ha'e ohai hekove rehegua) ha Ñandejára Táva (22 aranduka oipytyvõva Hesu rape jeroviáre ipu'aka hag̃ua umi oñemoĩséva hese). Mandua'py Joajuha Hesu rape Mangu (karaiñe’ẽme: mangú) ha’e peteĩ tembi’u aranduymagua ha teete oje’úva Tavakuairetã Ndominikaguápe. Oje’u avei Ekuadórype, upépe, ko tembi’u héra tigrillo, Kóta Rríkape héra angú, Kúva ha Panamápe fufu, ha Perúpe, tacacho. Mangu ojejapo pakova hi’aky purégui. Mandu’apykuéra Tembi'u Peteĩ pumbotuichaha (karaiñe’ẽme: micrófono) ha’e peteĩ mba’e jeike rehegua ojeipurúva oñemoambu’e hag̃ua ñekoni ipúva tendyrýpe ha ojuehe. Mandu’apykuéra https://glosbe.com/es/gn/micr%C3%B3fono http://descubrircorrientes.com.ar/2012/index.php/diccionario-guarani/2-espanol-guarani/1449-letra-m Tembiporu Pupoty Aokigahára (青木ヶ原?), hérava avei Para yvyragua (樹海 Jukai?), ha’e peteĩ ka’aguy orekóva 35 km², oĩméva Hujisãme (富士山? Fujisan), «api’i samurái mónte»), Jamanachi ha Chisuóka huvichanda mbytépe. Mandu’apykuéra Hapõ Hujisã (karaiñe’ẽme: Monte Fuji, ha hapoñe’ẽme 富士山 ((Fujisan)), «api’i samurái mónte») ha’e peteĩ yvyrata ha pe Hapõ retãgua mba'erechaukaha. Mandu’apykuéra Hapõ Yvyrata Jeanne d'Arc térã, ojeheroháicha karaiñe'ẽme, Juana de Arco, ojehero chupe avei Kuñataĩ Orleans pegua (Hyãsiañe'ẽme: La Pucelle d'Orléans; Domrémy, h. 1412-Ruan, 30 jasypo 1431), ha'e akue peteĩ kuñataĩ chokokue ojegueromandu'a ipy'aguasuitereíva ramo Hyãsia retãme omba'apo haguére Sa Ary Ñorairõ pahápe. Juana omombe'u ohecha hague pe Arcángel Miguel, Marangatu Margaríta ha Katalína Alehandiría pegua, umíva ndaje he'i chupe oipytyvõ va'erãha karai Carlos VII-pe omosẽ hag̃ua umi Ingyaterragua Hyãsia yvy apekuégui opapotávo pe Sa Ary Ñorairõ. Carlos VII niko ne'ĩra oiko chugui hetã mburuvichavete, ha'e omondo Juana pe ñorairõhápe táva Orleans-pe, ñorairõhára aty ambuéva ndive, upépe niko Ingyatérra ondyrypáma ha oguahẽ rire Juana ohasánte 9 ára ha Hyãsia ogueropu'aka pe távape. Upe rire, Hyãsia pya'eite oñepyrũ ipu'aka Ingyatérra rehe ha upéicha CarlosVII ikatu ojupi Hyãsia mburuvichavete ramo táva Reims-pe. Upéva niko omokyre'ỹ porãite Hyãsia retãyguakuéra ha oipytyvõ chupekuéra ogueropu'aka hag̃ua hikuái pe ñorairõ. Ára 23 jasypo 1430 jave, peteĩ aty Hyãsiagua oñemoirũ va'ekue Ingyatérrare omoĩ Juana ka'irãime ha upéi ogueraha chupe umi Ingyaterragua rendápe, upépe pe pa'i guasu Pierre Cauchon oñe'ẽ vaiete hese. Upe rire he'i hikuái iñangaipaha dúke Juan de Bedford ojuka chupe tatápe táva Ruan-pe ára 30 jasypo 1431 jave, orekónte 19 ary. Ary 1456 jave, pápa Calixto III ojerure tojehecha porãve umi mba'e oje'e va'ekue Juana rehe, oikuaa porã hag̃ua mba'érepa oñeñe'ẽ vaiete hese, upe rire omoañete Juana niko iñangaipa'ỹha ha ojapo chugui peteĩ mártir. Saro'yXVI jave, oiko chugui Liga Católica mba'erechaukaha ha 1803 guive ojegueromandu'a chupe Hyãsia retã mba'erechaukaha ramo, upéva niko Napoleón Bonaparte ojerure. Oñemongarai chupe 1909 jave ha ojejapo chugui peteĩ marangatu 1920 jave. Juana de Arco niko peteĩ umi Hyãsia jerovia rerekua ha ojehechakuaa chupe peteĩ kuña herakuãitéva ramo, hembiasakue omokyre'ỹva tavarandu ha arandupy. Notas Mandu'apy Joajuha Tekove Hyãsiagua René Descartes (latinañe'ẽme: Renatus Cartesius; upe héragui ou ko ñe'ẽ cartesiáno; La Haye en Touraine, 31 jasyapy 1596-Estocolmo, 11 jasykõi 1650) ha'e akue peteĩ arandu Hyãsia pegua, papapykuaáre ha mba'erekokuaáre oñemoarandúva, ojegueromandu'a chupe pe omboypýva ramo pe ysajarekokuaa ohesa'ỹijóva ha arandupykuaaty ko'ãgagua, upéicha avei ojehechakuaa chupe peteĩ umi tembikuaaty ñepu'ã apohára tenondegua. Arandupykuaaty ha tembikuaaty rape ha'e ojapóva, ha'e omohechaukáva iñarandukápe hérava Tekorã ñasãmbyhy hag̃ua ñane apytu'ũre (1628) ha omyesakã porãve iñarandukápe hérava Aporeko ñemombe'u (1637), umíva rupive omohenda peteĩ juavy hesakãva oñemomombyrývo pe escolástica oñembo'éva mbo'ehaorusúpe. Hembiapokue ndahasýi ha ndaipukúi —iñarandukápe hérava Aporeko ñemombe'u ohechaukánte irundy tekorã— ha ojokase umi jepy'amongeta ijapyra'ỹva escolástica rehegua. Oipuru papapykuaa imba'e rechapyrã ramo, opaségui pe silogismo Aristóteles omboypýva ha Ára Mbytegua pukukuévo yvypóra oipuru. Heta mba'e Descartes arandupykuaatýpe ou Aristóteles ñeimo'ãgui, estoicismo pyahúgui saro'y XVI megua ha umi iñarandúvagui Ára Mbyteguápe. Iñe'ẽnga arandu herakuãvéva niko "Ajepy'amongeta, upéi aime", oĩva iñarandukápe hérava Aporeko ñemombe'u (1637) ha iñarandukápe Arandupykuaaty rekorãnguéra (1644), mba'e tuichaitéva py'amongeta rapépe ojejapóva Yvy vore kuarahyreikeguápe, ombohováiva pe mba'eandugua reko rehe ojejapóva Ingyatérrape. Mba'e ituichaitéva René Descartes rembiapokue tembikuaatýre ha papapykuaáre. Oipytyvõ avei mba'erekokuaa ha tesapekuaa ñemyesakãhápe. Pe ypykatu omohendáva cartesiáno ogueraha Descartes réra. Oje'e hese ha'eha pe omboypýva ysajarekokuaa ohesa'ỹijóva, mba'e ombojoajúva álgebra ha ysajarekokuaa, upe mba'égui osẽ jeipapa sa'ikue rehegua. Marandumi Mandu'apy Tekove Hyãsiagua Ki (oúva kuneira’ãngágui KI, sumerioñe’ẽme "yvy"), ha’e peteĩ sypã yvy rehegua, peteĩ ituicháva sumério mombe’ugua’ukuaatýpe, ha jeipysóre, Mesopotamiagua avei. Ndojeikuaái katuete ramo jepe, Samuel Noah Kramer he’i ko sypã ha’eha Ninhursag, orekóvo ambue téra. Oĩ avei umi he’íva Ki ha’eha An reindy ha Anshar ha Kishar rajy (mboaváva ymaguare yvaga ha yvy rehegua). Mandu’apykuéra https://es-academic.com/dic.nsf/eswiki/680268 https://www2.uned.es/geo-1-historia-antigua-universal/religionesantiguas_proximo_oriente1.htm Mombe'ugua'u Kuneira’ãnga (karaiñe’ẽme: cuneiforme, oúva lasioñe’ẽgui cuneus, «mopa’ũha») ha’e peteĩ jeporavorape jehai rehegua, itujavéva yvypóra tembiasakue rehegua. Mandu’apykuéra Ára Ymaguare Ñe'ẽ Kokemáki (suomiñe’ẽme: Kokemäki - suesiañe’ẽme: Kumo) ha’e peteĩ tavaguasu ha tavanda oĩméva Satakúnta ryepýpe, Suómipe. Kokemáki tavaguasúpe oiko 7653 tavaygua (jasypoteĩme, ary 2015 jave), hi’área ohupyty 531,27 sapukukue² (upévagui, 50.04 sp² oĩ y guýpe). Mandu’apykuéra Hĩlándia Sekigahára (関ヶ原町 Sekigahara-chō?) ha’e peteĩ táva hapõygua oĩméva Hugua tava’ípe (不破郡), Gíhu huvichandápe ((岐阜県), Hapõme. Ary 1600 jave, upépe ojehuva’ekue Sekigahára ñorairõ. Mandu’apykuéra http://www.soumu.go.jp/main_content/000442938.pdf https://www.soumu.go.jp/main_content/000442937.xls Hapõ táva Fúgua amunda (epañañe’ẽme: Distrito de Fuwa, hérava hapõñe’ẽme 不破郡, Fuwa-gun), ha’e peteĩ amunda oĩméva Gíhu huvichandápe, Hapõme. Fúgua amundápe oiko 33.623 tavaygua (jasypápe, ary 2019 jave), ha hi’área ohupyty 106,37 sp². Tendakuéra Sekigahara Tarúi Mandu’apykuéra Hapõ táva Tarúi (垂井町 Tarui-chō?) ha’e peteĩ táva oĩméva Gíhu huvichandápe, Hapõme. Oñeimo’a pe távape oiko 26.792 tavaygua, ha hi’área ohupyty 57,09 km². Yvyapekuaaty Tendakuéra hi’aguĩva Gíhu huvichanda ((岐阜県) Ivigagua (揖斐川町) Ikeda (池田町) Ógaki (大垣市) Sekigahára (関ヶ原町) Jóro (養老町) Tavakuaaty Jehechaháicha mba’ekuaápe hapõygua avajeipapa rehegua, kóva ha’e pe Tarúi tavaygua ary pahaguekuérape. Mandu’apykuéra Hapõ táva Pe téra huvichanda (karaiñe’ẽme: prefectura) ojeipuru oñembohéra hag̃ua peteĩ tekuái apoha térã peteĩ área yvytetãguápe, mburuvihára Diocleciano ára guive, Dominado rupive, omboja’ova’ekue Rróma Mburuvi irunduy huvichandápe, opavave oñemboja’o jey tekuai’ípe. Oreko ramo jepe tekuái ijeheguíva, opaichagua Tetãvore térã táva joguaháicha, hekojeroviava’erã Rrómape. Huvicha (prefecto) ha’eva’ekue mburuvicha huvichandápe. Mandu’apykuéra https://books.google.es/books?id=p2QnPijAEmEC&pg=PA780&dq=&redir_esc=y&hl=es#v=onepage&q&f=false https://app.glosbe.com/es/gn/prefectura Tetã BTS (koréa achegetýpe: 방탄소년단 Bangtan Sonyeondan) ha’e peteĩ pupoty aty oñemopu’ãva’ekue Seúlupe ary 2010 jave. Oñepyrũ hembiapo ary 2013 jave Big Hit Music mba’apoha guýpe. Mandu’apykuéra Puraheihára Yvykorea Kontantíno I térã Flavio Valerio Constantino (Latinañe'ẽme: Flavius Valerius Constantinus; Naissus, 27 jasykõi 272-Nicomedia, 22 jasypo 337) ha'e akue peteĩ mburuvichavete oisãmbyhy Rróma Mburuvi rehe umi iñorairõhára aty ojupi guive ichupe mburuvichavete ramo ára 25 jasypokõi 306 jave, omano peve ára 22 jasypo 337 jave. Ojehero chupe Kontantíno pe Tuicháva. Ha'e niko pe Rrómamburuvichavete peteĩ ojoko umi oñemoĩva Hesu rapeguáva rehe ha oheja toiko hikuái sãsohápe ojerovia hag̃ua ojeroviaséva, upéicha avei ojapo umi ijeroviapy ambuéva rehe. Kontantíno herakuãitéva avei omopu'ã jeýgui pe táva Visãsio (ojeheróva ko'ágã Estambul,Tuykía retãme), ombohéra ko táva «Rróma Pyahu» térã Constantinopla (he'iséva Kontantíno táva). Oipytyvõgui umi ojeroviáva Hesu rapére, marandekóre oñemoarandúva Lactancio ha Eusebio de Cesarea he'i chugui ha'eha pe peteĩha Rróma mburuvicha ijeroviapy Hesu rapére, hákatu oñemongarai omano mboyvemi. Mandu'apy Joajuha Mburuvicha Mbokapohára (karaiñe’ẽme: armero) ha’e pe tapicha omba’apóva mboka japohápe, ñemuhápe ha/térã myatyrõhápe. Peteĩ mbokapohára ikatu omyatyrõ mbokakuéra osẽhaguéicha mba’eapopyhágui, ombopyahu, omopotĩ ha avei omoambue umi pehẽngue ivaíva ojeipuru porãve hag̃ua. Mbokapoharakuéra ikatu avei omyangakói mbokakuéra, ojapokuaa karãinguéra, hechaukakuéra, jeguakakuéra, ha ambuéva. Mbokapohára omba’apo peteĩ tendápe hérava mbokarenda (karaiñe’ẽme: armería). Mandu’apykuéra Apoha Slender Man térã The Slenderman (avañe’ẽme: Kuimba’e Piru) ha’e peteĩ ava gua’uha rehegua oúva peteĩ kerepipásytagui (creepypasta), puruhára Victor Surge ojapova’ekue ichupe peteĩ kuatiaroguépe hérava Something Awful ary 2009 jave. Oñera’ãngahai ichupe peteĩ yvypóra pukúicha, ipirúva, iñakã morotĩva ha oikóva hova’ỹre umi ka’aguy mbytére, omondévo peteĩ sáko. Mandu’apykuéra https://whatculture.com/offbeat/why-slenderman-works-the-internet-meme-that-proves-our-need-to-believe Alan Mathison Turing (Paddington, Lóndyre; 23 jasypoteĩ 1912-Wilmslow, Cheshire; 7 jasypoteĩ 1954) ha'e akue peteĩ Ingyatérra pegua oñemoaranduitéva papapykuaáre, kuaarapére, ñemomarandukuaapýre, ñembopapapýre, arandupykuaatýre ha tekovekuaatýre. Ojehechakuaa chupe oĩhágui umi omboypýva pe papañemohenda rembikuaaty ha ñemomarandukuaapy ko'ágãgua. Hembiapokue rupive, tuichaitépe pe mákina Turing pegua, omyesakã porãite mba'épa he'ise algoritmo ha papañemohenda. Oiko aja pe Ñorairõ Guasu Mokõiha, ha'e omba'apo omyesakãhápe umi ñe'ẽngue ipapapýva Nasikuéra ojapo. Oĩ umi he'íva hembiapokue rupive ikatu oñemombykyve pe ñorairõ amove mokõi térã irundy ary. Opa rire pe ñorairõ, omba'apo ojapohápe kombutadóra ha mákina ombopapapýva ambuéva. Turing hembiapokue opa sapy'a ary 1952 jave oñembojovakégui chupe ha'e hague homosexual. Ohasa rire mokõi ary, omano —kuatiápe he'i ojejukaha; hákatu oĩ he'íva ikatu omano ho'úgui tembi'u oporojukáva —. Ára 24 jasypakõi 2013 jave, mburuvichavete Isabel II Tavetã Joaju pegua ojapo tembiapoukapy he'íva Turing iñagaipa'ỹha. Mandu'apy Joajuha Tekove Ingyaterragua Go, Dog. Go! niko peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui moha'angapyre ombopukáva Tetãvore Joapykuéra pegua Adam Peltzman ojapo oñembohasa hag̃ua Netflix rupi, oñepyrũ 26 jasyteĩ 2021-pe. Mba'eapohára Michela Luci ojapo Tag Barker Callum Shoniker ojapo Scooch Pooch Katie Griffin ojapo Ma Barker Martin Roach ojapo Paw Barker Lyon Smith ojapo Spike ha Gilbert Barker Tajja Isen ojapo Cheddar Biscuit Judy Marshank ojapo la abuela Barker Patrick McKenna ojapo Grandpaw Barker Mandu'apy Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Netflix Hekoha'ãngandy «Erika», ojeikuaavéva iñe’ẽrysýipehẽ peteĩháre «Auf der Heide blüht ein kleines Blümelein» ((Veresotýpe ipoty peteĩ yvoty michĩ)), ha’e peteĩ purahéi alemañagua Waffen SS oipuruva’ekue ijeguatápe, ohaiva’ekue Herms Nielre ary 1939 jave. Ñe’ẽrapokuaaty «Erika» ha’e peteĩ téra tapiagua oñeme’ẽva kuñanguérape ha avei oñeme’ẽ peteĩ yvotýpe (Erica cinerea), heñóiva Európape. Taikuéra Jeporu ambue tetãme Ko purahéi ojeiporu avei Chíle jeguatápe. Mandu’apykuéra Nási reko Yvóra ñemopeteĩ, térã oje'eháicha karaiñe'ẽme globalización, niko ojoajúvo umi tetã imombyryitéva arandupy, jokuaikuaa térã virurekokuaa rupive, oñemoirũmbávo tetãnguéra ha oñomomarandu hikuái. Oĩ mba'e porã ha mba'e vai osẽva chugui, umi mba'e niko omoambue tapichakuéra rekopy tee ha mba'éichapa tapichakuéra oñemu, mba'éichapa omohenda hikuái hetã ha avano'õ, upéicha oñepyrũ tetãnguéra ojojoguave ha oikotevẽve ojuehe, ha upévare oje'e oñemopeteĩ hikuái. Ko ñemopeteĩ oñepyrũ Yvy vore kuarahyreikeguápe ha upe guive oñemyasãi Yvy tuichakue rupive, Ára Javegua pukukuévo, okakuaa pya'eve opa rire pe Ñorairõ Ro'y ha okakuaa gueteri saro'y XXI jave. Umi mba'e porã osẽva chugui hína tetãnguéra ojokupytyve ha imba'ehetave, ohupytykuaáma tekoirerapépe tapichakuéra oparupigua ha oĩve jekopytyjoja. Umi mba'e vai hína tetã rekopy tee ha arandupy tee oĩ tesaparápe, tapichakuéra ova meméva ha ikatu ohasa'asy ohejágui hóga, umi tetã mbaretete ipu'akave ha ndahasýi ichupekuéra omyasãi porãve hag̃ua oparupi heko tee, hemimo'ã ha hembipota, oĩ avei umíva he'i ko ñemopeteĩgui ikatuha osẽ mondyikakuaa. Mandu'apy Joajuha Virurekokuaa Peteĩ mbopuvaaty (karaiñe’ẽme: orquesta, oúva gyrésiañe’ẽgui ορχήστρα «tenda jejeroky hag̃ua») ha’eva’ekue peteĩ ojoykegua tuicha ombopúva heta tembipu, oñepyrũva’ekue varrókope. Ko’ág̃a, pe ñe’ẽ mbopuvaaty ikatu ojeipuru oñembohéra hag̃ua opa ojoykeguápe ombopúva mayma pupoty. Mandu’apykuéra Mba'epu porã François-Marie Arouet, herakuãvéva ojeheróvo Voltaire ramo (Parĩ, 21 jasypateĩ 1694-Parĩ, 30 jasypo 1778), ha'e akue peteĩ haihára ha ñe'ẽngára Hyãsia pegua oñemoaranduitéva marandekóre ha arandupykuaatýre. Ha'e niko peteĩ umi omotenondevéva pe Ára Mba'ekuaáva, ára pukukue tapichakuéra ohekavérõguare tembikuaaty ha omboyke jeroviapy. Herakuãitéva ikatupyrýgui ha itĩ'atãgui ohekávo tekosãso opavavépe, upéva ipype oĩ tekosãso tapichakuérape oiporavo hag̃ua ijeroviapyrã ha pe oñemuseháicha, upévare hembiapokue niko mba'e tuicháva umi ojapóvape Hyãsia Ñepu'ã ha Tetãvore Joapykuéra Ñepu'ã. Hetaite ohai, Voltaire ojapo amove 70 tembiapokue opaichagua ñe'ẽporãhaipyrégui, umíva apytépe niko ojejuhu ñoha'ãnga, ñe'ẽpoty, tembiasagua'u, jehaipy tembikuaaty rehegua ha marandeko rehegua, amove 20.000 kuatia ñe'ẽmondo ha amove 2.000 aranduka ambuéva. Hembiapokue rupive, py'ỹinte otaky jerovia katóliko rehe ha hetã mba'e remimoĩmbyre rehe. Herakuã otaky hatãgui avei mburuvichavetére oporokuái peteĩme haguére ha karai poguasúre ojapo hikuái pe ojaposéva haguére. Mokõi jey oñemoĩ chupe ka'irãime akóinte he'ígui pe oĩva iñakãme, ha ani hag̃ua oho jey ka'irãime oho Ingyatérrape. Mbohapy ary pukukue opyta upépe ha upe aja oikuaa ha omomba'e John Locke remimo'ãre tetã sãmbyhyrã. Mandu'apy Joajuha Tekove Hyãsiagua Peteĩ sãpýra (karaiñe’ẽme: hebilla) ha’e peteĩ pehẽngue ojejapopyréva kuarepotígui, apỹipengágui, kuatiágui ha ambue pokopyrãgui ojeipurúva mbotyháicha, oreko peteĩ arapire térã ju ojejoko hag̃ua retére. Sãpýra ojeipuru chumbépe, aravopapahápe, sapatúpe, vokópe ha ambue mba’épe. Mandu’apykuéra Tembiporu Ao Arapire (oúva epañañe’ẽgui, alfiler; ha kóva araviañe’ẽgui, alhilál) ha’e peteĩ kutuha’i ojejapopyréva kuarepotígui, peteĩ tendápe hakua ha ambuépe oguereko peteĩ akã’i. Ojeipuru heta mba’épe: oñemoporã hag̃ua aokuéra, ojoko hag̃ua kuatiakuéra, ombojetu’u’ỹve hag̃ua ñembovyvy rembiapo ha ambue mba’épe. Ymaguarépe, arapire ojejapova’ekue mymba kanguégui. Mandu’apykuéra Ñembovyvy rembiporu Peteĩ ararokái (karaiñe’ẽme: arcoíris​​ térã arco iris) ha’e peteĩ mba’e ojehúva yvágape, oikóvo ikatu jahecha ha’ãngáva peteĩ yvyrapã (arco) ojejapopyréva tendýgui orekóva pokõi sa’y: pytã, narã, sa’yju, hovyũ, hovy, índigo ha pytãrovy. Ombojehúva Ama rire, Kuarahy ombohesape amandyky rupive ha kóva ombosa’i ichupe pokõi sa’ýpe. Ararokái Ára Ararokái Arapygua Ára ojeguerohory 3 jasyrundyme. Mandu’apykuéra Tekoha renda Akujekutu (karaiñe’ẽme: acupuntura) ha’e peteĩ pohã potapyrã oúva Chínagui; héra heiháicha, akujekutu ojejapo jeikutúvo ju retére umi kyta akujekutuguápe, ombovevúi hag̃ua tasykuéra. Ñe’ẽrapokuaaty "Akujekutu" ha’e peteĩ ñe’ẽpyahu oúva lasioñe’ẽgui acus «ju» ha avañe’ẽgui jekutu joajúgui. Mandu’apykuéra Pohanokuaa Peteĩ mburuvihára (karaiñe’ẽme: emperador) ha’e peteĩ mburuvicha oisãmbyhýva peteĩ mburuvi térã peteĩ mburuvicha orekóva tembiguáicha ambue rréipe. “Mburuvihára” ha’e pe téra imarangatuvéva, oĩméva rréi ári. Hapõ Mburuvihára añónte oisãmbyhy gueteri ko’ág̃a peve, héra añetegua "tennō" (天皇), oñemoñe’ẽasárõ taitére ha’e: Rréi Yvagagua. Téra tembiasakue Ary 27 K. m., Octavio Augusto omopeteĩjey Rróma arapy ha omohendava’ekue Rróma Mboruvi, Tetã Rróma hekoviápe. Mandu’apykuéra Carlos Jhilmar Lora (Callao, 24 jasypa ary 2000) ha'e peteĩ vakapipopo oha'ãva Perũ megua. Oĩ Club Sporting Cristal atýpe, defensa ramo. Mandu'apy Tekove Perũgua Pohanokuaa niko pe tembikuaaty oipyguaráva mba'asy yvypóra retépe ha mymbakuérape, ohechauka mba'éichapa ikatu ojejoko mba'asy ha mba'éichapa ikatu ñaneresãi jey. Pohanokuaa rupive yvypóra okuera ha hesãi porãve. Ojehero pohanohára umi oñemoarandúva pohanokuaáre ha tasyo hína omba'apohápe hikuái. Joajuha Kuruguakua (herateéva epañañe’ẽme, San Miguel de Curuguacua) ha’e peteĩ táva ojetopáva Tetãvore Sánta Kurusúpe, Volíviape. Oguereko 193 tavaygua (ñemoaguĩ), ha oĩ Itaimbeguasu ñembykuarahyreikére ha Kurutati ñembykuarahysẽre. Ñe’ẽrapokuaaty Kuruguakua réra ou ñe’ẽnguéra "kurugua" ha "kua" joajúgui. Mandu’apykuéra Volívia táva Peteĩ yvorasa (karaiñe’ẽme: puente) ha’e peteĩ mba’e ojejapóva jehasa hag̃ua peteĩ térã hetave mba’e ári oĩva tape mbytére ha omopa’ãva térã ombohasýva pe jehasa (tavarape, ysyry, para ha ambuéva). Umi retepy yvorasa rehegua ijoavy, ha’ãnga oñemoambue ikatu hag̃uáicha ojapo umi tenda ojeikotevẽhápe. Mandu’apykuéra Jogapokuaa Itaimbeguasu (epañañe’ẽme, Itaimbeguasu térã Itaimbeguazu) ha’e peteĩ táva ojejuhúva Tetãvore Sánta Kurusúpe, Volíviape. Oguereko 210 tavaygua (ñemoaguĩ), ha oĩ Kuruguakua yvatekuarahysẽre. Ñe’ẽrapokuaaty Itaimbeguasu réra ou ñe’ẽnguéra "ita haimbe guasu" joajúgui. Mandu’apykuéra Volívia táva Kurutati ha’e peteĩ táva ojetopáva Tetãvore Sánta Kurusúpe, Volíviape. Oreko 90 tavaygua (ñemoaguĩ), oĩ Kuruguakua yvatekuarahysẽre. Mandu’apykuéra Volívia táva Seráu hapõgua (Capricornis crispus), hérava hapõñe’ẽme ニホンカモシカ ((nihon kamoshika)), ha’e peteĩ mymba okambúva, oikóva Hondo ka’aguýre, Hapõme. Kyũchũ ha Chikókupe oiko hembyrekue. Iñakã hatĩ michĩ ha hague heta ikatu hag̃uáicha ojepytaso araro’ýpe. Mandu’apykuéra Mymba Ndoukoula ha’e peteĩ táva ha komúna ojetopáva Tetãvore Ndiamarépe, Tetã Kamerũme. Ary 2005 jave, orekova’ekue 32.091 tavaygua, upévagui 1.454 oiko itavusúpe, héra jojáva. Mandu’apykuéra Kamerũ Minecraft ha'e peteĩ ta'angamýi ñembosarái ojapo Markus Persson ha Jens Bergensten omoherakuã, ary 2009 jave oñemyasãi. Ko ñembosarái ikatu ñaha'ã kombutadóra, ñembosarái mba'e'okarupa ha pumbyry rupive. Omombe'u Steve ha Alex rembisakue, ñembosarái yvy gua'u ijurujávape oikóva, ikatuhápe jajapo heta mba'e. Iñepyrũme, Markus Persson omboypy ha upéi Mojang Studios omboguata (ko'ágã hína Microsoft omba'apo hese). Ko ñembosarái niko jahuga ñemoĩvo ha ñamongu'ívo mba'e irundykejojáva, mba'ekuéra kúvo jaheróva oĩ oparupi. Umi kúvo niko omoha'anga gua'u mba'e ñande rekohágui, techapyrãme oĩ yvy, ita, kuarepoti, yvyra, ha heta ambuéva. Mandu'apy Joajuha Sitio web oficial Minecraft Wiki Minecraft Classic Ta'angamýi ñembosarái Sáke (酒?) ha’e peteĩ ñe’ẽ ojeipurúva Európa ha Amérikape oñembohéra hag̃ua peteĩ jey’urãme orekóva alykoõ, ojejapóva arro haguinógui. Hapõme, opa jey’urãme hi’alykoõva oñembohéra "sáke". Mandu’apykuéra Hapõ Jey'urã oporomonga'úva Tángo (oúva karaiñe’ẽgui tango) ha’e peteĩ jeroky ha pupoty lája tee La Plata yvytenda rehegua. Mandu’apykuéra Mba'epu porã Apajerekõi térã kõiriri, ojekuaavéva katu vísi ramo, ha'e peteĩ jereraha omýiva mokõi pyrũha rupi, yvypóra py opyrũhápe umi pyrũha omomýi hag̃ua mokõi apajere. Tapichakuéra oparupigua oipuruite ko jereraha, ndahepýigui ha ndahasýigui oipuru hag̃ua, upéicha avei nombyaíri ñande rekoha ndoipurúigui mba'e omotĩmbóva. Karai héra Karl Drais, moheñoiha Alemañagua, omboypy apajerekõi 1817 jave. Mandu'apy Joajuha Jereraha Apajere térã rruéda niko peteĩ mba'e apu'a omýiva ojerévo. Yvypóra oipuru apajere ogueraha hag̃ua mba'ekuéra hi'ári ymaguareite guive, ko mba'e rupive ikatu ombohasy'ỹ hembiapo. Oipuru avei oho pya'eve hag̃ua ohosehápe, upévare jahecha apajere mba'yrumýipe ha heta mba'e jererahápe. Ikatu jajuhu apajere makinakuéra rehe, omomýivo ha omomba'apóvo ichupekuéra. Mandu'apy Joajuha Jereraha Among Us (he'iséva ore apytépe) ha'e peteĩ ta'angamýi ñembosarái heta ohugáva oñondive Internet rupive, pe aty Tetãvore Joapykuéra pegua héra InnerSloth omboypy ha omyasãi 2018 jave umi ñembosarái mba'e'okarupápe Android, iOS ha Windows. Ára 15 jasypakõi 2020 jave osẽ Nintendo Switch mba'e'okarupápe, amo 14 jasypakõi 2021 osẽ ramo Xbox One ha Xbox Series XS mba'erã. Ko ñembosaráipe jahuga va'erã heta ñande rapichándi, umi ohugáva oĩmba peteĩ mba'yrumýi yvágape ha omba'apo oñondive omboveve porã hag̃ua pe mba'yrumýi, upe aja ojuhu va'erã umíva ohundiséva pe mba'yrumýi ha mávapa ojukaséva chupekuéra. Mandu'apy Joajuha Sitio web oficial Ta'angamýi ñembosarái Ta'angamýi ñembosarái térã kombutadóra ñembosarái niko pe ikatúva jahuga mba'erechaha rupive, peteĩ kombutadórape, pumbyrýpe térã ñembosarái mba'e'okarupápe, ohugahápe peteĩ térã hetave tapicha oñombohováiva. Ta'angamýi ñembosarái niko arahasarã omombe'u techarã rupive tembiasa añetegua'ỹva oikohápe mba'e jahupyty va'erã. Mandu'apy Joajuha Ta'angamýi ñembosarái Punta del Este ha'e peteĩ táva guasu Uruguái retãme, tetãvore Maldonado-pe ojejuhúva, amo 5 km tetãvore tavusúgui. Ko távape oĩ 12 423 tapicha ary 2011 jave, hákatu oiko amove 450 000 tapicha arahaku jave, ko táva hína iporãitéva umi ohekávape yrembe'y. Mandu'apy Joaju Uruguái táva Tángo jeroky niko pe mokõiva ojeroky joajúvo, oñepyrũ ko jeroky oñembojehe'ávo atõi ha jeroky gáucho, Európa ha Áfrika pegua, amo ysyry La Plata rembe'ýpe, tuichaitépe umi tavaguasúpe Buenos Aires ha Montevideo, upépe guive oñemyasãi oparupi Yvy ape ári tuichakuépe. Umi mba'e jahecha meméva tángo jerokýpe hína pe mokõiva ojeroky oñoñañuãhápe, oguata ojerokývo ha ojapo sapy'a ouháicha pe jeroky. Mandu'apy Joajuha Jeroky Remolácha niko ka'avo karape hapo apu'a ha pytã, yvy guýpe oñemoña ha'ỹigui. Ja'u tembi'úpe ikatu ñamomimói térã ja'u ipyryva. Yvypóra oñemitỹ hembi'urã ha ojapo hag̃ua chugui eiratã. Joaju Ka'avo Tupãkuaaty niko pe oñemoarandúva Tupã rehe ha ohesa'ỹijóva Tupã reko. Kóva hína jeroviapy rembikuaaty avei, upéva he'ise ohesa'ỹijóva opa mba'e jerovia rehegua. Pe oñemoarandúva tupãkuaatýre oikuaaseve ijeroviapy rehegua térã omohesakãseve ichupe jeroviapy ambuéva rehegua, umíva ojehero "tupãkuaatyhára". Ára Mbytegua pukukuévo, ohesa'ỹijónte Hesu rape, hákatu ko'ágã ikatu ohesa'ỹijo jerovia oimeraẽva. Mandu'apy Joajuha Antônio Carlos Brasileiro de Almeida Jobim (Río de Janeiro; 25 jasyteĩ 1927 - Nueva York; 8 jasypakõi 1994), herakuãvéva ojeheróvo Tom Jobim ramo, ha'e akue peteĩ puraheiapohára, opurahéiva, mbaraka ha piáno ombopúva Pindoráma pegua. Ombopúva bossa nova, Pindoráma retãygua pupoty ha música clásica. Ojekuaa chupe ha'eha peteĩ umi omyasãivéva oparupi Pindoráma purahéi ha oĩha umi puraheiapohára tuichavéva saro'y XX pegua. Ha'e niko omoherakuã heta tetãme pe bossa nova, ha ombojehe'a jazz rehe ojapo hag̃ua purahéi pyahu amo arykuéra 1960 jave. Hembiapokue herakuãvéva hína «Garota de Ipanema», purahéi ohai Vinicius de Moraes, peteĩ umi purahéi Pindoráma megua ojekuaavéva. Mandu'apy Opurahéiva Pindoramagua Jazz ha'e pupoty ha purahéi mba'e oñepyrũva Tetãvore Joapykuéra retãme amo saro'y XIX paha jave. Jazz mba'epu porãre ñahendu oñembojehe'ávo Áfrika-Amérika pupoty Európa mba'e reheve. Tembipu ñahenduvéva jazz pupotýpe hína guatapu, saxofón, mbaraka, piáno, vatería ha váho. Ko pupoty oñembopu ouháicha, upéva he'ise pe ombopúva sapy'ánte ikatu oñepyrũ ombopu ha'eño oñeñanduháicha. Mandu'apy Joajuha Pólio (héra mbykymi oúva ñe'ẽnguégui poliomielitis) ha'e mba'asy poliovíru oguerúva ombyaikuaáva yvypóra ypykatu hajyguéva. Tuichaitépe umi ohasa'asýva ko mba'asýre ningo mitãnguéra, upévare hína oje'e hese ha'eha mitã mba'asy. Peteĩ tapicha hasy ramo, ikatúma oguerova ha ombohasy ambue yvypórape juruaysy rupive, hu'úrõ térã iñatĩárõ. Pólio katuete ombohasa'asy mitã'i ha mitãkuña'i orekóva 4 amo 15 ary, umi tetãme ndahakuitereíva ha ndaro'yietéva, tuichaitépe arahaku jave. Ko mba'asy niko pya'eite oñemyasãi, hákatu ojejoko porã vakúna rupive. Ivaírõ ko mba'asy, omboruru umi tajyapỹi yvypóra retépe, umíva omomba'apóva pujase'o karaku ha apytu'ũ, upéicha hete ijapa ha ikechẽ. Ivaietérõ, ikatu omboapa asy yvypóra rete térã oporojuka. Ára 24 jasypa ojegueromandu'a pólio ára. Mandu'apy Joajuha Mba'asy víru Eami ha'e peteĩ ta'angamýi Paraguái retãgui ojejapo 2022-pe ha omotenonde Paz Encina. Mba'eapohára Anel Picanerai Curia Chiquejno Etacoro Ducubaide Chiquenoi Basui Picanerai Etacore Lucas Etacori Guesa Picanerai Lazaro Dosapei Cutamijo Joajuha Ta'angamýi 2022 megua Ta'angamýi avañe'ẽme Alemáña ra'angamyikuéra Paraguái ra'angamyikuéra Argentína ra'angamyikuéra Hyãsia ra'angamyikuéra Tetãvore Joapykuéra ra'angamyikuéra Tetãnguéra Yvýi ra'angamyikuéra Kim Tae-hyung (koreañe’ẽme: 김태형; Seo-gu, 30 jasypakõime ary 1995 jave), ojeikuaa hetavéva ichupe V hero guýpe, ha’e peteĩ puraheihára, mba’eapohára, jerokyhára ha puraheiapohára ñembykoréaygua. Oĩ BTS ryepýpe, omba’apóva Big Hit Music rupive. Mandu'apy Tekove Ñemby Koreagua Karélia (epañañe’ẽme, Carelia​ térã Karelia) ha’e peteĩ tenda ojejuhúva Európa Kuarahysẽre, kareliokuéra retã, avakuéra oikova’ekue peteĩ áreape ko’ág̃a ojejuhúva Suómi ha Rrúsia mbytépe. Karelioñe’ẽme, Etóñañe’ẽme ha suomiñe’ẽme, Karélia héra Karjala (oñemoñe’ẽ "Kárjala"); rrusiañe’ẽme Карелия (Karélira) ha suesiañe’ẽme Karelen. Ymaguarépe, Karélia ha’eva’ekue Suésia pehẽngue. Ñe’ẽrapokuaaty Karélia réra ou ñe’ẽnguéra "karja" (tymba) ha "la" (ñe’ẽriregua ojeiporúva oñembohéra hag̃ua peteĩ «yvýpe») joajúgui. Mandu’apykuéra Hĩlándia Rrúsia Ñe'ẽryrupavẽ ningo tembiapokue ipukuitéva oguereko opaite tembikuaa ha marandu. Ñe'ẽryrupavẽme oĩ va'erã mba'ekuaa omombe'úva opamba'e yvypóra oikuaa. Py'ỹinte jahecha ko tembiapokue ojehaíva aranduka atýpe, oĩ katu pe ojejapóva internet-pe, Vikipetã techapyrãme. Ndahasýi jaheka hag̃ua ñe'ẽryrupavẽme pe jaikuaaséva, upépe oĩ mba'e oipytyvõva ñane arandupy ha omombe'úva ñane rembiapo ha rekoha rehegua. Ñe'ẽryrupavẽ ko'ágã guáicha jaikuaáva ou Ephraim Chambers rembiapokuégui, pe Cyclopaedia (1728) ha'e ohai ha oñemyasãi oparupi. Upe rire ou karai Denis Diderot ha umi ñe'ẽryrupavẽ haihára saro'y XVIII pegua, ojapose hikuái tembiapokue ojoguáva Cyclopaedia Chambers ojapo va'ekue, upéicha oiko upe aja pe tembiapokue tuichavéva Ára Mba'ekuaáva pukukuévo: pe Encyclopédie (1751-1772), ojapo haihára ha tembikuaatyhára aty Hyãsia pegua. Mandu'apy Joajuha Marandu Aranduka Amagasaki (尼崎市 Amagasaki-chi?) ha’e peteĩ táva ojetopáva Hyõgo huvichandápe, Hapõme. Oñemopu’ãva’ekue 1 jasyrundýme ary 1916-me, Ósaka ykére. Hi’área ohupyty 49,77 km² ha oguereko 460.091 tavaygua (2005). Mandu’apykuéra https://www.soumu.go.jp/main_content/000442938.pdf https://www.soumu.go.jp/main_content/000442937.xls Hapõ táva Sócrates (Gyresiañe'ẽme: Σωκράτης, Sōkrátēs; Alopece, Aténa, 470 Kirito mboyve - Aténa, 399 Kirito mboyve) ha'e akue peteĩ karai arandupykuaatýre oñemoarandúva Gyrésia Ymaguare pegua, ojehechakuaa chupe oĩha umi karai aranduvéva apytépe ko Yvy ape ári tuichakue. Ha'e niko Platõ mbo'ehára, pe hemimbo'e va'ekue Aristóteles, ko'ã mbohapy hína umi mba'etuichavéva Gyrésia arandupykuaatýpe. Ambue hemimbo'e herakuãva ningo Antístenes, Aristipo ha Esquines. Sócrates ndohechaukái tekorã térã tembikuaa heko peteĩva, ohechauka katu mba'éichapa jajokupyty porãve ñemongeta rupive ha mba'éichapa ikatu hesakãmba ñandéve ñañoñe'ẽjovakévo umi mba'e hasýva jaikuaa hag̃ua. Umi mba'e hasýva katu oñe'ẽva iñepyrũme ñande rekove oñondivepa rehegua, upéva he'ise oñe'ẽva hikuái jokuaikuaa rehegua. Hákatu oñemoaranduve ohóvo, ikatu jahecha oñe'ẽva tekopykatu rehegua, upéva he'ise "mba'éichapa jaikove". Such is the influence of Socrates that philosophers before him are called the Presocratic philosophers. Ndaipóri mba'e tee ohechaukáva Sócrates oheja jehaipy térã aranduka imbo'epy reheve. Ko'ágã jaikuaa Sócrates rekove rehegua umi hemimbo'e Platõ, Aristófanes ha Jenofonte ohejágui aranduka omombe'úva Sócrates ñeimo'ã. Platõ rembiapokuépe, pe ojeheróva "ñemongeta", ikatu jajuhu ko'ágã umi ñemombe'u ipukuvéva Sócrates rekove rehegua. Oĩramo jepe mba'e ne'ĩra jaikuaa hekove rehegua, ndaikatúigui jaikuaa pe oĩva Platõ rembiapokuépe ohechaukaite mba'éichapa Sócrates reko tee. Mandu'apy Joaju Tekove Gyrésia Ymaguare pegua Mabel Mercedes Pedrozo Cibils - momaranduhára, haihára ha tekomo’ãhára Paraguaigua. Heñóikuri táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 23 jasyporundy ary 1965-pe. Itúva herava’ekue Juan Ramón Pedrozo ha isýkatu Natalia Cibils de Pedrozo. Ñemoñare irundyha, po apytépe: Carlos, Amanda, Soledad, Mabel Mercedes ha Zully. Oñemoarandúkuri táva Paraguayýpe; oikékuri mitãmbo’ehao San José-pe ha mitãrusumbo’ehao Nuestra Señora de la Asunción-me. Upéi oike, oñemoarandu ha oiko chugui tekomo'ãhára Facultad de Derecho UNA-pe. Oĩjepékuri heta atýpe ha omopu’ãkuri Escritor róga, ary 2012-pe, heta tembiapo porã omotenondehaguépe. Oñepyrũkuri momaranduhárõ kuatihaipyre “La Tarde”-pe ha upéi omba’apóma kuatiahaipyre “Popular”-pe, itykéra Amanda Pedrozo ndive; upéicha avei, Escritor Rógape omba’apo Letty Tabarelli ndive. Mabel Pedrozo omanókuri táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 12 jasyrundy ary 2022-pe, orekórõguare 56 ary. Oñeme’ẽkuri chupe heta jehechakuaa ha jopói hembiapo porãitáre: Jopói “Amigos del Arte” (1984), Jopói “Roque Gaona” (2002), Jopói “Bienio” (2002-2004), jehechakuaa “Amigo Solidario del Idioma Guarani del Ateneo de Lengua y Cultura Guarani” (2016), ha “Mención de Honor - Premio Nacional de Literatura” (2021). Ohaíkuri heta aranduka, umíva apytépe: “Mujeres en el teléfono y otros cuentos” (1997, Amanda Pedrozo ndive), “Debajo de la cama” (2000), “Noche multiplicada” (2001), “Juego de sábanas” (2003), “Perversidad” (2006), “Las arrugas de la Virgen” (2010), “Los bultos: cuentos” (2012), “Hilván de lunas. Relatos desde la tierra originaria” (2017), “Almas en pena y otras historias” (2017), “Cuentos impuros” (2019), “Veladas teatrales en jopara”, (2021), “El niño encerrado” (2021) “La Virgen Carrillo” (2021). Joaju EPA Mandu’apykuéra MABEL PEDROZO, Ohai: David Galeano Olivera. Pedrozo, Mabel Crispín González Bordón oĩ ñoha’ãngára, mba’epu’apoha, ñe’ẽpapára Paraguaigua. Heñóikuri táva Kapiata, Tetãpehẽ Central, Paraguay Retãme; ára 18 jasyrundy ary 1947-pe. Oñemoarandúkuri itávape, Tetã Mbo’ehao Kapiatápe ha upéi oikóma chugui ñoha’ãngára ha, orekórõguare 22 ary, oiporavókuri ijeherorã “Floripón” ha ityke’ýra Martín González ndive, ojeheróva “Cariñito”, omoheñói hikuái amo ary 1965 rupi pukarã joyvy “Cariñito ha Floripón”, avei ojapókuri hikuái ñoha’ãnga aty Teatro Estudio Libre-pe oĩva Rudi Torga poguýpe. Ha’ekuéra ohapykuehókuri José Ka'i ha José L. Melgarejo-pe. Crispín González niko omendákuri kuñakarai Ester Maidana rehe ha iñemoñare ha’e Rubén Darío ha Crispín Rafael. Guarani ñe’ẽ rayhuhára ha myasãihára ndetuichapajepéva. Ityke’ýra Martín ndive omba’apókuri ñane retã tuichakue javeve, ojapohápe ñoha'ãnga ha pukarã. Omba’apojepékuri heta ñoha’ãngára ojekuaaitereíva ndive, umíva apytépe: Los Compadres, Máxima Lugo, José de Oliveira, Blanca Navarro, Carlitos Vera, José Olitte ha ambuéva. Avei ojapókuri puhoe, ipahaitépe oĩkuri Puhoe Pasión 98.1 táva Kapiatagua. Crispín González ojejapókuri heta jehechakuaa, umíva apytépe, oĩ upe ojapova’ekue ichupe Tavao Kapiata, omomba’eguasúva hembiapoita ñande reko rehehápe. Orekórõguare 74 ary ha haimete ohupytývo 55 ary omba’apohague, Crispín González Bordón omanókuri táva Kapiata, Paraguay Retãme; ára 21 jasyrundy ary 2021-pe. Joaju CRISPÍN GONZÁLEZ – RADIO PASÍON CARIÑITO HA FLORIPÓN CRISPÍN GONZÁLEZ – KAPIATA DIGITAL Mandu’apykuéra CRISPÍN GONZÁLEZ, Ohai: David Galeano Olivera. Ñe'ẽpapára Paraguáigua Ñoha'ãngahára Paraguaigua Mapucheñe'ẽ (Mapudungun) ñe'ẽ Ñembyamérika peguáva. Ha'e ñe'ẽ ypygua mbohapyha oñañe'evéva Chile ha Arahentina retãme. Oñe'ẽkuaáva: 260,000. Chile Amérika ñe'ẽnguéra tee Vikingokuéra niko umíva Ekandinávia pegua oiko va'ekue Yvate Európape, herakuãitéva hikuái oipurukuaa porãgui ygarusu mbarete ha oñorairõmemégui. Amoite saro'y VIII guive saro'y XI meve, oho hikuái Európape yga pukúpe ha ondyry tetãnguérare, oñorairõ ha ojapo hikuái hekoharã, tetãnguéra ko'ágã jahero Vyretáña Guasu, Alemáña, Hyãsia, Epáña, ha Itália. Oñe'ẽ hikuái pe ñe'ẽ yvatevogua ymaguare ha pe mombe'ugua'ukuaaty yvatevogua niko ijeroviapy tee, oĩ jepe hetaitéva oheja va'ekue ijeroviapy tee ha oguerovia Hesu rapére. Mandu'apy Vikingokuéra Doraemon(Hapõñe'ẽme: ドラえもん) niko peteĩ tekoha'ãngandy ta'angambyrýgui moha'angapyre ombopukáva Hapõ pegua Fujiko F. Fujio ojapo oñembohasa hag̃ua TV Asahi rupi, oñepyrũ 2005-pe. Mba'eapohára Mizuta Wasabi ojapo Doraemon (Hapõñe'ẽme: ドラえもん) Megumi Ōhara ojapo Nobita Nobi (Hapõñe'ẽme: 野比のび太) Yumi Kakazu ojapo Shizuka Minamoto (Hapõñe'ẽme: 源静香) Subaru Kimura ojapo Takeshi "Gian" Goda (Hapõñe'ẽme: 剛田武) Tomokazu Seki ojapo Suneo Honekawa (Hapõñe'ẽme: 骨川スネ夫) Mandu'apy Joaju Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Juan Antonio Lavalleja (1784-1853), milíko ha ojokuaikuaáva Uruguáipe. Lavalleja Jean-Jacques Rousseau (28 jasyporundy ary 1712 – 2 jasypoteĩ ary 1778) ha'e akue peteĩ karai arandu herakuãitéva oñe'ẽva Hyãsiañe'ẽme. Heñóikuri táva Ginebra, Suísa retãme ha akóinte he'i ijehe ha'eha Ginebra pegua. Rousseau oikova'ekue sa'ary XVIII - pe Ára Mba'ekuaáva aja . Iñeimo'ã ha hembiapokue tetã ñesãmbyhy rehegua omombarete pe Hyãsia Ñepu'ã ha oipytyvõ omoheñói hag̃ua tetãrayhu reko ha ñemoirũrape. Rousseau ha'e avei peteĩ purahéi apohára, ohaiva'ekue heta aranduka pupoty rembikuaaty rehegua . Rousseau ojapo Confesiones, peteĩ aranduka oñe'ẽva hekove rehegua, peteĩva umi peteĩha ko'ãichagua. Rousseau oguerovia yvypóra heñóiha imarangatu ha hembiapo vai'ỹre, ha oikoha pokarẽ ha ñembyasy umi mba'e ojehúva hekovépe ha ojehasáva avano'õme. Oguerovia avano'õ opa ramo, yvypóra ovy'áta ha ipotĩ jeýta. Mandu'apy Tekove Suísagua Go Ara (Jinju, Ñemby Koréa, 11 jasykõime 1990 jave), ojeikuaa hetavéva Ara réra guýpe, ha’e peteĩ kuña mba’eapohára ha techarãhára ñembykoreagua. Oñepyrũ hembiapo mba’eapoháraicha peteĩ sambyry tekochaukápe hérava Sharp #1. Omba’apo Artist Company ryepýpe. Mandu’apykuéra Tekove Yvyapykorea Mba’eapohára ñembykoreagua Kanako Urai (浦井 佳奈子 Urai Kanako?, Osaka, 26 jasyporundýpe 1981 jave) ha’e peteĩ ñorairõhára hapõygua, ko’ág̃a omba’apóva WWE g̃uarã, Asuka (アスカ) réra guýpe. Hérava’ekue ymaguare Kana (華名 Kana), oñepyrũ hembiapo ñorairõháraicha jasypoteĩme ary 2004 guive. Mandu’apykuéra https://www.imdb.com/name/nm7542723/ Tekove Hapõgua Kuñanguéra Asumiko Nakamura (中村 明日美子 Nakamura Asumiko?, Hapõ, 5 jasyteĩ 1979 jave) ha’e peteĩ kuña mánga apohára hapõygua. Epáñame oñemoherakuãva’ekue ha oñemoherakuã gueteri hembiapo. Mandu’apykuéra Tekove Hapõgua Keiya Nakami (中美 慶哉 Nakami Keiya?, Tochigi, 23 Jasyporundýpe 1991 jave) ha’e peteĩ mangapy ñembosaraihára hapõygua. Mandu’apykuéra Tekove Hapõgua Hernán Enrique Jiménez (Panama, 7 jasypópe ary 1983 jave), ojeikuaa hetavéva Makano réra guýpe, ha’e peteĩ puraheihára ha puraheiapohára panamagua ojapóva rregetõ. Mandu’apykuéra http://plena507.com/artistas/183-biografia-de-makano Tekove Panamagua Puraheihára Noriko Senge (千家典子, Tókio, 22 Jasypokõime ary 1988 jave) ha’e peteĩ kuña ojejuhúva Hapõ Mburuvihára ogaygua ryepýpe. Heñoihaguére Takamado ogaygua rajy mokõiháicha, oñeme’ẽ ichupe mburuvi herarã Nyoō térã Jyoō (女王 rréina). Mandu’apykuéra http://www.kunaicho.go.jp/e-about/history/history08.html Tekove Hapõgua Nakáma (hapõñe’ẽme: 仲間), ha’e peteĩ ñe’ẽ oúva Hapõ retãgui ojeiporúva oñehenói hag̃ua peteĩ angirũme, irũme, javevépe térã peteĩ jojápe. Mandu’apykuéra https://artsandculture.google.com/entity/nakama/g11cn9hwtrk Hapõ rembiasakue Jerry B. Long, Jr. (Pomóna, Kalifóryña, jasypo 11 ary 1969 jave), ojeikuaa hetavéva ichupe Kokane réra guýpe, ha’e peteĩ puraheihára opurahéiva rrap. Mandu’apykuéra https://www.discogs.com/artist/684334-Jerry-Long-Jr Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Puraheihára Kosuke Nakamura (hapõñe’ẽme: 中村航輔 Nakamura Kōsuke, Kíta, Tókio, Hapõ, 27 jasykõime ary 1995 jave), ha’e peteĩ mangapy ñembosaraihára hapõygua oñembosaráiva yvyrapãháraicha. Mandu’apykuéra https://www.jleague.jp/en/club/kashiwa/player/detail/1300080/ Tekove Hapõgua Nicolás Copérnico  (19 jasykõi 1473 – 24 jasypo 1543) ha'e akue peteĩ mbyjakuaahára poláko.  Tapichakuéra oikuaa Copérnico-pe umi iñeimo'ã rupi kuarahy ha ñande Yvy rehegua. Iñeimo'ã tenondeguáva ha'eva'ekue ñande Yvy ha'eha heliocéntrico (helios he'ise hína kuarahy). Hembiapokue he'i kuarahy oĩha kuarahy ypykatu mbytépe, ha umi yvóra ojere hese. Péva osẽkuri iñarandukápe, De revolutionibus orbium coelestium (Oñe'ẽva umi yvóra yvagagua jerekue rehe) pe ary omano haguépe. Copérnico heñóikuri ary 1473-pe táva Thorn (Toruń) Purúsia retãme, peteĩ tetã oñe'ẽvéva Alemañañe'ẽ ha oisãmbyhýva mburuvicha guasu Polóña ary 1466 guive. Ha'e va'ekue ñemuhára Niklas Koppernigk ha hembireko Barbara Koppernigk (heñóiva Barbara Watzenrode) memby. Iñe'ẽ tee ha'e Alemañañe'ẽ. Oñembo'e raẽ chupe Cracovia-pe ha upéi Itáliape, upépe omohu'ã iñemoarandu ñe'ẽngára ramo upe tupao katólikope. Avei oñemoarandu pohãnohára ramo oipytyvõ haguã hapichakuérape. Copérnico ohasa hetave hekove omba'apo ha ohesa'ỹijóvo Frauenburg távape (Frombork), Warmia-pe, omanohápe ary 1543 jave. Copérnico ha'e va'ekue peteĩva umi karai arandu tuichavéva hekove pukukue aja. Ha'e va'ekue pa'i, papapykuaahára, mbyjakuaahára, ñe'ẽngára, pohãnohára, sãmbyhyhára ha ñorairõhára. Opa ko'ã tembiapo aja, ha'e oñemoarandu mbyjakuaáre peteĩ arahasarã ramo. Hákatu, pe mba'ekuaarã heliocentrismo rehegua he'íva kuarahy, ñande Yvy rangue, oĩha kuarahy ypykatu mbytépe, ha'e peteĩva umi tembikuaaty ñeimo'ã tuichaitevéva tembiasápe, ha'ékuri pe omoñepyrũ mbyjakuaa javegua. Mandu'apy Tekove Poloñagua Kojói, hérava avei ka’ary (epañañe’ẽme, mate cocido) ha’e peteĩ jey’urã tee Ñemby Amérika retãnguéra rehegua: Arahentína, Paraguái, Pindoráma ha Uruguái. Kóva ojejapo oñembyakúvo y ha, opupu jave, oñemoĩ ipype ka’a (Ilex paraguariensis), upévagui osẽ peteĩ tykue hyakuã porãva, isa’y hovyũ satĩva ha ijiro kangýva. Mandu’apykuéra Jey'urã Lorenzo Acquaviva (Itália, 12 jasypateĩme ary 1968 jave) ha’e peteĩ mba’eapohára, haihára ha ñoha’ãngao sãmbyhára italiaygua. Mandu’apykuéra Tekove Italiagua Fernanda Pivano (18 jasypokõi ary 1917 – 18 jasypoapy ary 2009) ha’eva’ekue peteĩ haihára, ñe’ẽasahára ha kaguaihára italiaygua. Tekovehai Heñoiva’ekue Hénova tavusúpe, tuichavévo ohova’ekue Torínope hogayguakuéra ndive. Ary 1941 jave, omboty imbo’esyry ha ojapo peteĩ hechaukapyrã oñe’ẽva Moby Dick rembiasagua’úre, Herman Melville rembiapokue. Ary 1943 jave, Einaudi omoherakuã iñe’ẽasa peteĩha, Spoon River Anthology pehẽngue, ñe’ẽpotyhára Edgar Lee Masters rembiapokue. Ary 1948 jave, Pivano oñemoangirũ Ernest Hemingway ndive, ha oñepyrũ omba’apo oñondive. Mandu’apykuéra Tekove Italiagua Kundy (rrusiañe’ẽme: Кунды) ha’e peteĩ táva okaragua ojejuhúva Rrúsia Joaty ryepýpe. Kundy távape oiko 815 tavaygua (2010 jave). Kuma ha Kara ha’e umi táva hi’ag̃uivéva. Mandu’apykuéra Rrusia táva Aigua (epañañe’ẽme: Aiguá) ha’e peteĩ tavaguasu oĩva Tetãvore Maldonado ryepýpe, Uruguáipe. Aigua oreko 2.470 tavaygua (ñemoaguĩ). Mandu’apykuéra Uruguái táva Franklin Delano Roosevelt (30 jasyteĩ 1882 - 12 jasyrundy 1945) ha'e akue Tetãvore Joapykuéra mburuvicha 32ha ary 1933 omano meve 1945 jave. Omba'apo 12 ary tetã ruvicha ramo, omanókuri oñepyrũ riremi pe jey irundyha, upéicha kóva hína pe hi'areve omba'apóva Tetãvore Joapykuéra rendota ramo. Omano rire, osẽ pe kuatia 22ha omyatyrõva Léi guasu he'íva mbovy árapa ikatu oiko peteĩ tapicha tetã ruvicha ramo. Oiko mboyve chugui mburuvicha, ha'ékuri tetãvore Nueva York sãmbyhyhára 1929 guive 1932 peve. Joajuha Tendota Tetãvore Joapykuéra pegua Taipéi (chinañe’ẽ aranduymaguápe, 臺北市 térã 台北市; Táiběi Shì) ha’e Taiuã tavusu ary 1949 guive ha itavaguasu oguerekovéva tavaygua. Oĩme Ypa’ũ Taiuã yvate gotyo, tavaguasu Taipéi oguerekova’ekue 2.619.920 tavaygua ary 2009 jave (ñemoag̃ui). Mandu’apykuéra Taiuã Mariano Celso Pedrozo Leguizamón (1908-2004), pa’íramo, ñe’ẽpapára ha mbo’ehára Paraguaigua. Mariano Celso Pedrozo Leguizamón niko heñoiva’ekue Táva Paraguaýpe, Paraguay Retãme; ára 2 jasypoteĩ ary 1908-pe. Itúva ha’eva'ekue mbo’ehára Hermenegildo Pedrozo ha isýkatu kuñakarai Anselma Leguizamón. Ha’éngo okakuaákuri isy távape, ha’éva Itaugua. Táva Itauguápe avei oikékuri mitãmbo'ehaópe. Upégui Mariano Celso Pedrozo ohasa mitãrusumbo'ehao hérava Seminario Conciliar, oĩva Táva Paraguaýpe. Upe rire ohókuri Táva Roma, Italia Retãme ha upépe oiko Tembikuaajára Arandupykuaápe. Oiko ichugui pa’i ary 1933-pe. Universidad Pontificia Gregoriana héra pe mbo’ehaovusu ha’e oñemoaranduhaguépe. Upevarã isy ohepyme’ẽkuri peteĩ óga oguerekóva Itauguápe. Pa’íramo Mariano Celso Pedrozo omotenondejepe heta tupão táva Paraguaýpe, avei táva Ka’akupépe ha ipahápe Tupão Táva Itauguapegua. Omopu’ãjepékuri heta mitãmbo’ehao ha mitãrusumbo’ehao. Avei omopu’ãkuri Tupão Mba’erenda Itaguaupegua. Ha’éngo oikuaapypukúkuri ñane tavarandu ha ñane ñe’ẽ Guarani. Ojapókuri heta tembikuaareka tavarandu ha Guarani ñe’ẽ rehegua. Ha’éngo ñe’ẽpapára ha mbo’ehára avei. Mariano Celso Pedrozo rembiapoita apytépe jajuhugua pe Ñembo'eguasu Guaraníme omboherava’ekue “Ñe'ã tovayva”. Upéicha avei ohaiva’ekue peteĩ ñe'êpotyryru hérava “Mburukuja”. Avei ohai aranduka hérava "Pyambu karai" (1982), “Epítome de la Etimología del Idioma Guarani” (1985), “Génesis del Idioma Guarani” (1988), “Cuatro eras de la historia de Itaugua” (1994), ha “La Religiosidad Popular Paraguaya y la Identidad Nacional” (2002). Hetave apytépe, ohaijepékuri ko'ã ñe'ẽpoty Guaraníme: "Tupão Humaita taperekue", "Kurusu legua", "Chochĩ", "Kuarahy resẽ”, "Pa'i", ha "Che pandorga". Pa’iruvicha Mariano Celso Pedrozo Leguizamón omanókuri Táva Itauguápe, ára 17 jasypoapy ary 2004-pe, oguerekórõguare 96 ary. Mandu'apy MARIANO CELSO PEDROZO. Ohai: David Galeano Olivera. Joaju TUPASY DEL ROSARIO – YOUTUBE Tekove Paraguaigua Ñe'ẽpapára Paraguáigua Google Ñe'ẽ Mbohasaha (ingleñe'ẽ guive Google Translate) ha'e peteĩ ñe'ẽ mbohasaha omba'apo ijeheguíva heta ñe'ẽme, omoheñóiva ha ome'ẽva Google, ombohasa hag̃ua araitépe jehaipyre, ñe'ẽ, ta'ãnga térã ta'ãngamýi peteĩ ñe'ẽgui ambuépe. Google Translate oguereko katupyry ombohasávo 133 ñe'ẽme, ko ypykatu omba'apo ojehepyme'ẽ'ỹre ha ojeporu ára ha ára hetave 200 sua tapicha. Avei oĩ peteĩ jepysokue Google Chrome kundahárape g̃uarã; Jasykõi ary 2010 jave, Google Translate oñembojoaju Google Chrome kundahára heseguaitépe ombohasa hag̃ua ijeheguiete pe ñanduti kuatiarogue ojehecháva. Ko tembiporu oreko katupyry ombohasávo jehaipyre araitépe oiporúvo pumbyry ra'anga'oha, mba'e poravorã "Javetegua" rupive. Oñemoporãve ha oñemopya'eve hag̃ua oĩ pe tembiporu'i techarãme ha ta'angamýipe ombohasáva ñe'ẽ hi'araitépe. Mandu'apy Google Ñe'ẽkuaaty Kimiko Furuyama (古山 貴実子 Furuyama Kimiko?, Tokuchíma, jasyteĩ 27, ary 1979), ojeikuaa hetavéva Kimiko Koyama guýpe (こやま きみこ Koyama Kimiko), ha’e peteĩ puraheihára ha ñe’ẽsẽ mba’eapohára hapõgua. Mandu’apykuéra Tekove Hapõgua Girala Yampey (1923-2018) niko haihára Guarani. Girala Yampey mombyry herakuãva, heñoiva’ekue ára 11 jasypoteĩ ary 1923-pe, Táva Ky'ỹindy, Tetãpehẽ Paraguari, Paraguay Retãme ha oikóva Táva Taragui, Argentina Retãme, ary 1947 guive. Girala Yampey niko Guarani ñe'ẽ ha reko rayhuhára añetete, are guivéma ohaíva heta aranduka omombe'uhápe umi mba'e porãita oguerekóva Ñande Ypykue Guarani. Tembiapokue: “Ko'ẽju rekávo” (1986); “Poemas de mi otoño” (1991); “Sobre mitos y leyendas Guaraníes” (1991); “Rumores de la selva” (1995); “El gaucho Lega - Un mito correntino” (1995) y “Los flautines del sol” (2012), “GUÍA DE LA LITERATURA PARAGUAYA” (2016). Pe jehechakuaa Ateneo omog̃uahẽkuri Girala Yampey-pe ohechakuaávo chupe hembiapoita Guarani ñe’ẽ ha reko rayhupápe (2017). Girala Yampey omanókuri Táva Taragui, Argentina Retãme; ára 24 jasyteĩ ary 2018-pe, oguerekórõguare 94 ary. Mandu'apy GIRALA YAMPEY. Ohai: David Galeano Olivera. Ñe'ẽpapára Paraguáigua Ñe'ẽpapára Argentinagua Feriel Boushaki (Arhel, Arhélia; 11 jasypo ary 1986-pe), ha'e peteĩ artista contemporáneo argelino especializado artes plásticas, representación, jeroky, actuación, escenografía ha instalación-pe. Mbo’ehaovusu Boushaki heñóikuri ary 1986-pe táva Argel-pe, ha omohu'â rire iñemoarandu tenondegua Argelia retâme oho Hyãsia retâme. Upéi oñemoarandúkuri arte-pe École nationale supérieure d'arts de Paris-Cergy (ENSAPC)-pe ha upégui ohupyty Diplôme Nacional de Artes Plásticos (DNAP) ary 2010-pe peteî mención honorable jurado-gui. Ary 2011-pe, ohupyty peteĩ mbo’esyry oñembokatupyryvéva peteĩ intercambio ryepýpe Arte/Acción departamento ryepýpe oĩva Haute École d’Art et de Design (HEAD) Ginebra-pe, Suiza-pe. Upéi omotenonde iñemoarandu yvateve ENSAPC-pe ha ary 2012-pe ohupyty Diplôme nacional supérieur d'expression plastique (DNSEP) omoneîvo vy'apavê jurado-pe. Boushaki upéi oñepyrü ciclo de investigación ary 2015 ha 2016 jave estructura Laboratorio Fricciones especializada música, artes visuales, escenografía, temas de representación ha forma de concierto, ha péva Abadía Royaumont korapy ryepýpe región Viarmes-pe. Upéi omoirũ peteĩ ñembokatupyry mokõi arýpe ary 2018 ha 2019 mbytépe jeroky ha arquitecto paisajista rehegua École nationale supérieure de paysage de Versailles (ENSP)-pe. Upéi oike Universidad de París 8 Vincennes-Saint-Denis campus-pe, ary 2020 guive 2021 peve ohupyty haguã Diploma Interuniversitario Artec (DIU), Yves Citton ha Grégory Chatonsky poguýpe. Carrera rehegua Ko artista opractica actuación ha instalación, ha'e avei interprete jeroky ha actuación-pe. Umi producción ojapóva ombohovái umi tema colectivo, desplazamiento ha identidad rehegua. Omohenda ha oparticipa umi proyecto de investigación-pe. Boushaki rembiapo artístico jeroky ha jerokyhára ramo oñepyrũ ary 2010-pe upe aty Viceversa rehegua oipytyvõvo Ji Sook Bang ndive Centro Pompidou-pe opytáva París-pe. Ary 2013-pe ombosako’i presentación hérava Ma Visite Guidée omba’apóva Xavier Le Roy ha Fréderic Seguette ndive Théâtre de la Cité internacionale opytáva París-pe, ha avei opresenta ñoha’anga hérava Mordre la Poussière omba’apóva Grand Magasin ndive upe estructura-pe voi rehegua. Les jeux Chorégraphiques oñembosako’iva’ekue ary 2014-pe opresenta ko artista argelino omba’apóva Laurent Pichaud ha Rémi Héritier ndive Théâtre de la Cité internacional-pe. Oiko rire peteî residencia creativa ary 2015 ha 2016 mbytépe umi yvyty Corea del Sur-pe, ipractica oñemoakãrapu'ã especial atención orekóva umi noción costumbre ha paisaje, mokõi elemento ijerére oñembyaty civilización. Ary 2016-pe ojapo pe presentación hérava Carte blanche omba’apóva Tino Sehgal ndive Palacio de Tokio-pe opytáva París-pe. Ary 2018-pe ojehecha Boushaki opresenta pe pieza artística hérava Herman Diephuis, Plus ou moins 20 pour commencer ryepýpe, 20ha Festival Artdanthé oñembosako’íva Théâtre de Vanves-pe. Mandu'a Joaju Página web oficial rehegua Perfil rehegua LinkedIn-pe Perfil rehegua Les Archives du spectacle-pe Perfil rehegua CNAP-pe Perfil rehegua Youtube-pe Perfil rehegua VIMEO-pe Tembiapoporã Tekove Arhéliagua Ñemu sãso niko ojeheroháicha umi ovendéva ha ojoguáva oiporavóvo mbovýpa mba'ekuéra repykue ha tetã rekuái nohekome'ẽi hese, upéicha ojapo hikuái pe kuave'ẽ ha jerure rekorã rupive. Ikatu jahecha pe ñemu sãso peteĩ ñeimo'ã omomba'apo hag̃ua avano'õ ramo, peteĩ tekorã avano'õ ojapo oho hag̃ua hese ramo térã peteĩ virurekokuaa rechaukarã he'íva mba'éichapa oñemu umi ovendéva ha umi ojoguáva. Mandu'apy Virurekokuaa Peteĩ ndakimakúra (hapõñe’ẽme: 抱き枕, dakimakura; oñemoñe’ẽasárõ avañe’ẽme: «aramboha ñeañua hag̃ua») ha’e peteĩ aramboha puku hapõgua. Kuarahyreiképe, ñe’ẽ "ndakimakúra" ojeiporu oñembohéra hag̃ua umi aramboha ha’ãngáva. Mandu’apykuéra Hapõ rembiasakue Boushaki (árabe ñe’ẽ: بوسحاقي) ikatu oñe’ẽ: Feriel Boushaki - Kuñakarai argelina artista Toufik Boushaki - Académico argelino rehegua Kinoko Nasu (奈須 きのこ, Nasu Kinoko, kuimba’e, 28 jasypateĩ ary 1973) ha’e peteĩ apohára hapõgua, ojeikuaa hetavéva ichupe ohaihaguére tembiasagua’u vevúi hérava The Garden of Sinners (avañe’ẽme: Angaipavorakuéra yvotyrokái). Oñehekombo’e Hósei Mbo’ehaovusúpe, mbo’esyry tembikuaaty yvypóra ryepýpe. Mandu’apykuéra Tekove Hapõgua Hósei Mbo’ehaovusu (Hosei University (法政大学 Hōsei daigaku?) ha’e peteĩ tenda ñehekombo’egua hapõgua. Hopyta ojetopa Tókio, Hapõme, oñepyrũ ary 1880 jave, Tōkyō Hōgakusha (東京法学社) réra guýpe. Mandu’apykuéra Hapõ Ta'ỹi hína ka'avo ha'ỹiva pehẽngue ikatúva omoheñói ka'avo ipyahúva. Ka'avo ra'ỹi niko opaichagua, oĩ ka'avo ha'ỹi hetáva ha oĩ ipeteĩvante, py'ỹinte imichĩ ha hatã, oĩ jepe umi ituicháva. Ka'avo ra'ỹime oĩ ka'avo pyahu rembi'urã, y ha yvy porã reheve ikatu okakuaa. Jepínte jajuhu ka'avo ra'ỹi yva ryepýpe, ha oĩ ka'avo ra'ỹi yvypóra ho'úva (avati mirĩ, arro, sóha, manduvi ha avati techapyrãme). Joajuha Ka'avo Apytu'ũ ningo yvypóra ha mymba rete pehẽngue oñandúva mba'ekuéra, kóva hína ypykatu hajyguéva pehẽngue ituichavéva. Umi mymba ijatukupe kangue rysýiva apytu'ũ oĩ hína iñakãme ha upe rupi oñandukuaa hikuái mba'épa ojehu ijehe, apytu'ũme oguahẽ pe jahecháva, ñahendúva, ñahetũva ha ñañandúva ha osẽ chugui pe ombohováiva umi temiandúpe. Yvypóra apytu'ũ oisãmbyhy avei ñe'ẽ ha ñemongeta, oipytyvõ avei ojepy'amongeta ha oñeimo'ã hag̃ua, upévare ñañe'ẽvo mba'éichapa peteĩ tapicha ojepy'amongeta rehegua, mba'éichapa hemimo'ã ha oñemoarandu rehegua, ñañe'ẽ ningo apytu'ũ rembiapo rehegua. Mandu'apy Joajuha Tete Aleksandr Serguéyevich Pushkin(Moscú, 6 jasypoteĩ 1799-San Petersburgo, 10 jasykõi 1837) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára ha tembiasagua'u apohára Rrúsia pegua, pe omboypýva Rrúsia ñe'ẽporãhaipyre javeguaite. Herakuãite oipurúgui hembiapokuépe pe ñe'ẽ oñe'ẽháicha hapichakuéra, noipuruséi pe ñe'ẽ ymaguare oĩva aranduka añónte. Jepive oiko iñe'ẽpotýgui purahéi herakuãva. Heta umi omomba'e hembiapokue ha ombohesegua chugui, techapyrãme Dostoyevski, Gógol, Tiútchev ha Tolstói, oipytyvõ avei umi puraheiapohára Rrúsia pegua Chaikovski ha Músorgski hembiapokuépe. Joajuha Ñe'ẽpapára Rrúsiagua Arapaho (oúva epañañe’ẽgui alfajor ha kóva araviañe’ẽgui al-hasú, «oñemyenyhẽjeýva») ha’e peteĩ tembi’uarigua he’ẽ asukáva, oñemoherakuãva’ekue Amérikape Kolõ ára jave. Mandu’apykuéra Tembi'u arigua Mahe’ẽ Ysyry Angara (rrusiañe’ẽme: Ангара) ha’e peteĩ ysyry ojejuhúva Rrúsia asiagua térã Sivériape, heñóiva ypa Vaikálype. Mandu’apykuéra Ysyry Ásia pegua Ypa Vaikály (rrusiañe’ẽme: Озеро Байкал; Ózero Baikal) ha’e peteĩ ypa ojejuhúva Sivéria ñemby gotyópe, Rrúsia. Mandu’apykuéra Rrúsia Ypa Katána (hapõñe’ẽme: かたな, katana) ha’e peteĩ kysepuku hapõgua ojeikuaa hetavéva samuraikuéra oiporuhaguére. Ipuku, ikarapã ha oguereko peteĩ taimbe añónte. Mandu’apykuéra Hapõ Mboka Karamandúka térã karamandúnga (epañañe’ẽme, caramanduca térã caramandunga) ha’e peteĩ tembi’u oje’úva Perúpe, ojoguáva mbujapépe, ojeikuaa hetavéva Líma tavaguasu ryepýpe. Mandu’apykuéra Tembi'u Perũ Yvoty réra (Der Name der Rose, alemañañe’ẽme) ha’e peteĩ ta’ãngamýi ojejapóva Itália, Fyãsia ha Alemáña joajúpe, oisãmbyhýva Jean-Jacques Annaud ha oñembohopytáva tembiasagua’u herajojávape, ohaiva’ekue Umberto Eco ha oñembojekuaáva ary 1980 jave. Mandu’apykuera Ta'angamýi Toríno (epañañe’ẽme: Turín, piamonteñe’ẽme: Turin, italiañe’ẽme: Torino) ha’e peteĩ tavaguasu italiagua, Piamónte tavusu. Ojejuhúva Ysyry Po asúa gotyo. Toríno oguereko 911 823 tavaygua (ñemoag̃ui), ha hi’área ohupyty 130 sp². Mandu’apykuera Itália táva Piamónte (epañañe’ẽme: Piamonte, piamonteñe’ẽme: Piemont, italiañe’ẽme: Piemonte) ha’e peteĩ mokõipa yvytendágui omoha’ãngáva Tavakuairetã Itália. Itavusu ha itavaguasu oguerekovéva tavaygua ha’e Toríno. Mandu’apykuéra Itália José María López Sanfeliu (Figuéra, Heróna, 3 jasyrundy, ary 1952), ojeikuaa hetavéva ichupe Kiko Veneno réra guýpe, ha’e peteĩ pupotyhára epañagua. Mandu’apykuéra Tekove Españagua HEC Paris (HEC School of Management ingleñe'ẽme) ha'e hína peteĩ mbo'ehaovusu oĩva táva Parĩ, Hyãsia. Oreko amo 6000 temimbo'ekuéra ha ñemoaranduhára. Heta kuatiañe'ẽ herakuã ha ambuéva he'i mbo'ehaorusu HEC ha'e mbo'ehaorusu porãvéva opa Yvýgui.. Mandu'apy Joaju Joaju HEC Paris Mbo'ehaorusu Parĩ Ambere italiagua (Podarcis sicula) ha’e peteĩ mymba otyryrýva ipira’apéva, oikóva Vóña, Koroásia, Fyãsia, Itália, Sérevia, Elovéña ha Suísa ryepýpe. Mandu’apykuéra Otyryrýva Piraju (Salminus brasiliensis), hérava avei "dorado", "damita" térã "river tiger" (jaguareterusu ysyrygua), ha’e peteĩ pira tuicháva oikóva ysyrykuéra Parana, Paraguái, Uruguái, Chapáre ha Mamorépe. Héra ypy Piraju réra ou ñe’ẽnguéra "pira" ha "say’ju" joajúgui. Mandu’apykuéra Pira Ysyry Mamore (epañañe’ẽme: río Mamoré) ha’e peteĩ ysyry Volívia ha Pindoramagua. Mandu’apykuéra Ysyry Pira’ape (epañañe’ẽme: escama) ha’e peteĩ mba’e pererĩ hatãva osẽva peteĩ mymba pirégui, oñepytyvõ hag̃ua. Oĩ opaichagua pira’ape, oñembojuavy ha’ãngáre ha mymbáre. Mymbakuéra oytáva Pirakuéra pira’ape oñembojuavy mymbakuéra otyryrývagui ipira’ape ikangyvehaguére. Mymbakuéra otyryrýva Opaichagua pira’ape ojejuhu mymbakuéra otyryrývare, ikatu tuicha térã tuichave. Mymbakuéra ovevéva Mymbakuéra ovevéva ipira’ape ipysãme. Mymbakuéra okambúva Mymbakuéra okambúva atýgui, sa’i ipira’ape. Uvei, oĩ angujakuéra ipira’apéva. Mandu’apykuéra Luis XIV (Hyãsiañe'ẽme: Louis XIV), ojehero chupe «Karai Kuarahy» (le Roi Soleil) térã Luis pe Tuicháva (Saint-Germain-en-Laye, Hyãsia, 5 jasyporundy ary 1638-Versalles, Hyãsia, 1 jasyporundy ary 1715), ha'e akue Hyãsia ha Navárra mburuvichavete ára 14 jasypo 1643 guive omano meve orekóvo 76 ary, oisãmbyhy hetãre 72 ary pukukue. Kóva niko pe mburuvichavete ipukuvéva oisãmbyhy Európape, ha'e ogueraha hetã tavusu Versalles-pe ha upépe omopu'ã tetã rekuái mbaretéva ijerére, upévare ko'ágã ojehecha chupe peteĩ tembiecharã ramo umíva peteĩme oporokuái pavẽvape guarã. Luis XIV ha'e Luis XIII ta'ýra peteĩha, ha oiko Luis XIII rekoviarã mburuvichavete ramo, kuñakarai Ána Áuteria pegua memby (Felipe III rajy). Ombotuicha ha omyasãi Hyãsia pu'aka Európa tuichakuére oñorairõvo mbohapy jey: pe Olánda ha Hyãsia ñorairõ, pe Porundy Ary Ñorairõ ha pe Epáña mburuvicha ñemyengovia ñorairõ. Mandu'apy Tekove Hyãsiagua Guarapuáva ha’e peteĩ tetãvore Paranagua. Héra ou tupi ñembyguañe’ẽgui ha he’ise "aguara guasu ryapu renda" (gûará, aguara guasu + pu, tyapu + aba, tenda). Mandu’apykuéra Pindoráma táva Kurugua térã kuruguay (Sicana odorifera) ha’e peteĩ yva heñóiva Arahentína, Volívia, Paraguái ha Pindorámape. Mandu’apykuéra Yva Pigárago guasu térã Steller pigárago (Haliaeetus pelagicus) ha’e peteĩ guyra oikóva Koréa, Hapõ, ha yvate Chínape; ha Rrúsia Paraguasu py’aguapy yrembe’ýre. Mandu’apykuéra Guyra Ysyry Ekúku (epañañe’ẽme: río Ekuku térã río Ecuco) ha’e peteĩ ysyry michĩ ojejuhúva Ginéa Ekuatoryguápe. Opyta Púnta Ngoko ñemby gotyo ha Ysyry Viadive yvatekuarahysẽ gotyo. Ko ysyry ojeikuaa avei hetave rérare (ysyry Kugu o ysyry Ekuko). Mandu’apykuéra Ysyry Áfrika pegua Ysyry Keguái térã Keguái Guasu (epañañe’ẽme: río Queguay térã Queguay Grande) ha’e peteĩ ysyry uruguáigua, ojejuhúva tetãvore Paisandúpe. Ysyry Keguái réra ou "keguay" ñe’ẽgui (avañe’ẽ), oñembohasáva epañañe’ẽme ha ipuháicha oñembohasajey avañe’ẽme. Mandu’apykuéra Ysyry Pirakeguái (Austrolebias queguay), ha’e peteĩ pira arygua oikóva ysyry Keguáipe, Paisandu tetãvorépe, Uruguái. Ojejuhúhaguére ysyry Keguáipe, Wilson Sebastián Serra Alanis ha Marcelo Loureiro Barrella omoherava’ekue ko pirápe upéicha, ary 2018 jave. Mandu’apykuéra Pira Tamandua ha’e peteĩ mymba jueheguaty, ojeikuaáva tamandua térã kaguare réra guýpe. Ko’ã mymba oiko Méhiko, Mbyteamérika ha Ñembyamérikape. Jueheguakuéra Tamandua mexicana. Tamandua tetradactyla. Mandu’apykuéra Mymba Tamandua Tamandua mehikogua térã tamandua yvategua (Tamandua mexicana) ha’e peteĩ mymba okambúva tamandua jueheguaty rehegua. Oiko Méhiko, Mbyteamérika, Kolómbia, Ekuatory ha Venesuéla ka’aguýre. Mandu’apykuéra Mymba Tamandua Táva Panama (Karaiñe'ẽme: Ciudad de Panamá) ha'e Tavakuairetã Panama itavusu. Oiko ko távape 880 691 tapicha ha 2 011 780 oiko umi távape ijerére. Ojejuhu parapyte Panama megua rembe'ýpe, paraguasu Py'aguapýpe, kuarahyresẽ ngotyo pe yrape Panama ñesẽhágui. Mandu'apy Panama táva Pati (Luciopimelodus pati) ha’e peteĩ pira juehegua iñambotáva, isa’y hũngýva ha iñakãguasúva oikóva Ñembyamérika y he’ẽme. Mandu’apykuéra Pira Yrape Panama (Karaiñe'ẽme: canal de Panamá) ha'e peteĩ yrape ombojoajúva para Karíve ha paraguasu Py'aguapy. Ojejuhu pe yvyjyva Panama vore ipo'ivévape (82 km). Ko yrape omba'apo upéicha: heta y mba'yru (esclusa oje'eháicha karaiñe'ẽme) ohupi ygakuéra oguahẽ meve ypa Gatún rendápe, peteĩ ypa ojejapo ani hag̃ua ojejo'ove yvy ha ita ojejapo hag̃ua yrape ipukuitereíva, ko ypa oiko hína 27.5 metro yguasu ári, ha upéi oguejy jey ygakuéra y mba'yrúpe oguahẽ hag̃ua paraguasúpe, 8 térã 10 aravo hi'are ohasapa hag̃ua. Ojejapopa mboyve ko yrape, umi yga ohasase paraguasu Py'aguapy ha Atlántiko rupive oho va'erã ypo'i Magallanes pegua rendápe, amoite Chíle ha Arhentína vore ñembyiteguápe. Ojejapopa guive ára 15 jasypoapy 1914, ko yrape tuicha oipytyvõ ombopya'e hag̃ua mba'ekuéra jegueraha y rupi, upéicha ipya'eve oñemu hag̃ua ojeipurúvo ygakuéra ohasa hag̃ua umi mokõi paraguasu rupive (Atlántiko ha paraguasu Py'aguapy), Ary 2012 jave, Tetãvore Joapykuéra, Chína Tetarã Retã, Chíle, Hapõ ha Ñemby Koréa umi tetã oipuruvéva ko yrape. Oñemoporã ha oñembotuicha ary 2016 jave, 10 ary pukukuévo oñemba'apo hese oñemoporãmba hag̃ua. Mandu'apy Joajuha Panama Paraguasu Atlántiko Paraguasu Py'aguapy Yakã Tamandua (epañañe’ẽme: arroyo Tamanduá) ha’e peteĩ yakã Tetãvore Artigas rehegua, Uruguáipe. Mandu’apykuéra Yakã Puranda ha’eva’ekue peteĩ tavaguasu opytava’ekue Araságuape (Arzawa), Anatólia kuarahyreikére. Mandu’apykuéra Tembiasakue Araságua (Arzawa, ymagare Arzawiya) ha’eva’ekue peteĩ tavetã ha yvytenda Anatólia kuarahyreikegua suary II K.m. jave. Mandu’apykuéra Tembiasakue Paraguana mbopi iñambotáva térã Paraguana mbopi añónte (Pteronotus paraguanensis), ha’e peteĩ mbopi oikóva Paraguana itakuakuérape, Venesuéla retãme. Mandu’apykuéra Okambúva Ko Itakura (板倉 滉 Itakura Ko?, Kanagágua, 27 jasyteĩ ary 1997) ha’e peteĩ mangapy ñembosaraihára hapõygua oñembosaráiva Alemáñame. Mandu’apykuéra Tekove Hapõgua Kíta (北区 Kita-ku?) ha’e peteĩ tenda Tókiope, Hapõ. Avei oñembohero ichupe "Kíta tavaguasu". 1965 jave, oguerekova’ekue 452.064 tavaygua, peteĩ áreape ohupytýva 20,59 sp². Oñemopu’ãva’ekue ary 1947 jave ha héra he’ise "yvate", oĩhaguére upe gotyo. Mandu’apykuéra Hapõ Ysyry Arakagua (荒川, Ara-kawa) ha’e peteĩ ysyry hapõgua Kánto yvytendápe. Mandu’apykuéra Hapõ ysyrykuéra Mitáka (三鷹市 Mitaka-shi?) ha’e peteĩ tavaguasu ojejuhúva Hapõme oñemopu’ãva’ekue jasypateĩme, ára 3 ary 1950. 2003 jave, oguerekova’ekue 175 995 tavaygua. Mandu’apykuéra Hapõ Hapõ tavaguasu Tirána (aravañañe’ẽme: Tiranë) ha’e Araváña tavusu ha itavaguasu oguerekovéva tavaygua. Mandu’apykuéra Araváña Uno Nishimura (西村 うの, Nishimura Uno, jasyapy 28, 1975, Kaguasáki, Hapõ), ojeikuaavéva Uno Kanda (神田 うの, Kanda Uno) réra guýpe, ha’e peteĩ kuña mba’eapohára, techarãhára ha aoapohára hapõgua. Mandu’apykuéra Ñoha'ãngahára Hapõgua Aoapohára Hapõgua Pánda térã pánda guasu (Ailuropoda melanoleuca) ha’e peteĩ mymba okambúva ho’úva so’o, heñóiva Chína mbytépe. Ary 2017 jave, oñemoag̃ui oĩhague mokõisu pánda arapýpe. Mandu’apykuéra Okambúva Chína mymbakuéra Kúoka (Setonix brachyurus) ha’e peteĩ mymba okambúva ojejuhúva juehepehẽ Macropodidae ryepýpe, jueheguaty Setonix rehegua oikova Autaráliape. Mandu’apykuéra Okambúva Autarália mymbakuéra Huã VI (héra tee: João María José Francisco Xavier de Paula Luís António Domingos Rafael de Bragança; Lisboa, 13 jasypokõi de 1767 — Lisboa, 10 Marzo 1826), oñembohérava "O Clemente", ha'e va'ekue mburuvicha guasu Reino Unido de Portugal, Brasil ha Algarves ary 1816 guive 1822 peve (Brasil ohupyty jave isãso - upéva rupive oñehundi del Reino Unido oîva’ekue yma). Ary 1822 guive ha’e Portugal ha Algarves ruvicha omano meve ary 1826. Pe Tratado de Río de Janeiro de 1825 rupive, ohechakuaáva Brasil Isãso pe Reino Unido de Portugal, Brasil y Algarves, ha'e avei Brasil mburuvicha guasu titular, jepémo ha'e ita'ýra D. Pedro pe Mburuvicha guasu Brasil-pegua de facto. Tekove Poytugagua Yakã Pindapói Guasu (epañañe’ẽ: arroyo Pindapoy Grande) ha’e peteĩ yakã ojejuhúva Arahentína Tavakuairetãme Héra ou ñe’ẽnguéra "pinda" ha "po’i" joajúgui. Mandu’apykuéra Yakã Tesia ha’e peteĩ guyra jueheguaty ojejuhúva juehepehẽ Cettiidae ryepýpe, oikóva Ásia ñembykuarahyresẽre. Jueheguakuéra Ko jueheguaty oguereko: Tesia cyaniventer Tesia olivea Tesia everetti Tesia superciliaris Ymaguarépe, Cettia castaneocoronata oikeva’ekue ko atýpe. Mandu’apykuéra Guyra Trichechus ha’e peteĩ mymba jueheguaty okambúva, ojejuhúva juehepehẽ Trichechidae ryepýpe, ojeikuaáva manati térã vaka pararehegua réra guýpe. Ho’u ka’avo ha oiko y he’ẽ ha y jukýpe. Mandu’apykuéra Okambúva Karakaru (Caracal) ha’e peteĩ mymba jueheguaty okambúva ha ho’úva so’o, ojejuhúva juehepehẽ Felidae ryepýpe, oñemoha’ãngáva mokõi jueheguáre. Hikuái mbarakajarundi ituicha’ỹva, ikóva Áfirika savãnape ha Ásia yvyku’ipasúpe. Jueheguakuéra Ko jueheguaty oguereko mokõi juehegua: Caracal aurata - mbarakaja say’ju afirikagua. Caracal aurata aurata Caracal aurata celidogaster Caracal caracal - Karakaru tapiagua. Caracal caracal caracal Caracal caracal algira Caracal caracal damarensis Caracal caracal limpopoensis Caracal caracal lucani Caracal caracal nubica Caracal caracal poecilotis Caracal caracal schmitzi Mandu’apykuéra Okambúva Karakaru (Caracal caracal), hérava avei karakaru tapiagua, ha’e peteĩ mymba juehegua okambúva ha ho’úva so’o, ojejuhúva Caracal jueheguatýpe, juehepehẽ Felidae ryepýpe, ikóva Áfirika savãnape ha Ásia kuarahyreikére. Mandu’apykuéra Okambúva Chegunta ha’e peteĩ tavaguasu ojejuhúva Telangána tetãvore ryepýpe, Índiape. Oguereko 5747 tavaygua (ary 2011 jave). Mandu’apykuéra Índia táva Telangána (teluguñe’ẽ: తెలంగాణ Telaṅgāṇa) ha’e peteĩ tetãvore Tavakuairetã Índia rehegua. Ojejuhu tetã mbytépe ha oñemopu’ãva’ekue ary 2014 jave. Mandu’apykuéra Índia Kaoru Maeda (前田 薫, Maeda Kaoru?, jasykõi 26 ary 1981 jave), ojeikuaavéva KAORU réra guýpe, ha’e peteĩ ñorairõhára hapõgua. Mandu’apykuéra Kuñanguéra Heñóiva 1969 jave Tekove Hapõgua Karambúko, hérava avei vinoráma, arómo térã kuhi (Vachellia farnesiana), ha’e peteĩ yvyra juehegua ojejuhúva jueheguaty Vachellia ryepýpe. Ko yvyra ha’e Kúkuta tavaguasu hechaukáva, Kolómbiape. Mandu’apykuéra Yvyra Pohã ñana Karambei (Carambeí) ha’e peteĩ Pindoráma tavanda tetãvore Parana rehegua. Oguereko 23 415 tavaygua (ary 2021 jave). Héra ou poytugañe’ẽgui "Carambeí", ha kóva avañe’ẽgui karumbe ha y ñe’ẽgui. Mandu’apykuéra Pindoráma táva Juranda ha’e peteĩ Pindoráma tavanda tetãvore Parana rehegua. Oguereko 7.641 tavaygua (ary 2010 jave). Mandu’apykuéra Pindoráma táva Narãndy (Naranjal) ha’e peteĩ tavanda, amunda ha tavaguasu ojejuhúva Yvate Parana tetãvorépe, Paraguáipe. Oñemopu’ãva’ekue jasypokõi 26 ary 1990 jave, 87 sp Tavaguasu Ñembýgui, ha 363 sp Paraguaýgui. Ñarukã Arete Ñarukã Arete ha’e peteĩ arete aranduymagua tavanda Narãndy rehegua. Ojejapo ary 2006 guive. Mandu’apykuéra Paraguái tava Narãndy (Naranjal), ojeikuaáva avei Narãndy Hose Marangatu (San José de Naranjal), ha’e peteĩ tavaguasu ekuatorygua, ojejuhúva Tetãmini Guájape. Ary 2010 jave oguerekova’ekue 28.546 tavaygua. Mandu’apykuéra Taráta (Tarata) ha’e peteĩ tavaguasu ha tavanda voliviagua, tetãmini Esteban Arze tavusu, ojejuhúva Kochavámba tetãvorépe. Ko tavaguasu ojeikuaa avei "Villa Colonial" réra guýpe. Opyta 29 sp tavaguasu Kochavámbagui, tetãvore tavusu, ha ojejuhu 2.766 temira’ãha Para ári. Ary 2012 jave, Taráta tavanda oguerekova’ekue 8.242 tavaygua. Mandu’apykuéra Volívia táva Tapeg̃uahẽporãite Ñemby Amérika Rokẽndusúpe Mandu'apy

{| width="100%" style="background:#f9f9ff; border:solid 2px darkred;padding:10px" cellspacing="0" cellpadding="5" | {| style="background: transparent; width: 100%" | width="100%" |Terere Terere niko peteĩ jey'urã jajapóva ka'a rogue (ilex paraguariensis) ha y ro'ysã porãva reheve, umi hese ikatu oñembojehe'a pohã ñana. Ko ñanary ojeipuru Ñembyamérikape umi Europagua ñeguahẽ mboyve, ha oiko chugui mba'e teéva ojejapóva oikohápe guaranikuéra, oñemombareteve tuichaitépe oikóvo Paraguáipe umi franciscano ha hesuíta, oñemombe'uháicha kuatiáre saro'y XVI, XVII ha XVIII pegua. Oĩ avei pe terere ojejapóva yva rykue reheva, péva ojehero karaiñe'ẽme "tereré de jugo". Ára 17 jasypakõi 2020 jave, Unesco he'i terere ha'eha tekopy tee ojehechakuaa'ỹva Yvypóra reko pegua, ko mba'épe oĩ terere je'u ha pohã ñana jeporu. Eikuaave... ...Paraguái ojehero Guairá oiko aja Epáña poguýpe? ...pe Partido Colorado (Kolo'o) oisãmbyhy Paraguáire 61 ary pukukue? ...pe yjoko Itaipu, ysyry Paranáme, ha'e pe yjoko tuichavéva Ñemby Amérikape? |} Paraguái mba'e ambuéva Vikimédiape Okẽndusu ambuéva [ Amérika ]  [ Ñemby Amérika ] __SIN_TDC__ __NO_EDITAR_SECCIÓN__ Vikipetã:Ñemby Amérika rokẽndusukuéra Piranambu térã pirinambu (Pinirampus pirinampu), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Pimelodidae ryepýpe, pira mbarakaja (Siluriformes) juehegua hekovety rehegua. Oiko Ñembyamérika y he’ẽme. Héra ou ñe’ẽnguéra "pira" ha "ynambu" joajúgui. Mandu’apykuéra Pinirampus Chambira térã pajára (Hydrolycus scomberoides), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Cynodontidae ryepýpe, Characiformes juehegua hekovety rehegua. Oiko Ñembyamérika y he’ẽme. Mandu’apykuéra Pira Pirandira, pira andira térã pira pípa (Ogcocephalus vespertilio) ha’e peteĩ pira ojejuhúva juehepehẽ pira mbopi (Ogcocephalidae) ryepýpe. Mandu’apykuéra Ogcocephalidae Jaraki (Semaprochilodus insignis), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Prochilodontidae ryepýpe, Characiformes juehegua hekovety rehegua. Ko pira oiko Ñembyamérika y he’ẽme. Mandu’apykuéra Pira Pati posẽ hũ (Pinirampus argentinus), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Pimelodidae ryepýpe, pira mbarakaja (Siluriformes) rekovety rehegua. Oiko Arahentína y he’ẽme. Mandu’apykuéra Pinirampus Pinirambu (Pinirampus) ha’e peteĩ pira jueheguaty. Ijuehegua oiko Ñembyamérikape, móta, pati térã piranambu réra guýpe. Jueheguakuéra Ko jueheguaty oguereko: Pinirampus argentinus Pinirampus pirinampu Mandu’apykuéra Pinirampus Pira mbopi ha’e juehepehẽ Ogcocephalidae. Héra ou gyresiañe’ẽgui "ogkoo" (mbovu, mboruru), ha "kephale" (akã). Mandu’apykuéra Ogcocephalidae Mandu'apy {| width="100%" style="background:#F5F5F5; border:solid 2px #2F4F4F;padding:10px" cellspacing="2" cellpadding="5" | Ko ára hína , jave Ehechamína Wikinoticias karaiñe'ẽ reikuaaséso Amérika marandukuéra rehegua. Amérika mba'e ambuéva Okẽndusu ambuéva
Vikipetã:Amérika rokẽndusukuéra Amérika rokẽndusukuéra Chimbure térã piáva (Schizodon borellii), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Anostomidae ryepýpe, oikóva y he’ẽme. Mandu’apykuéra Pira Omaguañe’ẽ (kumɪsa umawa) ha’e peteĩ ñe’ẽ tupi-guaraniñe’ẽ rehegua, oñeñe’ẽva Amasóna ka’aguýre, Perúpe. Táva omagua réra ou "umawa" ñe’ẽngui, oñemoha’ãngáva ñe’ẽnguéra "umi" (maña, hecha, hendu) ha "awa" (ava) joajúgui. Ko ñe’ẽme ojeikuaava’ekue avei omagua jete, ariana, pariana, anapia, makanipa, ihuata, umaua, kambeva, kampeva ha omaguíno réra guýpe, uvei iñe’ẽharakuéra he’i ichupe "omagua". Tekove Ñe’ẽ rekove Ko’ág̃a, ko ñe’ẽ oguereko mbohapy ñe’ẽhára añónte. Ñe’ẽryru Jasypoapy 2011 jave, Kalifóryña Mbo’ehaovusu (University of California, Berkeley) temimbo’ekuéra oguenohẽva’ekue peteĩ ñe’ẽryru omaguañe’ẽme. Ko ñe’ẽryrúpe ikatu jajuhu ñe’ẽnguéra ipu jojáva umi ñe’ẽicha ojeipurúva avañe’ẽme. Achegety Jasykõi 2020 jave, Peru Temimbo’e ha Arandupy Motenondeha ojapova’ekue hekópe omaguañe’ẽ achegety. Wawankira App ñemombo Jasypakõi 4 ary 2020 jave, oñemombova’ekue App Wawankira (mitã’i) Peru Amasóna Retã Mbo’ehaovusu (Universidad Nacional de la Amazonía Peruana) rembiapóre. Mandu’apykuéra Tupi ha guaraniñe’ẽ Peru ñe’ẽnguéra Sarakúra (Aramides saracura), oñembohérava avei araku térã ypaka’a ka’aguy, ha’e peteĩ guyra juehegua ojejuhúva juehepehẽ Rallidae ryepýpe. Oiko Arahentína, Paraguái, Pindoráma ha Uruguáipe. Mandu’apykuéra Guyra Syryko (Aramides cajaneus), oñembohérava avei araku, chiriko, chirikote, popone, siripoe térã tarakoe, ha’e peteĩ guyra juehegua ojejuhúva juehepehẽ Rallidae ryepýpe, heñóiva Mbyte ha Ñembyamérikape. Oiko Kóta Rríka guive, Uruguái ha Arahentína peve. Mandu’apykuéra Guyra Uru (ウル) ha’e peteĩ puraheiapohára hapõgua oterahaiva’ekue SMAR ndive. Mandu’apykuéra Tekove Hapõgua Puraheiapohára Piraroto mburikana (Stegostoma fasciatum) ha’e peteĩ piraroto oikóva paraguasu Índiko ha Py’aguapýpe. Mandu’apykuéra Piraroto Uakari akãperõ (Cacajao calvus), ha’e peteĩ mymba juehegua okambúva ojejuhúva juehepehẽ kochiu (Pitheciidae) ryepýpe, oikóva Amasónape, Pindoráma, Peru ha Kolómbiape. Mandu’apykuéra Cacajao Uakari arasa (Cacajao ayresi), ha’e peteĩ mymba juehegua okambúva ojejuhúva juehepehẽ kochiu (Pitheciidae) ryepýpe. Oiko yvate Pindorámape, ysyry Arasa gotyo. Mandu’apykuéra Cacajao Uakari akãhũ térã uarakiju (Cacajao melanocephalus), ha’e peteĩ mymba juehegua okambúva, ituichavéva juehepehẽ kochiu (Pitheciidae) ryepýpe. Oiko Ñembyamérikape, Kolómbia, Venesuéla ha Pindoráma Amasónape. Mandu’apykuéra Cacajao Uakari tatatĩna (Cacajao hosomi), ha’e peteĩ mymba juehegua okambúva ojejuhúva juehepehẽ kochiu (Pitheciidae) ryepýpe, oikóva Venesuéla ha Pindoráma Amasónape. Mandu’apykuéra Cacajao Saki (Pithecia), ha’e peteĩ mymba jueheguaty okambúva oguerekóva heta juehegua. Jueheguakuéra Ko jueheguaty oguereko: Pithecia aequatorialis (Hershkovitz, 1987) Pithecia albicans (Gray, 1860) Pithecia cazuzai (Marsh, 2014) Pithecia chrysocephala (I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1850) Pithecia hirsuta (Spix, 1823) Pithecia inusta (Spix, 1823) Pithecia irrorata (Gray, 1842) Pithecia isabela (Marsh, 2014) Pithecia milleri (J. A. Allen, 1914) Pithecia mittermeieri (Marsh, 2014) Pithecia monachus (É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812) Pithecia napensis (Lönnberg, 1938) Pithecia pissinattii (Marsh, 2014) Pithecia pithecia (Linnaeus 1766) Pithecia rylandsi (Marsh, 2014) Pithecia vanzolinii (Hershkovitz, 1987) Mandu’apykuéra Okambúva Ñe'ẽ, pe mba'e jaipurúva ñañemongetasévo, jahechaukasévo ñane rembipota ha remiandu, ñamomarandusévo umi mba'e oĩva ñane akãme. Ñe'ẽ ikatu pe mba'epu jajapóva ñañemongetávo, ñamombe'úvo ñane rembiasa, umi mba'e jahaíva térã umi mba'e jajapóva ñande po rupive ohechauka hag̃ua pe ja'eséva. Ñe'ẽ ningo mba'e porãitéva yvypóra no'õme, ndajaikuaái mbovýpa ñe'ẽ oĩ yvy ape ári, hetaitereígui ha opaichaguágui, sapy'ánte avei oĩ ñe'ẽ pyahu ha sapy'ánte ndaiporivéima peteĩ ñe'ẽ ndojeipuruvéiva, upéicha oiko ymaguare guive ára pukukuévo. He'iháicha “The Ethnologue: Languages of the World”, ary 2018 jave, oĩ ko yvy ape ári amo 7.099 ñe'ẽ. Ko'ápe rejuhu marandu ha tembikuaa ñe'ẽ rehegua, ikatu reikuaave ñe'ẽnguéra opaichagua rehegua, ikatu rehecha mba'éichapa yvypóra oipuru ñe'ẽ. Kuatiarogue ambuéva
Yvóra ñe'ẽnguéra Áfrika ñe'ẽnguéra: Araveñe'ẽ, Cháde, Cheua ñe'ẽ, Chóna ñe'ẽ, Kuchíta, Kanúri, Kiñarruánda, Masái, Sesóto, Setusuána, Suahíli ñe'ẽ, Turukána, Xhosa, Wólof ñe'ẽ, Zulu, ha ambuéva... Amérika ñe'ẽnguéra: Aleúto ñe'ẽ, Aimarañe'ẽ, Avañe'ẽ, Cheroki ñe'ẽ, Inutytu ñe'ẽ, Irokésa ñe'ẽnguéra, Kariña ñe'ẽ, Kechuañe'ẽ, Língua geral, Mája, Mapucheñe'ẽ, Nahuatl, Naváho ñe'ẽ, Tupinamba ñe'ẽ, ha ambuéva... Ásia ñe'ẽnguéra: Araveñe'ẽ, Asame ñe'ẽ, Aseri ñe'ẽ, Chinañe'ẽ, Dzalakhañe'ẽ, Dzongkhañe'ẽ, Hapõñe'ẽ, Hindi ñe'ẽ, Evréo ñe'ẽ, Kanare ñe'ẽ, Kokborok, Koreañe'ẽ, Kúrdo ñe'ẽ, Manipuri ñe'ẽ, Marati ñe'ẽ, Mongoliañe'ẽ, Okinaguañe'ẽ, Peysiañe'ẽ, Sindi ñe'ẽ, Sánskrito, Tamil, Tulu ñe'ẽ, Télugu, Tivetano ñe'ẽ, Tái ñe'ẽ, Tuykiañe'ẽ, Urdu ñe'ẽ, Valúchi ñe'ẽ, Vengali ñe'ẽ, Vienã ñe'ẽ, ha ambuéva... Auturonésia ñe'ẽnguéra: Fíji ñe'ẽ, Haguái ñe'ẽ, Háva ñe'ẽ, Malájo ñe'ẽ, Mandagakañe'ẽ, Maóri ñe'ẽ, Samóa ñe'ẽ, Taiti ñe'ẽ, Tagálo ñe'ẽ, Tónga ñe'ẽ, Ypa'ũnguéra Marshall ñe'ẽ, ha ambuéva... Európa ñe'ẽnguéra: Alemañañe'ẽ, Chekoñe'ẽ, Eloveñañe'ẽ, Elovakiañe'ẽ, Euskéra ñe'ẽ, Ingleñe'ẽ, Hyãsiañe'ẽ, Gyresiañe'ẽ, Itáliañe'ẽ, Karaiñe'ẽ, Lasioñe'ẽ, Neelándañe'ẽ, Ndinamakañe'ẽ, Noruegañe'ẽ, Poloñañe'ẽ, Peroñe'ẽ, Romãcheñe'ẽ, Rrumáñañe'ẽ, Rrusiañe'ẽ, Samogitiñe'ẽ, Seviañe'ẽ, Ukyañañe'ẽ, ha ambuéva... Ñe'ẽnguéra ojejapóva: Esperanto, Ido, Volapük, ha ambuéva... Okẽndusu ambuéva ñe'ẽ rehegua Náhuatl ha'e peteĩ utonáhua ñe'ẽ oñeñe'ẽva Méhiko retãme ha Mbyte Amérikape. Ojeikuaa ko ñe'ẽ oikoha saro'y V guive. Ko'ágã katu, ko ñe'ẽ pe Amérika ñe'ẽ teéva ojeipuruvéva Méhikope, oĩ amo 3 sua oñe'ẽkuaáva, haimete umívagui iñe'ẽkõiva, oñe'ẽkuaa avei karaiñe'ẽ térã iñe'ẽ mbohapýva katu, oñe'ẽvo ingleñe'ẽ. Umi oñepyrũ va'ekue oñe'ẽ náhuatl niko umi Mbyte Méhiko ypykuekuéra. Umi azteka ha tolteka oñe'ẽ náhuatl ymaguare. Náhuatl heta iñambue opa rire Azteka Mburuvi. Ára pukukuévo, oiko náhuatl ñe'ẽgui ñe'ẽmi opaichagua, ha ko'ágã, umi oñe'ẽva náhuatl iñambuéva sapy'ánte ikatu ndoikuaái pe náhuatl oñeñe'ẽ ambue tendápe. Umi ñe'ẽngue "Méhiko," "Guatemála", "Nikarágua", "tomáte" ha "chokoláte" ou Náhuatl ñe'ẽgui. Mandu'apy Amérika ñe'ẽnguéra tee Aleúta ñe'ẽ ha'e peteĩ umi ekimal-aleúta ñe'ẽnguéra oñeñe'ẽva Aláka, Rrúsia ha Kanadápe. Kóva hína aleutakuéra iñe'ẽ tee, umi oikóva Aleúta ypa'ũnguérape. Ary 1995 jave, oĩnte 305 tapicha oñe'ẽkuaáva aleúta ñe'ẽ. Ehecha avei Ekimal Inutytu ñe'ẽ Amérika ñe'ẽnguéra tee Ukyañañe'ẽ, térã yma ojeheroháicha rruténo ñe'ẽ, ha'e tetã Ukyáña ñe'ẽ tee, peteĩ umi indoeurópa ñe'ẽnguéra, kuarahyresẽ eslávo atýgui. Oĩ amo 45 sua tapichakuéra oñe'ẽkuaáva, upéicha kóva pe ñe'ẽ 26ha ojeipuruvéva Yvy ape ári. Oipuru Sirílo achegety ijehaípe. Joajuha Európa ñe'ẽnguéra Marandeko-mboyve ha'e ojeheroháicha pe ára pukukue oñepyrũ va'ekue umi yvypóra ypykue ou raẽ Yvy ape ári, umi ou va'ekue yvypóra mboyve, oñepyrũ meve yvypóra ohai hembiasakue, upéva niko oiko raẽ Kuarahyresẽ Ag̃uiguápe amoite ary 3300 Kirito mboyve, ha upéi Yvy ape vore ambuévape. Jepémo upéicha, jahechávo he'iseha ypýva, ha'e pe ára pukukue ojoajúva umi tembikuaatýre ohesa'ỹijóva tekove ha tekoha. Oĩ ambuéva he'i ko 'marandeko-mboyve' ára pukukue opahague peteĩ Yvy ape vorépe opa mboyve peteĩ tenda ambuévape, oĩgui yvypehẽ jahechahápe oikohague upépe avano'õ hembiapokueitéva, yvyporakuéra ono'õhápe ojapo hag̃ua hetãrã. Ko ára pukukue ikatu ñañemoarandu hese pe tekoypykuaaty, ymaveguarekuaaty ha pe yvyrekokuaa tembiasakuéva rupive. Ndaipórigui kuatiakuéra ha jehaipy ohejava'ekue umi yvypóra ypykuekuéra, ko'ã tembikuaaty oheka ha ohesa'ỹijo hembiejakue (taha'e ha'éva umi ta'anga ojapo hikuái itakuápe, hembiporukuéra, mboka oipurúva hikuái omymbajukávo térã umi hogakue ha itava'ikue), upéicha ikatu jaikuaami mba'éichapa yvypóra ypykuekuéra rekotee, jeroviapy ha arandupy, mba'éichapa oiko hikuái ha mba'épa ojapo hikuái. Ehecha avei Ára Ymaguare Marandeko Mandu'apy Joajuha Konongo ha’e peteĩ táva yvytenda Achánti rehegua, Gána retãme. Ary 2000 jave, ko táva oguerekova’ekue 26.735 tavaygua. Héra ou pindo ñandyrýgui (kor-nom-ngo). Mandu’apykuéra Gána táva {| width="100%" style="background:#F5F5F5; border:solid 2px #2F4F4F;padding:10px" cellspacing="2" cellpadding="5" |Amérika retãnguéra hekosãsóva: Ko ára hína , jave Ehechamína Wikinoticias karaiñe'ẽ reikuaaséso Európa marandukuéra rehegua. Európa mba'e ambuéva
Gaikanga (Acestrorhynchus pantaneiro), hérava epañañe’ẽme "dientudo paraguayo" térã "dientudo rojo", ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Acestrorhynchidae ryepýpe. Mandu’apykuéra Pira Koto ha’e peteĩ tembipu hapõgua ojejapopyréva yvyrágui. Mandu’apykuéra Hapõ rembiasakue Tembipu Kamambu (Physalis viscosa) ha’e peteĩ ka’avo juehegua juehepehẽ Solanaceae rehegua, ojeipurúva pohã ñanáicha. Héra ou "akamambu" ñe’ẽgui, ha upévagui ohasa españañe’ẽ ha poytugañe’ẽme ("camambú" ha "camambu"). Mandu’apykuéra Ka'avo Pohã ñana Tembikuaaty tekohaguigua niko umi tembikuaaty jaipurúva jaikuaasevérõ ñande rekohágui. Ko'ã tembikuaaty he'i mba'éichapa oiko ha omba'apo ñande rekoha, ko'ãva oipuru ñehesa'ỹijo ha ñeha'ãreko ohechauka hag̃ua imarandu, imba'ekuaarã ha ijapopyme'ẽ. Ojapo hag̃ua upéicha oipuru hikuái pe tembikuaaty rape. Mba'erekokuaa oheka mba'éichapa oiko ñande arapy ha mba'éichapa mba'ekuéra omýi ára ha arapy rupive. Kímika omombe'u ñandéve umi eleménto kímiko rehegua, mba'éichapa ojoaju hikuái ha mba'épa oiko chugui ojoaju rire. Tekovekuaaty oikuaauka ñandéve opamba'e oikovéva rehegua, mba'éichapa oiko hikuái ha mba'éichapa iñambue. Yvyrekokuaa oheka mba'éichapa oiko ñande Yvy ha mba'éichapa iñambue. Mbyjakuaa oheka mbyjakuéra ha arapy rehegua. Oĩ tembikuaaty ambuéva, papapykuaa techapyrãme, ikatúva oipytyvõ umi tembikuaaty tekohaguigua ñehesa'ỹijópe ha ñeha'ãrekópe. Umi tembikuaaty ohekáva mba'éichapa oiko yvypóra remimo'ã ha mba'éichapa oiko tapichakuéra ojehero tembikuaaty avano'õguigua. Joajuha Yvyrekokuaa ha'e pe tembikuaaty umi mba'e oikove'ỹva rehegua ojejapóvagui ñande Yvy. Ha'e pe tembikuaaty ohesa'ỹijóva itakuéra Yvy ape ári ha yvy guýpe. Umi oñemoarandúva ko tembikuaatýre ojehero yvyrekokuaahára. Oĩ yvyrekokuaahára ohesa'ỹijóva mba'ehekove'ỹva (mineral-kuéra) ha umi mba'e hepýva itakuéra oguerekóva, oĩ avei umíva ohesa'ỹijóva Yvy rembiasakue, upéva he'ise oikuaase hikuái mba'épa ojehu Yvy ape ári ha yvy guýpe ymaite guive. Umi mba'e ojehúva ha ojekuaasevéva Yvy rembiasakuépe niko yporu (y oñuãmbávo yvýre), yvyrata ñehẽngue, yvyryrýi, mba'éichapa okakuaa yvytykuéra, ha mba'éichapa omýi yvyrusukuéra. Mandu'apy Joajuha Robert Boyle (Waterford, 25 jasyteĩ 1627-Lóndyre, 31 jasypakõi 1691) ha'e akue peteĩ karai arandu ha moheñoiha Ingyatérra-Irilánda pegua, oñemoaranduite kímika ha mba'erekokuaa rehe. Ha'e avei tupãkuaatyhára Hesu rapépe. Herakuãite tembikuaatyhára ramo, tuichaitépe ojapógui pe tekorã Boyle pegua (he'íva mba'éichapa oiko mba'etĩ), oje'e avei hese ha'eha pe kímiko javegua peteĩha, upévare ikatu oje'e oĩha umi omboypy va'ekue apytépe ko uno de los fundadores de la kímika javegua. Hembiapokue hérava The Sceptical Chymist (Pe kímiko ndoroviareíriva) mba'etuichaitéva kímika rembiasakuépe. Mandu'apy Joajuha Tekove Ingyaterragua Kanambu (Crenimugil seheli), hérava "bluespot mullet" ingyatérrañe’ẽme, ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Mugilidae ryepýpe. Ko pira ojeiporu heta ojejapo hag̃ua tembi’u Ñembykuarahysẽ Ásiape. Mandu’apykuéra Pira Lísa (Mugil cephalus), hérava ambue ñe’ẽme "múgil", "mule", "liza", "albur", "corcón" térã "pardete", ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ lísa (Mugilidae) ryepýpe. Mandu’apykuéra Pira Kanahe (Crenimugil crenilabis), hérava "fringelip mullet" ingyatérrañe’ẽme, ha’e peteĩ pira ojejuhúva juehepehẽ Mugilidae ryepýpe, oikóva Paraguasu Índiko ha Py’aguapýpe. Mandu’apykuéra Pira Kamai (Elagatis bipinnulata), hérava ingyatérrañe’ẽme "rainbow runner" (ararokái ñanihára), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Carangidae ryepýpe. Mandu’apykuéra Pira Jurupoka (Hemisorubim platyrhynchos), hérava avei jerupoka, jeripoka, térã jiripoka, ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Pimelodidae ryepýpe, pira mbarakaja (Siluriformes) juehegua hekovety rehegua. Ko pira réra ou tupi-guaraniñe’ẽgui, ñe’ẽnguéra "juru" ha "poka" joajúgui. Paraguáipe ha ijerére, epañañe’ẽme ko pirápe oje’e "tres puntos". Mandu’apykuéra Pira Ñe’ẽ méme (epañañe’ẽgui "meme"), ojeipuru ñandutiguasúpe oñemoha’ãgahai hag̃ua umi mba’e ojehúvape, temiandukuéra, temimo’ãnguéra ha ambuévape, ta’ãnga, ta’ãngamỹi, moñe’ẽrã térã mba’epu rupive. Mandu’apykuéra Internet Varamu (Lates calcarifer) ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Latidae ryepýpe, tekovety Perciformes rehegua. Ko pira ikatu ojejuhu Ginéa Pyahu guive Autarália peve. Héra ypy Ñe’ẽ varamu ou ingyatérrañe’ẽgui "barramundi", ñe’ẽ oñepyrũva’ekue ojeipurú opávo saary XIX jave, peteĩ Autarália ñe’ẽgui. Jeporu Ikatu ojejuhu ko pira Autarália rembi’úpe. Mandu’apykuéra Pira Vímba (Vimba vimba) ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Cyprinidae ryepýpe. Ko pira oiko y he’ẽme, ho’u ka’avo ha pirakuéra ikangue’ỹva. Mandu’apykuéra Pira Rohu térã rui (Labeo rohita), ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Cyprinidae ryepýpe. Oiko y he’ẽme, Ñemby Ásia ysyrykuérape, ha ho’u opa mba’e. Mandu’apykuéra Pira Kañu (Elopichthys bambusa) ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Cyprinidae ryepýpe. Oiko Chína ha Vienã y he’ẽme. Héra ypy Ñe’ẽ kañu ou ingyatérrañe’ẽgui "kanyu", ha kóva chinañe’ẽgui "鱤魚". Mandu’apykuéra Pira Kandiru (Vandellia cirrhosa), ha’e peteĩ pira juehegua, pira mbarakaja (Siluriformes) rekovety rehegua, oikóva Amasóna y he’ẽme. Mandu’apykuéra Pira Tambaki (Colossoma macropomum), hérava avei paku hũ, gamitána térã kacháma hũ, ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Serrasalmidae ryepýpe, oikóva ysyry Orinókope, Amasóname. Jueheguaty Colossoma rehegua, kóva ha’e ipira juehegua añóva. Mandu’apykuéra Pira Pakupevíta (Metynnis maculatus) ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Characidae ryepýpe, oikóva ysyry Amasóna ha Paraguáipe. Mandu’apykuéra Pira Tambaku (Colossoma × Piaractus) ha’e peteĩ pira osẽva tambaki kuña (Colossoma macropomum) ha paku morotĩ kuimba’e (Piaractus mesopotamicus) joajúgui. Héra ypy Ñe’ẽ "tambaku" ou ñe’ẽnguéra "tambaki" ha "paku" joajúgui. Mandu’apykuéra Pira Ta'angamýi apo niko oñembojoapývo ha oñembohysýivo ta'angakuéra ojapo gua'u omýi hikuái, upéicha ojejapo peteĩ ta'anga apoha rupive ojeheróva "kámara", ojoajupávo ta'angakuéra osẽ peteĩ ta'angamýi. Ko tembiapoporã oñepyrũ saro'y XIX pahápe, Auguste ha Louis Lumière oipuru kámara omoha'anga hag̃ua mba'e ojehúva itávape, Hyãsia retãme, ha upéi ohechauka hikuái hembiapokue peteĩ kotýpe ára 28 jasypakõi 1895 jave. Upe guive, pya'eite ojehecha oparupi Yvy ape ári ta'angamýi apo. Joajuha Ta'angamýi Tararíra ikatu ha’e peteĩ téra oñeme’ẽva heta jueheguápe juehepehẽguy Erythrinidae rehegua. Jueheguaty Hoplias rehegua, ko’ã juehegua: Hoplias lacerdae. Hoplias malabaricus. Hoplias mbigua. Avei, ikatu ojeipuru ko tavaguasúre: Tararira, Kolóña tetãvore (Uruguái). Mekánika kuántika ha'e pe mba'erekokuaa vore omyesakãva ñandéve mba'éichapa oiko ñande arapy mba'ekuéra imichĩetéva (imichĩvéva peteĩ átomogui). Mekánika ha'e pe mba'erekokuaa vore ohesa'ỹijóva mba'éichapa omýi mba'ekuéra ha "kuántika" ou quantum-gui, peteĩ ñe'ẽgue latinañe'ẽgui he'iséva "mbovýpa" ha jaipuru avañe'ẽme kuánto ja'esérõ pe mbaretekue hetakue michĩvéva (térã pe mbarete hetakue michĩvéva okágui ojoajúva peteĩ mba'ére), upéicha "mekánika kuántika" he'ise pe ohesa'ỹijóva mba'éichapa omýi térã oiko ku mbarete hetakue michĩetéva. Oje'e yma pe átomo (ojeheróva avei tumingue'a) pe mba'e michĩvéva, hákatu ko'ágã jaikuaa oĩha mba'e imichĩve, techapyrã umi pehẽngue'i átomo ryepýpe jaheróva katuindy (protón), morõndy (neutrón) ha tovendy (electrón). Mekánika kuántika omombe'u ñandéve mba'éicha ko'ã átomo pehẽngue'i oiko oñondive. Omombe'u avei ñandéve mba'éichapa oiko umi tendyrypyteha asãi (mba'ekuéra ojogua mba'e apeno ha ogueraháva mbaretekue, tesapeha techapyrãme). Ehecha avei Kímika kuántika Louis de Broglie Max Planck Erwin Schrödinger Joajuha Mba'erekokuaa Marx ñeimo'ã térã marxismo ha'e ojeheroháicha umi temimo'ã jokuaikuaa ha virurekokuaa rehegua ojapo Karl Marx, karai Alemañagua ohesa'ỹijóva jokuaikuaáre ha ohai va'ekue virurekokuaa ha jokuaikuaáre. Oipytyvõ chupe Friedrich Engels. Ojapo joa hikuái pe aranduka hérava Manifiesto del Partido Comunista (nosẽi gueteri avañe'ẽme), upévagui osẽ heta Marx ñeimo'ã hetepy. Umi temimo'ã ningo ko'ãva: Ñande rekoha ija'opyre hína, oĩ tapichakuéra aty ojeheróva avano'õ vorekuéra. Umi vore tuichavéva hína pe avano'õ vore omba'apóva ha pe avano'õ vore ojokuáiva. Umi ojokuáiva omomba'apo rei umi omba'apóva. Upéicha ojehecha avano'õ vorekuéra oñoha'ã. Umi omba'apóva ohechakuaávo umi ojokuáiva omomba'apo rei chupekuéra, oñepu'ãta hikuái ha oñembojára hikuái mba'apoha rendáre ha tembiapo mba'e rehe. Komunísmo (amoño'ỹtekuareko) oikóta peteĩ tekoha tetã mbaretekue'ỹva, avano'õ noñemboja'óva. Ehecha avei Ñemoirũrape Mba'e mba'aporã Das Kapital Joajuha Jokuaikuaa Friedrich Engels II (28 jasypateĩ 1820 – 5 jasypo 1895) ha'e akue peteĩ ohesa'ỹijóva jokuaikuaáre Alemáña megua. Ohai komunísmo (amoño'ỹtekuareko) rehegua iñirũndi Karl Marx, ohai joa hikuái pe aranduka herakuãitéva hérava Manifiesto del Partido Comunista (nosẽi gueteri avañe'ẽme). Engels túva niko karai imba'ehetaitéva ha omondo ita'ýra Ingyatérrapa oisãmbyhy hag̃ua peteĩ umi imba'eapopyháre. Upépe oñembyasy ohechakuaa rire mba'éichapa oiko umi omba'apóva itúva mba'eapopyhápe ha upe aja oñepyrũ ohai jokuaikuaa ha mba'apohára kuéra rekove rehegua. Ary 1844 jave ha'e oikuaa Karl Marx-pe amo Hyãsia retãme, oñoirũ hikuái ha oñepyrũ ohai ojapóvo oñondive arandukakuéra. Mokõiva omba'apo oñondive Marx omano meve ary 1883 jave. Marx omano rire, Engels ohasa hekove omoporã porãvo ha ombohasávo ñe'ẽnguéra ambuévape Marx hembiapokue. Ohai avei kuñanguéra ha menda rehegua. Omano ijahy'o akytã'aígui táva Lóndyrepe ary 1895 jave. Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Johannes Kepler (Weil der Stadt, 27 jasypakõi 1571-Ratisbona, 15 jasypateĩ 1630), ha'e akue peteĩ mbyjakuaahára ha papapykuaahára Alemáña megua, ojehechakuaa chupe peteĩ umi tembikuaaty ñepu'ã apohára tenondegua; herakuãitégui ojapo umi mba'ekuaarã omyesakãva mba'éichapa yvorakuéra ojere kuarahýre. Oñemoarandu avei tesapekuaa ha tupãkuaaty rehe. Karai Tycho Brahe ha'e akue imbo'ehára. Tycho Brahe ohesa'ỹijo avei mba'éichapa yvorakuéra omýi yvágare, Johannes Kepler katu omyesakãkuaa hasy'ỹ mba'éichapa ojere yvorakuéra kuarahýre. Joajuha Tekove Alemañagua Tembikuaaty ñepu'ã ningo ojeheroháicha mba'éichapa oñepyrũ pe tembikuaaty ko'ãgagua oñemboypýrõguare Ára Ko'ãgagua, umi sa'ary XVI ha XVII pukukuévo (amoite 1550 guive 1687 meve), jahechavove tembikuaa ha temimo'ã pyahu papapykuaa, mba'erekokuaa, mbyjakuaa, tekovekuaaty (ha yvypóra rete rembikuaa avei) ha kímika rehegua, upéicha oñemoambue mba'éichapa yvypóra ohecha hekoha ndaha'evéimagui ymaguaréicha ha omopyenda ko tembikuaaty ko'ãgagua.Galilei, Galileo (1974) 'Two New Sciences, trans. Stillman Drake, (Madison: Univ. of Wisconsin Pr. pp. 217, 225, 296-7.Clagett, Marshall (1961) The Science of Mechanics in the Middle Ages. Madison, Univ. of Wisconsin Pr. pp. 218-19, 252-5, 346, 409-16, 547, 576-8, 673-82. Tembikuaaty ñepu'ã oñepyrũ akue Európape opa rire pe Renacimiento ha oho hese sa'ary XVIII pukukuévo, ipu'akaite pe avano'õ ñemoarandu jeheka rehe ojeheróva Ára Mba'ekuaáva (karaiñe'ẽme oje'e ilustración). Ndajaikuaái ramo araka'eitépa oñepyrũ, jaikuaa jepe oiko pe aranduka osẽ va'ekue 1543 jave ojeheróva De revolutionibus orbium coelestium (Yvága yvorakuéra ijerekue rehegua) ojapo Nicolás Copérnico, ha ojeipuru upe ary he'i hag̃ua oñepyrũrõguare ko tembikuaaty ñepu'ã.Edward Grant (1996), The Foundations of Modern Science in the Middle Ages: Their Religious, Institutional, and Intellectual Contexts, Cambridge: Cambridge University Press Iñepyrũme, tembikuaaty ñepu'ã apoharakuéra oheka toikuaa jey umi ijypykuekuéra rembikuaa ndaiporivéima, tuichaitépe Ára Ymaguare pegua, upévare ojehero ku iñepyrũ tembikuaaty reñói jey ha oje'e opahague ary 1632 jave Galileo omosẽvo ikuatiañe'ẽ hérava Ñemongeta ko yvóra mokõi ypykatu tuichavéva rehegua (omombe'úva mba'éichapa oiko ñande arapy ha kuarahy ypykatu). Oje'e opahague ko tembikuaaty ñepu'ã karai Isaac Newton omosẽ hembiapokue hérava Principia ary 1687 jave, ohechaukávo umi mba'ekuaarã he'íva mba'éichapa mba'ekuéra omýi ha mba'éichapa oiko ñande Yvy mbaretepyte, upe guive iñambuepa mba'éichapa yvypóra ohecha hekoha. Karai arandu hérava Alexandre Koyré ojapo ko ñe'ẽngue pyahu tembikuaaty ñepu'ã'' ary 1939 jave ombohéra hag̃ua ko ára pukukue. Mandu'apy Tembikuaaty Ára Ko'ãgagua Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãgua () ha'e peteĩ ta'ãha aty orekóva pokõi mba'e oha'ãva: metro, kilogramo, aravo'ive, kelvin, amperio, mol ha candela, umíva omopyenda papapy retakue tenondeguáva. Umi mba'e oha'ãva ikatu ojehe'a oha'ã hag̃ua mba'ekuéra ambuéva, techapyrãme ñambojehe'ávo metro ha aravo'ive ikatu ñaha'ã ipya'ekue. Ko'ãva ojepuru heta tetãme, Miama, Livéria ha Tetãvore Joapykuéra añónte ndoipurúi. Mandu'apy Ta'ãha Ára Mba'ekuaáva, térã ojeheroháicha karaiñe'ẽme Ilustración, ha'e akue pe ára pukukue ojehechárõguare Európape iñambuehague arandupy ha mba'ekuaa, oñepyrũ va'ekue amo sa'ary XVIII jave ha oho hese sa'ary XIX ypýpe. Mba'e tuichaitéva Ingyatérra, Hyãsia ha Alemáña retãme. Kóvagui osẽ umi mba'e omoambueite Európa avano'õ ha rekotee, peteĩ itenondeguaitéva niko pe Hyãsia Ñepu'ã. Ojehero Ilustración, he'ise "ohesapéva" karaiñe'ẽme, umi ohóva hapykuéri he'ígui hese: omboguéva umi pytũmby yvypóra tavykuégui ohesapévo mba'ekuaa ha jepy'amongeta rupive. Upévare oñembohera pe sa'ary XVIII (1700-1799) pe Tesapekuéra Sa'ary, upe ára pukukue aja oiko avano'õ mbytépe pe ñeha'ãrõ akãrapu'ã rehe, ojehecharamo umi ñeimo'ã mba'eguasuitéva ha'éva: yvypóra oheka va'erã ivy'arã, jepy'amongeta niko mba'e tuichaitéva, yvypóra oñemoarandu va'erã umi mba'eandu ojekuaa porãva rupive. Upe aja tapichakuéra ohekave avei umi yvypóra rekorã momorãmby ha'éva tekosãso, tekojoja, tenonderã jeheka, opavave jegueroike, jokupyty, tetã sãmbyhy oguatáva léi guasúre, ha tupão-tetã jejopoi (he'iséva jeroviapy noisãmbyhy va'erãi tetã rehe). Umi arandukuéra Ára Mba'ekuaáva pegua omomarandu pe tembikuaa ikatu ogueropu'aka pe teko tavy, pe jerovia gua'u ha mburuvicha ñaña reko, upéicha ikatu ojapo peteĩ yvóra iporãvéva. Ára Mba'ekuaáva tuichaite omoambue tembikuaaty, virurekokuaa, jokuaikuaa ha tapichakuéra reko joaju. Umi temimo'ã pyahu isarambipa tapichakuéra apytépe rupi ha sapy'ánte ojehecha umi arandukuéra ha haiharakuéra omoĩva hembiapokuépe mba'e pyahúva omohesakãva tekove. Umíva apytépe oĩ va'ekue Voltaire, herakuãitéva ikatupyrýgui ha itĩ'atãgui ohekávo tekosãso opavavépe, ha Denis Diderot, herakuãitéva ohaígui pe Encyclopédie (tembiapokue ipukuitéva oguereko opaite tembikuaa ha marandu) omosarambívo umi mba'e pyahu ojejapóva ko ára pukukue aja. Ára Mba'ekuaáva niko heñói pe tembikuaaty ñepu'ãgui (jahechárõguare tembikuaa ha temimo'ã pyahu papapykuaa, mba'erekokuaa, mbyjakuaa, tekovekuaaty ha kímika rehegua) ha karai René Descartes remimo'ãgui (pe omboypýva ramo pe ysajarekokuaa ohesa'ỹijóva ha arandupykuaaty ko'ãgagua). Mandu'apy Ára Ko'ãgagua Denis Diderot (5 jasypa 1713-31 jasypokõi 1784) ha'e akue peteĩ umi tenondeguávagui Ára Mba'ekuaáva pegua omba'apóvo haihára, ha arandupykuaaty. Herakuãitéva oipytyvógui ohai hag̃ua pe Encyclopédie, ñe'ẽryrupavẽ orekóva opa tembikuaa ha marandu upe ára pukukuégui. Hembiapokue ha arandukakuéra rupive omosarambi Ára Mba'ekuaáva remimo'ã ha rembikuaa. Mandu'apy Tekove Hyãsiagua Amperio térã ampère (oñemoha'anga tai A rupive) ha'e pe oha'ãva mbovýpa syry hendyrýva retakue. Ko ta'ãha ningo pe Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãgua mba'éva ha ojehero upéicha ojegueromandu'a hag̃ua pe karai papapykuaahára ha mba'erekokuaahára Francia pegua André-Marie Ampère (1775-1836). Ikatu jaikuaa mbovýpa peteĩ amperio ñaha'ãvo peteĩ culombio ohasávo peteĩ aravo'ive: Ta'ãha Ysajarekokuaa ha'e pe papapykuaa vore ohesa'ỹijóva mba'ekuéra tuichakue, ysaja ha moõitépa oñemohenda hikuái apejojápe térã pa'ũme. Pe ysajarekokuaa ojejapóva apejoja ári ikatu jaipuru jaikuaa hag̃ua mbovýpa oha'ã mba'ekuéra apekue ha ijerekue, pe ysajarekokuaa ojejapóva pa'ũme rupive ikatu jaikuaa mbovýpa mba'ekuéra tuichakue, mbovy mba'épa oikekuaa peteĩ mba'e ambuévape. Upéicha, ko tembikuaaty mba'e tenondeguáva ñemoarandúpe, tuichaitépe ko'ãva tembikuaatýpe: mba'erekokuaa, mekánika, jogapokuaa, yvyapekuaa ha mbyjakuaa. Mandua'apy Joajuha Papapykuaa Stefania Turkewich-Lukianovych (Leópolis, Áuteria-Hungyria Mburuvi, 25 jasyrundy 1898-Cambridge, Tavetã Joaju, 8 jasyrundy 1977) ha'e akue peteĩ mba'epuporã ha puraheiapohára, piáno ombopúva ha mba'epuporãre oñemoaranduitéva Ukyáña megua. Herakuãite ojegueromandu'águi chupe pe kuñakarai mba'epuporã apohára peteĩ Ukyáña retãgua. Hetã oĩ jave Joaty Soviétiko poguýpe, hembiapokue kuéra oñembotove ani hag̃ua oñembopu. Purahéi ha mba'epu porã apo Tembiapo sinfónica rehegua Симфонія – Symphony no. 1 – 1937 Симфонія no. 2(a) – Symphony no. 2(a) – 1952 Симфонія no. 2(b) (2-гий варіант) – Symphony no. 2(b) (2nd version) Симфонієта – Symphoniette – 1956 Три Симфонічні Ескізи – Three Symphonic Sketches – 3-го травня, 1975 Симфонічна поема – Symphonic Poem «La Vitа» Space Symphony – 1972 Суіта для подвійного струнного оркестру – Suite for Double String Orchestra Fantasy for Double String Orchestra Ballet rehegua Руки – The Girl with the Withered Hands – Bristol, 1957 Перли – The Necklace Весна (Дитячий балет) – Spring – (Children's Ballet) 1934-5 Мавка (a) – Mavka – ‘The Forest Nymph’ – 1964-7 – Belfast Мавка (b) – Mavka – ‘The Forest Nymph’ – 1964-7 – Belfast Страхопуд – Scarecrow – 1976 Ópera-kuéra rehegua Мавка – Mavka – (ndojapopái) oñemopyenda pe Lesia Ukrainka purahéire Mitãnguéra ópera «Цар Ох» або Серце Оксани – Tsar Okh or Heart of Oksana – 1960 «Куць» – The Young Devil «Яринний городчик» – A Vegetable Plot (1969) Tembiapokuéra coral rehegua Літургія 1919 Psalm to Sheptytsky (Псалом Шептицькому) До Бою Триптих Колискова (А-а, котика нема) 1946 Cámara – Tembiapo instrumental rehegua Соната для скрипки і фортепіано 1935 – Sonata for violin and piano (a) Cтрунний квартет 1960 – 1970 – String quartet (b) Cтрунний квартет 1960 – 1970 – String quartet Тріо для скрипки, альта і віолончела 1960 – 1970 – Trio for Violin, Viola and Cello Квінтет для двох скрипок, альта, віолончела фортепіано 1960 – 1970 – Piano Quintet Тріо для флейти, кларнету, фагота 1972 – Wind Trio Piáno rembiapo Варіації на Українську тему 1932 – Variations on a Ukrainian Theme Фантазія: Суїта фортепянна на Українські теми – Fantasia: Suite for Piano on Ukrainian Themes 1940 Імпромпту – Impromptu 1962 Гротеск – Grotesque 1964 Гірська сюїта – Mountain Suite 1966 – 1968 Цикл п’єс для дітей – Cycle of Pieces for Children 1936 – 1946 Українські коляди та щедрівки – Ukrainian carols and Shchedrivka Вістку голосить – Good Tidings Christmas with Harlequin 1971 Hembiapo ambuéva – Серце – Heart – Solo voice with orchestra – Лорелеї – Lorelei – Narrator, Harmonium and Piano 1919 – words by Lesia Ukrainka – Май – May – 1912 – Тема народної пісні – Folk Song Themes – На Майдані – Independence Square – piano piece – Не піду до леса з конечкамі – Лемківська пісня – Lemky song for voice and strings Joajuha Marandumi Tekove Ana Mena (Estepona, 25 jasykõi, 1997) ha'e peteĩ opurahéiva Españagua. Mba'e apu'a Álbumes de estudio Index (2018) Joaju www.anamenamusic.com Tekove Leporíno (Leporinus) ha’e peteĩ pira jueheguaty juehepehẽ ojejuhúva Anostomidae ryepýpe, tekovety Characiformes rehegua. Jueheguakuéra Ko jueheguaty ryepýpe ojejuhu 83 juehegua: Leporinus acutidens (Valenciennes, 1837) Leporinus affinis (Günther, 1864) Leporinus agassizii (Steindachner, 1876) Leporinus aguapeiensis (Amaral Campos, 1945) Leporinus alternus (C. H. Eigenmann, 1912) Leporinus amae (Godoy, 1980) Leporinus amazonicus (dos Santos & Zuanon, 2008) Leporinus amblyrhynchus (Garavello & Britski, 1987) Leporinus apollo (Sidlauskas, Mol & Vari, 2011) Leporinus arcus (C. H. Eigenmann, 1912) Leporinus aripuanaensis (Garavello & dos Santos, 1981) Leporinus badueli (Puyo, 1948) Leporinus bahiensis (Steindachner, 1875) Leporinus bimaculatus (Castelnau, 1855) Leporinus bistriatus (Britski, 1997) Leporinus bleheri (Géry, 1999) Leporinus boehlkei (Garavello, 1988) Leporinus britskii (Feitosa, dos Santos & Birindelli, 2011) Leporinus brunneus (G. S. Myers, 1950) Leporinus copelandii (Steindachner, 1875) Leporinus crassilabris (Borodin, 1929) Leporinus cylindriformis (Borodin, 1929) Leporinus desmotes (Fowler, 1914) Leporinus ecuadorensis (C. H. Eigenmann & Henn, 1916) Leporinus falcipinnis (Mahnert, Géry & So. Muller, 1997) Leporinus fasciatus (Bloch, 1794) Leporinus friderici (Bloch, 1794) Leporinus geminis (Garavello & dos Santos, 2009) Leporinus gomesi (Garavello & dos Santos, 1981) Leporinus gossei (Géry, Planquette & Le Bail, 1991) Leporinus granti (C. H. Eigenmann, 1912) Leporinus guttatus (Birindelli & Britski, 2009) Leporinus holostictus (Cope, 1878) Leporinus jamesi (Garman, 1929) Leporinus jatuncochi (Ovchynnyk, 1971) Leporinus klausewitzi (Géry, 1960) Leporinus lacustris (Amaral Campos, 1945) Leporinus lebaili (Géry & Planquette, 1983) Leporinus leschenaulti (Valenciennes, 1850) Leporinus maculatus (J. P. Müller & Troschel, 1844) Leporinus marcgravii (Lütken, 1875) Leporinus melanopleura (Günther, 1864) Leporinus melanopleurodes (Birindelli, Britski & Garavello, 2013) Leporinus melanostictus (Norman, 1926) Leporinus microphthalmus (Garavello, 1989) Leporinus moralesi (Fowler, 1942) Leporinus multifasciatus (Cope, 1878) Leporinus nattereri (Steindachner, 1876) Leporinus niceforoi (Fowler, 1943) Leporinus nigrotaeniatus (Jardine, 1841) Leporinus nijsseni (Garavello, 1990) Leporinus octofasciatus (Steindachner, 1915) Leporinus octomaculatus (Britski & Garavello, 1993) Leporinus ortomaculatus (Garavello, 2000) Leporinus pachyurus (Valenciennes, 1850) Leporinus parae (C. H. Eigenmann, 1908) Leporinus paralternus (Fowler, 1914) Leporinus paranensis (Garavello & Britski, 1987) Leporinus pearsoni (Fowler, 1940) Leporinus pellegrinii (Steindachner, 1910) Leporinus piau (Fowler, 1941) Leporinus pitingai (dos Santos & Jégu, 1996) Leporinus platycephalus (Meinken, 1935) Leporinus punctatus (Garavello, 2000) Leporinus reticulatus (Britski & Garavello, 1993 Leporinus santosi (Britski & Birindelli, 2013) Leporinus sexstriatus (Britski & Garavello, 1980) Leporinus silvestrii (Boulenger, 1902) Leporinus spilopleura (Norman, 1926) Leporinus steindachneri (C. H. Eigenmann, 1907) Leporinus steyermarki (Inger, 1956) Leporinus striatus (Kner, 1858) Leporinus subniger (Fowler, 1943) Leporinus taeniatus (Lütken, 1875) Leporinus taeniofasciatus (Britski, 1997) Leporinus tigrinus (Borodin, 1929) Leporinus trimaculatus (Garavello & dos Santos, 1992) Leporinus uatumaensis (dos Santos & Jégu, 1996) Leporinus unitaeniatus (Garavello & dos Santos, 2009) Leporinus vanzoi (Britski & Garavello, 2005) Leporinus venerei (Birindelli & Britski, 2008) Leporinus wolfei (Fowler, 1940) Leporinus y-ophorus (C. H. Eigenmann, 1922) Mandu’apykuéra Pira Míhe (Leporinus fasciatus), hérava avei guaraku piníma, ha’e peteĩ pira juehegua oikóva y he’ẽme, ojejuhúva juehepehẽ Anostomidae ryepýpe. Ko pira ho’u ka’avo ha so’o. Mandu’apykuéra Pira Araku (Leporinus friderici), hérava avei uaraku, guaraku, térã leporíno, ha’e peteĩ pira juehegua ojejuhúva juehepehẽ Anostomidae ryepýpe, oikóva Ñembyamérika ýpe. Héra araku ou tupiñe’ẽgui. Mandu’apykuéra Pira Akari (Hypostomus plecostomus), hérava avei akaro, pira tatu, igarape, guakari térã vakari, ha’e peteĩ pira juehegua Siluriformes tekovety rehegua, oikóva Ñembyamérikape. Ko pira rerakuéra ou tupiñe’ẽgui. Mandu’apykuéra Pira Tesatũ ningo pe ndohecháiva mba'eve térã sa'imínte ohecha (ohechakuaánte mba'ekuéra ysaja ha sa'y). Py'ỹinte tapichakuéra itujamíva hesa rasy ha ndohechavéi (techapyrã, umi hesaravẽva), oĩ avei ambuéva okaru vai térã ndorekói hembi'urã térã hi'upyrã iporãva ha hesa rasy upévare, ambuéva katu ohasa asy ojehúgui hese mba'e vai omohesatũ ichupe, ha oĩ ambuéva upeichaite heñói (imitã'ikuévo guive ndohechái). Oĩ katu umíva ndohechakuaái sa'ykuéra térã ndohechakuaái mba'épa pe sa'y ohecháva, umíva ojehero are sa'y recha'ỹva. Umi ndohecháiva oipuru braille omoñe'ẽ hag̃ua (peteĩ achegety oñeñandúva ñande po rupi), ikatu oipuru avei jagua oisãmbyhykuaáva oho porãve hag̃ua ohosehápe. Tapichakuéra hesatũva herakuã porãitéva hína Louis Braille, pe omboypýva braille achegety, Stevie Wonder, Ray Charles ha Helen Keller. Joajuha Mba'asy Santañi (epañañe’ẽme, Santañí, ojehaíva avei Santañy, ha kataluñañe’ẽme, Santanyí) ha’e peteĩ tenda ha tavanda epañagua, opytáva Majóroka ryepýpe. Ary 2021 jave, Santañi oguerekova’ekue 12.342 tavaygua. Mandu’apykuéra Epaña táva Y yvágagui ho'áva niko pe y oĩva ára pytúpe ho'ávo yvy ape ári. Otĩmbo rire y, oiko chugui y tĩmbo ha ojupi yvágape oikohápe chugui umi arai, pe y oĩva araikuéra ryepúpe ho'ysã ha upéicha ho'a yvatégui, yvy mbaretepyte ombojaitýgui. Y ikatu ho'a yvágagui upéicha: Ama Amandáu Yrypy'avevúi Joajuha Ararova Narañe’ẽ (hérava avei ambue ñe’ẽme "nera" "barya" "baria" térã "barea") ha’e peteĩ ñe’ẽ oñeñe’ẽva Erityréape, ha oguerekóva 108. 000 ñe’ẽhára. Oñeimo’ãva’ekue ymaguarépe ko ñe’ẽ ha’ahague kunamañe’ẽ. Paary 1990 guive, Erityréa Rekombo’e Motenondeha oñeha’ã narañe’ẽ ojeipuruve hag̃ua, ñeñe’ẽme ha jehaípe. Mandu’apykuéra Erityréa ñe’ẽnguéra Y ñembojere ha'e mba'éichapa y omýi Yvy ape ári ha ára pytúpe, upéva he'ise y oho yvágape ha upéi ho'a yvýpe. Upéicha oiko pe y ñembojere: Oñepyrũ oñemotĩmbo jave y oĩva Yvy ape ári. Ñemotĩmbo he'ise kuarahy omboyku pe y oñemoambuéva mba'etĩmbópe. Ha upéi, y oñembyaty y tĩmbo ramo yvágape. Upéicha ojejapo arai. Upe rire, pe y oĩva arai ryepýpe ro'ysã. Péicha oiko chugui jey mba'erykue. Kóva ojehero ñemohypy'ũ. Upéi, y ho'a yvágagui amáicha, yrypy'avevúicha térã amandáuicha. Kóva ojehero y yvatégui ho'áva. Pe y ho'ámava oike Yvy ape ryepýpe ha oho avei ono'õ ypápe, paraguasúpe térã yno'õ yvyguýpe. Upépe ikatu oñemotĩmbo jey ha upéicha oñepyrũ jey ko y ñembojere. Oĩ mba'e yvypóra ojapo ikatu ombyai térã omosarambi pe y ñembojere: oñemitỹ hetávo, omopu'ãvo yjoko ysyrýpe, oikytĩmbávo yvyramáta ka'aguýpe, onohẽmbávo y yvyguýgui ha ysyrýgui térã omopu'ãvo mba'eapopyha omongy'áva ñande rekoha. Upéicha ojehecha ndaiporiveiha y térã omanomba pirakuéra, ikatu avei sapy'ánte okyiterei ha y oñuvãmba. Joajuha Y Kukurañe’ẽ (hérava avei kokurañe’ẽ) ha’e peteĩ ñe’ẽ noñeñe’ẽvéima, oñeñe’ẽva’ekue ymaguare Máto Gyrósope, Pindorámape. Mandu’apykuéra Pindoráma ñe’ẽnguéra Mongólia Mburuvi ha'e akue pe tetã ijyvy apekue tuichavéva mokõiha opaite umi tetã ambuéva oiko va'ekue apytépe ha pe mburuvi tuichavéva ijyvyy oñemyasãimbáva pavẽ'ỹme. Karai guasu Gengis Kan ary 1206 jave omoheñói ko mburuvi, ombyaty rire umi ñemoñare guasu Mongólia ha Tuykía pegua, ipu'akaitevéva ohupytykuévo 24 000 000 km² ijyvy apekue. Ijyvy apekue oñemosarambi sapy'ami Koréa yvyapy guive, Ásiape, amoite ysyry Danúvio peve, Európape, orekokuévo ipype hetave 100 sua tapichakuéra ha tetãnguéra ipoguasúva ha'éva Chína, Mesopotámia, Péysia, Kuarahyresẽ Európa, Índia vorekue yvatevogua ha Rrúsia vorekue ambuéva. Omano rire Gengis Kan, hasyite umi iñemoñarekuérape oisãmbyhy porã hag̃ua hetãre ituichaitégui ha hetavégui umi hetãygua oñorairõva ojupe, upéicha opa ko mburuvi amo ary 1368 jave, oñemopehẽmbakuévo ha tetãnguéra ijykeguáva oñembojáravo ijyvýre. Mandu'apy Mburuvi Amérika Latína ha'e pe Amérika pehẽngue oguerekóva umi tetãnguéra oĩháme ñe'ẽ romance —ñe'ẽ osẽva latinañe'ẽgui, techapyrãme: Karaiñe'ẽ, Poytugañe'ẽ, ha Hyãsiañe'ẽ –oñeñe’ẽvéva. Ko ñe'ẽngue ojejapo sa'ary XIX jave, oñeñe'ẽ hag̃ua umi tetãvore Amérikape oisãmbyhyhápe España, Poytuga ha Hyãsia mburuvikuéra. Ko ñe'ẽ ndorekói peteĩ he'iseha hendaitépe, hákatu "ojeporu jepi oñemombe'u hag̃ua Ñembyamérika, Mbyteamérika ha Méhiko, ha umi ypa'ũ Karíve pegua". Peteĩ ñe'ẽ mbykymi ko tetãnguéra rehegua ha'e Amérika Espáña pegua ha Brasil, he'iséva Amérika Poytuga pegua. Ko ñe'ẽ "Amérika Latína" tuichave umi ñe'ẽ omohendávagui ha'eháicha Karaiñe'ẽ Amérika, oñe'ẽnteva umi tetãnguéra oñe'ẽva karaiñe'ẽ; ha Ivéro-Amérika, oñe'ẽnteva tetãnguéra oñe'ẽva karaiñe'ẽ ha Poytuga ñe'ẽ. Ko ñe'ẽ Amérika Latína ojeporu ypy peteĩ aty guasu ary 1856-pe hérava "Iniciativa de América: Idea para un Congreso Federal de las Repúblicas" (Amérika Rembiaporã.Tavakuairetãnguéra Joaty Amandaje Remimo'ã), ojapova'ekue polítiko Chíle pegua Francisco Bilbao. Ko ñe'ẽ oñemoherakuãve mburuvicha Hyãsiagua Napoleón III rembiapokue ary 1860-pe (Amérique latine ramo) ohechauka hag̃ua mba'érepa Hyãsia omoige iñorairõhára kuéra Mburuvi Méhiko Mokõihápe ha oike hag̃ua tetãnguéra oñe'ẽva Hyãsiañe'ẽ pe Amérikape ha'eháicha Kanada Hyãsia pegua, Luisiana, Gujána Hyãsia pegua térã Haití, tetãnguéra aty tuichavévape oñemomba'ehápe karaiñe'ẽ ha Poytuga ñe'ẽ. Ko yvy vore oguereko peteĩ apekue ojepysóva Méhiko guive Tierra del Fuego peve ha oike avei heta Karíve mba'e. Oguereko peteĩ yvy pehẽngue amo 19.197.000 Km² rupi, haimete 13% Yvy ape ári. Ára 2 jasypoapy ary 2020-pe, oje'e Amérika Latína ha Karíve retãyguakuéra ohasa 652 sua, ha ary 2019 jave, Amérika Latína oguereko peteĩ PIB nominal oñembojoajúva US$ 5.188.250 sua ha peteĩ PPP PIB US$ 10.284.588 sua. Mandu'apy Amérika Neko Oikawa (及川 眠子, Oikawa) (10 jasykõi, 1960) ha’e peteĩ kuña taihaihára hapõgua, ohaíva puraheikuéra animépe g̃uarã. Mandu’apykuéra Tekove Hapõgua Ñemoñanga he'ise umi mburuvicha oisãmbyhýva hogaygua peteĩva, iñemoñarépe oĩ ipokatu ha isãmbyhy. Ko ñe'ẽ jaipuru avei ja'esérõ pe ára pukukue oisãmbyhýva jave pe ñemoñare. Ñemoñanga herakuãva: Ingyatérra pegua: Tudor Róga (1485-1603) ha Stuart Róga (1603-1714). Chína pegua: Shang ñemoñanga (1766 BC–1050 BC), Yuan ñemoñanga (1271–1368), Ming ñemoñanga (1368–1644) ha Qing ñemoñanga (1644–1912). Índia pegua: Mughal ñemoñanga (1526 - 1858) Mburuvi Ming ñemoñanga ha'e va'ekue mburuvichakuéra rogaygua omyakãva'ekue Chína ary 1368 guive ary 1644 peve, ho'a rire pe Yuan ñemoñanga Mongólia Mburuvi pegua. Ko téra ojepuru avei oñeñe'ẽ hag̃ua Ming Mburuvi ha'ekuéra omyakãvare ha umi 276 ary Chína rembiasápe hi'are hague. Oisãmbyhy aja, Chína ohasa porãite ha iñakãrapu'ã. Tembiasakue Sa'ary XIII jave ondyry Chína rehe pe Mongólia Mburuvi. Ary 1271-pe mburuvicha mongol Kublai Khan omoheñói Yuan ñemoñanga. Yuan-kuéra ipu'aka pe hembýva Song ñemoñangágui ary 1279. Mongol-kuéra ondyry mboyve Chína rehe tetãyguakuéra hetakue ha'e 120 sua, oñemboguejyve 60 sua-pe ojepapa jeývo ary 1300 jave. Zhu Yuanzhang ipu'aka Yuan rehe ha omoheñói Ming ñemoñanga ary 1368 jave. Ming ñemoñanga poguýpe ojehasa ambue ára pukukue iporãitereíva, omoheñóivo ygarata aty tuichavéva yvy ape ári upe jave. Ko'ã aja, Zheng He oñepyrũ oho ko yvy ape ári ohecha hag̃ua, og̃uahẽvo umi tenda mombyry Áfrika-icha. Umi ary peteĩha tetã rekuáipe, itavusu oñemoambue Nanjing-gui Pekĩ-me. Ary 1644-pe, Pekĩ ojejapyhy peteĩ joaju ombohováiva tetãre omotenondéva Li Zicheng. Mburuvicha paha Ming, Chongzhen, ojejuka ho'ávo upe táva. Pe Qing ñemoñanga manchu oñembojoaju Ming ñemoñanga ruvicháre Wu Sangui ha omboguejy mburuvicha guasúgui Shun ñemoñanga, oipyhývo ipoguýpe upe mburuvi. Mandua'apy Chína rembiasakue Qing ñemoñanga ha'e peteĩ ñemoñare mburuvichakuéra Chína pegua oisãmbyhy ary 1644 guive 1912 peve, ho'a rire pe Ming ñemoñanga, omoñepyrũkuri umi Manchu ha upévare ambue héra ha'e Manchu ñemoñanga. Oiko chugui Tavakuairetã Chína ary 1912-pe, oiko rire pe Ñemopu'ã Xinhai ary 1911-pe. Tembiasakue Pe Qing ñemoñanga, oisãmbyhýva ary 1644 guive ary 1912 peve, ha'e China retã paha. Sa'ary XIX-pe, Qing ñemoñanga ombohovái va'erãkuri Kuarahyreikegua imperialismo mokõive Ñorairõ Ópio rehegua (1839-1842 ha 1856-1860) Tavetã Joaju rehe. Ojeity tetã Europagua rehe, Chína oiko va'erã umi kuatia jekupytyha hekope'ỹva poguýpe, opaga va'erã tepyme'ẽ ñorairõre ha ome'ẽ ygarupa Hong Kong umi Vyretañaguápe. Pe Ñorairõ peteĩha Chína-Hapõ (1894-1895) omboyke Qing pu'aka Koréagui, ome'ẽvo avei ypa'ũ Taiwán Hapõ poguýpe. Oñemokangy haguére Qing ñemoñanga ombohetave apañuãi tetã ryepýpe. Ára 1850 ha 1860 mbytépe, ñorairõ ojekuaáva Taiping Ñemopu'ã ramo ohundi China ñemby gotyo, ambue ñemopu'ã ha'eháicha Ñorairõ Punti-Hakka (1855-1867), Nian Ñemopu'ã (1851-1868), Miao Ñemopu'ã (1854-1873), Panthay Ñemopu'ã (1856-1873) ha Dungan Ñemopu'ã (1862-1877) ojapo sarambi tetã tuichakue javeve. Oñepyrũ sa'ary XIX jave pe Chína jerova guasu. Hetaite umi oheja hetã ha ova ambue tetãme pe ñorairõ rupive ha mba'e vai ha'éva pe ñembyahýi guasu oiko va'ekue Chína yvatevogua (1876-1879), omanórõguare 9 ha 13 sua tapicha. Ary 1898-pe, Mburuvicha Guangxu ojapo tetã ñemyatyrõrã omopyendávo peteĩ tetã rekuái oporokuái peteĩme léi guasu rupive, hákatu omosẽ chupe pe Kuñamburuvicha Ci Xi, peteĩ golpe de estado-pe, jepémo omoheñói avei tembiapo omyatyrõséva tetãme, oikuaaukáva telégrafo ha ferrocarril ha omboykéva umi mba'e ymaguare guive ojejapóva ha'eháicha kuña py jejokua. Pe Bóxers ñemopu'ã ary 1899-1901 jave, peteĩ ñemopu'ã guasu ombotovéva pytagua mbaretekue tetãme, omokangyve Qing ñesãmbyhy. Ipahápe Xinhai ñemopu'ã ary 1911-pe omohu'ã Qing ñemoñanga ha upéicha opa mburuvi, upe guive omoheñói Tavakuairetã Chína. Mandua'apy Chína rembiasakue Menu ha’e peteĩ kuatia oñeme’ẽva karuñemuhápe ohechukáva tembi’ukuéra réra rysýi. Mandu’apykuéra Tembi'u Kanape (oúva epañañe’ẽgui, canapé, ha kóva fyãsiañe’ẽgui, canapé) ha’e peteĩ mbojuruheha michĩ, oguerekóva heta jehe’apy, oñemoĩmbyréva peteĩ mbujape ári térã ambue mba’épe. Ojeipyhy hag̃ua ojeipuru kuãnguéra, ha oje’u py’ajokóicha. Oñeme’ẽva aretekuérape, umi oñepepirũvape oñembo’ývo. Mandu’apykuéra Tembi'u Pepero (Koréa achegetýpe, 빼빼로) ha’e peteĩ mahe’ẽ ojejapóva Ñemby Koréape, oguerekóva peteĩ pokoka ra’ãnga oñemboahojáva chokorágui. Ñemby Koréape, ojeguerohory «Pepero Ára», opa jasypateĩ 11 jave. Mandu’apykuéra Mahe’ẽ Kakipii (oúva hapõñe’ẽgui, 柿 kaki, ha ピ pii, ingyaterrañe’ẽgui) ha’e peteĩ mbojuruheha ojejapóva arro ha manduvígui, herakuãva Hapõme. Mandu’apykuéra Tembi'u Sirílo achegety térã siríliko ha'e peteĩ achegety Eslávo ñe'ẽnguéra mba'éva, ojepuru ojehai hag̃ua Rrusiañe'ẽ, Ukyañañe'ẽ, Vielorrusiañe'ẽ, Vugariañe'ẽ, Masendoñañe'ẽ ha haimete opa umi Ñemby Elávia ñe'ẽ. Ojejapo Tavetã Masendóñame amo sa'ary X jave. Joaty Soviétiko omoinge ko achegety heta ñe'ẽnguérape ndaha'éiva Elávia ñe'ẽ amo Káukaso, Sivéria, Mbyte Ásia ha Rrúsia vore yvatevoguápe. Joajuha Achegety Temitỹngue ha'e umi ka'avo pehẽngue yvypóra térã ambue mymba ho'úva tembi'urã. He'iséva ypykue ojeporu jepi gueteri ha ojeporu ka'avokuéra rehe oñondivepa oñeñe'ẽ hag̃ua opaite ka'avo rehegua mba'e oje'úvare, umíva apytépe yvoty, yva, hapo, hogue ha ha'ỹi . Iñepyrũme, umi mymba jukahára-ka'avo mbyatyhára ombyaty temitỹngue ka'aguýgui ha oike ñemitỹme heta tendápe ko yvy tuichakue, oiméne ára pukukue 10.000 Kirito mboyve guive 7.000 Kirito mboyve peve, oñemoakãrapu’ãkuévo peteĩ tekove pyahu kokuépe . Ñepyrũrã, umi ka'avo okakuaáva hekohápe oñeñotỹta kuri, ha katu ohasávo ára, ñemu ogueru ñemitỹ ambue tendágui oñemoĩ haguã avei umi hekoha ypýpe. Koʼág̃arupi, hetave umi temitỹngue oñeñotỹ oparupiete ko yvýpe pe ararova ohejáramo, ha ikatu oñeñotỹ umi ñemitỹ umi tenda oñeñangarekóvape umi tekoha ararova naiporãivape. Joajuha Ka'avo Tembi'u Proteína ha'e molécula joajuha puku ijapopyre mba'e michĩvagui ojekuaáva aminoácido ramo . Oñembojoaju hikuái umi joajuha peptídico reheve. Umi proteína oguereko tembiapo iñambuéva oĩvo ijysaja ha iñemohenda rehe. Ikatu ojejuhu so'o térã tajyguépe. Ojepuru okakuaa ha oñemyatyrõ hag̃ua, avei oñemombarete hag̃ua umi kangue. Oipytyvõ ojejapo hag̃ua pire ha tekoveapỹi. Oĩ mymba, ka'avo, urupe, vakytéria ha yvypóra retepýpe. Yvypóra ro'o mbaretéva ojejapo hetave proteína-gui. Oguapývo tembi'u proteína reheve oñemboja'o aminoácido-pe. Ko'ã aminoácido ikatu upéi ojeporu ojapo hag̃ua proteína pyahu yvypóra retépe guarã. Umi proteína ojapo peteĩ mba'e porãitéva umi tembi'úpe ha'éva kamby, ryguasu rupi'a, so'o, pira ro'o, kumanda ha yvapo. Mandu'apy Ñemongaru Ryguasu chyryry ha’e peteĩ tembi’u ojejapóva ryguasu ro’ógui, oñemoĩva hi’ári mbujape ku’i ha oñembochyryrýva ñandyry akúpe. Mandu’apykuéra Tembi'u Verónica Scopelliti (Rróma, 25 jasyteĩ ary 1982) ojeikuaa porãvéva ichupe Noemi réra guýpe, ha’e peteĩ puraheihára, pupoty apohára ha pupoty ta’ãngamỹi sãmbyhyhára italiagua. Mandu’apykuéra Puraheihára Bonnie Parker (jasypa 1 ary 1910 - jasypo 23 ary 1934) ha Clyde Barrow (jasyapy 24 ary 1909 - jasypo 23 ary 1934) ha’eva’ekue mokõi mondahára opiãva Amérika Retãvorekuéra Joaju rehegua. Mandu’apykuéra Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua {| width="100%" style="background:#FFFFFF; border:solid 1px #8FAACC;" cellspacing="0" cellpadding="8" |- valign="top" | Tereg̃uahẽ porãite pe Okẽndusukuéra Rokẽndusúpe Okẽndusu ha'e kuatiarogue ohechaukáva marandukuéra peteĩ mba'e poravopyre rehegua (jehaipy, ta'anga, tysýi ha heta ambuéva). |- valign="top" | Mbyjakuaa • Papapykuaa Tekovekuaaty: Guyrakuéra • Ka'avo Tekove: Arandupy • Arandupykuaaty • Jeroviapy Tesãi: Pohanokuaa Tembiapoporã: Jeroky Ñe'ẽ: Avañe'ẽ • Karaiñe'ẽ • Ñe'ẽporãhaipyre Guarani Mangapy
Ta'angamýi __noeditsection__ Vikipetã Ysyry Uruéña (epañañe’ẽme: río Urueña) ha’e peteĩ ysyry arahentinagua, ojejuhúva Salta retãminíme. Mandu’apykuéra Ysyry Argentina Mbarakaja hũ (herateéva ingyaterañe’ẽme: The Black Cat) ha’e peteĩ mombe’urã ñemongyhyje rehegua, haihára Edgar Allan Poe rembiapokue, oñenohẽva’ekue momaranduha Saturday Evening Post 19 jasypoapýpe, ary 1843 jave. Mandu’apykuéra Mombe’urã Ben 10 ha'e peteĩ ñemoha'anga omýiva Tetãvore Joapykuéra pegua omoheñóiva "Man of Action" (peteĩ aty oimehápe Duncan Rouleau, Joe Casey, Joe Kelly ha Steven T. Seagle) ha omoheñóiva Cartoon Network Studios. Ko franquicia oñe'ê peteĩ mitãkaria'y oiporúva peteĩ mba'e oúva ambué yvóragui ha ojogua aravopapaha, oñembopyahúva térã oñemyengoviáva opa ñemoha'anga omýiva rehe. Oje'e hese Omnitrix, ohejáva chupe oñemoambue opaichagua tekovépe oúva ambue yvóragui. Ko franquicia Ben 10 ohupyty 2.000 sua dólar rupi oñevendévo Európa, Kuarahyresẽ Ag̃uigua ha Áfrika-pe ha ovende 100 sua ñembosaraiha Yvy ape ári. Téle rekoha'angaty Ben 10 (serie clásica) Orekópe 10 ary, Benjamin Kirby Tennyson ojuhu peteĩ mba'e oúva ambué yvóragui ka'aguýpe hérava Omnitrix, ohejáva chupe oñemoambue 10 especie extraterrestre iñambuévape. Ohasávo ivakasión verano-pe, oikundahávo tetãme peteĩ remolque-pe ijavuélo Max ha iprima Gwen ndive, Ben oñorairõ delincuencia ha extraterrestre aña ndive umi pokatu pyahu ojuhúva reheve, ohupyty capacidad oñemoambue haĝua nueve extraterrestre pyahúpe oho aja pe mba'éichapa. Ben 10: Alien Force Po ary rire serie original, Ben ojekuaa jey Omnitrix ÿre, okañy peve ijavuélo Max, omoĩ jeyva'erã, ko'ágã oñemboguata jey, ha ome'ẽ Ben-pe peteĩ conjunto pyahu 10 extraterrestre-kuéra rehegua. Oñondive Gwen ha iñenemigo tuja Kevin ndive, oho hikuái misiones-pe ombohováivo villano pyahu ha ohupyty extraterrestre pyahu tiempo ohasávape. Ko serie oñembohéra iñepyrũrã Ben 10: Hero Generation (traducción gratuita-pe: Ben 10: Generación de Héroes). Ko serie-pe oñepyrü revolución extraterrestre lema oúva espacio-pe. Ben 10: Ultimate Alien Oñehundi rire Omnitrix original, Ben ohupyty Ultimatrix, peteĩ versión oñemyatyrõva Omnitrix ikatúva oevoluciona algunos extraterrestres omoĩva ADN peteĩ simulación "millones de años teóricos en el ambiente ivaivéva ikatúva". Oĩ gueteri Gwen ha Kevin compañía-pe, osegi iñorairõ umi extraterrestre ndive ha ohupyty hetave especie extraterrestre. Peteĩha temporada-pe oñorãirõ Aggregor ndive, Osmosian oñeha'ãva oipyhy universo, ombohováivo exposición identidad secreta mundo-pe Jimmy Jones, mitãrusu teórico conspiración internet odeducíva identidad Ben oestudiáva avistamiento extraterrestre Bellwood-pe, Ben mba'éva táva heñói hague. Ben 10: Omniverse Ben ohupyty peteĩ Omnitrix pyahu, orekóva transformación pyahu.Ko versión ha'e pe original, ha'e ohupytyva'ekue prototipo-kuéra añoite ijeho pukukue javeve, ha ko versión oñepyrũ ojejapo ohupyty jave voi peteĩha Omnitrix. Ha katu, ko Omnitrix oĩ gueteri fase de prueba-pe ha nome’ẽi jepi Ben-pe pe transformación extraterrestre ojeruréva, omoambuéva chupe ambue mba’épe, omoheñóiva situación divertida ñande héroe-pe ĝuarã. Diseño caricatura iñambue ha, péva resultado, omoapañuãi algunos fans (ambue denuncia apytépe, principal ha'e umi personaje ojehechauka pupila tesa'ÿre). Ben 10: Omniverse-pe oĩkuri 6 logotipo: Ben 10: Omniverse – Peteĩ Ñepyrũ Pyahu; Ben 10: Omniverse – Malware rehegua Ñevenga; Ben 10: Omniverse – Invasión Ben 10: Omniverse – Duelo de Duplicados rehegua; Ben 10: Omniverse – Monstruo Galáctico rehegua; Ben 10: Omniverse – Umi Hincha Aña. Mandu'apy Ñemoha'anga omýiva Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Cartoon Network pegua Tekoha'ãngaty ta'angambyrygui Tetãvore Joapykuéra pegua Peteĩ tãimbuku (epañañe’ẽme, colmillo) ha’e peteĩ tãi ipukuetereíva hatĩ ra’ãngáva, heta mymba okambúva oguerekóva, ojekuaáva ijuru oñemboty jave. Mandu’apykuéra Tete Pororo ha’e peteĩ mbojuruheha he’ẽ jukýva térã he’ẽ asukáva, ojejapóva avati okapúvagui. Herakuéra Ko tembi’u oguereko heta téra, kóva ha’e peteĩ tysýi ohechaukáva herakuéra: 🇦🇷 Arahentína: pipóka (pipoca), pororo (pororó), pururu (pururú) ha ambuéva. 🇪🇸 Epáña: pykasu’ikuéra (palomitas). 🇵🇾 Paraguái: pororo (pororó). 🇧🇷 Pindoráma: pipóka (pipoca). 🇺🇾 Uruguái: pororo (pororó). 🇧🇿 Velíse: poporócho (poporocho). Mandu’apykuéra Tembi'u Móte (epañañe’ẽgui, mote, ha kóva kechuañe’ẽgui, mut'i) ha’e peteĩ téra tapiagua oñeme’ẽva umi avati ha kumanda oñembojýva ytakúpe, oje’úva heta tendápe, Amérikape. Mandu’apykuéra Tembi'u Moteméi ha’e peteĩ tembi’u ojejapóva avatígui, oñembojýva ytakúpe ha ojeipire’óva, oñembosako’íva mimoimbyre, mahe’ẽ térã jey’urãicha. Héra ou epañañe’ẽgui "moteméi", ha kóva ñe’ẽnguéra "mote" (móte) ha "maíz" (avati) joajúgui. Mandu’apykuéra Tembi'u Ju’i kambo térã ju’i ka’i guasu (Phyllomedusa bicolor) ha’e peteĩ ypegua juehegua, juehepehẽ Phyllomedusidae rehegua, oikóva Amasóname. Ko’ã ju’i pyharegua oiko yvyramátape, ha heta mymba ypeguáicha, ipirégui osẽ peteĩ guypegua porombojukáva. Mandu’apykuéra Ju’i Kambo (poytugañe’ẽme: kampô, vacina do sapo,«kururu vakúna») ha’e peteĩ guypegua osẽva ju’i kambo (Phyllomedusa bicolor) pirégui, peteĩ ju’i oikóva Ñemby Amérikape. Mandu’apykuéra Avakuaaty Pohanokuaa Eleonora ha’e peteĩ mombe’urã ñemboki rehegua, haihára Edgar Allan Poe rembiapokue, oñenohẽva’ekue 1842 jave. Mandu’apykuéra Mombe’urã Karaganda (epañañe’ẽme, Karagandá, ojehaíva avei Karagandy) ha’e tetãmini herajojáva tavusu, Kasahitã mbytépe. Mandu’apykuéra Kasahitã Peteĩ apykaguasu, hérava avei apykarundy, ha’e peteĩ guapyha mokõi térã hetave avápe g̃uarã. Apykaguasúpe ikatu oje’e avei sofa, (oúva epañañe’ẽgui, sofá, ha kóva peysañe’ẽgui ṣoffe). Mandu’apykuéra Guapyha Peteĩ kanape (oúva epañañe’ẽgui, canapé, ha kóva fyãsiañe’ẽgui, canapé) ha’e peteĩ guapyha oguerekóva apykaguasu ra’ãnga heñóiva saary XVII jave, iñarambohapáva, ojeipurúva jeguapy térã ñeñeno hag̃ua. Mandu’apykuéra Guapyha Peteĩ apykahai ha’e peteĩ apyka oguerekóva peteĩ mesa, ojeipurúva mbo’ehaópe ojehai hag̃ua hi’ári. Mandu’apykuéra Guapyha Arare (あられ,? ‘amandáu’) ha’e peteĩ tembi’u michĩ ojejapóva arrógui ha oñemohe’ẽva sóha tukupígui. Mandu’apykuéra Tembi'u Peteĩ jetapa ha’e peteĩ tembiporu ojeipurúva ñeikytĩ hag̃ua heta mba’e. Oguereko mokõi kuarepoti rogue oñemongurusúva ha oñembotýva oikytĩ hag̃ua. Mandu’apykuéra Ñembovyvy rembiporu [[File:Cuneiform sumer dingir.svg|thumb|Kuneira’ãnga ohechaukáva Anu réra.]] Suméria jeroviápe, An (Suméria ñe'ẽme: *An 𒀭 ‘cielo’) térã Anu''' (Akádia ñe'ẽme) ha'e va'ekue yvága tupã, mbyjaty jára, tupãnguéra mburuvicha. Oiko hembirekóndi, Ki (Suméria ñe'ẽme, "yvy" térã Antu Akádia ñe'ẽme), amo yvaiteve yvágape. Ojejerovia ha'e ikatuhague oñembohovake umi iñangaipáva, ha ojapohague mbyjakuéra oiko iñorairõhára ramo ohundipa hag̃ua iñañávape. Hembiguái ha ipytyvõhára ha'e akue tupã Ilabrat. Kóva peteĩ umi tujavéva Suméria jeroviápe, ha oiko pe tupã aty mbohapýgui, Enlil ndive, yvytu ha ára pytu tupã, ha Enki ndive, yvy tupã. Ojejerovia ha'ehague tupãnguéra mburuvicha peteĩha ha itúva. Heta ára rire, ombuekovia chupe tupã Assur ha tupã Marduk. Mandu'apy Mombe'ugua'u Ñorairõha ovevéva – pe he'iseha tuichavévape – ha'e pe tetã ñorairõha aty pehẽngue omotenondéva tenonderãite ñorairõ yvágape. Oje'e porãve haguã, ha'e pe aty ñorairõha peteĩ tetãme oĩva hese ñorairõ yvágape iñambuéva peteĩ ejército térã armada-gui (aty ñorairõha yvýpe omba'apóva). Jepiveguáicha, umi ñorairõha ovevéva ohupyty va'erã yvága ñangareko, omotenondévo ñembokapu oúva yvatégui ha ome'ẽvo pytyvõ umi oñorairõva ýpe ha yvýpe heta jey ohechakuaágui mba'épa oĩ henonderãme ha oipytyvõgui pya'eve. Py'aguapy jave, ndaha'éiva ñorairõ jave, umi tembiapo ñorairõha ovevéva ikatu oike yvága ñeñangareko ha ñepysyrõ yguasúpe térã yvágape. Mandu'apy Ñorairõ Mba'aporekokuaa ha'e pe tembiapo tuichakue oñeme’ẽ hag̃ua mba’erepy oñeikotevẽva yvypóra rekove oikove ha oñemohenda porã hag̃ua. Yvypóra oiporúva mba'aporekokuaa oñepyrũ omoambuévo umi hekoha mba'e hembiporurãme. Umi mba'e ojejuhúva marandeko-mboyve aja ikatuha ojapo tata ombohetave tembi'u, péicha ojejapo rire apajere oipytyvõ yvypórape oviaha ha omoporã hag̃ua hekoha. Umi mba'e ojejapóva mba'aporekokuaa rupive nda'areguasúi, umíva apytépe pe kuatiajopyha, pumbyry ha Internet, omboguejy umi mba'e ojokóva chupekuéra oñekomunika hag̃ua ha oheja yvypórape oñekomunika hag̃ua sãsõme ko yvy tuichakuére. Hákatu ndaha'éi opaite mba'aporekokuaa ojeporúva ojeiko hag̃ua py'aguapýpe. Pe mboka oporojukáva ojejapo tembiasakue pukukue javeve, umi takape guive umi tembipu mboka guasu oipurúva tumingue'a rendyry peve. Mba'aporekokuaa oiko heta hendáicha avano'õme ha ijerére. Heta yvypóra atýpe, mba'aporekokuaa oipytyvõ oñemyatyrõ hag̃ua virurekokuaa ha ikatu oñembohetave jehasa porã. Heta mba'aporekokuaa rembiapokue ojapo umi mba'evai ndojeipotavéiva hérava tekohatyai ha ombogue umi tekoha mba'e, ombyai Yvy ha ñande rekoha. Opaichagua tembiapo ojejapóva omoporãve hag̃ua mba'aporekokuaa ombotuichave peteĩ avano'õ rekopýpe ha mba'aporekokuaa pyahu omoheñói jepi porandu pyahúva tekotee rehegua. Mandu'apy Tetãrerekua térã tekuái ha'e peteĩ mohendakuaaha orekóva pokatu ohekome'ẽ hag̃ua peteĩ avano'õ térã peteĩ yvy apekue, ha'éva jepiveguáicha tetã térã tetãvore. Oĩ heta he'iseha umi tetãrerekua ypykatu rehegua. Upéicha avei ko yvýpe oĩ tekuái opaichagua iñambuepáva. Pe he'iseha tuichavéva ha'e tetãrerekua ha'e oĩhápe ha omba'apohápe umi tetã remimoĩmbyre ha'éva Tetã Ruvicha, Tetã Amandaje ha Tetã Tekojoja Ruvicha. Tetãrerekua ha'e peteĩ tape oñemoañete hag̃ua jokuaikuaa omohendáva tetã, avei peteĩ ypykatu omoañete hag̃ua tetã sãmbyhy. Mayma tetãrerekua oguereko peteĩ tekorã, he'iséva, peteĩ jehaipy ojejuhuhápe umi ñemboguataha ha tekopy orekóva hetã sãmbyhy. Ojeporu jepi pe ñe'ẽ tekuái oje'e hag̃ua umi 200 tetã hekosãsóva rupi ha umi hemimoĩmbyre ipoguýpe rehe. Tembiasakue pukukue javeve, umi tekuái opaichagua iñambuepáva ojejuhúva jepi ha'e porokuái peteĩme, aristocracia, timocracia, oligarquía, jekopytyjoja, teocracia ha tiranía. Peteĩ mba'e jajuhúva oimeraẽva tekuái rekopýpe ha'e mba'éichapa ojehupyty pokatu oisãmbyhy hag̃ua — umi mokõiva ojehupytyrã ha'e jeporavo rupive (tetãyguakuéra oiporavóvo imburuvicharã) ha ñemoñare rupive (oñembohasa tetãrerekua umi mburuvicha ñemoñarépe). Jokuaikuaa Arasa rogue Ygua ojejapova arasa roguéi o hapói oje´e iporãha, uvei ndovalei ho´u kuña hyeguasuva, upea oje´e hina ajeve kuña ndaikatumo´ai imemby ha ho´aichéne chugui. Ko ñana ikatu kuña hyeguasuva omoingue ijurúpe ojapo haĝua “gárgara”, oreko ijurupe uvei no mokõi va´erã, upéa ojejapo ñande rete akurõ. Avei ndaha´éi oñembopyahu ñandeve umi tekove orekova “estreñimiento”, ikatu ombovaive la iguapyha. Mba´éicha ojejapo  Ka´ay ojejapo hina ýpe opupuva´erã ha upei oñembyaty arasa roguendive, oje´u ka´a guampape  Ygua ojejapo hina ýpe avei, ha oñembyaty arasa roguendive, oje´u kagua apuʼa avei oje´e pozillo chupe  “Gárgara” Upéicharõ jepe oñemoi kagua apuʼape arasa rogue ha ojejohéi peape la ñande juru Pedro III de Portugal rehegua Pedro III (Lisboa, 5 jasypoteĩ ary 1717 -pe – Queluz, 25 jasypokõi ary 1786-pe), oñembohérava Capacidónio, Sacristão ha Edificador, ha'e va'ekue Portugal ha Algarves-pe Mburuvicha Rembireko ary 1777 guive omano meve. Ha'e mburuvicha guasu João V ha hembireko Arquiduquesa María Ana Austria pegua ra'y, upéicha ha'e mburuvicha guasu José I ha María tio ryvy imitãvéva. Pirahãñe’ẽ (ojehaíva poytugañe’ẽme, pirarrã ha pirahãñe’ẽme, xapaitíiso) ha’e peteĩ ñe’ẽ oñeñe’ẽva pirahãnguérare, oikóva Pindorámape, ysyry Maisi pukukuére. Mandu’apykuéra Pindoráma ñe’ẽnguéra Mbusia ha'e so'o josopy kure ruguýgui ijapopyre. Jepivénte oñembojehe'a kure kyrakue, sevói ha mboheha reheve, ojoapy avei hese arro térã mbujape ku'i oñembohetave hag̃ua. Tembi'u jajuhúva heta tetãme, oparupi Európa-pe, Amérika Latína-pe ha Kuarahyresẽ Ásia-pe. Mandu'apy Joajuha Tembi'u Taj Mahal ha'e peteĩ óga guasu oñemopu'ã va'ekue ary 1632 ha 1648 mbytépe táva Ágara-pe, tetãvore Uttar Pradesh (Índia), ysyry Jamúna rembe'ýpe, pe omopu'ãuka va'ekue ha'e mburuvichavete musulmã Shah Jahan Mongólia Mburuvi pegua. Shah Jahan omopu'ãuka pe óga guasu ha umi óga kate ambuéve ijykeguápe ogueromandu'a hag̃ua hembireko ohayhuvévape, Arjumand Banu Begum —ojekuaavéva Mumtaz Mahal ramo— omanóva omomembykuévo imemby 14ha. Oñeimo'ã tekotevẽhague 20 000 mba'apohára omopu'ã hag̃ua ko óga guasu, omba'apo hikuái jogapokuaahára Ustad Ahmad Lahori poguýpe. Taj Mahal herakuãite óga guasu iporãitereíva ramo, ojehecha hese ojehe'áva Islã jogapokuaa, Péysia, Índia ha Tuykía jogapokuaa reheve. Herakuã avei oñemopu'ãgui omomorã hag̃ua tembiayhúpe. Ojekuaaporãve ramo pe óga guasu oĩhápe kuñakarai Mumtaz Mahal tyvy, oĩ avei upépe mongoraha ijerére ha heta óga porã ambuéva, ha'éva peteĩ meskíta, peteĩ óga oporomoguahẽva ha hetaa yvotyty, oñembojoajupávo ojehupyty 17 hectárea. Mandu'apy Pokõi tembiechapyrã pyahu yvóra ãgagua pegua Índia Ágara ha'e peteĩ táva ojejuhúva ysyry Jamúna rembe'ýpe, tetãvore Uttar Pradesh-pe, tetã Índia-pe. Kóva niko peteĩ umi táva orekovéva tapichakuéra Es tetãvore Uttar Pradesh-pe. Ha'e akue Mongólia Mburuvi tavusu ary 1556 ha 1658 mbytépe. Ko távape ojejuhu pe óga guasu herakuãite ojeheróva Taj Mahal. Joajuha Índia táva Ysyry Jamúna ha'e peteĩ ysyry puku ojejuhúva tetã Índia vore yvatevoguápe osyrýva ñemby ha kuarahyresẽ ngotyo, ohasávo umi tetãvore ha'éva Haryana, Himachal Pradesh, Uttarakhand, Uttar Pradesh ha Ndéli, osẽ meve ysyry Ganges-pe amo táva Prayagraj ypýpe. Joajuha Ysyry Ásia pegua Índia Alfred Joseph Hitchcock (Lóndyre, 13 jasypoapy 1899-Los Ángeles, 29 jasyrundy 1980) ha'e akue peteĩ ta'angamýi motenondehára, apohára ha taiky haihára Tavetã Joaju pegua. Omboypy va'ekue heta aporeko omopyendáva ta'angamýi rechaukapy ha'éva ñemopy'andýi ha ñemopy'andýi apytu'ũ rehegua. Hitchcock ova Hollywood-pe 1939 jave, omba'apoporãite rire Tavetã Joajúpe heta ta'angamýi iñe'ẽngúvape ha umi ta'angamýi hyapúva ñepyrũme, upévare upe aja ojekuaa chupe ta'angamýi motenondehára ikatupyryvéva Ingyatérra pegua, Omba'apokuévo amove 50 ary pukukue aja, Hitchcock ojapo ta'angamýi reko ipyahu ikatúva jahecha ha jaikuaa imba'e teeha hína. Umi mba'e ipyahúva apytépe jareko oipuruháicha pe kámara ojapo gua'u pe ñoha'ãngahára oma'ẽva, upéicha pe ohecháva ta'angamýi oñeñandu omañaháicha, omohendaháicha umi ta'anga oporombopy'apy, oporomongyhyje ha oporoñanduka hag̃ua, ha ombojo'a porãicha umi ta'angamýi vorekue. Mombe'ukuéra oĩva umi ha'angamýipe py'ỹinte ohechauka tapicha okañýva tahachígui ha umi kuña ñoha'ãngahára kuña jepivénte iñakãrague sa'yju. Heta ta'angamýi ha'e ojapo va'ekue iñambuepa omombe'úvo hembiasa oporombojurujái hag̃ua (mombe'ujere), ha omombe'u mba'e ombopy'angatáva ha'éva ñerairõ, jeporojuka ha angaipa. Py'ỹinte umi mba'e herungua omboguatáva pe ñemombe'u ha'énte marãverã (Hitchcock ombohéra Macguffin), umíva niko omboguata pe mba'e oñemombe'úva hákatu naimba'eguasúi pe tembiasa rekopýpe guarã. Hitchcock ra'angamyikuéra omombe'u jepi avei andureko resa'ỹijo rehegua ha ohechaukavy mba'e poreno rehegua. Ojapoitégui kaméo ha'angamyikuérape, ñe'ẽjovake, ha'angamyikuéra rerakuã ñemotenonde ha hembiapo télepe guarã Alfred Hitchcock Presents, oiko chugui peteĩ íkono ta'angamýi apópe. Hitchcock omotenonde hetave 50 ta'angamýi 60 ary pukukuévo. Ojekuaa jepi ichupe ta'angamýi apohára ikatupyryvéva Tavetã Joaju pegua; ary 2007 jave pe kuatiañe'ẽ The Daily Telegraph ojapo ñeporandu umi ta'angamýi hesa'ỹijohára apytépe ha oikuaauka Hitchcock ha'eha pe ikatupyryvéva. Pe kuatiañe'ẽ ohai chugui: «Ta'angamýi apohára ituichavéva katuete hína heñóiva ko'ã ypa'ũnguérape, Hitchcock ojapove oimeraẽ ta'angamýi motenondehára ambuévagui omopyenda hag̃ua ta'angamýi javegua, hese'ỹ iñambuepaitéta kuri». Kuatiañe'ẽ MovieMaker he'i chugui ha'eha pe ta'angamýi motenondehára ipokatuvéva opaite ára rehegua ha ojehecha ichupe peteĩ umi tembiapoporã apohára imba'eguasuvéva ta'angamýi apópe. Mandu'apy Tekove Tavetã Joajugua Anime (hapõñe’ẽme, アニメ) ha’e peteĩ ñe’ẽ ojeipurúva oñembohéra hag̃ua umi ta’ãnga omýiva ojejapóva Hapõme, po térã mohendaha rupive. Mandu’apykuéra Hapõ ra'angamyikuéra Marangatu Tomás de Aquino (Italiañe'ẽme, Tommaso d'Aquino; Roccasecca, 1224/1225 - Abadía de Fossanova, 7 jasyapy 1274) ha'e akue peteĩ pa'i katóliko, tupãkuaatyhára ha arandupykuaatyhára oikóva Jeroviapyhára aty umi Oñemoñe'ẽva peguápe, herakuãite omotenondégui escolástica mbo'epy ha oipytyvõ oñemotenonde hag̃ua pe tupãkuaaty oñemboypykatúva. Ñañe'ẽrõ metafísica rehegua, jahecháta hembiapokue ha'eha marandu heñoiha imandu'apyrevéva saro'y XIII pegua, upéicha avei hembiapokue rupive oñemopyenda umi ñeimo'ã aty ha'éva tomismo ha neoescolástica. Tupão katóliko ombohéra ichupe karaiñe'ẽme Doctor Angélico, Doctor Común ha Doctor de la Humanidad ramo ha he'i hembiapokuégui ha'eha mba'e omopyendáva arandupykuaaty ha tupãkuaaty mbo'erã. Ha'e akue tupãkuaaty ojepy'amongetáva kuaaukahára tenondegua. Imba'eje'e Aristóteles hembiapokue rehegua omoherakuã porãite ichupe, upéva rupive ikatu oñembojoaju katóliko jerovia ha Aristóteles ñeimo'ã. Upéicha avei, oguahẽ hese Platõ ñeimo'ã ohaiháicha Agustín de Hipona, Aristóteles ñeimo'ã ohaiháicha Averroes ha Maimónides, ha'e omomba'ekuaa umívape. Hembiapokue herakuãvéva ha'e pe Summa theologiae, aranduka guasu omombykyhápe katóliko mbo'epy oñe'ẽvo 495 porandu rehegua oñemohendáva jehaipy rupive (ko'ápe jajuhu umi 5 tape), ha pe Summa contra gentiles, aranduka aty ohaihápe mba'éichapa ikatu oñeñangareko katóliko jerovia arandupykuaaty rupive (ko'ápe jajuhu 410 jehaipy oñemohendáva irundy arandukápe), karai Raimundo de Peñafort ojapouka. Tomás de Aquino rupive ikatu oñemomarandu jey pe metafísica rehe, hembiapokue tupãkuaaty rehegua imba'eguasuite, upéicha avei hembiapokue oñe'ẽva tekoiterape rehegua mba'e imandu'apyitéva. Oiko chugui marangatu katóliko jeroviapy rehegua ary 1323 jave, ha upéi Karai arandu Tupãoguigua ary 1567 jave, upe rire oiko chugui mbo'ehaovusu katóliko rerekua ary 1880 jave. Ojegueromandu'a chupe pe arete rupive ojejapóva 28 jasyteĩme. Karai arandu Ingyatérra pegua Anthony Kenny he'i Tomás de Aquino-gui ha'eha "peteĩ umi arandupykuaatyhára tuichavéva ko yvy vore kuarahyreikeguápe". Mandu'apy Tupãkuaaty Tekove Italiagua Congreso Internacional de Matemáticos ary 2026 ha'éta treintaha Congreso Internacional de Matemáticos ojejapótava Filadelfia-pe 22 jasypoteĩ guive 29 jasypoteĩ 2026 peve Umi mba’e oje’éva Papapykuaa Tiramisu (oúva italiañe’ẽgui, tiramisù) ha’e peteĩ tembi’u he’ẽ ojejapóva mbujape oñembohykuéva kaferýpe ha oñembojoajúva kesúre. Mandu’apykuéra Tembi'u Aojoheiha ha’e peteĩ mba’e oipurúva tendyry ojohéi hag̃ua ao. Mandu’apykuéra Tembiporu Capitalismo ha'e peteĩ virurekokuaa ypykatu oñemomba'ehápe ha oñemomba'apohápe umi mba'e mba'aporã oñembohetave hag̃ua virureruha. Umi mba'e mba'aporã ningo tapichakuéra térã apoñemyakãha mba'éva, noĩri hikuái tetã rekuái poguýpe. Umíva ojehero jepi "mba'e ijárava" ramo (karaiñe'ẽme, propiedad privada). Virurekokuaa oguatáva capitalismo rehe ija py'ỹinte ñemu sãso rehe, upéva he'ise mba'ekuéra repykue ojupi térã oguejyha ojehechávo umi mba'e ojeguerekóva ha mboy tapichápa oipota. Tapichakuéra ojogua ha ovende oipotaháicha mba'ekuéra. Heta tetãme ikatu jahecha oĩha tembiapoukapy ñemu rehegua ha tetã rekuái oiporavo mba'éichapa tapichakuéra ikatu oñemu. Ko ñe'ẽ capitalismo ou "capital"-gui, oúva latinañe'ẽgui "caput" ha he'iséva "akã", he'iséva peteĩ mba'e hepy ojeporúva ojejapo hag̃ua umi mba'e. Pe capital ikatu ha'e pirapire térã oimeraẽ mba'e ambuéva ikatu ojejogua térã oñevende. Mandu'apy Virurekokuaa Guairasa (poytugañe’ẽme, Guairaçá) ha’e peteĩ tavanda Parana retãvore rehegua, Pindorámape. Mandu’apykuéra Pindoráma táva Amaporã ha’e peteĩ tavanda Parana retãvore rehegua, Pindorámape. Héra ou ñe’ẽnguéra "ama" ha "porã" joajúgui. Mandu’apykuéra Pindoráma táva Pirambu ha’e peteĩ tavanda Syry’ýpe retãvore rehegua, Pindorámape. Ary 2021 jave, ohupyty 9.436 tavaygua. Mandu’apykuéra Pindoráma táva Itaúna ha’e peteĩ tavanda Pindorámape. Héra ou tupi-guaraniñe’ẽgui, ñe’ẽnguéra "ita" (ita) ha "úna" (hũ) joajúgui (ita hũ). Mandu’apykuéra Pindoráma táva Itarumã ha’e peteĩ tavanda ha tavaguasu Goia retãvore rehegua, Pindorámape. Mandu’apykuéra Pindoráma táva Mba'yrumýi mbokapuha ha'e peteĩ mba'yrumýi imbaretéva ha imbokáva ojepurúva ñorairõme. Ohasa hasy'ỹ ha pya'e oho va'erãhápe, ijape hatãite, mboka mbaretégui henyhẽ. Ikatu ojehero tánke avei, ñe'ẽ oúva ingleñe'ẽgui ha he'ise yno'õha. Ojepuru'ypy ko'ã mba'yrumýi mbokapuha amo Ñorairõ Guasu Peteĩha aja, upe guive heta iñambue ha imbareteve. Joajuha Ñorairõ Jereraha Nitrógeno térã nitróheno ha'e peteĩ eleménto kímiko orekóva átomo papapy 7, oñemoha'anga tai N rupive, oreko átomo mba'era'ã ha'éva 14,0067 ha ojejuhúrõ mba'epytu ha jejopy hekópe oĩva oiko chugui pytundyry hi'átomo mokõiva, ko pytundyry niko ojapo 78 % opaite pytúgui oĩva yvágape. Mandu'apy Apỹi Kimi rehegua Mba'ekuaarã joguerahaviárava ijapýva ha'e peteĩ mba'erekokuaa mba'ekuaarã ojapo ha omyesakã Albert Einstein ary 1905 jave. Ko mba'ekuaarã ikatu ojepuru opa mba'e ojehúva mba'erekokuaápe, jaipe'áramo mbaretepyte (upévare ojehero ijapýva, oipe'águi mbaretepyte omokarẽva ára ha pa'ũ). Omoĩ hag̃ua mbaretepyte avei, Einstein ojapo pe mba'ekuaarã joguerahaviárava pavẽ ary 1915-pe. Ñamyesakã porãve hag̃ua, ñamoĩ chupe rehoha peteĩ mba'e ohóva nde gotyo. Rehecha ramo ipya'ekue, ha'etéta omýi pya'eveha nde neremýirire. Ko'ág̃a ñamoĩ chupe reñemomombyryha hína peteĩ mba'e ohóvagui nde gotyo. Rehecha jeýramo ipya'ekue, ha'etéta mbeguekatúpe ohóvo. Kóva ha'e pe temimo'ã "pya'ekue joguerahaviárava" rehegua —pe mba'e pya'ekue oĩ nde rehe. Mandu'apy Mba'erekokuaa Liberalismo ha'e peteĩ ñeimo'ã oipyguaráva virurekokuaa ha jokuaikuaa. Avano'õme guarã, ko ñeimo'ã oheka toiko oparupi sãso peteĩme guarã, toiko tekojoja ha tojoko Tetã mbaretekue. Virurekokuaápe guarã, oheka tapichakuéra toñemba'apo ijeheguíva ha toiko ñemu sãso. Oheka avei Tetã ijeroviapy'ỹva; tekoiterape peteĩme guarã —ha'éva tekoiterape oĩ hag̃ua mba'e ijárava, ñemoirũ, jeroviapy ha ñe'ẽ sãso—; oheka ñemu sãso térã capitalismo; oporomborekojoja teko me'ẽ renondépe, omboyke'ỹva avavépe ipiresa'y, ijeroviapy, ijypykue, hetã, imeña ha hemiandu polítika reheguáre; ha oipota mburuvichakuéra omba'apo teko me'ẽ he'iháicha. Ko liberalismo ko'ágã jaikuaáva oñepyrũ Ára Mba'ekuaáva jave ha pya'eite oñemosarambi umi arandu Európa pegua apytépe ha upéi oguahẽ opavavépe. Umíva hemimo'ã ohóva liberalismo rupive ojehero liberal. Mandu'apy Jokuaikuaa Kiríkete (Ingleñe'ẽgui: Cricket) ha'e peteĩ jetepyso oha'ãhápe mokõi aty, peteĩteĩ orekóva 11 ha'ãhára, ombota hikuái peteĩ apu'apopo oipurúvo peteĩ yvyra héra váte, oha'ã va'erã hikuái peteĩ korapy ijapu'ávape, kapi'ipégui ijaho'íva, orekóva ijapytépe peteĩ irundykejoja ojeheróva pitch. Ko jetepyso heñói amo Ingyatérra vore ñembyguápe, Ára Mbytegua jave, ha upe guive oñemoherakuã umi tetã oĩva Tetãnguéra Ñembojoajúpe, tuichaitépe Pakitã ha Índia-pe. Joajuha Jetepyso Tembiapo vaikuére ñemano oiko Tetã ojukávo peteĩ tapicha oñekondenámava, tapicha hembiapo vaikuéva ojapo'ỹva hetã reko me'ẽ he'iháicha. Paraguái Tembiapo vaikuére ñemano ndaipóri Paraguáipe. Léi guasu he'i ndikatúi ojukauka pe hembiapo vaikuévape ary 1992 guive. Paraguáipe ojejuka hembiapo vaikuévape ipaháva ary 1928-pe, upe guive ndojejapovéima. Mandu'apy Teko me'ẽ Ñeñanduka sãso térã ñe'ẽ sãso ha'e peteĩ tekoiterape he'íva mayma yvypóra ikatu he'i ha omosarambi oimeháichagua hemiandu ha hemimo'ã, ndaipóri va'erã ojokoséva térã omokirirĩséva umi mba'e oje'éva ha oñeñandukáva, ha avei ndaipóri va'erã okondenaséva pe he'íva oimo'ãvape. Ñeñanduka sãso ojehechakuaa peteĩ yvypóra tekoiterape oĩgui Yvypóra Tekoiterape Kuaaukaha Pavẽ akytã 19-pe, he'íva: Jaipurúvo ko tekoiterape (ja'esévo pe ja'eséva) ndaikatúi jajehekýi pe ja'évagui, upévare ikatu ojejoko térã oñemokirirĩ oĩramo mba'e ombojapúva, omoherakuãvaíva térã oporomongy'áva, upéicha avei oĩramo mba'e oipe'áva tekoiterape ambue tapicha mba'éva. Mandu'apy Tekoiterape Saitonia ha’e peteĩ ñandu jueheguaty juehepehẽ Linyphiidae rehegua, ojejuhúva Hapõ ha Koréape. Jueheguakuéra Saitonia kawaguchikonis Saito & Ono, 2001 Saitonia longicephala (Saito, 1988) Saitonia muscus (Saito, 1989) Saitonia ojiroensis (Saito, 1990) Saitonia orientalis (Oi, 1960) Saitonia pilosus Seo, 2011 Mandu’apykuéra Ñandu Antonio Vivaldi (Venésia, 4 jasyapy 1678-Viéna, 28 jasypokõi 1741) ha'e akue peteĩ purahéi apohára, ravel ombopúva, mbo'ehára ha pa'i katóliko Venésia pegua ojapo va'ekue pupoty varróko. Ojehero ichupe Il prete rosso ramo («Pa'i pytã»), iñakãpytãgui. Oje'e hese ha'eha peteĩ purahéi varróko apohára tuichaitéva, oikove aja hembiapokue oñemomorã oparupi Európa-pe ha imba'eguasuite Johann Sebastian Bach pupoty apópe. Ikatupyryite omopyendágui pe pupoty apopyrã hérava concierto (oñembopúvo mokõi térã mbohapy tembipu peteĩ orquesta-pe), kóva niko pe pupoty apopyrã herakuãvéva hekove aja. Ojapo amo 770 purahéi, umíva apytépe oĩ amove 400 concierto mimby, ravel ha heta tembipu ambuévape guarã, ha 46 ópera. Herakuã porãite ojapógui pe concierto ravel ha orquesta-pe guarã ojeheróva Irundy arajere. Heta hembiapokue ojapo pe mitãkuña pupotyhára aty hérava Ospedale della Pietà-pe guarã, mitã tyre'ỹva rekoha. Vivaldi omba'apo upépe pa'i katóliko ramo 18 jas. Herakuã porã avei ohechaukávo hepyitépe hi'operakuéra Venésia, Mantua ha Viéna-pe. Oikuaa rire mburuvichavete Carlos VI Rróma ha Heymáña Mburuvi Marangatu peguápe, ova táva Viéna-pe ha opyta oha'ãrõvo mburuvichavete ñepytyvõ. Jepémo, mburuvichavete omano oguahẽ riremi Vivaldi upépe ha Vivaldi avei omano, mboriahu rekópe, peteĩ ary rire. Ohasa rire amo 200 ary oiko aja hembiapokue herakuã'ỹme, ipupoty rembiapo oñemomorã jey saro'y XX ñepyrũme. Mandu'apy Tekove Italiagua Mbaretepyte ha'e peteĩ mbaretepyte ijypýva ñande arapýpe. Ikatu jahecha mbaretepyte oĩvo mokõi mba'e imása oñombojaitýva ha ojogueraháva. Hesakã porãve hag̃ua, ikatu ñaikũmby mbaretepyte ko'ã mbohapy mba'e rupive: Pe jahecháva ára ha ára: mbaretepyte niko pe ombojaity mba'ekuéra yvy gotyo. Newton rekorãnguéra: mba'éichapa ko mbaretepyte omboguata joa ñande Kuarahy Ypykatu ha yvága mba'e ambuéva. Einstein mba'ekuaarã joguerahaviárava ijapýva ha ipavẽva: mba'épa pe mbaretepyte rembiapo ñande arapýpe. Mandu'apy Mba'erekokuaa Oktoberfest (alemañañe’ẽme: 'jasypa arete') ha’e peteĩ arete ojeguerohorýva jasypápe Múnichipe, Vaviéra tavusu, ary 1810 guive. Mandu’apykuéra Alemaña Arete Yno'õ Ypoa ko yno'õ oĩ tetã Paraguay mbytépe ha kuarahyñesẽ gotyo, ojoajuhápe tetãpehẽ Central ha Paraguari, nda’aréi oiko ichugui Parque Nacional Lago Ypoa. Ojeipyso 119.000 hectáreas, ha ojehai kuatia rupive ha’eha reserva ha parque nacional ary 1992-me. Oñeğuahẽkuaa upépeve, tape yvy oĩva ha ohasáva Valle Apu’a rupive, ha’éva tenda oĩva Ki'ỹindype. Ko yno’õ rehe ojere yvytymimi, tava Yvyku’igua ha avei ñu ha yno’õ ndatuicháiva, tetãpehẽ Central-ygua. Ko yno’õme oĩ tekoha ne’írã ojesa’ỹijóva ha ndojeikuaái. Yvyapasusũ ha yno’õmimi oĩva Ypoa jerére ojehecha Isla Mocito, Ildefonso ha Marcelo. Ojeikuaa oikoha hetáichagua guyrakuéra, tujuju, yryvu ruvicha, akã sa'yju ha yryvu akãpytã, tujuju morotĩ, tu'ĩ oñe’ẽva ha tukã. Jeperõ oiko chugui Parque Nacional, ne’ĩrã ojeikuaa añetehápe mba’e, mba’épa oĩ ipype. Yno'õ Tetãvore Paraguái Aviõ térã pepo'atã ha'e peteĩ mba'yruveve ipepóva, orekóva peteĩ momyiha ipype. Yvypóra oipuru aviõ oporogueraha hag̃ua, oraha mombyry hag̃ua mba'ekuéra, oñemuhápe térã oñorairõhápe. Joajuha Jereraha Kasõ'ihapy'ao () ha'e peteī ao kuñante oipurúva ojaho'i hag̃ua hetymakuera. Ao Arandupy Ñepu'ã térã Proletário kuéra Arandupy Ñepu'ã Guasu (Chinañe'ẽme: 無產階級文化大革命) ha'e ára pukukue Chína Tetarã Retã rembiasakuépe ojehecha iñarandupy oñemoambueiteha, omotenonde ko ñepu'ã Mao Zedong, pe omboypýva ha omyakãva upe aty ojokuaikuaáva ohekáva amoño'ỹtekuareko (partido comunista) Chínape. Ko ára pukukue oñepyrũ 1966 jave ha opa 1976-me. Arandupy Ñepu'ã oñepyrũ opa rire pe Jeguata Guasu Tenonderã (aponde'a virurekokuaápe ha avano'õme guarã ojapo ñembyahýi guasu omanohápe 45 sua tapicha). Mao oñeha'ãmba oipe'a hag̃ua umi capitalísta ha hembiapokue partido comunista-gui, pe aty ojokuaikuaáva oisãmbyhýva Chínare. Omosẽ hag̃ua ichupekuéra, oñepyrũ pe Aponde'a ohekáva Tekombo'e Socialísta. Pe tembiapo oñepyrũ 1962 jave ha opa 1965-pe. Upe aja, oñemoambue mbo'ehaokuéra omomba'apo hag̃ua mitãnguéra mba'eapopyhápe ha kokuépe. Oiko aja Arandupy Ñepu'ã, tetã sãmbyhy ombohasa'asy hetaite tapichápe, oñeimo'ã amo 20 sua omano. Heta umi oho ka'irãime oñembohovake'ỹre, oñeñupã ha oñekondena rei omba'apo jehepyme'ẽ'ỹre térã omano hag̃ua. Mandu'apy Chína rembiasakue Mimar Koca Sinan ibn Abd al-Mannan, Sinaneddin Yusuf térã Abdulmennan oğlu Sinan, ojekuaáva Koca Mi'mâr Sinân Âğâ ramo, lit., «Sinan Agha el Gran Arquitecto») térã Mimar Sinan, he'iséva Tuykiañe'ẽme, «Sinan pe Jogapokuaahára»; (Ağırnas, 1488/1490-Constantinopla, 17 jasypokõi 1588), ha'e akue peteĩ jogapokuaahára otománo, hekove javeguáva Vignola, Palladio, Miguel Ángel ha Juan de Herrera ndive. Ha'e akue pe jogapokuaahára otománo tenondeguáva ha omba'apo umi mburuvichápe Solimã pe Momba'eguasupyre, Selim II ha Murad III. Omopu'ã ha ojapo amo 300 mba'e jogapopyre ituicháva ha heta ambuéva imichĩva, ha'éva mbo'ehaokuéra techapyrãme. Hemimbo'ekuéra omopu'ã pe Mekíta Hovy táva Estambul-pe ha Mostar Hasaha. Upéicha avei oipytyvõ hikuái oñemopu'ãvo pe Taj Mahal amo Mongólia Mburuvípe. Hembiapokue Mandu'apy Tekove Tuykiagua Andrew Warhola (Pittsburgh, 6 jasypoapy 1928-Nueva York, 22 jasykõi 1987), ojekuaavéva Andy Warhol ramo, ha'e akue peteĩ tembiapoporã apohára ha ñoha'ãngahára Amérika Retãvorekuéra Joaju pegua omboypy ha omotenonde va'ekue pe pop art. Omba'apo herakuã porãite reheve moha'angahára ramo, Warhol ikuaapyre oparupi omba'apóvo adquirió ñembosa'y, ta'angamýi ha ñe'ẽporãhaipyre apópe, herakuãporã ningo oguahẽ ichupe katupyry ñemomarandúpe ndive, upéicha omba'apo avei omoirũvo umi tembiapoporã apohára ha umi iñarandúva, térã umi imba'ehetáva ha umi ñoha'ãngahára. Warhol oipuru mba'e opaichagua omoheñói hag̃ua hembiapokue, ha'éva ñemoha'anga ojejapóva jehai rupive, ñembosa'y, ta'ãngakarãi, fóto, ñeñopĩ, ta'angamýi ha pupoty. Pe musaróga Andy Warhol, ojejuhúva Pittsburgh-pe, oguereko hembiapokue ojehechauka hag̃ua opa ára. Warhol ñe'ẽnga herakuãitéva ha'e: «Tenonderãme opavave herakuãta 15 aravo'i jave». Ko ñe'ẽnga omomarandu mba'éichapa ta'angambyry, Internet ha umi ñemoirũha (ha'éva Facebook térã Instagram techapyrãme) ipu'akaitéta avano'õme ha tapichakuéra apytépe. Omano guive 1987-pe, hetaite ojehechauka ha oñehesa'ỹijo hembiapokue oparupi, ojehechakuaa ichupe peteĩ umi tembiapoporã apohára ituichavéva sa'ary XX pegua. Mandu'apy Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Frank Lloyd Wright (Richland Center, 8 jasypoteĩ 1867 - Phoenix, 9 jasyrundy 1959) ha'e akue peteĩ jogapokuaahára ha haihára Amérika Retãvorekuéra Joaju pegua omoha'anga amove 1000 tembiapo oñemopu'ã hag̃ua, umívagui 532 añónte oñemopu'ãmba. Wright omoha'anga ha omopu'ãse óga ojehecha porãva tekohápe, iporãmbaitéva umi mba'e ambuévare ijerére ha tapichakuérare, ko tembiaporape ojehero jogapokuaa tekove rehegua. Ary 2019 jave, Unesco ohechakuaa poapy Wright rembiapokue "Yvypóra reko rembiejakue" ramo. Ha'éva: Musaróga Guggenheim táva New York-pe; Unity Temple táva Oak Park (Illinois)-pe; Óga Frederick C. Robie Chikágo-pe; Óga Taliesin táva Spring Green (Wisconsin)-pe; Óga Hollyhock táva Los Ángeles-pe; Ytu róga (Fallingwater) táva'i Mill Run-pe (Pensilvania); Óga Taliesin West táva Scottsdale (Arizona)-pe; Óga peteĩha Herbert ha Katherine Jacobs táva Madison (Wisconsin)-pe. Joajuha Tekove Tetã peteĩ reko Amérikagua pegua Moise, ojeheróva hudío arandupýpe Moshe Rabbenu (מֹשֶׁה רַבֵּנוּ, Moise ore mbo'ehára), ha'e pe maranduhára tenondeguavéva Hudío jeroviápe, pe omosãso va'ekue hudiokuéra Ehíto poguýgui ha pe okuaauka va'erã Tupã rérape pe Tembiapoukapy ha, he'iháicha umi rravíno, pe Tekorã ñe'ẽ rupi oje'éva, ãgamive ojehai va'ekue pe Mishna kuatiakuérape. Hesu rape oraha ijeroviapýpe ko Moise ñeimo'ã, upéicha ojegueromandu'a ichupe tekojojahára ramo, ha upévare ojehecha ichupe omotenondeháicha Kirito rembiapo. Umi mokõi jeroviapy mbo'épe, Moise niko pe ohai va'ekue Pentatéuko, térã evréo ñe'ẽme Tora, umi 5 aranduka Tupã ñe'ẽngue ryru ñepyrũme, umívape oĩ pe Tembiapoukapy, ojeheróva Moise Rembiapoukapy. Islã jeroviapýpe, Moise ha'e peteĩ maranduhára, pe hetavéva ojehecháva Korã arandukápe (136 jey). Upe arandukápe he'i Moise ha'eha pe maranduhára oñembou va'ekue Israel retãyguápe ha ha'e añónte ohendu ijapysaitére Tupãme. Opaite Abraham jeroviapykuérape, ojehecha Moisépe peteĩe maranduhára ha tekojojahára ramo. Éxodo-gui oñenohẽ Moise rembiasa ha rembiapo, ko Tupã ñe'ẽngue ryru aranduka omombe'u hekove, hogaguakuéra ha hembieja rehegua. Heñói Ehítope, Amram itúva ha Jocabed isy, umíva niko Levi ñemoñare pegua. Upe aja, pe Faraõ (Ehíto sãmbyhyhára, ndaipóri héra Tupã ñe'ẽnguépe) ojokose Israel retãygua oĩva Ehítope, hetaitégui hikuái, ha omombouka opaite mitãra'y Nílo ysyrýpe, Moise sy omoĩ ichupe peteĩ ajakápe ha upéi omoĩ ysyrýpe, Faraõ rajy ojuhu ichupe ha oñemomba'e hese imemby tee ramo. Ikaria'ývo, ojuka peteĩ Ehíto retãyguápe onupãva peteĩ hudíope ha upévare oho ikañyhápe tave'ỹme. Upépe oikuaa hembirekorã ha omenda hese, oikuaa avei Tupãme amoite en el yvyty Sinai-pe. Tupã ombou ichupe Ehítope ipehẽnguéndi Aarón ojerure hag̃ua Faraõ-me toñemosãso hag̃ua hudiokuérape; Faraõ ndojapói oipotaháicha hikuái ha upévare Tupã omoguahẽ Ehíto retãme umi 10 mba'evai. Upéicha, hudiokuéra ohupyty isãso ha Moise ogueraha ichupekuéra yvy Sinai gotyo. Upépe, oñeme'ẽ ichupe pe Tembiapoukapy, ha ombohasa Israel retãyguápe. Ipahápe, ohasa rire 40 ary yvy ojeiko'ỹhápe, ogueraha Israel retãyguakuéra pe tetãme Tupã oñeme'ẽ va'ekue ichupekuérape, hákatu omano yvyty Névo-pe oike'ỹre upe tetãme. Hudío jerovia he'i Moise rekove oñepyrũ ary 1391 Kirito mboyve ha opa 1271 Kirito mboyve. Mandu'apy Hudío jerovia Nacionalismo ha'e pe temimo'ã omokyre'ỹva peteĩ tetã añónte rembipota ha omotenonde pe tetã rembireka. Ikatu oike ko temimo'ãme pe sãso jeheka, tetã oĩva ambue tetã poguýpe ikatu oheka nacionalismo rupive isãsorã, upévare umi nacionalista (ojeheroháicha umíva hemimo'ã oho nacionalismo rapépe) oimo'ã iporãvetaha opaite avano'õme guarã oguereko hetã tee. Oike avei nacionalismo-pe tapichakuéra ojehechakuaávo hetã tee rehe ha oipytyvõvo hetã rembireka he rembipota, ohayhuitévo hetã rekotee ha omboykemívo pytagua mba'e. Ñañe'ẽvo tetã rayhuha rehegua jaipuru ko ñe'ẽ patriotismo, oike ko temimo'ãme umi ohayhuitéva hetã ha hetã arandupy. Ehecha avei Patriotismo Jokuaikuaa Apopyvusu oku'éva térã ypykatu omomba'apóva ha'e kombutadóra rembiaporape atýra, ha'éva umi mba'e omboguatáva ha ombohapéva peteĩ kombutadóra oiko porã hag̃ua ha . Apopyvusu oku'éva niko pe omboguatáva software ha hardware peteĩ kombutadórape. Pe apopyvusu oku'éva kombutadórape guarã ojepuruvéva ha'e Microsoft Windows, oĩva 82,74% opaite kombutadóragui, upe rire oĩ macOS ha'éva Apple Inc. mba'e (13,23%), ha upéi GNU/Linux (1,57%). Pumbyry apopyvusu oku'éva jareko Android ohupytýva amo 70% ary 2017 jave. Mandu'apy Mba'aporekokuaa Tekokyra térã kyravai niko oiko peteĩ tapicha ipohyietereirõ ijyvatekuépe guarã ha nahesãiporãi upévare. Upe he'ise ikyraitere. Ojehechakuaa tekokyra ha'eha peteĩ mba'asy. Jaikuaa hag̃ua peteĩ tapicha pohyikue ituichaiterei jahecha va'erã mbovýpa pe yvypóra rete mása retakue rechaukaha (índice de masa corporal, karaiñe'ẽme), upe ojejapo ñambovóvo peteĩ tapicha pohyikue (kilogramo-pe), ijyvatekue rupive (metro-pe), ha upéi ñamomokõi (oñembohetave ijehegui). Kóva jajapo va'erã umi okakuaáva rehénte, ndojejapói upéicha mitãnguéra rehe. Yvypóra rete mása retakue rechaukaha ohupytýva 18.5 ha 25 mbytépe ohechauka pe tapicha oĩ hekópe. Tapicha orekóva mása retakue ohasáva 25 oje'e ikyraha; ohasáramo 30 oje'e hekokyraha térã ikyraiteha, ha 35 térã hetave oje'e ikyravaiha térã ikyraitereiha. Tekokyra niko oñepyrũ ja'úvo hetave caloría jaipurúvagui, mba'e ambuéva ome'ẽ tekokyra ha'e: Jakaru vaírõ Jarekórõ hormonio apañuái Ñañeapytu'ũ rasýrõ, techapyrã ñanderekokangýrõ Ndajake porãirõ Ndajajetepyso porãirõ Ojekuaáramo jepe tekokyra ha'eha mba'asy peteĩme guaránte, ha'e katu avei apañuái ivaiete tetãygua resãi ñangarekohápe ha opa ára oñembohetave: Mandu'apy Mba'asy Claude Lévi-Strauss, heñóikuri ára 28 jasypateĩ ary 1908-pe París-pe, ha'e akue avakuaatyha, arandupykuaaty ñemoaranduhára ha tekochaukahakuaaty ñemoaranduhára Hyãsia pegua, peteĩ tapicha tuichavéva hembiapokuépe, sa ary mokõihame rupi omoinge enfoque estructuralista kuaatýpe. Añetehápe ha’e avakuaaty retepy moñepyrũhára, oñemopyendáva lingüística homónima omoheñóiva Saussure ha omoheñóiva formalismo ruso. Ñorairõ Guasu Mokõiha aja, hudío rupi oñemosẽ chupe pe tetãgui ha oho Nueva York-pe ary 1941-pe okañy hag̃ua Hyãsiagui, pe nási poguýpe. Upépe, oikuaa umi tapicha tuichavéva kuaatýpe upe aja, ha'eháicha fonólogo Rrúsia pegua Roman Jakobson, hendive omoñepyrũ umi principio ojeheróva "antropología estructuralista". Péicha, sa ary XX mbytépe, omoheñói tembiaporape imba’éva: antropología estructuralista. Ko tembiapo rupive, Lévi-Strauss omoambue pypuku umi mbo'epy etnología ha avakuaaty rehegua oiporúvo hesekuéra umi principio holístico oúva ñe'ẽkuaaty, fonología, papapykuaa ha ciencias naturales-gui. Ojehechávo hembiapo pohýi, antropología ryepýpe ha okaháre, ha’e peteĩva umi tapicha arandu oñemomba’eguasuvéva sa ary XX-pe. Tekove Hyãsiagua Pindoráma ra'angamýi Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe, oĩhápe opa umi ta'angamýi ojejapo Pindoráma retãme ha oike Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe, ku oiporavóva ta'angamýi porãvéva ndojejapóiva Tetãvore Joapykuérape ha iñe'ẽ oipuruvéva ndaha'éi ingleñe'ẽ. Pindoráma ra'angamýi peteĩha oho ko jeporavópe niko A Morte Comanda o Cangaço, ary 1960-pe. Ko'ápe ojehecha tysýi oĩhápe opa umi ta'angamýi ojejapo Pindoráma retãme ha oike Óscar oñeme'ẽva tetã ambue ra'angamýi porãvévape jeporavópe: Mandu'apy Demetrio Ortíz Vargas (22 jasypakõi ary 1916 - 18 jasypoapy ary 1975) ha'e akue peteĩ puraheihára Paraguaigua. Demetrio Ortíz Vargas heñóikuri táva Pirivevúi, Tetãpehẽ Cordillera, Paraguay Retãme; ára 22 jasypakõi ary 1916-pe. Itúva herava’ekue Juan Anacleto Ortíz ha isýkatu hérakuri María Blásida Vargas Benítez. Mbohapy ára heñói rire itúva ha isy ovákuri Paraguaýpe ha upe rire opoi ojuehegui. Upérõ Demetrio ha isy ohókuri oiko Formosa, Argentina-pe ha upépe avei oñemoarandu’ypýkuri. Omanóvo itúva, Demetrio oujeýkuri Paraguaýpe, ojapohaguépe opa mba’e, sapatumopotĩha, sapatumyatyrõha, hetave mba’e apytépe. Oñemombe’u ha’e ohohájepi peteĩ karai herajoapýva Servín rendápe oikóva hóga ykére. Upéi ndaje ojuhúkuri peteĩ mbaraka, omyatyrõva’ekue ha orekóva hembipurúrõ mba’epu apópe. Demetrio Ortíz oñepyrũkuri hekove mba’epúpe ary 1937-pe oikévo aty Aficionados de General Santos-pe, ombopuhápe mbaraka, ha avei opuraheihaguépe. Ary 1938-pe Zoilo F. Canteros ndive oike mba’epu’aty Okára Potýpe. Ary 1939-pe mokõivéva oike hikuái mba’epu’aty Mandu’a Rorýpe ha’éva Santiago Cortesi ha José L. Melgarejo mba’e. Ary 1943-pe oikékuri Trio Asunceno-pe Ignacio Melgarejo ha Digno García ndive, hendivekuéra ohókuri Brasil-pe ary 1946 peve. Ojevýkuri Paraguaýpe omanohaguépe chugui isy ára 10 jasypa ary 1946-pe. Ichupe g̃uarã ojapókuri ary 1943-pe hembiapo herakuãitéva hérava Mis noches sin ti. Ary 1947-pe oikékuri Mbo’ehára Herminio Giménez mba’epu’atýpe ha hendive og̃uahẽkuri Buenos Aires, Argentina-pe ha upépe oikékuri Félix Pérez Cardozo mba’epu’atýpe. Ary 1946-pe, oĩrõguare Córdoba, Argentina-pe ojapókuri ipumbasy porãitéva Recuerdos de Ypakarai. Demetrio Orltíz omendákuri Élida Maidana Valdez rehe ha iñemoñare peteĩmi héra María Esperanza Ortíz Maidana. Ary 1956-pe ojehechaukákuri Buenos Aires, Argentina-pe hembiapo ñoha’ãnga rehegua Anivéna Karaikuéra. Umi hembiapokue ojekuaavéva apytépe oĩ ko’ãva: Recuerdos de Ypakarai, Mis noches sin ti, Qué será de ti, Yo te quiero mucho, Techaga’u o Añoro, Te extraño, Tus lágrimas, Esperanza mía, Ahechava’ekue, Rohechajeývo ha Mitãkuña juky. Demetrio Ortíz omanókuri Buenos Aires, Argentina-pe, ára 18 jasypoapy ary 1975-pe. Joju DRA MARÍA ESPERANZA ORTÍZ RECUERDOS DE YPAKARAI - CENTRO EDUCATIVO LA ESPERANZA MIS NOCHES SIN TI – OSCA Mandu'apy DEMETRIO ORTÍZ. Ohai: David Galeano Olivera Puraheihára Paraguaigua Pedro Encina Ramos (20 jasypa, 1924 - 22 jasypakõi, 2003) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára Paraguáigua. Pedro Encina Ramos heñoi'akue táva Villarrikape, Tetãpehẽ Guaira, Paraguay Retãme; ára 20 jasypa 1924-pe. Itúva herava'ekue Juan Antonio Encina ha isýkatu María Juana Ramos de Encina. Itávape oikeñepyrũkuri mitãmbo'ehaópe. Ary 1935-pe ova'akue Paraguaýpe, oikohaguépe itio Cirilo Encina ndive. Omohu'ãkuri iñemoarandu mitãmbo'ehao "José Berges"-pe ha upeí oñemoarandúkuri Mbo’ehao Monseñor Lasagna-pe. Iñe'ẽpoty ypykue ojapova'ekue imbo'ehára Pastora Lezcano Molinas reraitépe. Imitãrusúpe, Pedro Encina Ramos, oikuaaukámakuri iñe’ẽpoty ko’ã kuatiahaipyrépe: “Okára Potykuemi”, “Ysapy” ha “Yvoty Rope”. Ary 1942-pe onohẽkuri araresáre iñaranduka “Yvoty Ñu”, Narciso R. Colmán ñe’ënondegua reheve. Ary 1946-pe onohẽ kuatiahaipyre “Ko’ẽju Rory”. Ha’éniko oĩkuri Guarani Ñe'ẽpapára Aty (ADEG) ha Paraguay Mba'epuhaihára Aty (APA) moheñoihára apytépe. Ary 1969-pe onohẽkuri iñaranduka mokõiha “Vientos al Alba” ha ary 1980-pe, Pa’iruvicha Rubén Darío Cespedes (Tatajyva) ndive, onohẽ araresáre “Las cien mejores poesías en Guarani”. Pedro Encina Ramos rembiapoita apytépe oĩ ko’ãva omyasãiva'ekue “Okára Potykuemí”-me: "Mandu'a kyse", Ñandejára remimbou yvy ári", "Juayhu porã", "Ko'ẽju rory” ha "Tetã rayhu". Pedro Encina Ramos omendákuri Lina Calixta rehe ha hendive oguerekókuri itajýra peteĩmi hérava Selva, Encina Ramos omanókuri táva Paraguaý, Paraguay Retãme, ára 22 jasypakõi ary 2003-pe, orekórõguare 79 ary. Joaju HA AVAÑE’Ẽ - NICOLÁS ARRÚA Mandu'a PEDRO ENCINA RAMOS. Ohai: David Galeano Olivera. Ñe'ẽpapára Paraguáigua Crispiniano Martínez González (25 jasypa, 1914 - 21 jasypokõi, 1977) ha'e akue peteĩ ñe'ẽpapára ha ñoha’ãngára Paraguaigua. Crispiniano Martínez González heñóikuri táva Luque-pe, ára 25 jasypa ary 1914-pe. Ha’éniko ñe’ẽpapára guasu ñane ñe’ẽ Guaraníme ha heta iñe’ẽpotýgui ojejapojepe purahéi noporãmbajepéva. Avei oiko ñoha’ãngahárarõ ha upeichahápe oĩjepe Zoilo F. Cantero ha Julio Correa ñoha’ãnga atýpe. Oĩkuri Guarani Ñe’ẽpapára Aty (ADEG) moheñoihára apytépe ha avei omotenondékuri ADEG ñe’ẽ’asãi Paraguay Retã Puhoépe. Ha’éniko kuimba’e katupyry, oñe’ẽva peteĩ Guarani potĩ ha iporãva. Crispiniano Martínez González ohaíkuri hetaiterei ñe’ẽpoty, umíva apytépe, ko’ãva: “Ñanemitãrõguare”, “Ndaipóri sýicha ĝuarã” y “Santo Tomás ára”. Crispiniano Martínez González omanókuri táva Paraguaýpe, ára 21 jasypokõi ary 1977-pe. Joaju ÑANEMITÃRÕGUARE Mandu'a CRISPINIANO MARTÍNEZ GONZÁLEZ. Ohai: David Galeano Olivera. Ñe'ẽpapára Paraguáigua Ñoha'ãngahára Paraguaigua Marco Polo (Venésia, 20 jasyporundy 1254 - 8 térã 9 jasyteĩ 1324) ha'e akue peteĩ ñemuhára Itália pegua, herakuãitéva ohaihague ohórõguare Kuarahyresẽ Ásia gotyo, iñaranduka rupive hérava Il Milione, oikuaaukávo opa Európa Ára Mbytegua pegua rupive mba'éichapa umi tetã Mbyte Ásia pegua ha Chína. Oñemombe'u Marco Polo heñoihague táva Venésia-pe ha upépe oñepyrũ omba'apo ñemuhára ramo, upe aja itúva Niccolò Polo ha itío Maffeo Polo oviaha Ásia rupive, upépe oikuaa hikuái Kublai Kan. Ary 1269-pe oho jey hikuái Venésia-pe ha oraha hendivekuéra Marco Polo, oñemu hag̃ua Ásia-pe, upépe oho hikuái Ayméña, Péysia ha Ahyganitã ngotyo, ohóvo pe Aopo'i Rape, oguahẽ meve Mongólia ha Chína-pe. Ñemombe'u he'i Marco Polo omba'apohague 23 ary aja Kublai Kan-pe guarã, Mongólia ha Chína mburuvichavete, ha oho jey Venésia-pe 1295 aja. Upekuévo Venésia oñorairõ Hénova rehe. Marco ho'a umi Hénova tavaygua poguýpe ha oho ka'irãime. Upépe oikuaa pe haihára Rustichello de Pisa-pe, ha omombe'u ichupe ohórõguare Ásia-pe ha omba'apórõguare Mongólia-pe. Mandu'apy Joajuha Tekove Italiagua Marie Magdalene Dietrich (Berlín, 27 jasypakõi 1901-Parĩ, 6 jasypo 1992), ojekuaavéva Marlene Dietrich ramo, ha'e akue peteĩ ñoha'ãngahára ha puraheihára Alemáña megua oñemohetã va'ekue Amérika Retãvorekuéra Joajúpe. Herakuãite ojehechakuaa ichupe peteĩ ñoha'ãngahára mba'eguasuvéva, pe American Film Institute he'i ichugui ha'eha pe kuña ñoha'ãngahára iporãvéva 9ha opa ára pegua. Oñepyrũ omba'apo puraheihára ramo amo táva Berlín-pe, ha upéi omba'apo ta'angamýime. Arykuéra 1930 pukukuévo ova Amérika Retãvorekuéra Joajúpe ha oho omba'apo ñoha'ãngahára ramo Hollywood-pe. Ta'angamýi In Fortune's Shadow (1919). Love Tragedy (1923). The little Napoleon (1923). Man by the Roadside (1923). The Monk from Santarem (1924). Leap Into Life (1924). Dance Fever (1925). The Imaginary Baron (1926). Manon Lescaut (1926). Madame Doesn't Want Children (1926) Madame no quiere tener hijos. A Modern DuBarry (1927) La moderna du Barry. Heads Up, Charley! (1927) Arriba La Cabeza, Charlie!. His Greatest Bluff (1927) El otro Yo. Cafe Electric (1927). Princess Olala (1928). The Happy Mother (1928) (papel corto). Dangers of the Engagement Period (1929). I Kiss Your Hand Madame (1929). The Woman One Longs For (1929). The Ship of Lost Men (1929) Hombres sin ley. El ángel azul (1930). Morocco (1930) Fatalidad (1931). El expreso de Shanghai (1932). La Venus rubia (1932) El cantar de los cantares (1933). Capricho imperial (1934). The Fashion Side of Hollywood (1935) (papel corto). El Diablo era mujer (1935). I Loved a Soldier (1936) (inconclusa). Deseo (1936). El jardín de Alá (The Garden of Allah) de Richard Boleslawski (1936). La condesa Alexandra (1937). Ángel (1937). Arizona (1939). Siete pecadores (1940). La llama de Nueva Orleans (1941). Manpower (1941). Capricho de mujer (1942). Los usurpadores (1942). Forja de corazones (1942). Show Business at War (1943) (papel corto). Sueños de gloria (1944). El príncipe mendigo (1944). Martin Roumagnac (1946) En las rayas de la mano (1947). A Foreign Affair (1948). Jigsaw (1949) (Cameo). Pánico en la escena (1950). No Highway in the Sky (1951) Momentos de peligro. Encubridora (1952). La vuelta al mundo en ochenta días (1956). The monte Carlo Story (1957) El Gran Mundo de Monte Carlo. Testigo de cargo (1957). That Does Not Come Back (1958). It Only Happened Once (1958). Sed de mal (1958). The Nuremberg Trials (1961). Black Fox: The True Story of Adolf Hitler (1962) (mombe'uhára). Paris, When It Sizzles (1964) (Cameo) Encuentro en París. Triunfo sobre la violencia (1965) (mombe'uhára). Just A Gigolo térã Gigoló (1979). Marlene'' (1984) (mombe'uhára). Mandu'apy Joajuha Tekove Alemañagua Soroátoro jerovia térã zoroastrismo ha'e peteĩ jeroviapy Péysia pegua, héra ou pe omoheñói va'ekue ko jerovia, Soroátoro (ikatu ojeheróva Zoroastro térã Zaratustra), oiko va'ekue amo 1000 ary Kirito mboyve aja. Ko jeroviapy ombo'e oĩha peteĩ Tupã añónte ñamomba'eguasu va'erã, ha'éva Ahura Mazda, pe ojapóva opamba'e. Soroátoro jerovia ombo'e Ahura Mazda omoheñói hague umi espíritu porã (Spenta Mainyu), ha Angra Mainyu umi aña. Upéicha ojeguerovia tapichakuéra isãso oiporavo hag̃ua iporãva ha ivaíva, jaiporavóramo iporãva jaikóta vy'ápe, ha jaiporavóramo ivaíva ñandegueraha vaíta vy'a'ỹme. Ko'ãga, oĩ amo 2,6 sua tapicha Soroátoro jeroviápe ko yvy ape ári. Hetave ijapytepekuéra oiko Irã, Pakitã térã Índia-pe. Heta oiko avei ko'ãga Amérika Retãvorekuéra Joajúpe. Ikuatiañe'ẽ karai ojehero Avesta ha ijeroviapy róga ojehero Tupão Tata. Mandu'apy Joajuha Jerovia Mbói tata herã Boitata avéi, ha'e peteĩ mymba hechapyrãva ha'éva umi tribu Tupi-Guarani mombe'ugua'u oikóva Amazonia brasileña, Brasil retãygua mombe'upy apytépe, ojekuaáva avei Paraguái, Uruguái ha Argentina -pe. Ko mymba ha'e peteĩ mbói tata tuichaitereíva oityvyróva oimeraẽva ojapovaíva ka'aguy ha mymbakuéra Amazonas-pe. Mombe'ugua'u He'i la mombe'uguau, ka'aguype amazonia-pe oiko akue. Ko'a kuri ha'e peteĩ mboi iporã akue La mymbakuera oiko akue ko'ape ndo'i katu'i ohecha pytũmbype ha mboi tatámi la katu'akue ohecha pytũmbype, ha'e oaprovecha ha oho ho'u tesa ha hetaiterei ho'u upevare omano ha oiko chugui Mboi Tatá. Iñaka ha hete hendy tatape. upe rire Mboi Tatá opytá oñatende la mymba ha la ka'aguykuera amazonia-pe, Umi casadorkuerape ha'e omboka'i chupekuera ha oñembohypa chupekuera. Mombe'ugua'ukuéra guarani Edson Arantes do Nascimiento, ojekuaavéva Pelé-pe ha ojeheróva Réi (23 jasypa, 1940 - 29 jasypakõi, 2022) ha'e akue peteĩ vakapipopo oha’ãva Pindoramagua. Edson Arantes do Nascimiento heñóikuri ára 23 jasypa ary 1940-pe, táva Mbohapy Korasõ, Tetãvore Minas Geráis, Brasil Retãme. Itúva herava’ekue João Ramos do Nascimiento ha isýkatu María Celeste Arantes. Imitãme Edson, upérõ ojeheróva Dico, omoheñóikuri iñangirũmimi ndive peteĩ manga (vakapipopo) atyha herava’ekue Ameriquinha; upéi ohasa oha’ã mitãrusu apytépe Atyha Baquinho ha Bauru Atyhápe, oĩva táva Bauru-pe, upépe oisãmbyhýkuri chupe Waldemar de Brito, ha’éngo ohechakuaavo Edson ikatupyryha, oñemoñe’ẽ isýpe ha he’i chupe ohepyme’ẽ hag̃ua hóga ha ova hag̃ua Santos-pe. Upéramo Edson omba’apova’ekue peteĩ ñemuháme ojejapohápe sapatu. Ñepyrũrãme Edson mangajokohava’ekue. Ha’e oguerohorými peteĩ mangajokohápe, hérava Bilé, oha’ãva’ekue itúva ndive. Edson-ngo ndaikatúikuri ombohyapu porã ha he’irãngue Bilé osẽmi chupe Pelé. Upe guive iñangirũmimi ohero chupe Pelé. Ary 1956-pe, Edson oikékuri Atyha Santos-pe ha’éva ikorasõ sã. Ára 7 jasyporundy ary 1956-pe, orekórõguare 16 ary, oha’ã’ypýkuri aty peteĩhame ombohovakévo Corinthians-pe ha omoingehaguépe peteĩ gol. Santos-pe oha’ãkuri 1974 peve ha oñoñákuri 1091 jey. Ary 1974-pe ohókuri oha’ã Cosmos Nueva York-guápe. Jasypa ary 1977-pe ojapókuri imangara’ã paha. Oñepyrũha guive oñoñákuri 1283 jey. Brasil Atyhápe oha’ãkuri irundy yvoragua ñeha’ãru’ã: 1958, 1962, 1966 ha 1970-pe. Pelé niko ko’ag̃aite peve, ha’eñomi, pe mangara’ãha ipopa’ãva’ekue mbohapy mangara’ã yvoragua kópare. elé omendákuri ñepyrũrãme Rosemeri dos Reis Chobi rehe (1966-1981), upéi omendákuri Xuxa-re (1981-1986), Assinia Nascimiento-re (1994-2009) ha Marcia Aoki rehe (2016-2022). Orekókuri 7 ñemoñare ogueraháva herajoapy. Edson Arantes do Nascimiento, Pelé, omanókuri São Paulo, Brasil-pe; ára 29 jasypakõi ary 2022-pe, orekórõguare 82 ary. Mandu'a PELÉ, GUARANÍME. Ohai: David Galeano Olivera. Tekove Pindoramagua